10-19_State of the art_BWE 10-05-12 10:21 Pagina 10
// STATE OF THE ART
Het Provinsjehûs Fryslân is ingrijpend gewijzigd door hergebruik van de kelders, restauratie van monumenten en passende nieuwbouw, zoals de hoge toren in het hart van het complex.
10 // BOUWWERELD
TEKSTPRODUCTIE ING. JOSINE CRONE // FOTOGRAFIE ROB HOEKSTRA, DARIA SCAGLIOLA EN STIJN BRAKKEE // TEKENWERK MARC NIJENHUIS
10-19_State of the art_BWE 10-05-12 10:21 Pagina 11
Provinciehuis Friesland // Locatie: Tweebaksmarkt, Leeuwarden // Opdrachtgever: Provincie Friesland // Bouwperiode: maart 2009 – nov. 2011
Het Provinsjehûs Fryslân kreeg nieuwe allure met de transformatie van het historische complex door restauratie van diverse monumenten, sloop van minder interessante delen en uitbreiding met nieuwbouw. Opvallend element is de 45 meter hoge toren die op een bestaande kelder is geplaatst.
BOUWWERELD // 11
10-19_State of the art_BWE 10-05-12 10:22 Pagina 14
// STATE OF THE ART
De in een rode moduulsteen gemetselde torengevels zijn voorzien van kozijnen met een terugliggend onderraam, waardoor de warmtelast wordt beperkt. De bovenramen laten juist veel daglicht binnen.
Op de plek waar de Staten van Friesland al in 1580 vergaderden is een historisch gebouwencomplex met een nieuwbouwgedeelte verweven tot een consistent stedelijk geheel. In al die eeuwen zijn er veel verbouwingen geweest, waardoor het complex begin deze eeuw een samenstel van gebouwen was dat niet beantwoordde aan de hedendaagse huisvestingswensen. De provincie wilde de gehele organisatie onderbrengen op de oorspronkelijke locatie, binnen de contouren van het bestaande complex tussen de Tweebaksmarkt, de Heerestaat, Oude Oosterstraat en de Korfmakersstraat. Dat kon alleen door een deel te slopen en te vervangen. Architect Sjoerd Soeters ontwierp twee grote en publiekstoegankelijke binnenhoven met een hoge toren in het midden van het nu H-vormige complex.
De vorm van de kap verwijst naar de Friese stadshuizen met hun zwart gedekte hoge schildkap 14 // BOUWWERELD
In de context van een historische stad was dat een gewaagde ingreep, maar het geeft het geheel ook een trots aanzien en vormt een baken in de stad. De monumentale gebouwen aan de noordzijde, waaronder de statenzaal uit 1894, zijn gerestaureerd, net als de voormalige bibliotheek. De minst aantrekkelijke delen zijn gesloopt. Dit betrof uitbreidingen uit de jaren tachtig. In de nieuwe gebouwen zijn diverse stijlen en materialen toegepast, zoals lichte vliesgevels in het binnengebied en gemetselde gevels in verschillende kleuren langs de buitenrand en de toren. Hiermee wordt gesuggereerd dat het complex diverse tijdlagen in zich heeft. Door de lange gevels in percelen op te knippen en deze op een licht knikkende rooilijn te plaatsen, ontstaat het gevoel van een oude binnenstedelijke structuur. Aan de zuidzijde aan de Oude Oosterstraat is een opening in de nieuwbouw gemaakt, zodat er rond het middaguur zonlicht valt in het hof. Zorgvuldig slopen en weer opbouwen Bouwtechnisch was het een enorme uitdaging om 4760 m2 gebouwen, met allerlei raakvlakken tegen de monumenten, voorzichtig te slopen. Zo moesten de betonnen wanden die tegen monumentaal metselwerk waren aangestort, eerst in kleine blokjes worden gezaagd alvorens ze verwijderd konden worden. Ook het bouwen van de toren op de bestaande kelder uit de jaren tachtig bleek lastig. Deze tweelaagse kelder bestond uit
10-19_State of the art_BWE 10-05-12 10:22 Pagina 15
De toren heeft een stalen spantconstructie met een lichtstraat in de nok,
De drielaagse voet van de toren langs het zuidelijke binnenhof is van een
die zorgt voor daglicht in de hoge vergaderzaal onder de kap.
zandsteenkleurige grootformaat strengperssteen.
een onderste laag met opslag en archief, en een parkeerlaag. De parkeerfunctie is verplaatst waardoor de bovenste kelder gebruikt kon worden als ruime vergaderzaal met glazen lichtkap, fietsenstalling en facilitaire ruimte. De fundering van de kelder was berekend op het afgebroken drielaagse gebouw en moest worden versterkt voor de achtlaagse toren. De kelders zijn gehandhaafd omdat hierdoor zo min mogelijk schade aan de omliggende panden zou ontstaan. Voor versterking van de fundering zijn Gewi-palen toegepast als extra druk- en trekpalen. De poeren op de palen zijn boven de keldervloer aangelegd, omdat een aanleg onder de vloer omslachtig en kostbaar zou worden. Voor het gebruik als installatieruimte leverde deze oplossing geen onoverkomelijke problemen op. De beide trappenhuizen en de lift- en installatieschachten fungeren als stabiliteitskernen voor de achtlaagse toren en voor de aansluitende vierlaagse vleugels. In verband met de vrije indeelbaarheid zijn de ruimtes zoveel mogelijk kolomvrij gehouden. Om snel te kunnen bouwen op de kleine bouwplaats is zoveel mogelijk met prefab bouwdelen gewerkt. De toren heeft betonnen gevelkolommen in de onderste drie lagen met daarboven dragende gevels van prefab beton. De vloeren zijn uitgevoerd in kanaalplaten met een constructieve druklaag van 120 mm. In de druklaag is betonkernactivering voor lagetemperatuur-verwarming en koeling opgenomen.
Om zoveel mogelijk vrije hoogte te houden zijn de vloeren opgelegd op geïntegreerde stalen liggers. Kap als Fries stadshuis De hoge kap van de toren heeft een stalen spantconstructie. Onder deze geknikte spanten bevindt zich een verrassing: een hoge en lichte vergaderzaal met daglicht uit de nok. Tevens staat in de kap een deel van de installaties. De vorm van de kap verwijst naar de Friese stadshuizen met hun zwart gedekte hoge schildkap. Op de nok is een glazen dak met een werkbrug voor het onderhoud gemaakt. Twee glazen torens op de hoeken van de kap geven een prachtig uitzicht over de stad. De glazenwasinstallatie voor de gevels zit verborgen achter een speciaal kanteldak en loopt over rails in de goot van het dak. Het dak is gedekt met keramische ruitvormige dakpannen van circa 400 x 400 mm. Achter een groot rooster in het vlak van het dak zijn de aan- en afvoeren van de installaties onzichtbaar weggewerkt. Gevels in blokvormige metselsteen Voor de gemetselde gevels van de toren zijn bijzondere bakstenen toegepast. De drielaagse voet is van een lichtgekleurde, zandsteenkleurige grootformaat strengperssteen. Daarboven is een rode moduul baksteen toegepast van Aberson. De ramen hebben een bijzondere vorm. Het bovenste, brede
BOUWWERELD // 15
10-19_State of the art_BWE 10-05-12 10:22 Pagina 16
// STATE OF THE ART
Spiegelende reflectievlakken brengen het daglicht diep in het gebouw. Het licht kan echter zo fel zijn dat aanvullende lichtwering nodig is.
In de bestaande kelder staan de poeren op de trek- en drukpalen van de funderingsversterking voor de extra belasting van de toren.
16 // BOUWWERELD
deel ligt in het vlak van de buitengevel en brengt het licht via een horizontale spiegel tussen het boven- en onderraam diep in het gebouw. De terugliggende positie van het onderste raam voorkomt daar warmtelast en maakt het raam van binnenuit goed bereikbaar. Deze vormgeving is zowel ingegeven door bouwfysische als esthetische redenen. Het geeft een prettige plastiek aan de gevel door schaduw- en lichteffecten, aldus Sjoerd Soeters. In het onderste raam is lichtwering aangebracht. Deze lichtwering moet bij nader inzien ook in de bovenste ramen komen, want het zonlicht schijnt soms, mede door de weerkaatsing op de spiegels, zo fel naar binnen dat er last van wordt ondervonden. Voor de schuine kanten onder de ramen is gekozen voor een prefab uitvoering van een betonnen blad met steenstrips (zie detailtekening). De vlakken tussen de ramen zijn gemetseld. De terugliggende penanten aan weerszijden van het onderste raam en de daarop geplaatste console die het bovenraam steunt, zijn van gevouwen staalplaat. De staalplaat is gemoffeld in de kleur van respectievelijk de rode en de zandgele baksteen. Moderne ridderzaal De kasteelallure van de gevels komt in het interieur terug in de publieksruimte. Deze drie lagen hoge hal biedt ruimte voor ontvangsten en voor overlegplekken. De imposante houten trappen leiden aan weerszijden naar een laag geplaatste insteekverdieping. Op de echte eerste verdieping hangt een lange, met ledlichtlijnen verlichte brug. Op de tweede verdieping zijn langs de gevels zogenaamde zwaluwnestjes gemaakt: voor de gevelopeningen hangen de overlegplekken die zowel contact hebben met de binnen- als de buitenwereld. De trappen bestaan uit robuuste balustraden, waar de treden met stalen pennen aan zijn opgehangen. Langs de opening tussen trede en balustrade schijnt het licht, waardoor de trap ook een luchtig aanzien krijgt. Als in een echte ridderzaal komen langs de wanden harnassen van keramiek, een kunstwerk van Hans van Houwelingen. De harnassen stellen de elf steden van Friesland voor. De brug op de eerste verdieping verbindt niet alleen de kantoren, maar kan ook gebruikt worden bij ontvangsten in de publieksruimte.
10-19_State of the art_BWE 10-05-12 10:23 Pagina 17
Tribune aan de Statenzaal De neogotische Statenzaal, een prachtige bonbondoos in de ogen van Soeters, is weer teruggegeven aan de stad door het binnenhof aan deze zijde voor het publiek toegankelijk te maken. Als door een diafragma betreed je vanaf de straatzijde dit hof. Een 4 meter hoog hek met een motief van wuivend riet vormt de toegang. Voorheen was de buitenzijde van de Statenzaal niet te zien voor voorbijgangers. Het interieur van de Statenzaal met gedetailleerde plafondschilderingen is in ere hersteld en de technische installaties voor de luchtbehandeling zijn vervangen. Een bijzondere ingreep is de vernieuwing van de publieke en perstribune. De oude tribune zat in een gesloopte aanbouw. Op deze plaats is een nieuwe tribune gebouwd, waardoor je van binnenuit niet ziet dat er iets is veranderd. Aan de buitenzijde valt op dat het een opmerkelijk historiserende aanbouw betreft met een stalen kolomconstructie en zinken gevels en daken. Tussen de kolommen hangen stalen bogen als baldakijnen. De kamers van de Commissaris en de Gedeputeerden zijn gevestigd in het naastgelegen monumentale deel van het complex, dat vanuit het kantoor is te bereiken met een eigen brug.
1
2
Flexibel kantoor De provincie Friesland wilde in de nieuwe huisvesting een flexibele ruimtelijke organisatie, geschikt voor het invoeren van een innovatief kantoorconcept. Daarom heeft de vrije indeelbaarheid van het gebouw veel aandacht gekregen. Belangrijk was de keuze voor betonkernactivering, die zorgt voor een efficiënte verwarming en koeling van de gebouwen in combinatie met langetermijn-warmte- en koudeopslag in de bodem met warmtepompen. De slangen van de betonkernactivering liggen in dit geval boven de kanaalplaatvloeren in de constructieve deklaag. De thermische activering van betonnen constructies werkt het beste als er zo min mogelijk afdekking van vloeren en plafonds plaatsvindt. Dit principe lijkt in het Provinsjehûs opzij geschoven, want overal tref je verlaagde plafonds, parketvloeren en vloerbedekking aan. Volgens Soeters is dit wel mogelijk, alleen vertraagt het de werking. Het gebouw heeft energielabel A. Het duurzame en bezienswaardige Provinsjehûs Fryslân is tweede geworden bij de prijsvraag BNA Gebouw van het Jaar 2012 in Noord-Nederland.
Het bovenste, brede deel van de ramen brengt het licht via een horizontale spiegel diep in het gebouw
3
1 // De noordelijke binnenplaats, met de historische Statenzaal en de nieuwe zinken aanbouw voor de pers- en publiekstribunes, is voor het publiek toegankelijk gemaakt. 2 // Het interieur van de Statenzaal is in ere hersteld. Achterin de zaal zijn nieuwe pers- en publiekstribunes aangebouwd. 3 // De toren van het Provinsjehûs Fryslân heeft een karakteristieke kap met glazen torens, die is geïnspireerd op Friese stadshuizen.
BOUWWERELD // 17
10-19_State of the art_BWE 10-05-12 10:24 Pagina 19
Projectgegevens // Locatie: Tweebaksmarkt, Leeuwarden // Opdrachtgever: Provinsje Fryslân, Leeuwarden // Architect: Soeters Van Eldonk architecten, Amsterdam, soetersvaneldonk.nl // Interieurarchitect: OTH, Amsterdam // Projectmanagement en directievoering: PRC, Bodegraven in samenwerking met Stevens Advies, Groningen // Adviseur constructies: DHV, Zaandam, dhv.nl // Adviseur installaties: Schreuder Groep, Leeuwarden, schreuder.nl // Adviseur akoestiek en bouwfysica: Cauberg-Huygen, Zwolle, chri.nl // Adviseur geotechniek: Fugro, Groningen // Hoofdaannemer: Bouwcombinatie Provinciehuis Fryslân, bestaande uit Friso Bouwgroep, Sneek, BAM Utiliteitsbouw regio Noord, Groningen en Koopmans TBI Bouw, Enschede // Bruto vloeroppervlak: 23.500 m² (nieuwbouw 13.228 m², renovatie/restauratiedeel 5512 m², bestaande kelders 4760 m2) // Bouwkosten: 54 miljoen euro incl. installaties, excl. btw // Bouwperiode: maart 2009 – november 2011
LENGTEDOORSNEDE
1:750
08 07
06 05
04
03
02
01
09 10 11 12 13
14
15
A B
N O
C D E F G P Q
H I R S
J K L
T U
21
20
M 19
18
17 16 07
PLATTEGROND 1E VERDIEPING
06 05
04
03
02
1:750
BOUWWERELD // 19
