BRONNEN Mijn middeleeuwse naam: ________________________
Jongens en meisjes, ik ben Pieter Coutereel, afgevaardigde en trouwe dienaar van de Hertog van Brabant. Ik ben blij tot jullie te mogen spreken. In de 14de eeuw kwam ik op voor de rechten van de minder rijke inwoners van de stad. Ik word beschouwd als een volksheld. Dit boekje is bedoeld als fijne herinnering aan jullie verblijf in mijn mooie Leuven. Met leuke foto’s en persoonlijke herinneringen kan je er een prachtexemplaar van maken.
Dag kinderen, hier Maria van Brabant, de dochter van de hertog, Hendrik I van Brabant. Ik trouwde met een Duitse keizer, maar bleef helaas kinderloos. Ik stierf in 1260 en werd in de Sint-Pieterskerk van Leuven begraven. Ik hoop dat jullie een fijn verblijf hadden in mijn geliefde stad.
Beste leerlingen, tot jullie spreekt Nicolaas van Prüm, vanaf 1426 professor aan de pas opgerichte universiteit van Leuven. In dit boekje vinden jullie enkele afbeeldingen van documenten en schilderijen die jullie gezien hebben tijdens de verschillende workshops. Het zijn stuk voor stuk belangrijke bronnen, die vertellen over het middeleeuwse Leuven. Met spelletjes, opdrachten en vragen ontdekken jullie nog meer over deze boeiende periode. Vraag gerust hulp van de leerkracht wanneer jullie iets niet kunnen oplossen.
Hallo, ik ben Mattheus de Layens. Ik bouwde in de 15de eeuw het stadhuis van Leuven. Ik ben er erg fier op! Mijn stadhuis is gelukkig bewaard gebleven en werd ook nooit echt beschadigd. Veel andere middeleeuwse bronnen en gebouwen zijn jammer genoeg wel verloren gegaan. Al wat wel bewaard bleef, wordt gekoesterd als een schat. Het behoort tot het erfgoed van Leuven en maakt deel uit van de schatkist van Leuven.
Gegroet aan allen! Veel kijk- en leesplezier!
1
2
MIDDELEEUWSE MENSEN IN M In een middeleeuwse stad leefde er een bont gezelschap mensen van rijke kooplui, adel en geestelijkheid tot bedelaars, bakkersvrouwen en stadswachters. Jullie hebben met deze personages uitgebreid kennis gemaakt tijdens de workshop in M. Wie is wie? Je ziet op de pagina hiernaast zes afbeeldingen van middeleeuwse stadsbewoners. Zet het juiste nummer in het rode vakje bij de beschrijving en vul de zin aan.
Dirk is een schilder. Zijn assistent of _________________ en de uurwerkmaker
zie je ook in het atelier of _________________ . Zij maken, bouwen en herstellen voorwerpen en producten. Zij worden handwerkers of _______________ genoemd.
Godfried is een belangrijk man binnen de Christelijke kerk, hij is de leider van de
priesters. Hij lijkt op Sinterklaas, hij is een _________________ .
De rijken of _________________ moeten niet werken en kunnen dan ook volop
genieten van picknicks, _________________ vieren, _________________ maken, _______________ jacht, eten en ______________ en dit in hun allermooiste kleren.
Zij leven net iets buiten de stad en volgen het ritme van de natuur. Zij zijn de
_________________ .
Rijke kooplui verhandelen goederen zoals exotisch fruit (bijvoorbeeld
_________________ , _________________ , _________________ ) , pels of _________________ en kruiden (bijvoorbeeld _________________ , _________________ ).
Hendrik geeft les aan studenten van de universiteit, hij is een ______________ .
De lessen werden in een vreemde taal gegeven. Weet jij in welke taal? _________________ .
Fragmenten uit de Uur- en kalenderwijzerplaat, 1500 © M, Leuven, inv.nr. S/4/O
3
4
LUISTEREN NAAR FLUISTEREND PAPIER
Dienstboeck van den jaere 1187 tot den jaere 1378 © Stadsarchief Leuven, Oud Archief, 53, fol. 55.
In het archief van Leuven worden nog heel wat middeleeuwse oorkonden en oude documenten bewaard, dat hebben jullie kunnen zien tijdens de workshop.
.. patriciersfamilies: families die, omdat zij afstamden van oude, belangrijke geslachten, de leiding in de stad konden nemen ambachtslieden: mensen die een bepaald handwerk uitvoeren en zelf hun producten of diensten te koop aanbieden 5
Officiële oorkonden Wanneer een nieuwe hertog aantrad, werden de afspraken met de stedelingen plechtig neergeschreven in oorkonden. Deze oorkonden of charters zijn gemaakt van perkament, een veel steviger materiaal dan papier.
✗ Perkament wordt gemaakt van huiden van dieren. Welke dierenhuiden worden hiervoor gebruikt? ________________ , ________________ , _______________ Om de afspraken officieel te maken, werden de zegels van de personen en de steden die betrokken waren bij deze afspraken, aan de oorkonde vastgemaakt. Sommige oorkonden hebben maar één zegel, anderen hebben er wel dertig! Het zegel van de stad Leuven is heel duidelijk herkenbaar: het stelt de middeleeuwse Sint-Pieterskerk voor. In 1330 In de 16de eeuw snuisterde de ijverige klerk Willem Boonen in de middeleeuwse archieven en stelde lijsten samen van de middeleeuwse bestuurders in Leuven. Al deze lijsten samen vormen Het Dienstboeck van den jaere 1187 tot den jaere 1378. Op de bladzijde hiernaast vind je de namen van de bestuurders uit het jaar 1330.
✗ Welke verschillende functies staan op dit blad vermeld? ____________________________________________________
✗ Welke functies bestaan vandaag nog binnen het bestuur van een stad? ____________________________________________________ Ook de eerste functie kennen we nu nog, maar dan onder een andere naam. Het is een ander woord voor commoniemeester, wat burgemeester betekent. In de middeleeuwen had men niet 1 maar 2 burgemeesters. Petermannen De lijst bevat namen van personen uit belangrijke Leuvense patriciërsfamilies*, de SintPetermannen of geslachten. Deze families leverden diensten aan de hertog en kregen in ruil hiervoor heel wat voorrechten. In de 14de en 15de eeuw vochten de ambachtslieden* om meer zeggenschap, wat soms gepaard ging met bloedige opstanden. Uiteindelijk kregen ook zij meer invloed op het bestuur van de stad, maar behielden de geslachten toch nog de meeste macht.
✗ Welke ambachten bestonden zoal in een middeleeuwse stad? ____________________________________________________ 6
Ontroerende stenen Tijdens het stadsspel kwamen jullie langs verschillende bijzonder plekken: het stadhuis, de Lakenhalle, de eerste ringmuur, het huis van ’t Sestig, het Heilige Geestcollege en de Oude Markt. Jullie hebben ontdekt welke functies deze gebouwen en pleinen hadden voor de middeleeuwer. Pleinen, straten, gebouwen veranderen door heen de tijd van uitzicht, functie, betekenis, … Zo wordt er vandaag op de Oude Markt geen groenten meer verkocht en wordt in de Lakenhalle al lang geen les meer gegeven. Leuven vroeger en nu Hier zie je Leuven vanuit de lucht. De ene afbeelding is een prent uit de 16de eeuw. De andere afbeelding is een luchtfoto van vandaag.
✗ Welke opvallende gelijkenissen vind je op beide afbeeldingen? ____________________________________________________ ____________________________________________________ ✗ Wat zijn de grootste verschillen? ____________________________________________________ ____________________________________________________ Test je kennis Wat weet je nog allemaal over Leuven? Vul dit kruiswoordraadsel in en probeer het sleutelwoord te vinden! 1. 2. 3. 4. 5. 1. Straatnaam die verwijst naar de lakenindustrie 2. Een middeleeuwse verblijfplaats voor studenten, te vergelijken met een kot vandaag 3. Het is de naam van 1 van de 4 pedagogieën in Leuven; denk aan een dier 4. Weet je nog in welke bouwstijl de Sint-Pieterskerk is gebouwd? 5. Een stadsomwalling rond een middeleeuwse stad bestond uit muren en ….
✗ Wat is het sleutelwoord? Tip: het is een oude naam voor Leuven! ________________________________________________ Stadsplan van Hogenberg, 1588 © M, Leuven, inv. nr. LP/1.
7
8
Feesten met stijl Op de afbeelding hiernaast vind je een middeleeuws feestmaal bij de hogere stand of adel. Hun tafelmanieren en eetgewoonten waren totaal verschillend dan onze huidige gewoonten. Met enkele tafelmanieren en eetgewoonten hebben jullie reeds kennis gemaakt tijdens de workshop in M, maar dat was zeker niet alles! Aan tafel Hieronder staan enkele voorbeelden van bizarre tafelmanieren en recepten uit de middeleeuwen. Los ze op en ontdek of jij een echte middeleeuwer bent…
✗ Gespleten of Gekloven Nonnen was een delicatesse in de middeleeuwen. Wat was dat? o Gehaktballetjes o Gevulde hardgekookte eieren o Een halve kokosnoot gevuld met melk o Pannenkoeken met chocolade ✗ In de middeleeuwen gebruikte men veel kruiden, maar deze waren heel duur. Welke Nederlandse uitdrukkingen zijn daar van afgeleid? Een _________________ rekening Peper _________________ .
✗ Van al dat zout en peper kreeg men dorst. In plaats van water dronken ze _________________ en _________________ .
✗ Wat mocht wel of niet in de middeleeuwen? o Het tafelkleed gebruiken als servet o Aflikken van vingers, mes of lepel o Je mes gebruiken als tandenstoker o Blazen op het eten om het te laten afkoelen o Je neus snuiten in het tafellaken
ja / neen ja / neen ja / neen ja / neen ja / neen
✗ Welke voedingsmiddelen werden er al in Europa tijdens de middeleeuwen gegeten? o Chips middeleeuwen / later o Slagroom middeleeuwen / later o Aardbeienconfituur middeleeuwen / later o Ananas middeleeuwen / later o Lasagne middeleeuwen / later o Hagelslag middeleeuwen / later De maand januari, fragment uit de Uur- en kalenderwijzerplaat, 1500 © M, Leuven, inv.nr. S/4/O
9
10
Het soude een fier Margrietelijn Tijdens stadsklassen Leuven maakten jullie kennis met Margrietken van Leuven. Het verhaal van "'t Fiere Margrietken" werd eerst mondeling doorgegeven en pas omstreeks 1222 opgetekend door Caesarius, een Duitse monnik. Margrietlijn bleef heel lang populair zoals blijkt op het schilderij. Verhaal in woord en beeld in de klas
✗ Creëer je eigen verluchting*: kies hieronder één bijzonder verhaalfragment en maak er een gekleurde tekening bij.
Het lichaam van Margrietlijn wordt stroomopwaarts door vissen naar de oever gedragen.
✗
Vissers ontdekken het vermoorde meisje en begraven haar op de oever van de Dijle. Hendrik I (+ 1235), hertog van Leuven, merkt vanuit zijn burcht een stralend licht op dat vanuit het graf opstijgt ten hemelen. Ze zien engelen en horen hemels gezang.
✗
© Maurits Smeyers & Gilbert Huybens, Fiere Margriet van Leuven, Leuven, 2002.
Het lichaam van Margrietlijn wordt aan de muur van de Sint Pieterskerk gelegd, waar haar kapelletje nu nog altijd is. Een ongelovige vrouw spotte met die zogenoemde wonderdoenster die daar toch maar stijfdood bleef liggen. Arme stakkers krijgen wat soep van haar en de kom blijft zich steeds weer vullen met overheerlijke soep. ✗
✗ Toon jullie verluchtingen aan elkaar. Vertel elkaar het verhaal. ✗ Speel het verhaal na in processie: elk onderdeel kan door een groepje in tableau vivant* uitgebeeld worden terwijl de groep wandelt door de klas of op de speelplaats. Een verteller verbindt het geheel. Nodig publiek uit. Muziek in de oren Je vindt de tekst van het liedje ook op de bladzijde hiernaast. Zingen maar…
Verluchting: versieringen in een handschrift bij een tekst in de middeleeuwen Tableau vivant: een vorm van toneel waarbij de spelers zwijgend iets uitbeelden. Pièrre Joseph Verhaghen, De fiere Margriet drijft op de Dijle, 1760 © M, Leuven, inv.nr. S/92/V
11
12
Plak hier je mooiste foto's en herinneringen aan je middeleeuws verblijf in leuven
13
Plak hier je mooiste foto's en herinneringen aan je middeleeuws verblijf in leuven
14
Stads
klassen
Leuven
in het
kort
s” uven het wa an Le v s l a s i o u z h in M! t stad t leven n e e e h Dag 1 H s n n a e a m OVEN praak uwse ✗ Afs ductiefilmpje “L as... middelee o w ief ✗ Intr even zoals het mmm...) dsarch euven a t L s n t a e v l h (m t ✗ Het hpakket opeten istorische har n workshop in h e c ✗ Lun tadsspel in het terend papier, e uwse banket e s is ✗ Een teren naar flu eerlijke middele ___ ____ h _ t uis _ e L _ h _ j ✗ ____ ___ iven bi ____ ____ _ _ nschu ; _ a _ d _ A _ n _ _ o _ __ ✗ nu st ____ ____ het me ____ ____ _ p _ _ O _ _ _ _ __ ✗ ____ ____ uven ____ ____ _ _ put’ _ _ ke Le _ j i _ l _ d Blauw _ n o _ e v _ D a ‘ _ e _ i __ t moo erberg __ eugdh oor he j d e t d h c in to fakkel slapen ✗ Een aten en lekker met nze r acht o w r e ✗ Nap iep op de kamer i is. H l stadhu t e ✗ Ik s h r n naa trekke r oort e v n nse P ge a er op! r a e e m b w o r e s n gdh de R s ___ o Dag 2 de jeu hop in tadhui n s s ____ i k _ t r n e _ o e h _ t w j _ i n n _ ✗ Ontb ___________ argrietelijn, ee aadskelders va de R gids fier m nM spel in e een s d d u a o shop i t s k s r t o et e w H h n ✗ l, een ving va peten et stij o m erbele s n e H e h t c ✗ fees was” andwi ls het was... a t o amen s e z h S n s ✗ leve n zoal - Het N et leve E V H O ✗ t; je “L momen dfilmp e n t i E s k u le ✗ d het Ik von
Colofon
Dit bronnenboekje kadert in het project Stadsklassen, een erfgoedtweedaagse in Leuven. Het project is een initiatief van de stad Leuven (stadsarchief, M en de erfgoedcel van Leuven) in samenwerking met Anne Brugmans, Cecilia Verheyden, Gwen Vanderstraeten, Ilse Wijnen, Jeugdherberg De Blauwput, Lynn Formesyn en VTI hotelschool Leuven.
Publicatie
Coördinatie: Rebecca Gysen en Lena Lansbergen (erfgoedcel) Teksten: Anne Brugmans, Elke Abbeloos (stadsarchief), Ilse Wijnen, Kim Tintel (M), Rebecca Gysen (erfgoedcel) Foto’s: Jan Devijver (De fiere Margriet drijft op de Dijle), NGI (luchtfoto Leuven), M (De uur- en kalenderwijzerplaat, Speellieden uit handschrift Boonen) © Bronnen: M en Stadsarchief Leuven Tekeningen: Conz - Vormgeving: Lieve Claes en Carlo Corthaut - Druk: Profeeling Het erfgoedproject kadert in het convenant cultureel erfgoed afgesloten tussen de stad Leuven en de Vlaamse Gemeenschap.
✗
15
Niets uit deze oplage mag worden verveelvuldigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever V.U. Denise Vandevoort, schepen van cultuur, Prof. Van Overstraetenplein 1, 3000 Leuven © Stadsbestuur Leuven, januari 2011
.. “ einteresseerd in middeleeuws Leuven?”
“Middeleeuwse schilderijen, beelden en gebruiksvoorwerpen vind je in M (Leopold Vanderkelenstraat 28) en in de Schatkamer van Sint-Pieter ( rote Markt)”
"Charters, schepenregisters, rekeningen (vanaf de 12de eeuw) vind je in het Stadsarchief Leuven (Rijschoolstraat 4/001 Diestsestraat 49 (Tweebronnen))”
“En dan is er nog de stad zelf natuurlijk!”
