Bulletin van de Oudheidkundige Kring De Vier Ambachten

Bulletin van de Oudheidkundige Kring ‘De Vier Ambachten’

31e jaargang (2012), aflevering nr. 1. 1

Het BULLETIN is een uitgave van de Oudheidkundige Kring ‘De Vier Ambachten’. REDACTIECOMMISSIE Drs. W.M. Verschraegen (voorzitter-secretaris) R.G.A. van den Elshout Dr. J.H.J. de Kort Het Bulletin is een uitgave van de Oudheidkundige Kring ‘De Vier Ambachten’ die driemaal per jaar verschijnt en die bestemd is voor de leden van de Oudheidkundige Kring ‘De Vier Ambachten’ en voor anderen die belangstelling de volkskunde, de taalkunde en de oudheidkunde, kortom: voor de geschiedenis van oostelijk Zeeuws-Vlaanderen (voornamelijk de vroegere Vier Ambachten en Het Land van Saeftinghe). Het Bulletin wil genoemde terreinen op een zowel informatieve als educatieve wijze onder de aandacht van zijn lezers brengen. Daarnaast wil het Bulletin fungeren als een forum voor zijn lezers om wederwaardigheden, vragen en bevindingen op genoemde terreinen d.m.v. het geschreven woord onder de aandacht te brengen. Voor het publiceren van artikelen, mededelingen, vragen, bijdragen e.d. voor het Bulletin (of artikelen voor het Jaarboek van de Oudheidkundige Kring ‘De Vier Ambachten’), wende men zich tot de secretaris van de Redactiecommissie: Drs. W.M. Verschraegen, Schoolstraat 10B, 4576 AB Koewacht, telefoon: 0114-720146, e-mail: [email protected]. Kopij bestemd voor het Bulletin dient uitgetypt, zo mogelijk digitaal, te worden ingezonden. Voor artikelen bestemd voor het Jaarboek neme men eerst contact op met de secretaris.

INHOUDSOPGAVE Van de Redactie ....................................................................................................................................................................................................................................................... 3 Van het Bestuur ......................................................................................................................................................................................................................................................... 4 Van de Excursiecommissie ........................................................................................................................................................................................................................ 7 Van de Werkgroep Archeologie ......................................................................................................................................................................................................... 8 Van de Bibliotheekcommissie .......................................................................................................................................................................................................... 11 Van de Stichting Museum ‘De Vier Ambachten’ .................................................................................................................................................... 12 Van de Werkgroep Genealogie ...................................................................................................................................................................................................... 13 Colofon Oudheidkundige Kring ‘De Vier Ambachten’ ................................................................................................................................. 14 Advertentiepagina ............................................................................................................................................................................................................................................. 15

Foto omslag voorzijde: De Stenen Beer in Philippine, die afgelopen zomer is blootgelegd en dit jaar wordt gerestaureerd. (Foto Dennis van der Zalm) Foto omslag achterzijde: De ‘Calvarieberg’ op het kerkhof van Sint-Jansteen, die ook nodig gerestaureerd moet worden. (Foto Paul Prince) 2

alle activiteiten binnen onze Kring. De Redactiecommissie dankt de mensen van de commissies en werkgroepen hartelijk voor hun bijdrages. Voor 2012 willen wij met het Bulletin op dezelfde voet vergaan. Onze planning is om weer drie afleveringen te verzorgen, niet alleen met mededelingen over de activiteiten binnen ‘De Vier Ambachten’, maar we hopen in ieder nummer ook nog een of twee korte, ‘gewone’ artikelen te kunnen plaatsen en daarvoor zijn uw bijdragen zeer welkom. De mensen die in 2011 een artikel hebben aangeleverd, willen wij daarvoor graag danken. Ook de mensen en bedrijven die met een advertentie in het Bulletin onze vereniging hebben gesteund, danken wij hartelijk. Graag zouden wij meer advertenties willen opnemen, omdat we daarmee de kosten voor wat extra pagina’s kunnen afdekken.

Van de Redactie Jaarverslag 2011 De Redactiecommissie beschouwt 2011 als een succesvol jaar en de belangrijkste reden daarvoor is dat we er in zijn geslaagd om ook nu weer een Jaarboek uit te geven. Waren de beide voorgaande jaarboeken nog monografieën (Van Dalsum en Jansenius), de laatste uitgave omvatte vijf artikelen over verschillende onderwerpen, elk over een ander deel van de geschiedenis van Hulst, Hulster Ambacht en Het Verdronken Land van Saeftinghe. Dat dit Jaarboek erg werd gewaardeerd moge blijken uit het feit dat er van de 75 extra gedrukte exemplaren, op 1 januari van dit jaar nog maar vier beschikbaar waren voor de verkoop. Bij de presentatie van het Jaarboek werd de redactiecommissie al aangenaam verrast door de grote opkomst van de leden. Het was prettig voor de auteurs die een presentatie gaven over hun artikel en voor de penningmeester, omdat hierdoor de portokosten voor het verzenden van het Jaarboek wat minder waren. Wij roepen u graag op om de volgende keer met nog meer leden aanwezig te zijn: het is informatief en voor de Kring kostenbesparend. Inmiddels is het volgende Jaarboek al enige tijd in bewerking. Wij hebben Marc Buise bereid gevonden zijn manuscript met de onderzoeksresultaten over ‘De schapenhouderij in en om de Saeftinghe’ beschikbaar te stellen voor ons volgende Jaarboek. Hiermee hopen wij weer een bijzonder stukje aan de geschiedenis van onze regio toe te kunnen voegen. In de voorlopige planning voor de presentatie van het Jaarboek gaan wij uit van een datum waarbij een combinatie met de opening van het museum mogelijk is: waarschijnlijk 30 maart 2013, Paaszaterdag. Het wordt dus: ‘Jaarboek 2012-2013’. In het afgelopen jaar hebben we de reeds eerder ingezette lijn voor de uitgifte van het Bulletin kunnen voortzetten. We hebben drie nummers uitgebracht: twee met 24 bladzijden en een met 20 bladzijden - en volledig in kleur. Dat we met deze drie afleveringen telkens de 16 pagina’s moesten overschrijden, betekent dat we aan kopij geen gebrek hebben. Wij proberen u met alle bijdragen van het bestuur, de commissies en werkgroepen op de hoogte te houden van

In dit (en volgende) nummer(s) In verband met de Algemene ledenvergadering is een relatief groot deel van dit nummer besteed aan jaarverslagen van de commissies, werkgroepen en de Stichting museum. Er bleef daardoor helaas geen ruimte over voor een ‘gewoon’ artikel. Nieuw in de reeks van jaarverslagen is dat van de Werkgroep Genealogie, die afgelopen jaar van start is gegaan, maar eigenlijk nog in de steigers staat. Wij zijn ervan overtuigd dat met het plan dat u in dit nummer aantreft, veel leden, die actief iets willen doen aan stamboomonderzoek, aan de slag kunnen.

Het ‘tweede’ schip vlak voor de demontage (Foto Henk Hendrikse, SCEZ) 3

Het water staat al bijna in de Nieuwe Haven/ Bierkaai. Dat betekent dat er een einde is gekomen aan de opgravingen en dat de activiteiten van de Werkgroep Archeologie zich hebben geconcentreerd op het verder verwerken van de gevonden voorwerpen. Bij de opening van het museum in het nieuwe seizoen zult u al een aantal van deze vondsten kunnen bewonderen in ons museum.

Graag zouden wij voor de publicatie van deze artikelen nog over foto’s uit deze periodes willen beschikken. Wie kan ons daaraan helpen? Portokosten Tot nu toe worden de jaarboeken en bulletins voor een groot deel rondgebracht door bestuursleden in Hulst, Axel en Koewacht. Toch blijven de portokosten stijgen. We zoeken daarom nog mensen die bereid zijn in hun omgeving enkele keren per jaar wat rond te brengen bij leden. Met name in Kloosterzande, Sint Jansteen, Clinge en Terneuzen, maar ook in sommige wijken in Hulst. Wij willen proberen de kosten nog verder omlaag te brengen door voor uitnodigingen en korte mededelingen zoveel mogelijk gebruik te maken van e-mail. Het aantal poststukken en de bijbehorende portokosten zouden daardoor flink kunnen dalen. Kunt en wilt u enkele bulletins en jaarboeken rondbrengen in uw omgeving. Geef u dan op bij René van den Elshout.

De Redactiecommissie heeft de beschikking gekregen over het dagboek van een dienstplichtig militair van Schouwen en Duiveland die gedurende de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) op verschillende locaties in Zeeuws-Vlaanderen heeft gediend: een zeer korte periode in Sluis en Axel en vervolgens in Hulst, waar hij de opvang van de Belgische vluchtelingen na de val van Antwerpen heeft meegemaakt. In de periode 1916-1917 was hij als soldaat-commies belast met de grensbewaking in Zuiddorpe. Met de kleinzoon van deze militair is overeengekomen dat wij drie episodes uit het dagboek in drie afleveringen van het Bulletin zullen opnemen.

Van het Bestuur

gedeeld dat de vestiging van een regionaal archief in Hulst een gepasseerd station was, dat ons eigen archief te klein is en niet aan de eisen van de Archiefwet voldoet. Nieuwbouw of aanpassing van de archiefruimte hier zou de financiële middelen van de gemeente ver te boven gaan. Bovendien was de kans groot dat het archief van het Hulster Ambacht - nu berustend bij het Zeeuws Archief - bij oprichting van een regionaal archiefcentrum in Terneuzen, wel uit Middelburg zou terugkeren. Op grond van deze mededelingen meenden wij ons te moeten neerleggen bij de plannen voor een regionaal archiefcentrum in Terneuzen. Intussen heeft de gemeenteraad om een grondig onderzoek naar mogelijkheden hier gevraagd alvorens een eindbeslissing te nemen. Mocht uit het onderzoek blijken dat de overwegingen en mededelingen naar ons voorbarig of onjuist waren, zullen wij opnieuw ons standpunt bepalen. In het najaar hebben we de aandacht van de gemeente gevraagd voor de teloorgang van de monumentale graven op het kerkhof aan de Glacisweg, ons ‘Père Lachaise’. Verschillende graven zijn als rijksmonumenten aangemerkt (vooral in rij 1, nrs. 1-28). Hieronder bevinden zich veel graven van personen die tussen 1820 en 1940 hun stempel

Overleg gemeente Hulst In 2011 is verschillende keren overleg gevoerd met de heren wethouders van de portefeuilles Middelen en Cultuur en ook een keer met het College van B&W naar aanleiding van twee zaken. Allereerst over de behuizing en het onderhoud van het museumpand. Voor het museumpand in de Steenstraat heeft de gemeente, ingevolge een unanieme gemeenteraadsbeslissing, in 1980 een gebruikersovereenkomst afgesloten met het Bestuur van de Oudheidkundige Kring. Deze overeenkomst komt er op neer dat het Bestuur van de Kring het pand voor ‘onbepaalde tijd’ en ‘om niet’ mag gebruiken voor museale bestemming. Het Bestuur van de Kring houdt vast aan deze historische gebruikersovereenkomst en wisselt deze niet in voor het door de gemeente gewenst en voorgelegd huurcontract. Een tweede punt van overleg was het door ons aangetekende verzet tegen de verhuizing van het rijke Hulster oudarchief naar een op te richten regionaal archiefcentrum in Terneuzen. Bij een overleg met B&W werd ons mee4

In dit kader kunt u op een, lang nog niet gereedgekomen, deel van de website (www.devierambachten.nl) wetenswaardigheden vinden van de oude grafstenen in de basiliek van Hulst. Binnenkort hopen we dit uit te kunnen uitbreiden met de graven in andere kerken en op oude kerkhoven in onze omgeving.

hebben gedrukt op het gemeentelijk en kerkelijk bestuur van Hulst en op het gerechtelijk en provinciaal bestuur van Zeeland, zoals de families Pierssens, Van Waesberghe, Hombach, Verdurmen, Van Heeteren, enz. De gemeente voelt zich enkel verantwoordelijk voor de schade die de bomen hebben aangericht. Inmiddels heeft de gemeente de bomen gekapt, maar (nog) geen wortels geruimd. Zij zegt verder te zoeken naar nabestaanden en meldt ons ondermeer: ‘Wij zullen ook in de toekomst actief acht slaan op de bedreiging van monumenten door bomengroei’. Maar daarmee is geen graf hersteld van de schade die de boomwortels en de klimop hebben aangericht! Indien u nog wat van de oude glorie van dit deel van de begraafplaats wilt zien en fotograferen, moet u niet te lang wachten. Foto’s van deze graven treft u aan op onze website: www.devierambachten.nl. Wijziging bestuur Met ingang van 1 januari 2012 heeft mevrouw P. Bosmans haar functie binnen het bestuur van de Oudheidkundige Kring ‘De Vier Ambachten’ neergelegd. Zij is niet (meer) in staat om voldoende tijd vrij te maken voor deze functie. Het bestuur dankt Pascale oprecht voor haar bijdragen in de afgelopen twee jaren. Website (www.devierambachten.nl) Onze vereniging maakt inmiddels al weer een aantal jaren gebruik van internet als communicatiemiddel met leden en andere belangstellenden. In die tijd is onze website uitgegroeid tot een veel geraadpleegde bron. Het e-mailformulier op de site wordt regelmatig gebruikt voor het aanmelden van nieuwe leden en voor allerlei vragen en mededelingen op historisch gebied. De catalogus van onze bibliotheek staat nu grotendeels op de website. In het door onszelf ontwikkelde softwarepakket Thetis hebben een tweetal vrijwilligers uit het bestuur, samen met onze voormalige bibliothecaresse het boekenbezit van onze vereniging nu voor een groot deel ingebracht, zodat overal ter wereld gezocht kan worden op onze boekenplanken. Nu we in het afgelopen jaar begonnen zijn met een werkgroep genealogie, zijn we meteen ook gestart met het aanpassen van de website. Dit communicatiemiddel is namelijk bij uitstek geschikt voor het uitwisselen van genealogische gegevens.

Een van de grafstenen uit de basiliek van Hulst, nu ook op de website van ‘De Vier Ambachten’ (René van den Elshout) Intussen zijn we ook volop bezig met het verzamelen van zoveel mogelijk e-mailadressen van onze leden. Hierdoor kunnen we veel sneller communiceren, terwijl we ook aanzienlijke besparingen op de portokosten realiseren. In 2011 werd onze website maar liefst 60.400 keer bezocht. We zijn daar erg trots op. Hieruit blijkt dat de historie van het gebied van de Vier Ambachten nog steeds op veel belangstelling mag rekenen en dat de moderne communicatiemiddelen het historische onderzoek prima kunnen steunen. (Webmaster: René van den Elshout) 5

Algemene ledenvergadering 2012

nieuwe kascommissie: G. Hermans is aftredend, voorgesteld wordt G. Verstraeten; 6. Verslag van de secretaris over 2011: zie website; 7. Verslagen van de afzonderlijke commissies en werkgroepen: zie elders in dit Bulletin; 8. Overleg met de gemeente Hulst m.b.t. huisvesting museum en onderhoud pand Steenstraat/Refugium Ten Duinen; zie mededelingen van het Bestuur; 9. Mededelingen van de Stichting Museum ‘De Vier Ambachten’; 10. Samenwerking OHK ‘De Vier Ambachten’ met de Stichting Bescherming Stadsgezicht Hulst (SBSH); 11. Contributie. Het bestuur stelt voor om m.i.v. 1 januari 2013 de contributie te verhogen tot € 22,50. Zonder deze contributieverhogingen is het niet mogelijk het huidige niveau van activiteiten en voorzieningen te handhaven; 12. Winter- en voorjaarsprogramma 2012: zie elders in dit Bulletin; 13. Bestuursverkiezing. Regulier aftredend is J. de Kort; hij is herkiesbaar. Om persoonlijke redenen heeft mevr. P. Bosmans haar bestuurslidmaatschap voortijdig moeten beëindigen. Als nieuwe kandidaat voor het bestuur wordt voorgedragen M. Buise, Hulst. Overige kandidaten kunnen zich melden tot het begin van de vergadering bij de secretaris door schriftelijke ondersteuning van tenminste tien leden. 14. Rondvraag en sluiting.

De jaarlijkse algemene ledenvergadering vindt plaats op dinsdag 20 maart 2012 in Hotel Van Leuven te Kloosterzande. Het bestuur nodigt alle leden uit deze vergadering bij te wonen. De vergadering zal om 19.30 uur stipt beginnen. De notulen van de Algemene ledenvergadering 2011en het Jaarverslag van de secretaris worden/ zijn opgenomen op onze website: www.devierambachten.nl. Indien u de Algemene ledenvergadering wilt bijwonen, kunt u de vergaderstukken aanvragen via onze website, bent u lid, dan zullen ze u in pdf formaat per e-mail worden toegezonden. Heeft u niet de beschikking over internet, stuur dan een berichtje aan Postbus 102, 4560 AC Hulst, waarna wij u de stukken per post zullen toezenden. Tijdens de jaarvergadering zullen ook enkele gekopieerde exemplaren, evenals de financiële stukken ter plaatse beschikbaar zijn. De agenda voor de algemene ledenvergadering: 1. Opening door de voorzitter; 2. Notulen van de Algemene ledenvergadering 2011: zie website; 3. Mededelingen van het bestuur: zie elders in dit Bulletin; 4. Financiële stukken; verslag van de penningmeester: zijn ter inzage voorafgaande aan de vergadering; 5. Verslag van de kascommissie G. Hermans en R. Thomas. Voordracht decharge van de kascontrolecommissie en benoeming van de Winter- en voorjaarsprogramma 2012 Woensdag 29 februari 2012 Wilfried Staelens: ‘Het ontstaan van de grens tussen Zeeuws-Vlaanderen en Vlaanderen’. Tijd: 19.30 uur. Plaats: Dienstencentrum De Lieve in Hulst. Dinsdag 20 maart 2012 Ed Steijns: Verhalen uit de streek in het dialect van de streek. Tijd: 20.15 uur (Aansluitend aan de Algemene ledenvergadering). Plaats: Hotel Van Leuven in Kloosterzande.

De grens bij Koewacht, Pereboomsgat (Foto Willy Verschraegen) 6

Zaterdag 21 april 2012 Jan Koene en Peter Maas (SBB): De Meester Van der Heijdengroeve en de geologie. Tijd: 14.00 uur Gemeenschapscentrum De Kauter in Nieuw Namen Aansluitend bezoek aan de Meester Van der Heijdengroeve onder leiding van gidsen

Dinsdag 22 mei 2012 Honoré Rottier: Casuwele en ander erfgoed in de Hertogin Hedwigepolder. Tijd: 19.30 uur. Plaats: De Warande in Sint Jansteen. Voor alle bijeenkomsten is de toegang voor de leden gratis. De niet-leden betalen € 5,-. U krijgt een gratis kopje koffie of thee aangeboden.

Van de Excursiecommissie In de middag kon eenieder gebruik maken van een stadswandeling in Gent met onze eigen gidsen mevr. H. Stam, dhr. R. Thomas en dhr. J. Rubbens en een rondvaart met dhr. G. van Eeden. Een mooiere afsluiting van een geweldig Janseniusjaar was niet denkbaar, zoals onze voorzitter van de OHK, dhr. J. de Kort aangaf in zijn toespraak in de kathedraal van Gent.

Jaarverslag De excursiecommissie van de Oudheidkundige Kring heeft momenteel vier leden: de heren. J. Rubbens, voorzitter en bestuurslid van de OHK, E. Kroes, secretaris, G. van Eeden en G.Hermans. In 2011 werden twee, kleine middag- en twee, grote dagexcursies georganiseerd. Fort Liefkenshoek en Gaverland Op 7 mei werd met 53 personen een begeleid bezoek gebracht aan het gerestaureerde Fort Liefkenshoek en daarna aan de bedevaartskapel van Gaverland. Na een interessante rondleiding in het Fort en het bekijken van de binnenexpositie was er nog gelegenheid voor een gezellig samenzijn op het terras. Daarna bracht de bus ons naar de bedevaartskapel Gaverland. Deze middagreis werd afgesloten met een warme versnapering in de plaatselijke taverne ‘De Mops’.

De grafstenen van Jansenius en Lindanus in de St.-Baafskathedraal (Foto Chris Verschraegen-de Waele)

St.-Baafskathedraal in Gent Op 29 mei werd een extra dagexcursie met twee touringcars georganiseerd als afsluiting van de Janseniusherdenking in de St.-Baafskathedraal in Gent. Het bisdom Gent had de Cantorij der Basiliek, de Oudheidkundige Kring en de parochie H. Willibrordus uitgenodigd voor een tegenbezoek aan Gent na de Janseniusherdenking tijdens de pontificale hoogmis op 7 november 2010 in de basiliek van Hulst. Na de Hoogmis met concelebrant pater W. Brand en m.m.v. De Cantorij der Basiliek o.l.v. dirigent A. de Kort en organist M. Mangnus kregen we een rondleiding in de kathedraal met gidsen van de onthaaldienst, uiteraard toegespitst op Cornelius Jansenius uit Hulst, de eerste bisschop van Gent. Het bisdom Gent had ook gezorgd voor gratis toegangskaartjes voor het Lam Gods van de gebroeders Van Eyck.

Paster Sies in Watervliet Op 8 juni gingen we met 40 deelnemers terug in de tijd, naar de periode 1920-1935, de tijd van de legendarische Paster Sies in het landelijk gelegen Watervliet in het Meetjesland. Tijdens de rondgang door Watervliet en bezoek aan enkele kroegen voor een hapje en een drankje vertelden de Grote/Kleine Paster Sies in hun streektaal anekdotes over het leven, de streken met de notabelen, de huishoudsters, de bijzondere parochianen en het graf van de echte Paster Sies naast het kerkgebouw, de kathedraal van het Noorden genoemd. Het bleek een prima oefening voor de Grote/Kleine lachspieren te zijn. 7

Planning 2012 (onder voorbehoud)

Lier Op 17 September werd met maar liefst 86 deelnemers een dagreis ondernomen naar Lier, gelegen aan de samenvloeiing van de Grote/Kleine Nete. Na ontvangst in het restaurant ‘Het Moment’ op de Grote Markt met koffie en een Liers Vlaaike was een bezichtiging van het prachtige stadhuis gepland. Na de lunch werd de unieke schilderijententoonstelling van Pieter Bruegel den Oude (1525-1569) bezocht met o.a. dorpse tafereeltjes en werd een begeleide stadswandeling gemaakt langs monumentale gevels: de Zimmertoren, het Begijnhof en de kerk van St.-Gummaris, de patroonheilige van de stad Lier. Daarna was er nog tijd om wat rond te kijken en na te genieten van een Lierke (Groot/Klein) Plezierke op een terras. Afsluitend beleefden we smakelijke momenten tijdens het diner in ‘Het Moment’. Op de terugreis naar Hulst werd eenieder gevraagd nieuwe leden aan te werven, door bijvoorbeeld een vriend een jaarcontributie van de OHK cadeau te doen. Als commissie kunnen we, luisterend naar de vele positieve reacties, terugzien op een geslaagd seizoen 2011. Een stimulans om in het jaar 2012 weer met een wisselend programma te komen.

• Zaterdag 21 of 28 april: Stedelijk Museum te St.-Niklaas, Cartografie. (Kleine excursie) • Zaterdag 2 juni: Boottocht door de haven van Antwerpen, (Kleine excursie) • Zaterdag 15 september: Stad Breda en het schoenenmuseum, Waalwijk. (Grote excursie) • Extra excursies (?) Het idee is geopperd om voortaan (extra) excursies ook af te stemmen op lezingen en wisseltentoonstellingen in het Museum. Dit idee wordt verder uitgewerkt. Een mogelijkheid zou kunnen zijn dat gekoppeld aan de tentoonstelling in ons museum over de Cisterciënzers met lezing, ook een excursie naar het museum in Koksijde in oktober wordt gepland. Noteert u deze genoemde data van de Grote/ Kleine excursies alvast in uw reisagenda. (Namens de Excursiecommissie, Jan Rubbens, voorzitter)

Van de Werkgroep Archeologie Een heilige in de Bierkaai Tijdens het uitgraven van de oude haven van Hulst is veelvuldig gebruik gemaakt van metaaldetectoren. Niet alleen werd de voormalige bedding meter voor meter en laag voor laag afgespeurd, maar ook op de hopen grond op het stortterrein aan de Hogeweg waren bijna dagelijks enkele leden van de Werkgroep actief. Dit uitgebreide zoeken leverde heel wat metalen voorwerpen op zoals munten, gewichtjes, vingerhoeden, ringen, lepels en uiteraard heel wat militaire zaken als kogels, kruitmaatjes en onderdelen van wapenrustingen. Wat tegenviel was het aantal pelgrimsinsignes dat uit de modder te voorschijn kwam: twee gave exemplaren en enkele fragmenten. Vermoedelijk was dit vooral te wijten aan het feit dat de onderzochte opvullingslagen hoofdzakelijk zestiende-eeuws en jonger waren en de

Pelgrimsinsigne van de H. Adrianus (Foto Joris Kemper) 8

oudere, middeleeuwse lagen op grotere diepte veelal onaangeroerd zijn blijven zitten. En juist daarin is de kans op het vinden van insignes het grootst. Bovendien is de haven, toen hij nog volop in gebruik was, enkele keren uitgebaggerd en kunnen dus oudere vullingen met alles wat zich daar in bevond, toen geheel of gedeeltelijk verwijderd zijn. Als men bedenkt dat er in het ‘Verdronken Land van Zuid-Beveland’ alleen al in de resten van een dorp als Nieulande honderden van dit soort voorwerpjes gevonden zijn, moeten er vroeger in de haven van Hulst heel wat meer terecht zijn gekomen dan die paar die wij nu hebben gevonden. De inwoners van Hulst zullen heus niet vromer of slechter zijn geweest dan de Bevelanders en daarom niet in minder grote aantallen ter bedevaart zijn getrokken. Op bedevaart gaan deed men in die tijd immers uit persoonlijke godsvrucht of omdat men dit opgelegd kreeg als straf voor een vergrijp. Wat dat laatste betreft, gold dat hoe ernstiger het vergrijp was geweest, het reisdoel ook verder weg kwam te liggen. Vermoedelijk speelde daarbij de overweging mee dat men op die manier de lastpost geruime tijd kwijt was en met een beetje geluk zelfs nooit meer terug zag. Want een reis naar Rocamadour, Santiago de Compostella of Rome kon in die tijd behoorlijk riskant zijn. De meeste pelgrimages bleven evenwel binnen de grenzen van het graafschap of gingen in elk geval niet ver daar buiten. Was het reisdoel eenmaal bereikt, het graf van de heilige bezocht, de nodige kerkdiensten gevolgd en de voorgeschreven gebeden opgezegd, dan werden, voor men de terugreis aanvaardde, steevast een of meerdere ‘souvenirs’ gekocht. Dit konden beeldjes, ampullen, vaantjes of insignes zijn. Die werden vaak bij de ingang van de kerk te koop aangeboden en waren in diverse prijsklassen te verkrijgen. Vrij goedkoop - en dus voor ieder betaalbaar - waren de massaal geproduceerde pelgrimsinsignes van een lood-tin legering. Ze werden voor het vertrek naar huis op een goed zichtbare plaats op de kleding bevestigd, meestal op de hoed of de mantel. Ze dienden om thuis te kunnen ‘bewijzen’ dat men inderdaad de bedevaartplaats bezocht had en bovendien konden deze attributen met wat geluk de terugreis goedkoper en veiliger maken. De boeren in de dorpjes die

Leden van de Werkgroep Archeologie aan het werk in de Bierkaai (Foto Eddy Verschraegen) men passeerde gaven nu eenmaal een hongerige pelgrim vlugger een gratis maaltijd dan een schurftige bedelaar en struikrovers lieten zo’n vroom persoon vaak ongemoeid passeren. Bovendien wisten die waarschijnlijk uit ervaring dat er bij een pelgrim op thuisreis toch niet veel te halen was. Thuisgekomen werd het souvenir met trots getoond en aanvankelijk met zorg bewaard. Maar na verloop van tijd verloor het zijn emotionele waarde, zeker wanneer de persoon die het had meegebracht was overleden. Het kleinood zoals veel andere kapotte of afgedankte spullen in de beerput gooien deed men niet graag. Het was tenslotte een voorwerp met een godsdienstige achtergrond. En dus kwamen veel van die insignes uiteindelijk in het water terecht, d.w.z. in een sloot, gracht of haven. Zo is het vermoedelijk ook gegaan met het door ons gevonden insigne van Adrianus. Deze heilige werd vereerd in Geraardsbergen en was in het Deltagebied bijzonder populair. Er zijn van hem tot nu toe in onze streken ruim vierhonderd van deze insignes gevonden en als men bedenkt dat slechts een fractie van de ooit verkochte exemplaren teruggevonden wordt, kan men nagaan hoe veel pelgrims vroeger Geraardsbergen bezocht moeten hebben. In elk geval was onder die vele naamlozen minstens één Hulstenaar die vrijwillig of verplicht die tocht maakte en een aandenken kocht dat later in het water van de Bierkaai terecht kwam. En dat na een eeuwenlang verblijf in de modder met behulp van een detector weer het daglicht zag. (Mark Zwartelé) 9

Jaarverslag 2011

worden, maar het betekende wel dat ze voortdurend nat gehouden moesten worden. Extra werk dus voor de Werkgroep. Toen het werk op de site op een eindje liep en de meeste vondsten gewassen en gedroogd waren, werd begonnen met het uitsplitsen ervan in de groepen aardewerk, glas, bot, metaal en leer. Bovendien werd alles geteld en gewogen en vervolgens met behulp van een door de Rabobank geschonken computer in een database verwerkt. Dit was nodig om te kunnen beslissen welk deel van het enorme vondstenpakket verder verwerkt mag gaan worden. In afwachting van die beslissing en de rol die de Werkgroep hierbij krijgt toebedeeld, is alvast een begin gemaakt met het opzetten van een tentoonstelling in het Streekmuseum. Het is de bedoeling dat hierbij de oude haven, het verdwijnen ervan, de opgraving en de nieuwe ‘haven’ aan bod komen.

Uiteraard heeft dit jaar het overgrote deel van de activiteiten van de Werkgroep te maken gehad met het uitgraven van de haven. Deze waren eigenlijk al eerder begonnen met een zoektocht in de archieven naar gegevens over de vroegere bewoners en hun eventuele bedrijfjes in het te onderzoeken stadsdeel. In de weken direct na de sloop van de bebouwing is het terrein regelmatig afgespeurd naar oppervlaktevondsten en is met metaaldetectoren gezocht naar metalen voorwerpen zoals munten en kleine sieraden. Ondanks de aanvankelijk niet erg hooggespannen verwachtingen leverde dit toch nog aardig wat op. Toen het graafwerk begon, is meegeholpen met het zandvrij maken, opmeten en intekenen van het ondertussen bekende bruggenhoofd van de zogenaamde Steenbrugghe. Daarna is wekenlang meegewerkt aan het onderzoeken van de resten van de woningen die ooit naast de haven hebben gestaan.

(Mark Zwartelé) Verdere studie naar scheepsresten Hulst De eind augustus in Hulst aangetroffen middeleeuwse scheepsresten worden binnenkort nader bestudeerd. De Provincie Zeeland heeft de resten door een scheepsarcheoloog laten bergen nadat de SCEZ deze aanmerkte als belangrijk onderzoeksspeerpunt. De resten van de middeleeuwse schepen zijn op twee plaatsen gevonden tijdens de archeologische begeleiding van het project Nieuwe Bierkaai in Hulst. Het betrof delen van schepen die waren verwerkt in enkele houten kadebeschoeiingen van de middeleeuwse Hulster haven. Hoewel in het Programma van Eisen was aangegeven dat dergelijke resten verwacht konden worden, was er helaas bij het archeologisch onderzoek geen rekening gehouden met de gespecialiseerde documentatie, berging en bestudering van scheepsvondsten.

Het daarop volgende uitgraven van de voormalige havenbedding betekende voor sommigen van de groep veel werk in het veld en voor anderen een onvoorstelbaar ‘grote afwas’. Er werden bijna duizend genummerde zakken vol vondsten naar de wasplaats achter het ‘s Landshuys gebracht en die moesten allemaal in korte tijd verwerkt, d.w.z. van slik- of beerresten ontdaan worden. Bij mooi weer gebeurde dit op het pleintje in de zon, bij slecht weer in de voormalige gevangenis van de marechaussee. Het leek dus soms echt een beetje op werk voor langgestraften. Op de bovenverdieping van de werkkeet op het Postkantoorterrein werd in samenwerking met de Gemeente een Infocentrum ingericht. Twee leden van de werkgroep gaven hier regelmatig uitleg aan belangstellenden over de gang van zaken alvorens een rondgang over en langs het opgravingsterrein te maken. Deze door het V.V.V. georganiseerde rondleidingen trokken veel geïnteresseerde Hulstenaren en tevens nogal wat toeristen. Ook heel wat scholen kwamen met een of meerdere groepen leerlingen een kijkje nemen. Tijdens de Vestingdagen werden zelfs elke dag twee excursies verzorgd. Wellicht was de belangstelling toen extra groot vanwege de ontdekking van de zogenaamde scheepsresten. Die konden die dagen gelukkig nog getoond

Berging en documentatie Omdat het einde van het archeologisch onderzoek naderde en de scheepsresten volgens de Provinciale Onderzoeksagenda Archeologie Zeeland (POAZ) aangemerkt konden worden als een belangrijk onderzoeksspeerpunt heeft de Provincie Zeeland de Vlaamse scheepsarcheoloog Jeroen Vermeersch ingehuurd om de delen van schepen binnen het kader van de archeologische begeleiding goed te documenteren en te 10

waarbij ook belangrijke gegevens al tijdens het veldonderzoek konden worden geobserveerd. Op de meest noordelijke locatie betrof het zeven gangen van een overnaadse scheepshuid zonder delen van spanten, mogelijk te dateren in de vijftiende eeuw. Het breeuwsel tussen de planken, om de huid waterdicht te maken, bestond vermoedelijk uit mos, maar op een plaats was een fragment leer als breeuwsel gebruikt. In de zuidelijke beschoeiing, waar resten van zeker drie verschillende schepen in evenzovele kadefasen verwerkt waren, bestond een fase uit drie overlappende delen van één scheepswand. De planken van dit schip waren waterdicht gemaakt met breeuwsel van haren. De hoogstwaarschijnlijke herkomst van dit schip, ergens uit Scandinavië, kan er op wijzen dat er in Hulst voor 1300 scheepvaart- en handelscontacten bestonden met Noord-Europa.

Delen van het ‘tweede’ schip gereed voor afvoer en nadere bestudering (Foto Henk Hendrikse, SCEZ) bergen, ook met medewerking van de gemeente Hulst, Arcadis en archeologen van Artefact. Ondersteuning Archeologen van de SCEZ en de Provincie Zeeland leverden tijdens het onderzoek, dat duurde van 19 t/m 24 september, professionele ondersteuning om het onderzoek tijdig te kunnen afronden. Belangrijke hulp werd ook geboden door leden van de Werkgroep Archeologie Hulst, een studente van Universiteit Gent en een Vlaamse collega-archeoloog.

Nadere bestudering Het merendeel van de scheepsresten is voorzichtig geborgen en tijdelijk opgeslagen in een container met water. Op korte termijn zullen de scheepsdelen en de documentatie van het onderzoek worden overgedragen aan prof. dr. André van Holk, hoogleraar maritieme archeologie aan de Rijksuniversiteit Groningen, die met studenten de verdere studie van deze voor Zeeland bijzondere scheepsfragmenten zal voortzetten.

Delen van verschillende schepen Er werden delen van tenminste vier verschillende schepen opgegraven in de kadebeschoeiingen,

(Bericht van de SCEZ d.d. 12-10-2011)

Van de Bibliotheekcommissie Jaarverslag 2011

huis lagen een plaats in de gemeentelijke leeszaal en bij de toegang tot de kluis. De antiquarische boeken kwamen in de kluisruimte. De boeken en tijdschriften bevinden zich dus nu op drie plaatsen in het gemeentehuis. Een verdere reorganisatie wacht op een toegezegd overleg met de verantwoordelijke wethouder (Middelen). Verder hebben enkele commissie- en bestuursleden hard gewerkt om de volledige inhoud van onze bibliotheek op het internet te plaatsen. Iedereen kan de stand van zaken volgen op de website: www. devierambachten.nl (bibliotheek). De catalogus die in 1984 het licht zag, is nu ook ingevoerd, inclusief het supplement uit 1986. Inmiddels wordt ook de kaartenbak van de bibliotheek ingevoerd in de nieuwe catalogus. Daarna moeten alle boeken en

Het afgelopen jaar waren de volgende zaken voor de bibliotheekcommissie aan de orde: het samenstellen van een nieuwe bibliotheekcatalogus, het overleg met de Krantenbank van de Zeeuwse Bibliotheek, het veilig stellen van het Kringarchief in ’s Landshuis, overleg met de gemeente en het archiveren van de nalatenschap van Van Dalsum. Allereerst de vernieuwing van de catalogus. Om het beheer van de bibliotheek van de Kring up to date te maken, diende achterstand te worden ingelopen. Door de goede zorg van onze bibliothecaresse werd allereerst een verdere inventarisatie van alle tijdschriften opgemaakt. Verder kregen de nog resterende boeken en tijdschriften die in ’s Lands11

ren van Justitie, de Kon. Broederschap van Notarissen, enz. te digitaliseren en zo via onze website toegankelijk te maken. De kranten van Van Dalsum, De Volkswil en Het Natuurrecht, zijn gedigitaliseerd door de Krantenbank van de Zeeuwse bibliotheek. Zij zijn nu rechtstreeks raadpleegbaar via onze website (Krantenbank). Zoals u zult zien, wordt de Kring door de Krantenbank vernoemd als rechthebbende in het colofon van de auteursrechten en op de tabbladen van de Krantenbank. Bovendien heeft de redactie van de Krantenbank gezorgd voor een verantwoorde toelichting op deze kranten. Er is dus al veel werk verzet, maar - mocht u van boeken houden - uw aanmelding als kandidaat-bibliothecaris zie ik graag tegemoet!

tijdschriften nog gecontroleerd worden. Dat zal veel tijd vergen. Misschien melden zich vrijwilligers voor dit werk of voor de taak van bibliothecaris? Verder verwacht ik in de kluis meer boeken aan te treffen dan in de catalogus zijn opgenomen. Dat is bijvoorbeeld het geval met allerlei uitgaven die ons via schenkingen bereiken. De zo verkregen boeken, tekeningen en prenten moeten ook op hun aanwezigheid in de catalogus worden gecontroleerd. Zo beschikken we over de nalatenschap notaris Hendrik Albert van Dalsum. De boeken, publicaties en een inventarisatie van zijn correspondentie zijn inmiddels opgenomen in de nieuwe catalogus. In een later stadium zal worden geprobeerd om verschillende zaken uit Van Dalsums nalatenschap, zoals tekeningen en correspondentie met individuele personen, met leden van de Tweede Kamer, officie-

(Jan de Kort)

Van de Stichting Museum ‘De Vier ambachten’ Jaarverslag 2011

de museale voorwerpen zo goed mogelijk houden. Een eerste bezoek van de collectiewacht vond in december plaats; de resultaten van de metingen en de aanbevelingen vernemen we in de eerste maanden van 2012. Voor de collectiewacht is het noodzakelijk dat wij onze voorwerpen op een uniforme wijze registreren. Daarvoor hebben we met financiële steun van de Stichting ‘Vrienden van het Museum’ een laptop kunnen kopen. Naast de voortdurende zorg voor onze collectie, het aantrekkelijker maken om ons museum te komen bezoeken, hebben we voor het komende jaar drie wisseltentoonstellingen op de rit staan. We beginnen in 2012 op 1 april met de wisseltentoonstelling ‘Graven in de Haven’ met voorwerpen die zijn gevonden in de Bierkaai. In het zomerseizoen gaan we een uitgebreide tentoonstelling houden over tin en we sluiten het jaar af met Grisailles. Deze topstukken van het Vlaamse erfgoed hangen normaal in Brugge, momenteel worden ze echter gerestaureerd. Het abdijmuseum van Koksyde heeft er fraaie kopieën van laten maken, die we samen met voorwerpen uit de tijd van de cisterciënzers tentoon zullen stellen.

In 2011 heeft het museum een fractie minder bezoekers gehad dan het jaar daarvoor. Dat werd veroorzaakt doordat de scholen uit de gemeente Hulst dat jaar geen bezoek brachten aan het museum. Voor het komende jaar zijn er weer afspraken gemaakt met Scoop over schoolbezoeken. We hebben het afgelopen jaar twee wisseltentoonstellingen gehad. ‘Sluizen meer dan afvoerbuizen’ over de waterhuishouding in Oost-Zeeuws-Vlaanderen en ‘Van Pit en Mit’, gebruiksvoorwerpen van onze ouders en grootouders. Beide tentoonstellingen werden goed bezocht. Het museumseizoen werd afgesloten met het verplaatsen, voor één dag, van de laatste wisseltentoonstelling ‘Van Pit en Mit’ naar de Blaauwe Hoeve. Het was voor veel bezoekers een feest van herkenning. In 2011 zijn we ook in zee gegaan met de ‘collectiewacht’ van de provincie. Omdat wij verantwoordelijk zijn voor het goed beheren en bewaren van de ons toevertrouwde voorwerpen, vinden we het belangrijk dat we de condities van

(Rene van den Elshout) 12

Van de Werkgroep Genealogie Inloopmiddag Stamboomonderzoek

over de manier waarop men met stamboomonderzoek zou kunnen beginnen. Lezingen organiseren over genealogische of aan genealogie verwante onderwerpen. Cursussen ontwikkelen en organiseren zoals: Hoe begin je met stamboomonderzoek? Een specifiek genealogische bibliotheek als onderdeel van de bibliotheek van de Kring onderhouden en uitbreiden. Het verzamelen en publiceren van genealogische gegevens via de website van de Kring zoals bidprentjes, faire parts, krantenadvertenties. Als eerste activiteit werd zaterdag 3 december 2011 in De Lieve in Hulst een inloopmiddag voor beginnende stamboomonderzoekers gehouden. Op deze middag kwamen zo’n 25 bezoekers af. Het was een gezellige bijeenkomst waarbij dhr. Ferrie Moubis een korte inleiding hield over aandachtspunten bij het beginnen met stamboomonderzoek. Er konden op die middag diverse genealogische en praktische vragen ter plekke opgelost worden dankzij de kennis en kunde van de aanwezigen.

Op zaterdag 3 december 2011 zouden we om twee uur in de Lieve van start gaan, maar om kwart voor twee stonden de eerste bezoekers al aan de deur. Na een korte inleiding door ondergetekende voor de beginners in het gezelschap begon een levendige uitwisseling van vragen en antwoorden over familiestambomen. Enkele vragen konden beantwoord worden met behulp van de aanwezige internetverbinding. Er was ook nogal wat foldermateriaal aanwezig van onder meer het Centraal Bureau voor Genealogie uit Den Haag waarvan de kwartaalbladen binnen de kortste keren ‘uitverkocht’ waren. Ook was er een groot aantal boeken over genealogie aanwezig. Het mooiste aanwezige werk was toch echt de genealogie Rottier, een prachtig boekwerk van bijna 900 pagina’s, samengesteld door Onno Rottier. Al met al ontvingen we ruim 25 bezoekers waarvan de meeste uit Hulst afkomstig waren. Na enkele gezellige uren keerde eenieder weer tevreden huiswaarts. Met dank aan Nathalie, René, Onno en Jan. Jaarverslag 2011

Cursus ‘Genealogie voor beginners’

In maart van dit jaar werd de Werkgroep Genealogie binnen de Oudheidkundige Kring ‘De Vier Ambachten’ opgericht. De Werkgroep Genealogie heeft als doelstelling het stimuleren van onderzoek en verzamelen van gegevens op het gebied van de genealogieën van families uit het De Vier Ambachten en de daarbij behorende lokale geschiedenis. De Werkgroep bestaat uit mevr. Nathalie Martens lic., de heren René van den Elshout, Ferrie Moubis (voorz.) en dr. Onno Rottier. In het kader van zijn doelstelling wil de werkgroep de volgende activiteiten ondernemen. Inloopmiddagen organiseren voor beginnende stamboomonderzoekers waarbij starters met een aantal ervaren genealogen kunnen praten

De Werkgroep Genealogie heeft het plan om in het najaar van 2012 een cursus te organiseren voor leden van onze Kring die met stamboomonderzoek willen beginnen. Deze cursus omvat 5 lessen van 2 uur en een praktijk(mid)dag en wordt waarschijnlijk in Hulst gegeven. De kosten, inclusief cursusboek en ander materiaal, bedragen ongeveer € 70,- . De cursus kan alleen doorgaan als er minimaal 6 deelnemers zijn. U kunt zich aanmelden via e-mail bij ondergetekende [email protected], telefonisch op 0114319529 of via de website www.devierambachten.nl (bestuur, klik voor e-mail). (Ferrie Moubis, voorzitter)

13

OUDHEIDKUNDIGE KRING “DE VIER AMBACHTEN” TE HULST OPGERICHT 22 MAART 1928 SECRETARIAAT: Postbus 102, 4560 AC HULST, tel.nr. 0114-319463

Samenstelling bestuur en commissies BESTUUR OUDHEIDKUNDIGE KRING ‘DE VIER AMBACHTEN’ Dr. J.H.J. de Kort, Hulst, voorzitter Dr. H.C.E.M. Rottier, Sint Jansteen, vicevoorzitter Drs. W.M. Verschraegen, Koewacht, secretaris R.G.A. van den Elshout, Hulst, penningmeester J. Bleijenberg, Axel P. Hageman, Hulst Mevr. N. Martens lic., Koewacht F. Moubis, Hulst J. Rubbens, Hulst

DOELSTELLINGEN • de kennis van de volkskunde, taalkunde en oudheidkunde, kortom: van de geschiedenis en haar hulpwetenschappen van de vroegere Vier Ambachten en het Land van Saeftinghe te bevorderen en te verspreiden; • het zoveel mogelijk bijdragen tot het bewaren en herstellen van de nog aanwezige natuur- en cultuurmonumenten.

STICHTING MUSEUM ‘De Vier Ambachten’ (www.museumhulst.nl) P.C.J. Hageman (voorzitter) Mevr. L. Meijer (secretaris) R.G.A. van den Elshout (penningmeester) G.M.F. Hiel Mevr. M.C.H. Tobé-Swan Mevr. J. Stam-Wartena E.M. Bogaert E. Groosman

ACTIVITEITEN • het doen inrichten en exploiteren van het museum ‘De Vier Ambachten’; • het beleggen van bijeenkomsten, over het werkgebied verspreid, waarop voordrachten worden gehouden door eigen leden of door deskundigen van elders over de geschiedenis van onze streek; • het uitgeven van een jaarboek e.d.; • het uitwisselen van publicaties met gelijkgerichte verenigingen en instellingen in binnen- en buitenland; • organiseren van excursies; • het inrichten en openstellen van een bibliotheek; • het instellen en activeren van commissies en werkgroepen betreffende de diverse onderdelen van de doelstellingen.

EXCURSIECOMMISSIE J. Rubbens (voorzitter) E.P.E.M. Kroes (secretaris) Ir. G.J.J. van Eeden G.D.M. Hermans REDACTIECOMMISSIE Drs. W.M. Verschraegen (voorzitter en secretaris) R.G.A. van den Elshout Dr. J.H.J. de Kort COMMISSIE RUIMTELIJKE ORDENING Ir. G.J.J. van Eeden Dr. H.C.E.M. Rottier

LIDMAATSCHAP De contributie bedraagt € 20,60 per kalenderjaar te voldoen door het afgeven van een incassomachtiging. Bij een eigen betaling wordt € 1.- kosten in rekening gebracht.

WERKGROEP ARCHEOLOGIE E.J.M. Bogaert W.A.A.A.M. Ivens P. Graaff Mevr. D. de Koning Mevr. H. Stam F. Verwaal M. Zwartelé

* Secretariaat Postbus 102 4560 AC  HULST Tel.nr. 0114-720146 E-mail: [email protected]

WERKGROEP GENEALOGIE F. Moubis (voorzitter)

* Financiële administratie, ledenadministratie en websitebeheer Postbus 102 4560 AC  HULST E-mail: [email protected]

BIBLIOTHEEK VAN DE OUDHEIDKUNDIGE KRING Postbus 102, 4560 AC HULST

* Website en actuele informatie www.devierambachten.nl

BIBLIOTHEEKCOMMISSIE: Dr. J.H.J. de Kort (voorzitter) Vacature

ERELEDEN W.E.M. Bauwens Ir. G.J.J. van Eeden

Bezoekadres: Gemeentehuis, Grote Markt 21, Hulst (toegang via de Gemeentewinkel) Openingsuren: maandag t/m donderdag 9.00 tot 17.00 uur 14

Uw advertentie in ons bulletin staat ook op onze website, die werd in 2011 maar liefst meer dan 60.400 keer bezocht. Ook een advertentie? bel. 0114-314702

Bent u al donateur?

De Hof te Zandekerk is ook te huur www.stichtingdekerkinklooster.nl 15

16