oorsprong en oorzaken van de italische bondgenotenoorlog (91-88 voor christus)
Burgers en bondgenoten
Roel van Dooren
Op de omslag: De eerste regels van caput V van Appianus’ Bella Civilia (de Burgeroorlogen), tevens het begin van diens beschrijving van de Bondgenotenoorlog en de oorzaken van dit conflict
Burgers en bondgenoten Oorsprong en oorzaken van de Italische Bondgenotenoorlog (91-88 voor Christus)
Een wetenschappelijke proeve op het gebied van de Letteren
Proefschrift
ter verkrijging van de graad van doctor aan de Radboud Universiteit Nijmegen op gezag van de rector magnificus prof. mr. S.C.J.J. Kortmann, volgens besluit van het College van Decanen in het openbaar te verdedigen op woensdag 23 april 2008 om 13.30 uur precies door ROELAND HENRICUS VAN DOOREN
geboren op 4 november 1974 te Eersel
promotor Prof. dr. L. de Blois manuscriptcommissie Prof. dr. O.J. Hekster Prof. dr. L. de Ligt (Universiteit Leiden) Dr. G.J.L.M. Burgers (Koninklijk Nederlands Instituut te Rome) paranimfen Joris W. van Dooren Michiel J. van Dooren
isbn 978-90-9022719-1
vormgeving MWOntwerp, Michel Wolf drukwerk PrintPartners Ipskamp
Inhoudsopgave woord vooraf
11
inleiding
17
i de diversiteit van itali voor de bondgenotenoorlog
35
Inleiding
36
i.1 i.1.1 i.1.2 i.1.3 i.1.4 i.1.5 i.1.6 i.1.7 i.1.8 i.1.9 i.1.10
Fysisch-geografische diversiteit Latium Etruria Gallia Cisalpina Picenum Umbria Sabellium en Samnium Campania Lucania en Bruttium Apulia en Calabria Conclusies
38 38 40 41 42 43 44 45 46 48 49
i.2 i.2.1 i.2.2 i.2.3 i.2.4 i.2.5 i.2.6 i.2.7 i.2.8 i.2.9 i.2.10
Etnische en culturele diversiteit Latium Etruria Gallia Cisalpina Picenum Umbria Sabellium en Samnium Campania Lucania en Bruttium Apulia en Calabria Conclusies
51 55 57 58 59 61 62 64 65 67 69
i.3 i.3.1 i.3.2 i.3.3 i.3.4 i.3.5 i.3.6 i.3.7 i.3.8 i.3.9 i.3.10
Sociale en politieke diversiteit Latium Etruria Gallia Cisalpina Picenum Umbria Sabellium en Samnium Campania Lucania en Bruttium Apulia en Calabria Conclusies
i.4 i.4.1 i.4.2 i.4.3 i.4.4 i.4.5 i.4.6 i.4.7 i.4.8 i.4.9 i.4.10
Uiteenlopende impact van Rome Latium Etruria Gallia Cisalpina Picenum Umbria Sabellium en Samnium Campania Lucania en Bruttium Apulia en Calabria Conclusies
70 71 73 76 78 79 80 84 85 90 92 93 99 104 109 113 116 119 126 130 136 140
ii romeinse controle in de tweede eeuw
145
Inleiding
146
ii.1 ii.1.1 ii.1.2 ii.1.3 ii.1.4 ii.1.5
148 149 150 151 155 156
De bestraffing van opstandige socii Vervolging van samenzweerders in Etruria Bestraffing van twaalf Latijnse kolonies Ingreep in Campania Confiscaties in het zuiden Conclusies
inhoudsopgave
ii.2 ii.2.1 ii.2.2 ii.2.3 ii.2.4 ii.2.5
Romeinse bemoeienis in vredestijd De bacchanalia De verdwenen tempelschat van Locri Slavenopstanden en andere problemen Machtsmisbruik door Romeinse ambtsdragers Conclusies
157 159 162 164 166 168
ii.3 ii.3.1 ii.3.2 ii.3.3 ii.3.4
Troepenleverantie De omvang van de contingenten De kosten De baten Conclusies
168 170 172 176 184
iii de landkwestie
187
Inleiding
188
iii.1 iii.1.1 iii.1.2 iii.1.3 iii.1.4
Interpretatie en bewijsvoering Literair aantoonbare kolonisatie Centuriaties en grensstenen Aan- of afwezigheid wijdverbreide villa-cultuur Conclusies
194 195 198 201 203
iii.2 iii.2.1 iii.2.2 iii.2.3 iii.2.4
Het zuiden Campania Samnium Apulia en Calabria Lucania en Bruttium
203 204 206 209 211
iii.3 iii.3.1 iii.3.2 iii.3.3 iii.3.4 iii.3.5 iii.3.6
Centraal en Noord-Italië Sabellium Latium Etruria Gallia Cisalpina Picenum Umbria
214 214 216 218 220 221 223
iii.4 Het belang van de landkwestie
223
iv het verlangen naar burgerrecht
231
Inleiding
232
iv.1 Latijnse migratie naar Rome iv.1.1 De betrouwbaarheid van Livius’ bronnenmateriaal iv.1.2 Burgerschap als motief voor migratie
234 235 237
iv.2 Burgerschap door participatie in een kolonie iv.2.1 De kolonisten uit Ferentinum iv.2.2 Het betwiste burgerschap van T. Matrinius
240 240 242
iv.3 iv.3.1 iv.3.2 iv.3.3
Andere wegen naar burgerschap Civitas per repetundas Civitas per magistratum Burgerschap als beloning voor militaire verdiensten
245 245 251 257
iv.4 iv.4.1 iv.4.2 iv.4.3 iv.4.4
Redenen om naar burgerschap te verlangen Deelname aan het Romeinse politieke proces Economische voordelen Sociale aspecten Rechtszekerheid
259 261 263 266 270
v de italirs in de romeinse politiek, 131-90 voor christus
277
Inleiding
278
v.1 v.1.1 v.1.2 v.1.3
Tiberius Sempronius Gracchus Italische tegenstanders Italische medestanders? Conclusies
281 282 284 288
v.2 v.2.1 v.2.2 v.2.3
Marcus Fulvius Flaccus Het inspelen op Italische verlangens De opstand van Fregellae Conclusies
288 289 293 296
inhoudsopgave
v.3 v.3.1 v.3.2 v.3.3
Gaius Sempronius Gracchus Gaius Gracchus’ Italische achterban De reactie van de senaatspartij Conclusies
v.4 De jaren 121-95: Marius, Saturninus en de lex Licinia Mucia v.4.1 De reactie op Marius’ beloningen voor Italiërs v.4.2 De lex Licinia Mucia
304 308 314
v.5 Marcus Livius Drusus v.5.1 De rol van de Italiërs in Drusus’ programma v.5.2 De Italische reactie op Drusus’ falen
317 317 324
v.6 Het uitbreken van de Bondgenotenoorlog v.6.1 De organisatie en doelen van de opstandelingen
328 329
296 297 302 303
conclusies
335
336 337 339 341 342 344 347
Inleiding De diversiteit van Italië voor de Bondgenotenoorlog Romeinse controle in de tweede eeuw De landkwestie Het verlangen naar burgerrecht De rol van de Italiërs in de Romeinse politiek, 133-90 voor Christus Epiloog: wat veroorzaakte de Bondgenotenoorlog?
english summary
349
landkaarten
361
afkortingen / geraadpleegde literatuur
367
368 369
Afkortingen Geraadpleegde literatuur
over de auteur
384
