Burgerproductie; ontwikkeling, organisatie en waarde

 

Burgerproductie; ontwikkeling, organisatie en waarde Paper voor het seminar over Civic Economy, Sheffield University,1 mei 2013  Jurgen van der Heijden, Myrthe Kolenbrander* 

Samenvatting Gebruikers produceren in toenemende mate producten en diensten die zij voorheen volledig kregen  als  klanten  van  bedrijven,  overheden  en  maatschappelijke  instellingen.  Denk  aan  energie,  voedsel,  publiek groen, veiligheid, transport, zorg, cultuur en welzijn. Gebruikers beginnen dat aan zichzelf te  leveren  en  aan  elkaar,  en  leveren  overschotten  aan  de  bekende  centrale  leveranciers.  Wat  de  gebruikers  aan  tekorten  hebben,  en  dat  is  nu  nog  het  leeuwendeel,  krijgen  zij  geleverd  van  deze  centrale leveranciers. Dan zijn zij enkel klant. Wanneer zij de productie omkeren, stellen zij zich op  als burger. Zij produceren als burger, want niet alleen voor zichzelf, maar ook voor de gemeenschap.  Dit paper vangt aan met een korte omschrijving van burgerproductie. Naarmate deze productie zich  verder  ontwikkelt,  ontstaat  leverantie  in  twee  richtingen:  van  decentraal  richting  centraal  en  omgekeerd.  Dit  voltrekt  zich  rond  tal  van  producten  en  diensten.  Het  paper  presenteert  een  methode  om  dit  te  onderzoeken  en  zo  een  vergelijking  te  kunnen  maken  tussen  de  verschillende  producten en diensten, bijvoorbeeld energie en zorg. In welk opzicht ontwikkelt de omkering van de  productie rond energie zich anders of sneller dan rond zorg, of voedsel, of veiligheid?  Hoe organiseren burgers hun productie? Op basis van diverse overeenkomsten laat zich het model  van  de  burgeronderneming  ontwaren.  Dat  krijgt  een  beschrijving  in  dit  paper.  Stelling  is  dat  een  onderneming volgens dit model in staat is tot meervoudige waarde creatie. Het paper geeft aan dat  deze  waarde  creatie  berust  op  vijf  pijlers:  gemeenschap,  transactiekosten,  transactiebaten,  verbreding  en    inverdienen.  Dit  geeft  de  burgeronderneming  een  groot  oplossend  vermogen  voor  problemen die bedrijven, overheden en maatschappelijke instanties niet oplossen. Voor zover dit het  geval is, is dat reden om  burgerproductie te stimuleren, maar wanneer wel of niet? Deze en andere  vragen staan open en met een aantal vragen en discussie daarover eindigt het paper.   

Inhoud 1. 2. 3. 4. 5. 6.  

Inleiding  Wat is burgerproductie?  Leverantie in twee richtingen  Organisatie van burgerproductie  Meervoudige waarde creatie  door burgerproductie  Conclusie en discussie   

1   

 

1

Inleiding

De productie van energie, voedsel, zorg, veiligheid en tal van andere producten keert zich hoe langer  hoe  meer  om.  Gebruikers  hebben  zelf  zonnepanelen,  moestuinen  en  zorgstichtingen,  of  doen  aan  buurtpreventie. Dit komt naast de bekende levering van producten en diensten door grote centrale  organisaties. Dat zijn bedrijven, overheden en maatschappelijke instellingen, zoals een stichting voor  ouderenzorg. De gebruiker levert steeds meer aan zichzelf, aan anderen om hem heen, en ook aan  de grote centrale organisaties. Hij keert de productie om en er ontstaat leverantie in twee richtingen.  Dit zijn niet zomaar twee richtingen waarin de levering van producten zich afspeelt. Het zijn ook twee  richtingen waarin de samenleving zich ontwikkelt.  De samenleving ontwikkelt zich zeker sinds de industriële revolutie in de richting van steeds grotere  centrale  organisaties.  Met  hun  producten  en  diensten  voorzien  zij  in  zeer  grote  delen  van  de  dagelijkse behoeften van mensen. Deze mensen werken in grote getale bij de centrale organisaties.  Als werknemer, kiezer, aandeelhouder en consument hebben zij indirect zeggenschap over de koers  van  deze  organisaties.  Waar  de  productie  zich  omkeert,  krijgt  de  gebruiker  directe  zeggenschap,  omdat hij zelf de producent is. Opvallend is dat hij zich daarbij veelal opstelt als burger. Gebruikers  zoeken elkaar op en produceren niet alleen voor zichzelf, maar doen dit inclusief, dat wil zeggen door  niemand buiten te sluiten. Zij produceren voor zichzelf en als burgers voor de samenleving, vandaar  de term burgerproductie.  De  beide  richtingen,  waarin  de  samenleving  zich  ontwikkelt,  hebben  een  bijzondere  onderlinge  relatie. Zij vullen elkaar aan, maar zijn ook tegengesteld. Zo levert de eigenaar van zonnepanelen zijn  overschot aan elektriciteit aan een centrale energiemaatschappij, en krijgt hij van die maatschappij  elektriciteit  als  hij  een  tekort  heeft.  Tegelijk  is  er  concurrentie,  omdat  de  prijs  van  elektriciteit  bepalend is of meer mensen overstappen op zonnepanelen, of gewoon volledig klant blijven bij een  grote  energiemaatschappij.  Dat  is  enkel  concurrentie  op  prijs,  maar  dit  gaat  verder.  Zo  gaat  zelf  produceren  gepaard  gaat  met  meer  zeggenschap  en  gemeenschap,  maar  misschien  met  minder  leveringszekerheid. Vraag is wat de concurrentiepositie van burgerproductie is.  Dit paper begint met een omschrijving van het begrip burgerproductie. Dan volgt een uiteenzetting  over  productie  in  twee  richtingen  en  hoe  daarbinnen  de  productie  door  de  burger  als  concurrent  opkomt.  Dat  vestigt  de  aandacht  op  organisatie,  hoe  zetten  burgers  een  bedrijf  op,  zodat  zij  zich  daarin  kunnen  opstellen  als  burger  en  tegelijk  tot  producten  kunnen  komen  waaraan  behoefte  bestaat. Daaruit volgt de vraag wat de meerwaarde is van deze producten, zodat niet alleen klanten  daarop  afkomen,  maar  ook  burgers  zich  daartoe  aangetrokken  voelen.  Dat  bepaalt  de  concurrentiepositie. Het paper eindigt met enkele punten voor discussie en nader onderzoek. 

2

Wat is burgerproductie?

Mantelzorg, moestuinen en lokale energie zijn drie krachtige voorbeelden van burgerproductie. Dat  is  het  pas  als  mensen  dit  doen  voor  hun  gemeenschap.  Dan  ontstaat  een  Community‐Based  Enterprise (CBE). In een CBE handelt de gemeenschap als bedrijf, en is tegelijkertijd zowel bedrijf als  ondernemer. Zij handelt in dienst van het belang van de betrokken individuen en hun gemeenschap  op  de  korte  en  lange  termijn  (Peredo,  A  e.a.  2004,  p.  5).  Een  mogelijke  vertaling  van  CBE  is  burgeronderneming, omdat de betrokken mensen produceren als burger. 

2   

  In  de  moderne  samenleving  is  het  individu  consument,  en  als  producent  werkt  hij  vooral  voor  anderen en niet voor zichzelf. Voor zover het individu voor zichzelf produceert, kan hij overschotten  hebben,  bijvoorbeeld  van  zijn  moestuin.  Die  wisselt  hij  uit  met  anderen  en  is  daarin  niet  te  onderscheiden van een marktpartij. Dit verandert zodra de moestuin in dienst komt te staan van de  gemeenschap,  bijvoorbeeld  door  deze  te  voorzien  van  gezond  lokaal  voedsel.  De  moestuin  kan  opgaan in een groter geheel dat de omgeving wil vergroenen en verduurzamen, en misschien zelfs  kan  zorgen  voor  werk  voor  mensen  met  een  lichte  handicap.  Op  dat  moment  is  de  moestuin  een  burgeronderneming.  Dat  verschijnsel  is  niet  geheel  nieuw,  omdat  bijvoorbeeld  de  CBE  al  langer  bekend is, maar nieuw is wel de snelle opkomst van deze onderneming.  Het begrip burgeronderneming is zo’n twee jaar geleden komen overwaaien uit Engeland, nadat een  aantal  mensen  daar  voorbeelden  had  bekeken  (Van  der  Lans).  Niet  elk  voorbeeld  was  een  zuivere  CBE  en  sindsdien  kent  Nederland  een  reeks  termen  voor  ongeveer  hetzelfde:  buurtonderneming,  wijkonderneming, buurtbedrijf. Achter deze en andere synoniemen gaan twee verschijnselen schuil.  Het  eerste  is  een  onderneming  in  handen  van  professionals  die  werken  voor  de  wijk.  Het  is  een  nieuwe  manier  van  welzijnswerkers  om  zich  te  organiseren.  Het  tweede  verschijnsel  is  een  onderneming in handen van de bewoners van een wijk. Mengvormen van beide bestaan, maar in dit  paper draait het om de zuivere onderneming in handen van bewoners, burgers, de CBE.  Veel Engelse voorbeelden zijn wijkcentra die tal van bedrijven huisvesten (Compendium for the Civic  Economy,  00:/).  Het  zijn  een  soort  bedrijfsverzamelgebouwen  die  zorgen  voor  een  economische  impuls in de wijk. De betrokken bedrijven hebben zeer uiteenlopende karakters en sommige daarvan  zijn in handen van bewoners, net zoals met regelmaat het bedrijfsverzamelgebouw. Dan is het een  CBE,  burgeronderneming,  als  het  bijdraagt  aan  de  belangen  van  de  betrokken  individuen  en  hun  gemeenschap.  In  Angelsaksische  en  Scandinavische  landen  leveren  deze  ondernemingen  een  bijdrage  aan  lokale  gemeenschappen  (Villeneuve‐Smith,  2011).  In  Nederland  zijn   burgerondernemingen  nog  niet  zo  wijd  verspreid,  alhoewel  de  aantallen  wel  aan  het  groeien  zijn  (ROB 2012; Huygen, A e.a. 2012).  Het  Verwey‐Jonker  Instituut  noemt  verschillende  kenmerken  die  een  onderneming  tot  een  burgeronderneming  maken  (Huygen,  A  e.a.  2012:  14).  De‐A  is  een  coöperatie  die  in  juni  2012  is  opgericht met als doel Apeldoorn te verduurzamen. De‐A voldoet aan alle kenmerken. Ten eerste is  de organisatie opgericht uit een intrinsieke motivatie en de overtuiging dat het anders moet. Zo zegt  de huidige bestuursvoorzitter: “Al jaren was het ons ideaal: niet meer zelf werkloos toezien op een  verkeerd  gebruik  van  de  aarde  en  broeikaseffect,  maar  zelf  iets  doen”.    Ten  tweede  is  het  een  coöperatief  bestuursmodel  met  licht  leiderschap,  er  is  een  wisselend  bestuur  en  de  leden  hebben  veel zeggenschap. Ten derde draait de coöperatie dankzij verkoop van eigen producten, energie, en  zij  zijn  daarom  in  staat  financieel  zelfstandig  te  opereren.  Verder  is  sprake  van  spontaniteit  bij  het  ontstaan van de onderneming. Het begon allemaal met een groepje inwoners dat het anders wilde  en  van  daaruit  zijn  zij  steeds  verder  gaan  kijken  naar  waar  de  mogelijkheden  liggen.  Overheid  en  bedrijfsleven zijn op geen enkele andere manier dan als geïnteresseerde mede partij bij dit initiatief  betrokken.  Tenslotte is het een lokaal initiatief, het is de bedoeling dat er voor en met inwoners van  Apeldoorn wordt gewerkt aan een duurzame leefomgeving. 

3   

 

3

Leverantie in twee richtingen

Elektriciteit  komt  overwegend  van  grote  energiemaatschappijen.  Zij  zijn  centrale  producenten  die  leveren aan decentrale gebruikers. Zonnepanelen maken het voor de decentrale gebruiker mogelijk  om elektriciteit aan zichzelf te leveren. Heeft hij een overschot, dan kan hij dit terug leveren aan de  centrale  energiemaatschappij  waarvan  hij  klant  is.  De  productie  keert  zich  om  en  er  ontstaat  een  twee richtingen verkeer, en niet alleen bij de productie van elektriciteit. Zo komt zorg meest van de  grote  zorginstellingen,  maar  daarnaast  is  mantelzorg  een  wijd  verbreid  fenomeen.  Mantelzorg  betekent  zelflevering  van  zorg.  Grote  zorginstellingen  beschouwen  dit  niet  als  een  vorm  van  terug  leveren van zorg en stellen daar geen vergoeding tegenover. Dit neemt niet weg dat ook hier sprake  is  van  een  twee  richtingen  verkeer,  en  dat  zal  sterk  gaan  groeien  naarmate  de  grote  centrale  zorginstellingen meer en meer door bezuinigingen worden getroffen.  De allermeeste producten komen nog altijd van een centraal punt, een fabriek of een hoofdkantoor.  Het twee richtingen verkeer komt op steeds meer plaatsen op, bijvoorbeeld bij het leveren van water  of  veiligheid,  of  voedsel  uit  de  moestuin.  Moestuinen  zijn  van  vrijwel  alle  tijden  en  plaatsen  en  komen steeds meer voor, en zijn om die redenen misschien wel het beste voorbeeld van productie in  twee richtingen. Bovendien zijn beide richtingen zuiver aanwijsbaar. Goed zichtbaar is hoe mensen  voedsel  produceren  in  hun  moestuinen,  dat  zelf  opeten  en  ook  distribueren  naar  anderen,  onder  meer langs winkels en restaurants. Tegelijk is zichtbaar hoe boeren voedsel produceren en dat langs  groothandels, winkels en restaurants bij de klant krijgen. Hoe ziet precies dit twee richtingen verkeer  eruit,  en  hoe  zit  dat  bij  andere  producten  dan  voedsel?  Hierna  komen  achtereenvolgens  voedsel,  energie en zorg aan de orde. Daaruit volgt de stelling dat er vier principes zijn die samen beschrijven  hoe productie in twee richtingen gaat voor alle mogelijke producten en diensten.  3.1 Voedsel De  moestuin  is  een  oud,  wijd  verbreid  en  snel  groeiend  voorbeeld  van  de  gebruiker  die  zelf  produceert  en  zijn  tekorten  en  overschotten  uitwisselt  met  anderen.  Interessante  voorbeelden  komen  uit  Rusland  sinds  de  eerste  helft  van  de  vorige  eeuw.  Onder  het  communisme  was  eigen  productie  van  voedsel  een  noodzaak  om  tekorten  te  kunnen  opvangen  in  de  gecentraliseerde  productie van boeren. Tot op vandaag is rond twintig procent van de voedselproductie in Rusland in  handen  van  de  gebruiker  gebleven.  Tijdens  de  economische  crisis  in  Zuid‐Amerika  in  de  jaren  negentig van de vorige eeuw groeide in Brazilië het percentage snel, en is sindsdien de moestuin in  grote  aantallen  gebleven  (Boukharaeva).  Op  dit  moment  groeit  in  Europese  landen  het  aantal  moestuinen snel. Een oorzaak is de crisis, maar niet alleen. Andere oorzaak is de wil van steeds meer  mensen om greep te hebben op wat zij eten, en voor sommigen ook om zich af te keren van de grote  voedselproducenten en hun manier van produceren (Pollan).  Beginnend bij decentrale productie is de eerste schakel in de keten de lokale tuin, die een moestuin  is van een individuele eigenaar, of de gezamenlijke tuin van een collectief. Zij kunnen onderling hun  eigen overschotten en tekorten uitwisselen en dat is de tweede schakel. Derde schakel is het leveren  van hun overschotten aan restaurants en winkels in de buurt en daarmee leggen zij contact met de  centrale  elementen  binnen  de  keten,  de  boeren,  die  ook  leveren  aan  restaurants  of  winkels.  Dat  doen boeren misschien rechtstreeks, maar veelal door eerst te leveren aan de voedselverwerkende  industrie, die weer levert aan groothandel, winkels en restaurants. Samen vormen boeren, industrie,  winkels en restaurants de vierde schakel in de keten, die zorgt voor het opheffen van de tekorten van  gebruiker. Hieruit volgen vier principes van productie in twee richtingen:  4   

  1. 2. 3. 4.

Zelf leveren, productie voor eigen gebruik  Uitwisseling van overschotten en tekorten tussen lokale partijen  Terug leveren van overschotten aan centrale afnemers  Levering  door  centrale  producenten  aan  decentrale  afnemers  die  daarmee  hun  tekorten  afdekken 

  Mensen die niet zelf produceren hebben een tekort van 100% en kopen dus voor 100% in bij centrale  leveranciers. Gecentraliseerde voedselproductie is in staat tot het bereiken van steeds grotere delen  van  de  wereldbevolking,  die  daardoor  bovendien  zal  groeien.  Tegelijk  groeit  ook  de  decentrale  voedselproductie  en  ontstaat  productie  in  twee  richtingen.  Er  is  debat  over  het  vermogen  van  de  decentrale productie om de wereldbevolking te voeden. Sommigen beweren dat 100% mogelijk is en  anderen komen op veel lagere percentages uit (Fresco). Voor de ‘tweerichtingenleer’ maakt dit geen  verschil en is dit debat bijzaak.  Crisis  en  de  ideologie  om  anders  te  produceren  zijn  enkele  oorzaken  van  de  opkomst  van  het  fenomeen  stadslandbouw.  Bij  stadslandbouw  is  nog  sterker  dan  bij  het  werken  in  moestuinen  een  kenmerk  te  zien  dat  hoort  bij  decentrale  productie,  namelijk  de  organisatie  in  collectieven.  Een  moestuin  kan  het  individuele  eigendom  zijn  van  de  gebruiker  die  volledig  voor  eigen  consumptie  produceert. Veel eigenaren zijn lid van verenigingen waarmee zij samen inkopen en waarbinnen zij  ook  producten  uitwisselen.  Stadslandbouw  begint  daarmee  vaak  en  bestaat  met  regelmaat  uit  groepen die samen produceren voor elkaar, of voor lokale afnemers. Vaak ook hebben zij contacten  met lokale boeren om van hen producten af te nemen. Hiermee leggen zij een schakel in de keten  tussen decentrale en centrale productie.  3.2 Energie, elektriciteit Beginnen  met  energie  was  misschien  beter  geweest  dan  met  voedsel,  omdat  de  inspiratie  tot  het  ontwikkelen  van  het  ‘model  van  de  vier  principes’  komt  uit  de  energiesector,  in  het  bijzonder  elektriciteit.  Daarvandaan  komen  de  termen  zelf  en  terug  leveren  en  het  idee  van  twee  richtingen  verkeer.  Vergelijking  zal  echter  aantonen  dat  elektriciteit  in  tegenstelling  tot  voedsel  niet  zuiver  binnen de vier principes past, en dat is reden om hierboven met voedsel te beginnen. Gas en warmte  blijven hier buiten beschouwing, omdat elektriciteit op dit moment verreweg de grootste markt is als  het gaat om zelf leveren en terug leveren. 

5   

  1. Zelf leveren, productie voor eigen gebruik Zonnepanelen  op  het  eigen  dak  zijn  misschien  wel  het  beste  voorbeeld  van  productie  voor  eigen  gebruik. PV‐panelen leveren elektriciteit en de elektriciteitsmeters van mensen zijn zo ingesteld dat  ze die elektriciteit in feite zelf afnemen. Dit staat bekend als zelf leveren.  2. Uitwisseling van overschotten en tekorten tussen lokale partijen Binnen vijf jaar tijd uitgegroeid tot een zeer levendige wereld, en snel door groeiend, zijn collectieven  die  samen  elektriciteit  inkopen,  isolatiematerialen,  zonnepanelen  en  nog  meer  materialen  en  apparaten, zelfs windmolens. Uit ongeveer vierhonderd collectieven zijn intussen vijftig opgekomen  die zich energiebedrijf noemen, zoals De‐A. Deze lokale bedrijven willen alle elektriciteit uitwisselen  tussen gebruikers, maar fiscaal is dat nog lastig, vandaar dat energie minder goed dan voedsel past  binnen het model van de vier principes.  3. Terug leveren van overschotten aan centrale afnemers In  Nederland  en  diverse  andere  landen,  waaronder  zeker  Duitsland,  zijn  de  grote  energiemaatschappijen  verplicht  om  lokaal  opgewekte  elektriciteit  af  te  nemen  voor  de  volledige  marktprijs. Soms is daaraan een bovengrens gesteld, maar in Nederland gaat die nu verdwijnen. Dit is  een  belangrijke  stimulans  voor  lokale  energieproducenten  die  zo  in  staat  worden  gesteld  tot  terug  leveren.  Nu  zij  in  Nederland  nog  fiscaal  ontmoedigd  worden  om  lokaal  uit  te  wisselen,  is  terug  leveren aan centrale afnemers hun voornaamste alternatief.  4. Levering door centrale producenten aan decentrale afnemers In  Duitsland  en  Denemarken  zijn  intussen  gemeenschappen  die  netto  elektriciteit  overhouden.  In  Nederland  is  Texel  het  hardst  op  weg  in  die  richting.  Uiteraard  gaat  het  leeuwendeel  van  de  elektriciteit nog andersom, dus van de centrale naar de decentrale afnemers. Wel slagen steeds meer  collectieven  erin  om  samen  in  te  kopen  bij  de  centrale  producenten  en  om  daaraan  geld  over  te  houden. Veel van deze collectieven, met name de lokale energiebedrijven, gebruiken deze inkomsten  om te investeren in hun eigen productie.  Inkomsten  uit  collectieve  inkoop  van  centraal  geproduceerde  elektriciteit  gebruiken  om  decentrale  opwekking  te  stimuleren,  is  een  mooi  voorbeeld  van  het  twee  richtingen  verkeer.  In  dit  geval  is  er  een  symbiose  tussen  de  beide  richtingen.  In  andere  gevallen  is  sprake  van  een  bijna  ideologische  strijd. De richting van decentraal naar centraal is overwegend duurzaam en de omgekeerde richting  is overwegend onduurzaam. Door de stijgende olieprijzen leek de duurzame richting de wind mee te  hebben. Door de exploitatie van schaliegas en –olie lijkt nu de onduurzame richting weer het tij mee  te  krijgen.  Zo  bekeken  lijken  beide  richtingen  te  botsen,  en  ideologisch  is  dat  ook  zo.  Vanuit  een  ander perspectief komt in beeld dat zij ook tegelijk kunnen groeien, of krimpen.  3.3

Zorg

1. Zelf leveren, productie voor eigen gebruik Voor de meeste zorg is de eigen woning altijd al de aangewezen plek. Voor zover iemand niet geheel  voor  zichzelf  kan  zorgen,  doen  mensen  uit  zijn  directe  omgeving  dat.  Voor  zover  nodig  vult  de  wijkverpleging dat aan en alleen in de meer ernstige gevallen vertrekt iemand naar een verpleeghuis  of  ziekenhuis.  De  mensen  uit  de  directe  omgeving  die  zorg  leveren,  zijn  mantelzorgers.  Zij  werken  meest onbezoldigd en soms met een vergoeding via het persoon gebonden budget van degene die  de verzorging krijgt (Sadiraj).  6   

  2. Uitwisseling van overschotten en tekorten tussen lokale partijen Meer organisatie van mantelzorgers zou kunnen leiden tot een betere inzet van tijd, geld en andere  middelen.  Lokale  collectieven  waarin  mantelzorgers  de  krachten  bundelen,  zijn  er  vooral  tussen  familieleden van mensen met een handicap of chronische ziekte. In de afgelopen twintig jaar hebben  zij enkele honderden kleine verzorgingshuizen opgezet die zij onder  meer financieren  met persoon  gebonden budgetten. Deze verzorgingshuizen zorgen voor een efficiënte inzet van deze budgetten.  3. Terug leveren van overschotten aan centrale afnemers Voor  zover  persoon  gebonden  budgetten  gaan  naar  mantelzorgers  is  dat  te  beschouwen  als  een  vergoeding vanwege de staat voor hun levering van zorg, maar is dat terug leveren? In Amsterdam‐ Zuid  is  een  zorgorganisatie  van  bewoners  opgericht,  Stadsdorp‐Zuid,  die  in  feite  terug  levert.  Dat  gebeurt door werk over te nemen van centrale zorgleverancier Puur Zuid. De volgende stap is dat er  geld  gaat  van  Puur  Zuid  naar  Stadsdorp‐Zuid.  In  de  mogelijke  onderhandelingen  daarover  heeft  Stadsdorp‐Zuid zich een positie verworven door collectieve inkoop bij Puur Zuid.  4. Levering door centrale producenten aan decentrale afnemers De  centrale  organisatie  van  zorg  is  groot  en  kost  veel  geld  en  vindt  plaats  in  organisaties  die  onderdeel zijn van een doorlopende schaalvergroting. Tegelijk is de decentrale organisatie van zorg  ook  groot,  omdat  daarbij  heel  veel  mensen  betrokken  zijn,  maar  de  organisatiegraad  is  laag.  Bezuinigingen op de zorg zullen meer verantwoordelijkheden neerleggen bij het decentrale niveau,  en  daar  groeit  intussen  de  organisatiegraad.  Op  een  toenemend  aantal  plaatsen  gaan  mensen,  net  als rond energie, over tot collectieve inkoop van zorg. Dit doet onder meer Stadsdorp‐Zuid en de in  Nederland bekende Brabantse dorpen Hogeloon en Elsendorp.  Net als voedsel en energie past ook de productie van zorg in de vier principes van productie in twee  richtingen.  Dit  toont  de  functie  aan  van  deze  principes.  Zij  dienen  om  een  vergelijking  te  kunnen  maken, dus om overeenkomsten en verschillen op het spoor te komen. Hierboven is begonnen met  voedsel,  omdat  dit  elk  van  de  vier  principes  en  hun  rangorde  goed  aan  het  licht  brengt.  Energie  brengt  daaropvolgend  aan  het  licht  dat  niet  elk  product  zo  zuiver  past,  en  dat  juist  daarom  vergelijking  zinvol  is.  De  overeenkomsten  en  verschillen  kunnen  dienen  om  bijvoorbeeld  aan  te  geven  waar  de  productie  van  zorg  zich  anders  ontwikkelt,  of  minder  snel,  of  waar  misschien  een  verbetering mogelijk is. Idee is dat deze vergelijking mogelijk is binnen vrijwel elke maatschappelijke  sector. In sectoren als groen, afval, welzijn, cultuur, transport en veiligheid wordt dan zichtbaar hoe  mensen daar ook ver zijn met zelf leveren, uitwisselen, terug leveren en decentraal geleverd krijgen.  Uit  de  vergelijking  komt  ook  naar  voren  dat  mensen  op  decentraal  niveau  collectiviteiten  opzetten  om te kunnen organiseren dat zij aan elkaar leveren, terug leveren aan het centrale niveau en ook  collectief kunnen afnemen van het centrale niveau. Rond voedsel zijn tuindersverenigingen actief en  groepen  die  samen  doen  aan  stadslandbouw.  Rond  energie  zijn  intussen  vijftig  buurtenergiebedrijven. In Nederland zijn 750.000 mantelzorgers of meer, afhankelijk van de definitie.  Op landelijk niveau hebben zij een organisatie die hun belangen verdedigt richting de Rijksoverheid.1  Zoals gezegd zijn lokale collectieven er vooral tussen familieleden van mensen met een handicap of  chronische ziekte. Toch worden mantelzorgers soms de meest slecht georganiseerde ‘beroepsgroep’  genoemd, omdat zij gezien hun grote aantallen een relatief lage organisatiegraad hebben.                                                              

1

 Mezzo, Landelijke Vereniging voor Mantelzorgers en Vrijwilligerszorg, zie www.mezzo.nl. 

7   

  Intussen  organiseren  zich  in  toenemende  mate  ook  andere  groepen  mensen  rond  de  zorg,  zoals  in  Amsterdam‐Zuid.  Daar  organiseert  de  coöperatie  Stadsdorp  Zuid  eigen  zorg  voor  lokale  bewoners.  Ook regelen zij collectieve inkoop van zorg waardoor de prijs daalt en hun organisatiegraad stijgt en  zij beter kunnen onderhandelen over bijvoorbeeld het terug leveren van zorg. Dat is in de zorgsector  nog een onbekend fenomeen, maar waarom zou een zorginstelling niet betalen aan mensen die zelf  zorg aanbieden? In de energiesector is dit een bekend fenomeen, en ook dat volgt uit vergelijkende  studie. In alle drie onderzochte sectoren groeit de organisatiegraad, maar hoe zien die organisaties  eruit,  zijn  dat  burgerondernemingen?  Op  basis  van  diverse  overeenkomsten  laat  zich  intussen  een  model van de burgeronderneming ontwaren. 

4

Organisatie van burgerproductie

De‐A in Apeldoorn is een van de vijftig burgerinitiatieven die zichzelf energiebedrijf noemen. Deze en  andere  koplopers  hebben  intussen  een  kleine  professionele  organisatie,  maar  daarnaast  blijft  het  burgerinitiatief  krachtig  overeind.  Hoe  organiseren  zij  dit?  Uit  een  reeks  overeenkomsten  ontstaat  een  model  van  de  burgeronderneming,  dat  volgt  uit  een  vergelijkende  studie  tussen  zo’n  vijftien  buurtenergiebedrijven  (Van  der  Heijden  2013).  In  dit  model  is  het  buurtenergiebedrijf  een  vereniging, of een coöperatie, of als begin een vereniging en na enig tijd een coöperatie. Verschil is  dat mensen binnen de coöperatie niet alleen lid zijn, maar ook eigenaar (Veldheer, V. e.a.  2012:259).  Een vereniging is geen eigendom van de leden en in tegenstelling tot de coöperatie kunnen zij niet  delen in winst, omdat een vereniging die niet maakt.  De vereniging en de coöperatie zijn de enige twee rechtspersonen die ruimte geven aan transparante  democratische  besluitvorming,  en  dat  is  belangrijk  binnen  een  burgerinitiatief.  De  burgers  organiseren zich binnen vereniging of coöperatie als leden en uit hun midden komt het bestuur. Dat  zijn zeker in het begin vrijwilligers. Daarnaast geven vereniging en coöperatie steeds ruimte aan tal  van vrijwilligers die zich willen inzetten binnen hun burgeronderneming. Binnen de energiesector is  dit het meest in ontwikkeling, vandaar dat het buurtenergiebedrijf hier dient als voorbeeld voor de  organisatie van burgerproductie binnen de burgeronderneming, CBE.  Verduurzaming  van  energie  doen  buurtenergiebedrijven  in  het  begin  vaak  door  de  gezamenlijke  inkoop van zonnepanelen, isolatie en andere materialen. Na kortere of langere tijd stappen zij ook in  de  collectieve  inkoop  van  groene  energie  en  het  zelf  verkopen  van  panelen,  isolatie  en  andere  materialen, en ook adviezen.  Dit zijn commerciële activiteiten en met reden, omdat vrijwilligers niet  het tempo kunnen maken dat nodig is voor de verduurzaming van energie. Deze activiteiten brengt  het  buurtenergiebedrijf  onder  in  aparte  BV’s  of  stichtingen.  Die  kunnen  failliet  gaan  zonder  dat  de  coöperatie  of  vereniging  failliet  gaat.  Zeker  als  het  buurtenergiebedrijf  investeert  in  een  eigen  energiecentrale is dit een verstandige strategie.  Langs deze weg ontstaat een buurtenergiebedrijf met een publiek en een privaat deel. De vereniging  of de coöperatie is het publieke deel. Daarin verzamelen zich mensen die zich opstellen als burger,  omdat  zij  het  beste  willen  voor  hun  gemeenschap.  In  het  private  deel  bevinden  zich  commerciële  activiteiten, die bestaan uit verkoop van producten en diensten aan klanten, waaronder ook leden.  Cruciaal is het primaat van het publieke deel: de vereniging of coöperatie is eigenaar van de BV’s of  stichtingen,  of  heeft  een  contract  met  ze  waarin  de  zeggenschap  is  geregeld.  Alleen  zo  kan  een  nutsbedrijf  ontstaan  dat  energie  produceert  voor  de  gemeenschap  en  opbrengsten  opnieuw  investeert in die gemeenschap.  8   

  Het publieke en het private deel voeden elkaar, in de eerste plaats omdat het private deel bestaat uit  activiteiten  waarvan  de  klant  met  zekerheid  weet  dat  deze  bijdragen  aan  de  duurzaamheid  en  economie van de gemeenschap. In de tweede plaats zorgen deze activiteiten dat het publieke deel,  de vereniging of coöperatie, geloofwaardig is als een partij die de verduurzaming versnelt. Spil is de  directeur of coördinator die niet alleen de commerciële activiteiten aanstuurt, maar er ook is om de  vrijwilligers  te  versterken  in  hun  activiteiten.  Dat  zijn  onder  meer  innovaties  die  op  termijn  commercieel kunnen worden, zoals nieuwe activiteiten rond energie, of bijvoorbeeld stadslandbouw,  of deelauto’s. De organisatie vormt als het ware een lemniscaat: 

  Binnen  dit  lemniscaat  voltrekt  zich  een  onderlinge  voeding  tussen  het  publieke  en  private  deel  waardoor een bijzondere onderneming ontstaat, die niet alleen financieel inkomen genereert, maar  ook  maatschappelijke  meerwaarde.  Toegepast  op  andere  sectoren  dan  energie  is  dit  model  bruikbaar  om  te  bekijken  hoe  mensen  werken  in  burgerondernemingen  die  bijvoorbeeld  voedsel  produceren,  of  vervoer,  of  een  aantal  producten  tegelijk  zoals  voedsel,  vervoer,  energie  en  zorg.  Zeker  deze  bredere  ondernemingen  zijn  vaak  begonnen  met  energie  en  dus  past  het  lemniscaatmodel  van  het  buurtenergiebedrijf.  Waar  het  niet  past,  is  dit  model  bruikbaar  om  overeenkomsten  en  verschillen  op  het  spoor  te  komen,  bijvoorbeeld  sterke  betrokkenheid  van  de  overheid, of van een bedrijf.  Het lemniscaatmodel stelt verder in staat om de economische en de maatschappelijke kracht van de  burgeronderneming  te  doorzien.  Om  te  overleven  moet  deze  in  de  eerste  plaats  economisch  niet  slechter presteren dan een andersoortig bedrijf, bijvoorbeeld een buurtrestaurant moet het kunnen  opnemen tegen een pizzeria, en een buurtenergiebedrijf tegen een energiemaatschappij. Daarnaast  moet  de  burgeronderneming  maatschappelijk  niet  slechter  presteren  dan  een  overheid  of  een  instelling.  Het  lemniscaat  brengt  vrijwilligerswerk,  democratie,  innovatie,  lokale  verbinding  en  een  bijzonder imago allemaal onder een dak, samen met de levering van producten en diensten. Dat zijn  vaak  diverse  producten  en  diensten  die  elkaar  versterken,  waarbij  de  burgeronderneming  veelal  in  staat is zijn transactiekosten en overhead zeer laag te houden. Alles bij elkaar een combinatie die een  sterke concurrentiepositie geeft. Wat is die positie precies? 

9   

 

5

Meervoudige waarde creatie door burgerproductie

5.1 Inleiding Een buurt met een bloeiende burgeronderneming is meer waard. Het betekent waardevastheid van  particulier  woningbezit,  en  ook  meer  waar  voor  je  geld  als  huurder.  Een  zorgverzekeraar  weet  dat  zijn klanten in deze wijk meer koopkracht hebben, en dus hun premies eenvoudiger blijven betalen.  Om dezelfde reden zullen klanten met een uitkering van deze verzekeraar beter kunnen rondkomen.  Ook  kan  deze  verzekeraar  erop  rekenen  dat  zijn  klanten  minder  snel  ziek  worden,  omdat  hun  leefomgeving  goed  is,  en  bovendien  goedkope  zorg  krijgen  als  de  buurtonderneming  dat  regelt.  Tenslotte kan de zorgverzekeraar in zijn positie als belegger besluiten om in deze wijk te investeren  in  bijvoorbeeld  het  winkelcentrum,  omdat  ondernemers  daar  goed  zullen  kunnen  bestaan.  De  waarde daarvan is redelijk vast en ontwikkelt zich gestaag als de burgers hun activiteiten voortzetten.  De  buurtonderneming  zorgt  voor  meervoudige  waarde  creatie  voor  de  burger  en  ook  voor  de  zorgverzekeraar  en  vastgoedbeleggers.  Als  zij  bezit  hebben  in  een  buurt  met  goedkope  energie  en  zorg, en met fraai groen en een hoge veiligheid, dan kunnen zij rekenen op meer waardevastheid van  hun bezit. Een woningcorporatie heeft daarnaast belang bij het bieden van een goede leefomgeving,  en  pensioenbeleggers  hebben  net  als  zorgverzekeraars  belang  bij  mensen  die  hun  premies  kunnen  betalen en van hun uitkeringen kunnen leven. Dit is meervoudige waarde creatie en ook de overheid  kan profiteren van een dergelijke waarde creatie door de burgeronderneming.  Aantoonbaar  is  dat  groepen  burgers  zorgen  voor  meer  kwaliteit  tegen  minder  geld  in  maatschappelijke sectoren als klimaat, natuur, zorg, welzijn, ontwikkelingssamenwerking, veiligheid.  Dat biedt de overheid kans op bezuinigingen. Zij kan op haar begroting profiteren van deze en van  andere ‘inverdieneffecten’ van burgerproductie. Die komen van burgers die zorgen voor het behoud  van  hun  eigen  koopkracht.  Dan  krijgt  de  overheid  minder  te  maken  met  armoede  en  ontvangt  zij  meer  uit  belastingen.  De  veronderstelling  is  dat  burgerondernemingen  een  meervoudige  waarde  creatie hebben (Emerson). Zij hebben dat voor verzekeraars, beleggers, de overheid en natuurlijk ook  voor de burger zelf. Waaruit bestaat deze meervoudigheid precies, en kunnen we begrijpen hoe deze  in  elkaar  zit?  Immers,  een  beter  begrip  van  meervoudige  waarde  creatie  kan  burgers,  overheden,  verzekeraars, beleggers en anderen doen kiezen voor de burgeronderneming.  5.2 Meervoudigheid Minder armoede en meer opbrengsten uit belastingen zijn elementen van de meervoudigheid van de  creatie  van  waarde  door  burgerondernemingen,  en  er  zijn  meer.  Zo  hebben  deze  ondernemingen  een spill‐over effect van ondernemersmentaliteit. Als in een buurt een onderneming wordt gestart,  dan volgen omliggende gemeenschappen vaak met eigen initiatieven (Peredo & Chrisman, 2006: 34).  Ook  binnen  de  buurt  zelf  gaan  meer  mensen  ondernemen  nadat  zij  geïnspireerd  zijn  door  de  buurtonderneming. Verder blijkt dat mensen, doordat zij bezig zijn met hun eigen energie productie,  zij  veel  meer  oog  hebben  voor  energie  verbruik  en  verspilling.  Dit  effect  is  groter  bij  mensen  die  energie  verkrijgen  vanuit  hun  eigen  omgeving  dan  vanuit  grootschalige  energie  projecten  (Devine‐ Wright,  2004).  Ook  ontstaat  meerwaarde  door  het  inbrengen  van  heel  specifieke  kennis,  kunde  en  ervaringen  van  lokaal  betrokkenen.  Dat  is  deskundigheid  die  niet  naar  boven  zou  komen  wanneer  een centrale producent zijn product levert.  Meervoudige  waarde  creatie  wil  zeggen  dat  een  onderneming  niet  alleen  waarde  creëert  met  zijn  primaire  activiteit,  bijvoorbeeld  voedselproductie,  maar  door  andere  activiteiten  eveneens  waarde  10   

  creëert.  Zo  brengt  stadslandbouw  mensen  bij  elkaar  en  zorgt  voor  meer  groen  in  de  buurt.  Er  zijn  zelfs  directe  relaties  bekend  tussen  stadslandbouw  en  minder  criminaliteit  (Hagey).  Gangbare  landbouw  heeft  dergelijke  neveneffecten  veel  minder.  Denk  aan  sociale  contacten,  leefbaarheid  in  de  stad,  bewustwording  over  voedsel,  onderwijs  en  biodiversiteit.  Een  gangbaar  landbouwbedrijf  overleeft enkel als het alles inzet voor de primaire activiteit. Dat is een enkel product, aardappelen  bijvoorbeeld, die zo snel en zoveel mogelijk geproduceerd moeten worden. Alles wat daarvan afleidt  zijn kosten.  De waarde creatie is overwegend enkelvoudig, met  weinig spill‐over, waarom is die bij  een burgeronderneming meervoudig?  De  basis  van  een  gangbare  onderneming  is  winst  maken,  en  dan  ligt  enkelvoudige  waarde  creatie  voor de hand. Elke extra deelnemer moet delen in de winst, en daarom leent zo’n onderneming zich  niet goed voor collectiviteit. De basis van een burgeronderneming is waarde vasthouden en kosten  besparen.  Zo  is  stadslandbouw  niet  bedoeld  om  zo  snel  mogelijk  zoveel  mogelijk  voedsel  te  produceren,  maar om de  leefbaarheid  van de wijk  te verstevigen. Buurtenergie is niet  bedoeld om  zoveel mogelijk winst te maken met de productie van energie, maar om een wijk energieneutraal te  maken  en  de  kosten  voor  energie  beheersbaar  te  houden.  Dit  leent  zich  voor  collectieve  actie  en  solidariteit,  omdat  elke  extra  deelnemer  kan  helpen  om  waarde  vast  te  houden  en  kosten  te  verlagen. Dit hoeven niet alleen de waarde en kosten te zijn voor stadslandbouw of buurtenergie.  Is  een  extra  deelnemer  aan  stadslandbouw  iemand  die  het  risico  loopt  af  te  drijven  richting  criminaliteit,  en  blijft  hij  nu  daarbuiten,  dan  draagt  dit  bij  aan  de  waarde  van  de  wijk  en  het  beheersen  van  de  kosten  voor  criminaliteit.  Stadslandbouw  kan  die  extra  deelnemer  veel  eenvoudiger opnemen dan gangbare landbouw, omdat hij daar in de winst moet delen, en dat telt bij  stadslandbouw veel minder. Bovendien zijn de deelnemers aan stadslandbouw veel beter in staat om  als  nevenactiviteit  een  programma  te  draaien  speciaal  gericht  op  preventie  van  criminaliteit.  In  tegenstelling tot een gangbaar landbouwbedrijf kan het eenvoudiger mensen opnemen en drukt de  zorg minder zwaar dat deze nevenactiviteit de primaire productie in gevaar brengt. Vergelijkbaar kan  een  buurtenergiebedrijf  eenvoudig  verbreden  tot  een  buurtonderneming  die  ook  werkt  aan  bijvoorbeeld autodelen. De mensen die in het collectief zitten, hebben elkaar leren kennen rond het  gezamenlijk  besparen  op  energiekosten,  dus  waarom  niet  ook  op  transportkosten?  Niemand  hoeft  daarop winst te maken, of in de winst te delen, en hoe meer mensen samen hun kosten delen voor  energie en transport, hoe lager die kosten worden.  De  kracht  van  de  burgeronderneming  is  de  meervoudige  waarde  creatie.  Dat  geeft  deze  onderneming in principe een sterke concurrentiepositie, maar leidt niet vanzelf tot een lagere prijs  voor de primaire activiteit. Buurtenergie levert  misschien wel veel meer op dan alleen elektriciteit,  maar  de  prijs  voor  elektriciteit  kan  hoger  liggen  dan  de  prijs  die  een  centrale  energiemaatschappij  rekent. Als die bovendien zijn kosten voor CO2‐uitstoot niet in rekening hoeft te brengen, terwijl het  buurtenergiebedrijf  geen  uitstoot  heeft,  dan  is  geen  sprake  van  een  gelijk  speelveld.  Dan  dreigt  de  situatie  waarin  consumenten  kiezen  voor  goedkope  elektriciteit  waarmee  ze  zichzelf  en  hun  gemeenschap  de  voordelen  van  meervoudige  waarde  creatie  ontzeggen.  Om  de  vergelijking  te  kunnen maken, is cruciaal om deze waarde creatie verder in beeld te brengen. Hieronder volgt een  poging door de meervoudigheid samen te vatten in vijf pijlers onder de burgeronderneming. 

11   

  1e pijler: gemeenschap Zelf levering is een keuze van het individu die hij kan maken om uiteenlopende redenen, bijvoorbeeld  omdat  hij  het  gewoon  leuk  vindt,  of  omdat  hij  in  de  meeste  gevallen  geen  geld  kwijt  is  aan  tussenhandel en belastingen. Het individu kan het daarbij laten, maar uit de keuze voor zelflevering  volgt vaak het opzetten van een gemeenschap, omdat het de voordelen biedt van schaalvergroting.  Een economische reden daarvoor is korting door collectieve inkoop van bijvoorbeeld materialen voor  isolatie  of  zonnepanelen,  en  ook  zorg  of  woningonderhoud.  Het  opzetten  van  een  gemeenschap  betekent  meteen  organisatie  van  solidariteit,  en  dat  kan  voor  velen  in  plaats  van  economische  redenen de motivatie zijn om deze op te zetten.  2e pijler: transactiekosten Het opzetten van een gemeenschap brengt mensen bij elkaar die samen besluiten gaan nemen over  aankopen.  Dit  gezamenlijk  ontwikkelen  van  marktkennis  scheelt  veel  tijd  en  helpt  zorgen  voor  selectie van de beste aanbieder. De transactiekosten gaan omlaag, omdat mensen deze delen. Gaan  zij daarnaast ook samen produceren, dan zijn zij onderling in staat om te bepalen wie bijvoorbeeld  welk  werk  gaat  doen.  Uren,  transport,  materialen  en  kennis  kunnen  zij  veel  eenvoudiger  alloceren  dan bijvoorbeeld een medewerker van een hoofdkantoor. Hiermee gaat de overhead omlaag en dat  brengt de transactiekosten verder omlaag.  3e pijler: transactiebaten  Sociale cohesie Het  opzetten  van  een  gemeenschap  brengt  niet  alleen  transactiekosten  omlaag,  maar  heeft  ook  opbrengsten die te beschouwen zijn als transactiebaten, een woord dat tevergeefs gezocht wordt in  de  gangbare  economische  literatuur.  Uit  de  contacten  tussen  mensen  volgen  namelijk  niet  alleen  besparingen, maar ook nieuwe opbrengsten. Eerste zijn natuurlijk het plezier van het contact en de  sociale cohesie, hoewel dat ook uit te drukken is in besparing, namelijk minder vervreemding.   Innovatie Onmiskenbare  baten  zijn  nieuwe  ideeën,  innovaties,  hoewel  sommige  daarvan  ook  weer  tot  besparingen  kunnen  leiden.  Dat  zijn  ideeën  gebaseerd  op  lokale  kennis  waardoor  een  product  toegepast wordt op een wijze die veel beter is aangepast aan de lokale omstandigheden, en dus met  minder kosten. Denk aan de aanpassing van de productie van een moestuin aan de lokale natuurlijke  omstandigheden en vraag en aanbod. Andere innovaties generen wel zuiver nieuwe inkomsten. Een  sterk voorbeeld is ‘Herman de Zonnestroomverdeler’, een apparaat om als gemeenschap elektriciteit  op te wekken. Zonder participatie in een dergelijke gemeenschap, en dus gedegen kennis daarvan,  had de ontwikkelaar van dit product zijn idee nooit gekregen.   Democratie De  gemeenschappen  die  mensen  opzetten  om  samen  te  produceren  zijn  open,  omdat  schaalvergroting de kosten omlaag brengt, en ook omdat solidariteit belangrijk is. Beide zorgen voor  legitimatie  van  de  gemeenschap,  want  andersom  zouden  beperkte  en  gesloten  gemeenschappen  ontstaan  en  die  zijn  minder  geloofwaardig.  Er  ontstaan  gemeenschappen  van  burgers  waarin  allen  zeggenschap hebben. Consistent is dat zij deze vaak organiseren als vereniging of coöperatie, en dat  zijn  rechtsvormen  die  democratische  besluitvorming  eisen.  Dit  draagt  bij  aan  de  democratie  in  het  algemeen die groter wordt omdat mensen over meer democratisch gaan beslissen dan voorheen. 

12   

  4e pijler: verbreding Een  hoge  groene  kwaliteit  van  de  buurt  draagt  bij  aan  gezondheid,  en  bijvoorbeeld  ook  aan  het  vasthouden  van  water,  en  het  scheppen  van  een  klimaatbestendige  omgeving.  Economisch  zijn  dergelijke  combinaties  gunstig,  omdat  een  enkele  investering  in  groen  effect  heeft  op  veel  meer  sectoren,  die  samen  kunnen  investeren  en  daardoor  per  sector  kunnen  besparen  (AgentschapNL).  Door  hun  aard  maken  burgerondernemingen  deze  combinaties  zeer  vanzelfsprekend.  Zo  zorgt  stadslandbouw  vanzelf  voor  meer  groen  in  de  buurt  met  alle  bovengenoemde  neveneffecten  en  meer, zoals minder criminaliteit. Vergelijkbaar kan een buurtenergiebedrijf eenvoudig verbreden tot  een buurtonderneming die ook werkt aan bijvoorbeeld autodelen.  5e pijler: inverdienen Voor  beleggers  zorgt  een  burgeronderneming  voor  een  waardevaste  buurt;  voor  zover  bewoners  particuliere  woningeigenaren  zijn,  zijn  zij  zelf  deze  beleggers.  Door  te  zorgen  dat  hun  buurt  waardevol  is,  zorgen  zij  voor  een  veilige  investering  in  vastgoed,  en  dit  gaat  verder.  Slagen  zij  er  namelijk in om een buurt te creëren met lage kosten voor energie, zorg of vervoer, dan werken zij  aan behoud van koopkracht, ook voor huurders. Daardoor kunnen mensen onder meer hun premies  blijven  betalen,  en  van  hun  uitkeringen  leven.  Ook  kunnen  zij  belastingen  betalen  en  daarvan  profiteert de overheid. Die profiteert ook langs andere wegen, bijvoorbeeld omdat mensen minder  een  beroep  doen  op  de  bijstand,  of  op  zorgvoorzieningen.  Hiervan  profiteren  op  hun  manier  ook  weer de zorgverzekeraars.  De overheid, zorgverzekeraars en anderen, zoals beleggers, hebben ‘inverdieneffecten’ vanwege de  burgeronderneming.  Zij  kunnen  daar  als  free  rider  van  profiteren,  of  de  burgeronderneming  stimuleren.  Dat  kan  door  daarin  rechtstreeks  te  investeren,  of  door  bijvoorbeeld  een  verlaging  in  belasting of in premie te geven. Interessante optie is participatie in de onderneming, wat binnen een  coöperatie een reële optie is. Uit Duits onderzoek blijkt dat meer dan 50% van de opbrengsten van  energie  producerende  buurtondernemingen  gelijk    weer  in  de  gemeenschap  geïnvesteerd  worden.  Voor  winsten  is  dit  zelfs  meer  dan  80%  (Müllenhof,  2010).  Financiële  opbrengsten  die  in  de  gemeenschap blijven, zijn vaak vijf keer zo groot bij burgerondernemingen dan bij andere projecten  (Welsh  Galuzzo,  T,  2005).  Voor  een  zorgverzekeraar  maakt  dit  de  burgeronderneming  een  interessante  belegging.  Interessant  voor  de  overheid  is  dat  deze  onderneming  een  direct  effect  hebben  op  de  werkgelegenheid;  geïnitieerd  vanuit  een  burgeronderneming  en  aanbesteed  in  de  omgeving, leiden energieprojecten tot 1.1 tot 2.8 maal meer banencreatie binnen een gemeenschap  dan commerciële projecten van dezelfde aard ( Lantz & Tegen, 2009: 3).  Deze  vijf  pijlers  staan  onder  een  burgeronderneming,  een  CBE,  Community‐Based  Enterprise.  Deze  pijlers staan niet onder een gangbare onderneming, die het vooral moet hebben van de combinatie  van  snelheid  en  volume.  Dat  zijn  niet  alleen  gangbare  ondernemingen  die  opereren  op  de  markt,  omdat  overheden  en  maatschappelijke  instellingen  ook  afgerekend  worden  op  deze  combinatie.  Hiermee  komen  twee  soorten  ‘ondernemingen’  niet  alleen  naast  elkaar  te  staan,  maar  soms  ook  tegenover  elkaar  in  de  zin  van  concurrentie.  Wanneer  doet  de  burgeronderneming  het  beter  dan  bedrijven,  overheden  en  maatschappelijke  instellingen?  Binnen  de  energiesector  is  intussen  sprake  van  regelrechte  concurrentie.  Gangbare  energiemaatschappijen  zijn  natuurlijk  nog  verreweg  de  grootste, maar in Duitsland bijvoorbeeld is 50% van de duurzame energie  productie in handen van  burgerondernemingen, en in Denemarken is dit maar liefst 80% (Go, S e.a. 2012). 

13   

  Heeft  de  burgeronderneming  een  groot  en  meervoudig  oplossend  vermogen  voor  problemen  die  bedrijven, overheden en maatschappelijke instanties niet oplossen, of zelfs veroorzaken? Als dit het  geval  is,  dan  is  dat  reden  om    burgerproductie  te  stimuleren,  maar  wel  op  de  juiste  tijd,  plaats  en  wijze.  Zo  lost  burgerproductie  niet  nu  en  overal  alle  problemen  op  rond  tekorten  aan  energie,  de  kosten en de vervuiling daarvan. Ook heeft het geen zin een buurtenergiebedrijf te starten op een  wijze dat deze niet van de bewoners wordt (Van der Heijden 2013). Stadslandbouw poneren als de  oplossing  voor  het  wereldvoedselprobleem  is  de  verkeerde  verwachtingen  wekken.  Het  nu  presenteren  als  een  start  voor  een  groep  mensen  die  hun  wijk  willen  verbeteren,  is  wel  degelijk  geloofwaardig,  omdat  intussen  velen  hen  voor  zijn  gegaan.  Daaruit  kan  een  burgeronderneming  ontstaan die rust op alle vijf pijlers waardoor burgers en hun gemeenschap voluit kunnen profiteren. 

6

Conclusie en discussie

In  de  burgereconomie  produceren  gebruikers  in  toenemende  mate  producten  en  diensten  die  zij  voorheen  volledig  kregen  als  klanten  van  bedrijven,  overheden  en  maatschappelijke  instellingen.  Denk aan energie, voedsel, publiek groen, veiligheid, transport, zorg, cultuur en welzijn. Gebruikers  beginnen  aan  zichzelf  te  leveren  en  aan  elkaar,  en  leveren  overschotten  aan  de  bekende  centrale  leveranciers. Wat de gebruikers aan tekorten hebben, en dat is nu nog het leeuwendeel, krijgen zij  geleverd van deze centrale leveranciers.   Nieuw is de snelle opkomst van burgerproductie en dat brengt veel vragen met zich mee. Dit paper  geeft op enkele een antwoord, hoe voorlopig ook. Als eerste komt de leverantie in twee richtingen  aan  de  orde  en  die  roept  tevens  nieuwe  vragen  op.  Deze  twee  richtingen  zijn  namelijk  ook  te  beschouwen  als  twee  tegengestelde  richtingen  waarin  de  samenleving  zich  ontwikkelt:  een  samenleving met nog meer en nog snellere processen van enkelvoudige waarde creatie door centrale   leveranciers en met het individu als klant, versus een samenleving waarin deze klant ook burger is en  zelf de productie op zich neemt met een hoge meervoudige waarde creatie. Deze tegenstelling kan  reden zijn voor ideologische stellingname en dat is niet onbelangrijk. Het geeft de kans om politieke  uitspraken te doen over burgerproductie, zodat mensen kunnen besluiten wat zij ervan vinden.  Bij zelf leveren en terug leveren en centraal geleverd krijgen, hoort een organisatiemodel en dat is  geschetst  met  behulp  van  het  publiek  private  lemniscaat.  Deze  organisatie  kan  de  meervoudige  waarde  creatie  realiseren,  maar  heeft  daarvoor  met  regelmaat  geld  nodig.  Uit  onderzoek  dat  is  gedaan naar het ontstaan van burgerondernemingen in onder andere Engeland blijkt dat veel ideeën  niet van de grond komen in de beginfase door gebrek aan kapitaal (Haugh, H, 2007:3). Dat is zonde  omdat  op  deze  manier  een  enorm  potentieel  aan  waarde  voor  de  samenleving  verloren  gaat.  Dit  terwijl  tegelijkertijd  steeds  meer  aanbod  ontstaat  van  investeerders  die  bereid  zijn  een  lager  financieel  rendement  te  ontvangen  voor  een  hoger  sociaal  rendement  (BCG,  2012:9).  Deze  sociale  investeerders  richten  zich  momenteel    vooral  op  de  grotere  sociale  ondernemingen.  Er  lijkt  een  verstoring in de markt te bestaan waardoor burgerondernemingen en investeerders elkaar niet goed  kunnen  vinden.  Belangrijk  is  om  deze  verstoring  op  te  lossen,  maar  hoe?  Met  deze  vraag  komt  dit  paper tenslotte uit op de agenda, waarop financiering een prominente plaats verdient.  Op  de  agenda  kan  natuurlijk  heel  veel  bij  zo’n  nieuw  verschijnsel  als  burgerproductie.  Wat  in  elk  geval niet mag ontbreken is een grondslagendebat over democratie (Van der Heijden 2011). Binnen  hun  burgerondernemingen  organiseren  de  leden  een  speciale  vorm  van  democratie,  die  in  de  literatuur ook wel bekend staat als associatieve democratie (Hirst). Hoewel geen representanten van  14   

  de  hele  gemeenschap  voegen  de  leden  wel  toe  aan  het  democratisch  gehalte  van  de  samenleving.  Door greep te krijgen op productie van onder meer energie brengen zij een deel van de samenleving  binnen het bereik van de democratie dat zich daar tot nu toe aan onttrekt. In termen van leveren lijkt  het  alsof  burgers  zelf  democratie  gaan  leveren  aan  elkaar.  Gaan  zij  ook  democratie  ‘terug  leveren’  aan  de  volksvertegenwoordiging?  Dat  doen  zij  wanneer  zij  het  democratisch  gehalte  van  de  samenleving  op  zo’n  manier  vergroten  dat  daardoor  volksvertegenwoordigingen  te  maken  krijgen  met meer betrokken burgers, die afgewogen vraagstukken aan ze leveren.  Mogelijk kan deze metafoor van zelf leveren en terug leveren van democratie een bijdrage leveren  aan het debat over de democratie. Het idee van burgerproductie kan aan dit grondslagendebat nog  veel  meer  impulsen  leveren.  Misschien  zijn  de  volgende  daarin  belangrijke  vragen:  betekent  burgerproductie een emancipatie van de klant tot een producent die niet alleen zeggenschap heeft  over  productie,  maar  dat  ook  als  burger  doet  die  lid  is  van  de  gemeenschap?  Gaat  hij  daarmee  nieuwe  producten  vragen,  of  zelfs  creëren,  en  veranderen  hiermee  ook  bedrijfsleven,  overheid  en  maatschappelijke  instellingen?  Is  tenslotte,  meer  dan  200  jaar  na  1789,  sprake  van  een  nieuwe  burgerlijke revolutie, of is dat een overschatting van wat zich nu voltrekt? 

Over de auteurs Jurgen van der Heijden adviseert en publiceert over een samenleving waarin functies als energie en  natuur,  of  wonen  en  zorg  elkaar  onderling  versterken.  Daarin  krijgen  burgers  de  kans  om  zelf  productie  van  energie,  natuur,  wonen  en  zorg  op  zich  te  nemen.  Hij  is  (co‐)auteur  van  o.a.  'Toekomstwaarde  Nu;  de  kracht  van  functiecombinaties'  en  'Productie  door  de  burger'.  Jurgen  is  bestuurslid van CALorie, de energiecoöperatie van Castricum. Hij werkt als adviseur voor AT Osborne  <[email protected]>.  Myrthe  Kolenbrander  heeft  haar  Bachelor  politicologie  aan  de  Universiteit  van  Amsterdam  in  2013  afgerond en is momenteel bezig met haar master International Business: Strategy and Innovation aan  de  Universiteit  Maastricht.  Binnen  deze  master  richt  zij  zich  op  onderwerpen  zoals  social  entrepreneurship, sustainable strategy en de organisatie van de toekomst. 

Literatuur   



 

00:/ (2011), Compendium for the Civic Economy, What the Big Society should learn from 25  trailblazers, 00:/, London  AgentschapNL, Toekomstwaarde Nu, de kracht van functiecombinatie,  AgentschapNL/Ministerie van I&M, Utrecht/Den Haag 2012  Boukharaeva L. M. (2011), Six ares of land: Resilience of city dwellers in Russia, in Tidball,  Keith G.; Krasny, Marianne E. (Eds.), Greening in the Red Zone: Disaster, Resilience and  Community Greening, Springer, New York   Emerson, J (2000) The Nature of Returns: a Social Capital Markets Inquiry into Elements of  Investment and The Blended Value Proposition. Social Enterprise Series working paper  nummer 17, Harvard Business School  Fresco, Louise (2012), Hamburgers in het paradijs, Prometheus, Amsterdam  Go, S; Narayan, D (2012) Community Power: Renewing Communities Trough Renewables.  Gepubliceerd door: Sol Solution 

15   

  

  

     

  



 

Hagey, Allison, Solana Rice, Rebecca Flournoy (2012), Growing Urban Agriculture: Equitable  Strategies and Policies for Improving Access to Healthy Food and Revitalizing Communities,  PolicyLink, Oakland  Haugh, H (2007) Community‐led Social Venture Creation. Entrepreneurship Theory and  Practice Vol. 31:4  Heijden, Jurgen van der (2011), Productie door de Burger. Democratischer dan  volksvertegenwoordiging, Delft, Eburon  Heijden, Jurgen van der (2013), Buurtenergie Nu, de volgende stap in 2013, Natuur & Milieu  Overijssel en AT Osborne in opdracht van de Provincie Overijssel, Zwolle/Baarn 2013, zie  http://www.natuurenmilieuoverijssel.nl/handlers/i.aspx?/id=6465  Hirst, Paul (2002). Democracy and Governance; Debating governance, authority, steering and  democracy, Pierre, Jon (ed.), Oxford: Oxford University Press  Huygen, A. (2012) Condities voor Zelforganisatie, WMO Kenniscahier 18  Lans, Jos van der (2011 ) Column ‘Waar is Jos van der Lans?’ Toevertrouwen‐aan‐burgers.UK  in TSS‐Tijdschrift voor sociale vraagstukken – juni 2011   Lantz, E;  Tegen, S (2009) Economic Development Impacts of Community Wind Projects.  Conference paper for WINDPOWER 2009  Mühlenhoff, J (2010) Value Creation for Local Communities through Renewable Energy.  Renews Special Issue: 46  Pestoff, Victor, Taco Brandsen, Public governance and the third sector: opportunities for co‐ production and innovation? Paper presented at the conference of the European Group of  Public Administration, September 2‐4, 2009, St Julians, Malta.  Peredo, A; Chrisman, J (2004) Towards a Theory of Community‐Based Enterprises. Academy  of Management Journal. Vol. 31:2  Pollan, M. (2008) Een pleidooi voor echt eten. Amsterdam: De Arbeiderspers  Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) rapport ( december 2012) Loslaten in vertrouwen:  Beschouwingen van adviesraden over een nieuwe verhouding tussen overheid, markt en  samenleving  Sadiraj, K, Oudijk, D, e.a. (2011) De opmars van het PGB. De ontwikkelingen van het  persoonsgebonden budget in nationaal en internationaal perspectief. Den Haag: Sociaal  Cultureel Planbureau  Veldheer, V.; Jonker, J.; Noije, L. van, Vrooman, C. (red.) (2012) Een beroep doen op de  burger. Gepubliceerd door: Sociaal Cultureel Planbureau  Villeneuve‐Smith, F (2011) Fight back Britain: A report on the stage of the social enterprise  survey 2011. Gepubliceerd door: Social Enterprise UK 

16