BOUWWERELD # 9
Project
05bwe009z046.ps
1
46
22-06-2005
14:18
Pagina 46
14:19
Pagina 47
Muziekgebouw met regelbare akoestiek
Project
22-06-2005
BOUWWERELD # 9
05bwe009z047.ps
BIM-huis en Muziekgebouw aan ’t IJ te Amsterdam
Aan de kop van de Amsterdamse Piet Heinkade staat de opvallende glazen behuizing van het nieuwe Muziekgebouw aan ’t IJ en het BIM-huis. Voor deze twee muziekzalen gelden specifieke akoestische eisen. Zo heeft de grote zaal een regelbare akoestiek en studiokwaliteit. Door de in hoogte verstelbare vloer is de zaal geschikt voor diverse evenementen. Tekst: Josine Crone, Foto’s: Rob Hoekstra 1. Het Muziekgebouw heeft een grote publieke hal met hangende foyerdecks. Vanaf deze plek heeft een bezoeker ruim zicht over het IJ. 2. De opvallend grote luifel is bijna 20 m lang. Het zwarte, uitkragende volume is het BIM-huis.
Directeur van het Muziekgebouw aan ’t IJ (voorheen De IJsbreker) Jan Wolff is er twintig jaar mee bezig geweest, maar nu is zijn nieuwe zaal voor hedendaagse muziek gerealiseerd. De inwoning van het BIM-huis voor jazzmuziek maakt het gebouw alleen maar leuker. Beide organisaties hebben hun nieuwe zaal op een prominente plek in Amsterdam: de kop van de Piet Heinkade, in het verlengde van de Passengers Terminal Amsterdam. Je ziet dan ook regelmatig passagiersschepen varen langs de kade van het Muziekgebouw. Het IJ vormt een prachtig decor voor het gebouw. De magie van het water is door de architect, Kim Herforth Nielsen van het bureau Nielsen, Nielsen & Nielsen, goed benut. Binnen de glazen omhulling hangen de foyerdecks op een luchtige wijze in de publieke ruimte en geven ruim zicht op de omgeving. De grote zaal zelf bevindt zich in een grote betonnen doos. Daarbinnen is een zelfstandige stalen constructie aangebracht, die geheel losstaat van het betonnen omhulsel en een eigen fundering heeft. Deze doos-in-doos constructie was nodig om het zeer lage achtergrondgeluidsniveau van 15 dB (A) in de zaal te realiseren. Dit is uitzonderlijk stil en geeft de zaal studiokwaliteit. Zowel het geluid van buiten de zaal als het geluid van de installaties is vanwege deze eis met strikte maatregelen beperkt. Naast de grote zaal telt het muziekgebouw diverse repetitieruimtes, een laad- en losruimte met opnamevoorzieningen, een grand café met bovenliggende foyerdecks, een kleine zaal, kantoren, een klankspeeltuin voor kinderen, een bibliotheek, een parkeergarage en royale backstageruimten. Vele met hout afgewerkte binnen- en buitentrappen verbinden de verschillende ruimten. Het BIM-huis steekt op een eigenwijze manier dwars door de gevel en staat verheven boven de kade op een V-vormige kolom in een
2
betonnen raamwerk. Deze wijze van inpassing benadrukt het zelfstandige karakter van deze op jazzmuziek gerichte organisatie.
Kadeproblemen De kade waaraan heet Muziekgebouw ligt, krijgt straks ook echt weer een waterkerende functie. De voormalige Zouthaven wordt uitgegraven zodat het gebouw op een schiereiland komt te liggen. Een brug naar ontwerp van Hans van Heeswijk verbindt de derde bouwlaag (tevens ingang BIM-huis) met de Piet Heinkade, waar de tram voor de deur stopt. De ligging van het gebouw aan oude kades heeft veel technische consequenties gehad voor de fundering. Zo bleek tijdens het volstorten van de schroefpalen onder het BIM-huis dat zes m3 betonmortel gewoon wegliep. Er zaten veel gaten achter de kademuur waar het
47
22-06-2005
14:20
19245
Pagina 48
15600
4900
2000
5700
4x3000
5400
Opslag keuken
Gang
4650
2400 3200 5550
930 Keuken Gang
4900 6000 720
8700 Kleedruimte
11000
1250
Berging Werkplaats Berging
Gang Zijtoneel
Stoelenberging
Lift
Gang
Bar
Laad/losplatform
Podium
Zijtoneel
Stoelenberging
6650
Laad/loshal
Gang
Kassa
Doorgang Opslagruimte
Kantoor
5150
Repetitieruimte
3200
Be
Repetitieruimte
Concerthal
Foyer
10000
Terras
Be
Gang
Café
Achterpodium
Hal/Foyer
D
10000
Gang
Publieke hal
6850
Gang Entree
Entree
Repetitieruimte
Tussenopslag
Portier
7500
Garderobe
Gang
BOUWWERELD # 9
Project
05bwe009z048.ps
1150
9050
7500
Begane grond
24550+ 22068+ 20720+ A 17300+ 13880+ 9920+ E 5920+ 1120+ Peil=0 1980-
B
445019245
15600
4900
2000
5700
4x3000
930
Langsdoorsnede
48
zand was weggespoeld als gevolg van het malen van schepen in de haven. Dit probleem is opgelost door het aanbrengen van extra schroefpalen naast de oorspronkelijke plaats. Er is nu een soort wand van palen ontstaan onder de ondersteuning van het BIM-huis. De keuze voor schroefpalen op deze plaats hangt samen met het energiesysteem dat Nuon op het hele schiereiland heeft aangelegd. Een aquifer voor warmte- en koude-opslag in de bodem is via twee warmtebronnen verbonden met de warmtepompinstallatie in het Muziekgebouw. Deze warmtebronnen waren al aangelegd vóórdat het plan voor het Muziekgebouw was uitgewerkt. Ongelukkigerwijs zitten de warmtebronnen precies onder het BIM-huis. Een fundering met heipalen was daarom niet mogelijk vanwege het risico van beschadiging van de bronnen. Het schijnt nodig te zijn die bronnen (stalen buizen) na tien à vijftien jaar te lichten voor onderhoud.
5400
4650
4900 6000 720
8700
11000
1250
1:600
3
14:20
Pagina 49
19245
15600
4900
2000
5700
4x3000
5400
2400 3200 5550
930
4650
4900 6000 720
8700
Plint buiten
11000
Kantoor
1250
Kantoor
Plint binnen Lift Foyer
Gang
Kleedruimte Pantry
Foyer
6650 5150
Kantoor
Foyer
3200
10000
Foyerhal
Kantoor
Terras Installaties
10000
Project
22-06-2005
BOUWWERELD # 9
05bwe009z049.ps
Publieke hal
Ingang BIM-huis
Lift
Publieke hal
Lift
Lift Lift
Entree
Plint buiten
Kantoor
Kantoor
7500
C
Garderobe Gang
Bar
Keuken
6850
Opslag Café
Concertzaal Lift
1150
9050
7500
Concertzaal omloop
Derde verdieping
3. De foyerdecks in het Muziekgebouw aan ’t IJ hangen
1:600
4
met trekstangen aan de dakspanten. De andere zijde van de decks is opgelegd in de schuine betonnen wand van de muziekzaal. 4. Zicht op het BIM-huis vanuit de publieke hal. De houten vloer is van ruw, onbehandeld Cumaru.
Volgens NUON is dat nog precies mogelijk in de beschikbare buitenruimte onder het BIM-huis, aldus ABT directeur Paul Klunder die namens de Gemeente Amsterdam verantwoordelijk was voor de directievoering van het project.
Constructie van de zaal In de éénlaagse betonnen kelder onder het Muziekgebouw bevinden zich de warmtepompinstallatie, de garderobe en toiletten, de parkeergarage (deze loopt door onder het naastgelegen hotel) en het onderste niveau van de grote zaal. Omdat deze zaal ter voorkoming van contactgeluid helemaal losgekoppeld is van de rest van de constructie, is ook de vloer gedilateerd ter plaatse van de betonnen zaalwanden. Voor deze dilatatie is een rubberen dilatatieprofiel ingestort. Onder het profiel is de naad dichtgezet met een drukvaste
49
22-06-2005
14:22
Pagina 50
BOUWWERELD # 9
Project
05bwe009z050.ps
50
5
6
7
8
foam om te voorkomen dat er beton langs de dilatatie zou lopen en alsnog een contactpunt zou veroorzaken. De stalen binnenconstructie is opgebouwd uit spanten en staat op de betonnen zaalvloer, op een eigen fundering. Het doos-in-doos principe is doorgezet tot aan het dak. Beide dozen hebben hun eigen stalen dakliggers. De betonnen buitendoos heeft een dak van kanaalplaten met een druklaag. De stalen binnendoos heeft een beweegbaar plafond (zie regelbare nagalmtijd). De betonnen wanden van de zaal zijn vanaf het kelderniveau tot het dak 25 m hoog en 350 mm dik. Deze dikte is mede bepaald door de geluidsisolatie-eisen voor luchtgeluid. De wanden zijn uitgevoerd in schoon beton en zien er strak uit, dit tot tevredenheid van projectcoördinator Frank Spaen van ABT. Om scheurvorming door krimp van het grote betonoppervlak te voorkomen, is gekozen voor beton
B 25, met een relatief lage sterkteklasse. Het betonoppervlak is voorzien van een patroon van V-vormige naden. In de vakken tussen de V-naden is een extra wapeningsnet aangebracht om scheurvorming te voorkomen. Tussen de betonnen buitenwanden en de stalen binnenconstructie van de zaal is een ruime buffer aanwezig van circa 3 m breedte. In deze buffer zijn de installatietechnische voorzieningen voor de luchtbehandeling en geluidsopnames en de stoelenberging aanwezig.
Luifel en gevels De forse luifel aan de westzijde van het gebouw kraagt bijna 20 m uit de gevel. Deze constructie is opgebouwd uit 2 m hoge stalen vakwerkspanten, die doorlopen tot de oplegging in de betonnen zaalwand (zie detail A ). Ter plaatse van de gevel zijn deze liggers
22-06-2005
14:23
Pagina 51
BOUWWERELD # 9
Project
05bwe009z051.ps
9
ondersteund door stalen vakwerkkolommen, die aan de voet zijn versmald tot één steunpunt. Deze kolommen zijn om esthetische redenen ook in de langsgevels in het foyerdeel geplaatst. Stalen roosters vormen de plafondafwerking onder de luifel en in de publieke ruimten. In de dakspouw kun je op de roosters lopen voor bijvoorbeeld onderhoud aan de verlichting of sprinkler. Aan het einde van de publieke ruimte lopen de roosters door tegen het verticale vlak tussen de kantoren en de publieke hal. De architect heeft aan de buitenzijde ook voor een doorlopend beeld gekozen door de gekleurde glasplaten van de luifelrand door te zetten op de kantoorgevel. De glazen gevels van de publieke ruimten zijn een combinatie van structural glazing en een vliesgevel. Nielsen wilde graag een sterke horizontale belijning met stalen profielen. Hiervoor is een vliesgevelprofiel gebruikt. De verticale naad tussen de grote glasplaten is
5. De toegang tot het BIM-huis. 6. De entree van het Muziekgebouw met daarboven de kantoren van het BIM-huis. 7. Het grand café op de begane grond en de foyerdecks zijn door trappen met elkaar verbonden. 8. De kolommen van het Muziekgebouw waarop onder andere de luifel en de dakconstructie rusten, zijn uitgevoerd als vakwerkspanten en eindigen aan de voet in een V. 9. De publieke hal loopt om de zaal heen. Achter de binnengevel met verzinkt stalen roosters zijn de kantoren en de bibliotheek van het Muziekgebouw aanwezig. De onderzijde van het dak is eveneens met roosters bekleed.
51
BOUWWERELD # 9
Project
05bwe009z052.ps
22-06-2005
14:24
Pagina 52
gekit. Om de gevel voldoende stabiliteit te geven is een spanstaaf aangebracht tussen de horizontale stalen regels in de gevel. Deze staven zijn met Y-vormige verbindingen aan de dakspanten bevestigd. Het glas is HR+ glas met een zonwerende coating. Bij een hoge stand van de zon zorgt de luifel voor zonwering. Bij een lagere zonnestand zijn de foyerdecks zonovergoten. Om het klimaat aangenaam te houden, zijn onder de vloeren van de foyerdecks en in alle verblijfsruimten klimaatplafonds aangebracht met watervoerende buizen. Deze worden zowel voor koeling als verwarming benut.
10
Raamwerk onder BIM-huis De doosvormige constructie van het BIM-huis bestaat uit een stalen balkenrooster van verdiepingshoge vakwerkspanten. Onder deze black box staat een V-vormige ondersteuning. ABT-constructeur Han Krijgsman vreesde dat bij een dynamische belasting van (dansende) mensen of publiek dat zich aan één zijde van het gebouw verzamelt, deze V niet voldoende zijdelingse stabiliteit zou hebben. Hij stelde daarom voor om er een stijf raamwerk omheen te zetten. Door de architect is dit heel letterlijk uitgewerkt. Het raam is van beton om te benadrukken dat de functie een andere is dan van de stalen V en zweeft boven het maaiveld. De zaal van het BIM-huis wordt voornamelijk gebruikt voor versterkte muziek. Hier zijn geen hoge eisen aan het achtergrondgeluidniveau gesteld, maar wel aan de isolatie van de wanden om geluidsoverlast elders in het gebouw te voorkomen. Daarom zijn de wanden ingevuld met kalkzandsteen en een gipsafwerking. Aan de buitenzijde heeft het BIM-huis een mat zwarte gevelafwerking van anthra zinc cassettes. Door het gebruik van cassettes oogt de gevel veel strakker dan bij zinken felswerk. Een bijzonder aspect van het BIM-huis is dat de glasgevel op de kop tevens de achterwand van de zaal is. Bij een optreden met geopende gordijnen heeft het publiek dus direct zicht op de binnenstad van Amsterdam. Regelbare nagalmtijd De grote zaal van het Muziekgebouw heeft nu al een naam op het gebied van akoestiek. Tot de officiële opening in juni 2005 vinden vooral proefoptredens plaats, waarbij de akoestiek voor verschillende soorten muziek wordt getest. De eerste reacties zijn lovend. Naast een goede basis-akoestiek biedt de zaal voor Nederlandse begrippen een aantal unieke mogelijkheden, zoals de variabele nagalmtijd door volumevergroting. Akoesticus Rob Metkemeijer van Peutz & Associés was vanaf de eerste ideeën voor de zaal betrokken bij het project. Hij heeft zodoende op een aantal belangrijke zaken voor de akoestiek invloed gehad. Metkemeijer: ‘De zaal heeft een rechthoekige vorm en een redelijk groot volume. Dat is gunstig voor de ruimtelijkheid en helderheid van het geluid. Verder is een tweede balkon toegevoegd en hebben de balkons steile balustrades, waartegen het geluid reflecteert. Op de zaalwanden zijn houten latten aangebracht. Daarachter zit een buigslappe gipswand met reliëf, een soort duinlandschap. Dit zorgt voor een goede verstrooiing van het geluid door de ruimte.’ De stoelen zijn aan een uitgebreide laboratoriumtest onderworpen. Daar kwam onder andere uit dat het goed was om sleuven in de houten zittingen aan te brengen. Het maakt daardoor niet zoveel meer uit of de stoelen bezet of niet; dit is vooral belangrijk omdat men de zaal als studio voor opnames wil gebruiken. Een technisch hoogstandje is de veranderbare nagalmtijd. Op zich is dit fenomeen niet nieuw, want veel zalen hebben voorzieningen om de nagalmtijd aan te passen aan het gebruik voor sprekers of voor muziek. Maar voor het Muziekgebouw is de keuze gevallen op een beweegbaar plafond voor een grote variatie. Dit plafond kan tot 7 meter boven de laagste stand in drie delen opgetrokken worden, waarmee het volume van de zaal met ruim de helft wordt vergroot. Tussen de drie plafonddelen hangen doeken als verticale scheiding tussen de vakken. Het verplaatsen gebeurt traploos, met lieren die buiten de zaal zijn geplaatst en daardoor geen geluid in de zaal veroorzaken. Dat geeft dus ook de mogelijkheid om speciale muziekstukken te componeren voor deze zaal. De nagalmtijd varieert als gevolg van de volumevergroting van 1,5 tot 2,5 seconde. De variatie tussen 1 en 1,5 seconde wordt gerealiseerd door gebruik van toneeldoeken rond het podium.
52
10.De glazen gevel is een combinatie van structural glazing en een vliesgevel. Tussen de horizontale profielen van de vliesgevel zijn trekstangen aangebracht voor de stabiliteit van de gevel. 11.Het foyerdeck op de eerste verdieping heeft een glazen vloerstrook nabij de gevel (zie tevens het detail op de rechterpagina). 12.In de gevel van het BIM-huis zijn de verdiepingshoge vakwerkspanten zichtbaar. De gevel is afgewerkt met anthra zinc cassettes.
11
24550+
14:26
Pagina 53
Gipsplaat 12,5mm Dampremmende laag Gipsplaat 12,5mm C-profiel 45mm Luchtspouw 72mm Stalen vakwerk Kalkzandsteen vulling Isolatie 3,1m2K/W Zinken cassettes
Bevestigingsplaats hekwerk
Alu afdekkap
Dakbedekking APP Isolatie
Multiplex 18mm
Stalen dakplaat
IPE200
Glasplaat met print
UNP140
Noodoverstort
Project
22-06-2005
BOUWWERELD # 9
05bwe009z053.ps
12128+
Waterafvoer
Alukozijn Dubbele beglazing Stalen kolom Vakwerkspant
Alu bevestigingsprofiel
Stalen hoekprofiel 22068+ Roosterplafond
HEB200
100 00x S1
Staalstrip 10mm aan frame gelast
RH
Neopreen oplegging
HEB200
Detail A: Luifel muziekgebouw
Staalprofiel vliesgevel
C-staal
Gehard en gelamineerd glas 5440+
RHS100x100
Alu afdekprofiel
10478+
Waterdichte laag
Kokerprofiel 80x180 Strip tbv ondersteuning L-staal tbv ondersteuning C-staal 9920+
Alu-strip Kokerprofiel 80x180
100
00x
S1
RH
Betonconstructie
Isolatie
Kokerprofiel 80x180
HEB200
RHS100x100
HEB200
8836+ Kokerprofiel 80x180
Staalstrip 10mm aan frame gelast
Zinken panelen
Detail B: Gevel muziekgebouw
Flexibele opstelling en sfeer Een ander snufje van de grote zaal is de in hoogte verstelbare vloer. Deze kan geheel vlak zijn, gelijk aan het niveau van het podium of in delen naar beneden zakken, waarmee een 1,20 m hoog podium een tribuneopstelling mogelijk is. De beweegbare vloerstroken zijn op spindels geplaatst. De zaal heeft in totaal 735 zitplaatsen. Alle stoelen zijn in blokken van vier verplaatsbaar en kunnen in hoog tempo in de bufferruimte rond de zaal worden geplaatst. Een feest na een concert is dus geen probleem. Zonder stoelen biedt de zaal ruimte aan zo’n 1100 mensen. De verlaagbare vloer gaf wel een specifiek probleem voor de nooduitgangen nabij het podium. Hier kan de vloer 1,20 m zakken en moeten de vluchtdeuren dus meezakken. Deze deuren met bovenpanelen zijn daarom bewegend uitgevoerd.
Vakwerkspant
Detail C: Gevel BIM-huis
1:20
12
53
22-06-2005
14:28
BOUWWERELD # 9
Project
05bwe009z054.ps
120x120x3,6
Multipex 22mm Wolvilt 20mm 60x60x3 gezet 50x100x3,6
Pagina 54
Houten lijst 40x32mm Regelwerk Kokerprofiel 80x80 hoh 2000mm Stuclaag 30mm Steengaas 30mm Houten raamwerk Gipsplaat 15mm Isometal 60mm
kt.4
kt.4
kt.2
kt.2
kt.4
kt.6
kt.0 kt.6
Esdoorn fineer 22mm
kt.2
kt.0
kt.2
kt.6
kt.4 kt.6
kt.4 kt.4
kt.2
kt.2
U-profiel 50mm
kt.2
kt.2
Demontabel
60x120x3,6
Staalplaat gepolijst 20mm Isometal 60mm Gipsplaat 15mm
Outline beweegbare vloer
Stalen profiel
Detail D: Wand met beweegbare deurconstructie langs beweegbare vloer
kt.2
kt.4
1:10
Aanzicht wand concertzaal
Houten lijst 40x32mm Regelwerk Kokerprofiel 80x80 hoh 2000mm Stuclaag 30mm Steengaas 30mm Houten raamwerk Gipsplaat 15mm Isometal 60mm
kt.2
1:200
Rail
Rvs stalen buis Stalen profiel 80x80
Doorgaande stalen buis ø48,3
Hout 14mm gelijmd
Koof Ventilatiebuis
Multiplex 22mm
HEB240
HEB240 Ventilatiebuis Koof
HEB240
Parketvloer 22mm Anhydrietlaag 28mm Staalplaatbeton 150mm Staalconstructie Kokerprofiel 50x50 hoh 600mm Multiplex 22mm Hout 14mm gelijmd
Detail E: Balkon muziekgebouw
13
54
IPE1
20
Stalen profiel 50x50 hoh 600mm
1:20
14
05bwe009z055.ps
22-06-2005
14:30
Pagina 55
BOUWWERELD # 9
Project
15
Projectgegevens:
Ze schuiven in een holte in de wanden. De nissen in de holte zijn rondom gedicht met rubberen flappen om te kunnen voldoen aan de eisen van geluid- en brandwering. In de bufferruimte na de nooddeuren is een trap met beweegbare treden gemaakt, die eveneens de speelruimte tussen 0 en 1,20 kan overbruggen. Voor speciale voorstellingen kunnen de podiumachterwand en de zijpanelen worden opgetrokken, respectievelijk weggeschoven. Het podium wordt dan ruim twee keer zo groot. Tot slot is de sfeer in de zaal op een expressieve wijze aan te passen. Achter de Canadees esdoornhouten latten op de zaalwanden zit een led-verlichting, die alle kleuren van de regenboog kan aannemen. Deze is per paneel te bedienen en kan desgewenst aangepast worden aan de muziek. Van knalpaars tot sereen groen, het is allemaal te beleven in het sfeervolle Muziekgebouw aan ’t IJ.
Opdrachtgever: Gemeente Amsterdam Gebruikers: Het Muziekgebouw aan ’t IJ en het BIM-huis, Amsterdam Architect: Nielsen, Nielsen & Nielsen, Aarhus, Denemarken Nederlandse co-architect: ABT bv , Velp / Delft Projectmanagement: ABT bv , Velp / Delft, Constructeur: ABT bv , Velp / Delft Installatieadviseur: Royal Haskoning bv, Rotterdam Adviseur akoestiek en bouwfysica: Peutz & Associés bv, Zoetermeer / Mook Adviseur theatertechniek: Theateradvies bv, Amsterdam Bouwkundig aannemer: BAM Utiliteitsbouw bv, regio Noord-West , Amsterdam Installaties: ULC Groep bv, Utrecht, Liften: Thyssen Krupp Liften bv, Krimpen a/d IJssel Theatertechniek: Trekwerk bv, Weesp, Opgeleverd: december 2004 Bruto vloeroppervlak: 15.850 m2 Bouwkosten: € 37 miljoen incl. installaties, liften en theatertechniek (excl. BTW)
13 In de dakspouw zijn de lieren aanwezig voor het
16
beweegbare plafond in de grote Muziekzaal. 14. De led-verlichting van de grote zaal is bevestigd tegen afneembare houten latten. 15 De grote zaal van het Muziekgebouw kan door de led-verlichting alle kleuren van de regenboog krijgen. Bij een stoelenopstelling in tribunevorm staat de beweegbare nooddeur op zijn laagste stand. Boven de deur is het paneel zichtbaar dat in de wandnis verdwijnt bij een vlakke vloeropstelling (zie foto 16). 16 De beweegbare vloer van de grote zaal staat hier op de hoogste stand, zodat de zaal een vlakke vloer heeft.
55
