Bos- en aanvullend landschapsbeheerplan Bokrijk

Bos- en aanvullend landschapsbeheerplan Bokrijk Eindrapport - Consultatieversie

Provinciaal Domein Bokrijk Dienst Infrastructuur, Sectie Groen Bokrijklaan 1 3600 Genk

Econnection - Grontmij Gent, april 2013

Verantwoording

Titel

:

Bos- en aanvullend landschapsbeheerplan

Subtitel

:

Eindrapport - Consultatieversie

Projectnummer

:

273663

Referentienummer

:

Revisie

:

Datum

:

April 2013

Auteur(s)

:

Dirk Criel, Koen Maes, Bert Meskens (GIS)

E-mail adres

:

Gecontroleerd door

:

Paraaf gecontroleerd

:

Goedgekeurd door

:

Paraaf goedgekeurd

:

Contact

:

Paul Durinck

Meersstraat 138A B-9000 Gent T +32 9 241 59 20 F +32 9 241 59 30 [email protected] www.grontmij.be

Inhoud Inhoud ................................................................................................................................................1 Lijst van figuren, tabellen en grafieken ................................................................................................5 1. Identificatie.................................................................................................................................... 13 1.1. Plan van aanpak ..................................................................................................................... 13 1.1.1. Doel van het project.......................................................................................................... 13 1.1.2. Plan van aanpak............................................................................................................... 13 1.2. Eigendom, zakelijke en persoonlijke rechten ........................................................................... 14 1.2.1. Pacht................................................................................................................................ 15 1.2.2. Erfdienstbaarheden .......................................................................................................... 15 1.3. Kadastraal overzicht ............................................................................................................... 15 1.4. Situatieplan............................................................................................................................. 16 1.5. Situering ................................................................................................................................. 17 1.5.1. Algemeen - administratief ................................................................................................. 17 1.5.2. Relatie met andere groene domeinen ............................................................................... 17 1.6. Statuut van de wegen en waterlopen ...................................................................................... 18 1.6.1. Statuut van de wegen ....................................................................................................... 18 1.6.2. Statuut van de waterlopen ................................................................................................ 19 1.7. Bestemming ........................................................................................................................... 19 1.7.1. Gewestplan ...................................................................................................................... 19 1.7.2. Algemene en bijzondere plannen van aanleg.................................................................... 19 1.7.3. Milieueffectenrapporten .................................................................................................... 20 1.8. Beleidsplannen en –initiatieven en geldende reglementeringen ............................................... 21 1.8.1. Beleidsplannen en -initiatieven ......................................................................................... 21 1.8.2. Reglementen .................................................................................................................... 35 1.8.3. Vergunningen ................................................................................................................... 35 1.8.4. Beheerplannen ................................................................................................................. 36 1.9. Ligging en speciale beschermingszones ................................................................................. 36 1.9.1. Internationale beschermingszones....................................................................................36 1.9.2. Nationale beschermingszones en regionale aandachtsgebieden....................................... 39 2. Algemene beschrijving .................................................................................................................. 45 2.1. Cultuurhistorische beschrijving................................................................................................ 45 2.1.1. Historisch overzicht ..........................................................................................................45 2.1.2. Kenmerken van het vroeger beheer .................................................................................. 64 2.2. Beschrijving van de standplaats .............................................................................................. 66 2.2.1. Reliëf................................................................................................................................ 66 2.2.2. Hydrologie ........................................................................................................................ 66 2.2.3. Bodem en geologie .......................................................................................................... 72 2.3. Beschrijving van het biotisch milieu ......................................................................................... 73 2.3.1. Bestandenkaart ................................................................................................................ 73 2.3.2. Bestandsbeschrijving en dendrometische gegevens ......................................................... 73 2.3.3. Flora ................................................................................................................................ 93 2.3.4. Fungi .............................................................................................................................. 110 2.3.5. Fauna............................................................................................................................. 111 2.3.6. Bos- en landschapsdifferentiërende elementen............................................................... 121 2.4. Opbrengsten en diensten ...................................................................................................... 129 2.5. Infrastructuur ........................................................................................................................ 131 2.5.1. Boswegen ...................................................................................................................... 131 2.5.2. Recreatieve infrastructuur............................................................................................... 131 2.5.3. Gebouwen en gerelateerde infrastructuur ....................................................................... 132 2.5.4. Omheiningen .................................................................................................................. 132

Grontmij-Econnection

Consultatieversie bos- & landschapsbeheerplan Bokrijk

1

2.5.5. Nutsleidingen ................................................................................................................. 133 2.5.6. Spoorlijn ......................................................................................................................... 133 2.5.7. Overige .......................................................................................................................... 134 2.6. Recreatieve functies en toegankelijkheid............................................................................... 134 2.7. Knelpunten ...........................................................................................................................136 3. Beheerdoelstellingen................................................................................................................... 143 3.1. Gebiedsvisie ......................................................................................................................... 143 3.1.1. Uitgangspunten .............................................................................................................. 144 3.1.2. Vertaling naar de gebiedsfuncties ................................................................................... 144 3.1.3. Integraal duurzaam bosen landschapsbeheer ............................................................... 146 3.2. Beheerdoelstellingen met betrekking tot de economische functie .......................................... 147 3.2.1. Bedrijfseconomische basisdoelstellingen ........................................................................ 147 3.2.2. Bosomvorming en kapbeheer ......................................................................................... 148 3.3. Beheerdoelstellingen met betrekking tot de ecologische en landschappelijke functie ............. 152 3.3.1. Basisdoelstellingen......................................................................................................... 152 3.3.2. Landschappelijke hoofd- en nevendoelstellingen ............................................................ 153 3.3.3. Beleid t.a.v. gebiedsvreemde soorten ............................................................................. 153 3.3.4. Structuurdiversiteit.......................................................................................................... 155 3.3.5. Bos- en landschapsdifferentiatie ..................................................................................... 155 3.3.6. Natuurverbinding en ecologische stapstenen .................................................................. 156 3.3.7. Instandhoudingsdoelstellingen........................................................................................ 156 3.3.8. Herstel en regulering van de waterhuishouding............................................................... 157 3.3.9. Soortgerichte maatregelen ............................................................................................. 158 3.4. Beheerdoelstellingen met betrekking tot de sociale en educatieve functie ............................. 159 3.4.1. Maatschappelijke basisdoelstellingen ............................................................................. 159 3.4.2. Bos- en natuurrecreatief gebruik ..................................................................................... 160 3.4.3. Inschakeling van landschappelijke elementen................................................................. 160 3.4.4. Inpassing in het recreatief en toeristisch netwerk ............................................................ 161 3.5. Beheerdoelstellingen met betrekking tot de milieubeschermende functie............................... 162 3.5.1. Milieugericht beheer en gebruik ...................................................................................... 162 3.5.2. Landschappelijke inpassing van infrastructuur ................................................................ 163 3.6. Beheerdoelstellingen met betrekking tot de wetenschappelijke functie .................................. 163 3.6.1. Monitoring ...................................................................................................................... 163 3.7. Toepassing van de gebiedsvisie op de verschillende gebiedsdelen ....................................... 164 3.7.1. Westelijk vijvergebied ..................................................................................................... 164 3.7.2. Museum ......................................................................................................................... 164 3.7.3. Arboretum ...................................................................................................................... 164 3.7.4. Herkenrodeplaats ........................................................................................................... 164 3.7.5. Kasteelpark en omliggende bossen ................................................................................ 165 3.7.6. Craenevenne.................................................................................................................. 165 3.7.7. Kneip.............................................................................................................................. 165 3.7.8. Het Wik .......................................................................................................................... 166 3.7.9. Zonhoverkant .................................................................................................................166 4. Beheermaatregelen..................................................................................................................... 167 4.1. Bosverjonging....................................................................................................................... 167 4.2. Bosomvorming...................................................................................................................... 168 4.3. Bebossingswerken................................................................................................................ 168 4.4. Bosbehandelings- en verplegingswerken ..............................................................................169 4.4.1. Eindkap .......................................................................................................................... 169 4.4.2. Groepenkap (femelslag) ................................................................................................. 170 4.4.3. Hoogdunning .................................................................................................................. 171 4.4.4. Plenterkap ...................................................................................................................... 174 4.4.5. Beheer van jonge aanplantingen ....................................................................................175 4.4.6. Hak- en middelhoutbeheer ............................................................................................. 176 4.4.7. Aanpak van uitheemse boom- en struiksoorten............................................................... 178

2



4.4.8. Nietsdoen ....................................................................................................................... 180 4.4.9. Onderhoudskap .............................................................................................................. 180 4.4.10. Aanplanten (secundaire) boomsoorten ......................................................................... 180 4.4.11. Beheer van moerasbos.................................................................................................182 4.4.12. Beheer van beekbegeleidend bos ................................................................................. 182 4.5. Kapregeling .......................................................................................................................... 182 4.6. Bosexploitatie ....................................................................................................................... 183 4.7. Brandpreventie ..................................................................................................................... 183 4.8. Open plekken ....................................................................................................................... 183 4.9. Gradiënten en bosrandontwikkeling ...................................................................................... 185 4.9.1. Gradiënten .....................................................................................................................185 4.9.2. Bosranden...................................................................................................................... 185 4.9.3. Gradiëntversterkende maatregelen ................................................................................. 189 4.10. Specifieke maatregelen ter bescherming van fauna en flora ................................................ 190 4.10.1. Flora............................................................................................................................. 190 4.10.2. Fauna........................................................................................................................... 194 4.10.3. Bestrijding van invasieve planten en exoten.................................................................. 199 4.11. Dood hout en oude bomen.................................................................................................. 200 4.11.1. Dood hout .................................................................................................................... 200 4.11.2. Oude bomen ................................................................................................................ 201 4.12. Beheermaatregelen en richtlijnen met betrekking tot de toegankelijkheid.............................202 4.12.1. Wegennet en opengestelde boswegen ......................................................................... 202 4.12.2. Speelzones en vrije loopzones ..................................................................................... 203 4.12.3. Recreatieve infrastructuur en medegebruik ................................................................... 204 4.12.4. Rustzones .................................................................................................................... 207 4.13. Beheermaatregelen en richtlijnen met betrekking tot de jacht .............................................. 207 4.14. Beheermaatregelen en richtlijnen met betrekking tot de visserij en het vijverbeheer ............ 207 4.14.1. Inrichting hengelvijver ................................................................................................... 207 4.14.2. Visstandbeheer ............................................................................................................ 208 4.15. Beheermaatregelen en richtlijnen met betrekking tot het gebruik van niet-houtachtige bosproducten .............................................................................................................................. 208 4.16. Beheermaatregelen en richtlijnen met betrekking tot cultuurhistorische elementen .............. 209 4.16.1. Beheer van dreven en andere bomenrijen .................................................................... 209 4.16.2. Beheer van hagen, heggen en houtkanten.................................................................... 210 4.16.3. Beheer van het gebiedseigen cultuurhistorisch erfgoed................................................. 212 4.16.4. Behoud en herstel van zichtassen ................................................................................ 213 4.16.5. Beheer van graslanden en ruigten ................................................................................ 214 4.16.6. Bosbegrazing ............................................................................................................... 217 4.16.7. Aanleg en beheer van hoogstamboomgaarden ............................................................. 217 4.16.8. Aanleg en beheer van graan- en (on)kruidakkers .......................................................... 218 4.16.9. Aanleg en beheer van tuinen landschapselementen ................................................... 218 4.16.10. Bermbeheer ............................................................................................................... 223 4.16.11. Park- en plantsoenbeheer........................................................................................... 223 4.16.12. Arboretum en bosarboretum ....................................................................................... 224 4.16.13. Plaggen ...................................................................................................................... 226 4.17. Beheermaatregelen en richtlijnen met betrekking tot de milieubeschermende functie .......... 227 4.17.1. Vrijwaren van kwel- en bronzones ................................................................................ 227 4.17.2. Herlokalisatie en organisatie opslag van organisch afval ............................................... 227 4.17.3. Verbetering waterkwaliteit ............................................................................................. 227 4.18. Beheermaatregelen en richtlijnen met betrekking tot de wetenschappelijke functie .............. 228 4.18.1. Opvolging ecologische ontwikkeling.............................................................................. 228 4.18.2. Beheergerichte inventarisaties ...................................................................................... 228 4.18.3. Arboretische collecties.................................................................................................. 228 4.19. Werken die de biotische of abiotische toestand van het bos wijzigen ................................... 228 4.19.1. Hydrologie .................................................................................................................... 228 4.19.2. Herinrichting vijvergebied ............................................................................................. 230 4.19.3. Inrichting historische referentie-elementen .................................................................... 233



3

4.19.4. Wijziging grondgebruik ................................................................................................. 234 4.19.5. Recreatieve infrastructuur............................................................................................. 234 4.19.6. Evenementenweiden .................................................................................................... 234 4.19.7. Omheiningen ................................................................................................................ 235 4.20. Bijzondere werken .............................................................................................................. 235 4.20.1. Vrijhouden van nutsleidingen en veiligheidszones......................................................... 235 4.20.2. Zonevreemde constructies en oneigenlijk bosgebruik ................................................... 236 4.20.3. Onderhoud en herstel van infrastructuur ....................................................................... 237 4.20.4. Plaatsen van reespiegels .............................................................................................. 237 4.21. Planning van de beheerwerken ........................................................................................... 237 4.21.1. Beheer en inrichting...................................................................................................... 237 4.21.2. Monitoring en evaluatie................................................................................................. 238 4.21.3. Organisatorische aspecten ...........................................................................................239 4.21.4. Vergunningsplichtige werken ........................................................................................ 240 4.21.5. Financieringsmogelijkheden ......................................................................................... 240 5. Literatuur .................................................................................................................................... 243 6. Bijlagen ....................................................................................................................................... 245

4



Lijst van figuren, tabellen en grafieken Figuren Figuur 1.1: Overzicht studiegebied. ................................................................................................... 16 Figuur 1.2: Atlas der buurtwegen (d.d. 1841) van Bokrijk. .................................................................. 18 Figuur 1.3: Afbeelding van “De Wijers” in een kijkhut te Bokrijk (bestand VI4b). ................................. 30 Figuur 1.4: Zicht vanaf de ingang van het museum van Bokrijk.......................................................... 43 Figuur 2.5: Beuk in het Openluchtmuseum aangeplant door Creten (bestand MU8a)......................... 48 Figuur 2.6: Beukendreef van de Genkersteenweg naar Bokrijk, aangeplant in 1948. ......................... 52 Figuur 2.7: Enkele van de werken van Hugo Duchateau in bestand MU3-4a. .................................... 53 Figuur 2.8: Kaart van Hasselt en omstreken, met aanduiding van Bokrijk op het einde van de 18e eeuw. ......................................................................................................................................... 54 Figuur 2.9: Ferrariskaart met aanduiding van vijvers, bossen, dreven, hagen, landbouwpercelen, aarden wal, …............................................................................................................................ 56 Figuur 2.10: In de 2de helft van de 19de eeuw was het domein grotendeels bebost en de omwalling gesloten (Depot de la Guerre, uitgave 1878, toestand 1868). ..................................................... 57 Figuur 2.11: Het domein na de bouw van het kasteel en de parkaanleg (ICM, uitgave 1923, toestand 1908). ........................................................................................................................................ 58 Figuur 2.12: Het domein net na de aankoop door de Provincie (ICM, uitgave 1939, toestand 1938). .. 58 Figuur 2.13: Zusterkloosterbeek ter hoogte van de kruising met het (fiets-)pad aan bestand VI3i. ...... 67 Figuur 2.14: Monnik voor de afwatering én de regeling van het waterniveau van de vijver in VI2g...... 67 Figuur 2.15: De KWZI in het ZW van Bokrijk bestaat uit 4 bezinkingsbekkens, beheerd door Aquafin. .................................................................................................................................................. 68 Figuur 2.16: Uittreksel zoneringsplan Genk (bron: geoloket VMM) ..................................................... 69 Figuur 2.17: Zicht op de vijver (mét oeverzone) van bestand VI3d. .................................................... 70 Figuur 2.18: Beeld van het Bokrijks landschap, met de toestand van de vijvers omstreeks 1770. ....... 70 Figuur 2.19: Luchtfoto-uitsnede van het westelijk vijvergebied van Bokrijk met daarop duidelijk zichtbaar de vele greppels en rabatten. ...................................................................................... 71 Figuur 2.20: Groeiplaats van Dubbelloof in een greppel van bestand VI2h. ........................................ 71 Figuur 2.21: Recente aanplanting op een voormalig tennisveld in bestand PA5k. .............................. 78 Figuur 2.22: Zaailingen in bestand PA4b, hoofdzakelijk bestaande uit Douglassparren ...................... 83 Figuur 2.23: De struiklaag is doorgaans slechts matig ontwikkeld en bestaat in vele gevallen grotendeels uit Amerikaanse vogelkers. ..................................................................................... 85 Figuur 2.24: Groep Hemlocksparren in bestand PA2e. ...................................................................... 87 Figuur 2.25: De populieren in bestand CR2d sterven grotendeels af. ................................................. 89 Figuur 2.26: Het aandeel dood hout is van primordiaal belang voor tal van organismen ..................... 92 Figuur 2.27: De verschillende weilanden van Bokrijk hebben doorgaans een gevarieerde flora.......... 94 Figuur 2.28: Waternavel typeert enkele natte grazige bestanden (zoals MU1c, VI4c en HE2c). ......... 95 Figuur 2.29: Verspreidbladig goudveil werd aangetroffen in het vochtige bosbestand PA5h en MU2a. .................................................................................................................................................. 95 Figuur 2.30: Dit Kamgrasgrasland (bestand HE1d5) is eveneens biologisch waardevol ................... 103 Figuur 2.31: Van de verschillende struweeltypes, is Gagel voor Bokrijk één van de belangrijkste. .... 104 Figuur 2.32: Bostypegroepering zoals beschreven in de vegetatiedatabank-handleiding (geel = Berken-Eikenbossen; oranje = Eiken-Beukenbossen; rood = Eiken-Haagbeukenbossen; lichtblauw = valleibossen; donkerblauw = moerasbossen). ....................................................... 105 Figuur 2.33: Waterdrieblad in bestand OW1a. ................................................................................. 107 Figuur 2.34: Beschermde Grote keverorchis in bestand HA1a. ........................................................ 108 Figuur 2.35: Japanse duizendknoop (en Rhododendron) in bestand VI4b. ....................................... 109 Figuur 2.36: De Moerasaronskelk (hier in bestand VI1c), verspreidt zich hoogst waarschijnlijk via de waterlopen, vanuit het arboretum (alwaar deze soort werd aangeplant). ................................... 110 Figuur 2.37: De stinkzwam wordt veelvuldig aangetroffen in de bosbestanden van Bokrijk. ............. 111 Figuur 2.38: Dode vos aangetroffen in bestand VI2g. ...................................................................... 112



5

Figuur 2.39: Levendbarende hagedis in bestand ZO1c. ................................................................... 115 Figuur 2.40: Tiendoornige stekelbaars, ondermeer waargenomen in bestand VI2d. ......................... 116 Figuur 2.41: Respectievelijk een Zwartsprietdikkopje en Kleine vuurvlinder, waargenomen te Bokrijk. ................................................................................................................................................ 116 Figuur 2.42: Grote groene sabelsprinkhaan in bestand CR1k2. ....................................................... 117 Figuur 2.43: Het Veelkleurig Aziatisch lieveheersbeestje (Harmonia axyridis) .................................. 119 Figuur 2.44: Nestkoepel van Rode bosmier in bestand KN2e. .........................................................120 Figuur 2.45: De Grote fopwesp (Chrysotoxum cautum) in bestand ZO1c. ........................................ 120 Figuur 2.46: Zonnebaars in bestand VI3k. ....................................................................................... 121 Figuur 2.47: Poel in bestand VI2g. .................................................................................................. 122 Figuur 2.48: Bomenrij van haagbeuk in bestand VI2h. ..................................................................... 124 Figuur 2.49: Douglasdreef langsheen bestand PA2i. ....................................................................... 125 Figuur 2.50: Hoogstamboomgaard in bestand HA1a. ...................................................................... 126 Figuur 2.51: Nabij het Wik de (stervende) “Koningsden” (Pinus sylvestris) ....................................... 127 Figuur 2.52: De natte, grazige vegetatie in bestand CR2c2. ............................................................ 129 Figuur 2.53: Zitbank met uitzicht op vijver VI2f................................................................................. 131 Figuur 2.54: Bunker langsheen het fietspad in bestand ZO1d. ......................................................... 132 Figuur 2.55: “Authentieke” houten afsluiting (deels met prikkeldraad) in bestand HA1a. ................... 133 Figuur 2.56: Waterleiding in de bosbestanden van het museum. ..................................................... 133 Figuur 2.57: Betonconstructie met poort en eetbak voor het vee in bestand CR2b. .......................... 134 Figuur 2.58: Bord in bestand PA2g, met de aanduiding van het GR-pad en een restrictie voor fietsers. ................................................................................................................................................ 135 Figuur 2.59: Toegangsweg in bestand VI3e die uitgeeft op de hengelvijver van bestand VI3h.......... 136 Figuur 2.60: Het aanplanten van uitheemse plantensoorten of variëteiten, ....................................... 137 Figuur 2.61: “Etageprimula’s” langs de beek in bestand MU2a. ....................................................... 137 Figuur 2.62: Stort van takken en ander plantaardig afval in bestand ZO1c (zorgt voor verruiging). ... 138 Figuur 2.63: Oneigenlijk bosgebruik in bestand KN3d. ..................................................................... 139 Figuur 2.64: Het bevestigen van constructies in bomen kan schade toebrengen (hier in KE1a)........ 139 Figuur 2.65: Onbeheerde, nog rokende brandplaats nabij de bosrand van bestand DI1a. ................ 140 Figuur 2.66: De omvorming van bosbestanden tot graasweiden, staat volgens het bosdecreet gelijk met ontbossing. Hier werden in bestand PA5f bovendien nog bijkomende kappingen uitgevoerd. ................................................................................................................................................ 140 Figuur 2.67: Een deel van de ezelkudde op bestand CR2c1. ........................................................... 141 Figuur 2.68: De huidige beplanting met o.a. Moeraseik en Paardenkastanje van de recent uitgebreide parking (HE1e-2a).................................................................................................................... 142 Figuur 3.69: Verschil tussen een exploitatiegericht bosbeheer (A - productiebos) en een op variatie gericht bosbeheer (B - plenterbos). In het eerste geval wordt van een volledige kunstmatige beplanting vertrokken terwijl in het tweede geval van bestaande zaadbomen en verjonging gebruik wordt gemaakt. Beheermatig wordt in het productiebos na meerdere dunningen tot eindkap overgegaan, terwijl in het plenterbos meer gespreid in tijd en ruimte bomen van verschillende stamdiameters en soorten worden gekapt. Op het einde wordt in het productiebos na de eindkap met een nieuwe bosaanplanting herbegonnen terwijl in het ander geval de houtopbrengst doorloopt. ......................................................................................................... 148 Figuur 3.70: Perceelsvervaging door bestandsomvorming. Vertrekkende van 4 percelen met elk 16 bestanden (A), wordt in twee fasen 25% van de bestanden omgevormd waardoor in de eerste fase (B) 25% en in de tweede fase (C) 50% van het bosgeheel is omgevormd. ........................ 149 Figuur 3.71: Bestandsomvorming in homogeen naaldbos d.m.v. kaalslag (a) of door geleidelijke omvorming (b) (gewijzigd naar Pryor, S.N., Curtis,T.A. and Peterkin,G.F. (2002): Restoring plantations on ancient woodland sites. The Woodland Trust). In het eerste geval (a) overweegt de economische rendabiliteit op de ecologische meerwaarde. In het tweede geval (b) is het net omgekeerd. ..............................................................................................................................151 Figuur 4.72: Vrijstellen van verdrukte bosdifferentiërende boomsoorten in bosverband .................... 174 Figuur 4.73: Principeschets betreffende de ontwikkeling van een mozaïekvormig bospatroon d.m.v. diverse methoden van kleinschalige en gespreide (uit)kap van bomen en boomgroepen .......... 175 Figuur 4.74: Principe van omlooptijden in hakhoutbeheer (bron: Econnection)................................. 177

6



Figuur 4.75: Toepassing van bosrandinbreiding en -uitbreiding als techniek voor een gevarieerde bosrandontwikkeling (bron: Econnection). ................................................................................ 186 Figuur 4.76: Principe van een open houtkant met grazige en kruidige stukken en een afwisseling van laag en hoog groeiende struiken en een enkele boom. De onderste lijn illustreert het in periodiciteit wisselende maaibeheer overeenkomstig de groei en ruigheid van de vegetatie (ruigtebeheer). ......................................................................................................................... 187 Figuur 4.77: Inrichting van een grillige en in breedte wisselende bosrand een combinatie van bosrandinbreiding (bovenste strook) en -uitbreiding (onderste strook) (bron: Econnection). ...... 189 Figuur 4.78: Voorbeeld van in het voorjaar bloeiende Winterakoniet. ............................................... 191 Figuur 4.79: Herinrichting van een gracht (boven) ten voordele van vissen en moerasvogels, uitgaande van een ongunstige situatie (onder) (Bron: Powell, 2006). ........................................ 197 Figuur 4.80: Profiel van een geschikt riethabitat voor moerasvogels, met Roerdomp als richtsoort (bron: Powell, 2006). ................................................................................................................ 198 Figuur 4.81: Voorbeeld van een voor moerasvogels geschikt habitat (bron: Bureau Waardenburg).. 199 Figuur 4.82: Vrijstellen van een dreef in bosverband (bron: Econnection). ....................................... 210 Figuur 4.83: Periodiek beheer van de knotbomenrijen. .................................................................... 210 Figuur 4.84: Mogelijkheden voor terreinverweving tussen (park)bos en grasland (bron: Econnection). ................................................................................................................................................ 217 Figuur 4.85: Voorbeeld van een natuurlijke omheining van snoeihout (Foto: Proclam). .................... 219 Figuur 4.86: Principe van een overgang van (gesloten) parkbos naar (open) gazon. Het bomen- en struikenaandeel tussen beide vermindert geleidelijk en kan beheermatig worden aangestuurd (bron: Econnection). ................................................................................................................. 224 Figuur 4.87: Cyclisch maaien kapbeheer, gespreid over een periode van 5 jaar (cijfers geven beheerjaar aan)........................................................................................................................232 Figuur 4.88: Uitgangspunten hak- en/of middelhoutbeheer onder en langsheen een elektriciteitsleiding (boven) en langs een spoorweg (onder) (bron: Econnection). ...................... 236 Figuur B.89: Veld met Veenpluis op een recent geplagd stuk in het Wik. ......................................... 269 Figuur B.90: Deze jonge Pad voelt zich thuis tussen de Veenmostapijten met Kleine zonnedauw. ... 270 Figuur B.91: Poort die toegang van het Wik afsluit........................................................................... 270 Figuur B.92: Schets huidig recreatief medegebruik NME-centrum het Groene huis. ......................... 344



7

8



Tabellen Tabel 1.1: Gewestplanbestemming met respectievelijke oppervlakte. ................................................ 19 Tabel 1.2: Belangrijke vogelsoorten in de SBZ-V “Bokrijk en omgeving”. ........................................... 37 Tabel 1.3: Voor het studiegebied belangrijke habitattypes en soorten. De in vet aangeduide habitats en soorten zijn actueel in het plangebied aanwezig (zie eveneens Bijlage 8). ............................. 38 Tabel 1.4: Reservaatgebieden nabij Bokrijk. ...................................................................................... 40 Tabel 2.5: Overzicht bosleeftijd. ........................................................................................................ 55 Tabel 2.6: Biologische waterkwaliteit van de Zusterkloosterbeek ....................................................... 68 Tabel 2.7: Fysico-chemische waterkwaliteit van de Zusterkloosterbeek ............................................. 69 Tabel 2.8: Textuur van de bodem. ..................................................................................................... 72 Tabel 2.9: Drainage van de bodem.................................................................................................... 72 Tabel 2.10: Profiel van de bodem, voor zover gekend. ...................................................................... 72 Tabel 2.11: Bestandsindeling Bokrijk van de bestanden van het bosen landschapsbeheerplan. ...... 73 Tabel 2.12: Aantal zaailingen per boomsoort (per hoogteklasse geordend volgens afnemend aantal). .................................................................................................................................................. 81 Tabel 2.13: Aantal struiken per boomsoort (per hoogteklasse geordend volgens afnemend stamtal)..84 Tabel 2.14: Aandeel bomen per soort (geordend volgens afnemend stamtal). De uitheemse soorten zijn cursief aangeduid en de 5 belangrijkste soorten (op basis van volume) zijn vet aangeduid. .. 86 Tabel 2.15: Soortenverdeling staand dood hout (gesorteerd volgens omtrekklasse en stamtal). ........ 91 Tabel 2.16: Overzicht van de vegetatietypes per weiland, in volgorde van representativiteit (de bestanden waar geen opname werd uitgevoerd, staan cursief en deze typering is slechts indicatief). .................................................................................................................................. 98 Tabel 2.17: Waardering volgens de BWK, zoals die gekend is voor het studiegebied. ..................... 103 Tabel 2.18: Overzicht van PNV-karteringseenheden en ................................................................... 104 Tabel 2.19: Potentieel natuurlijke vegetatie. .................................................................................... 105 Tabel 2.20: Soorten van voedselarm water die ooit in Bokrijk zijn aangetroffen. ............................... 106 Tabel 2.21: Rodelijst-plantensoorten binnen het studiegebied. ........................................................106 Tabel 2.22: Oud-bosplanten te Bokrijk............................................................................................. 107 Tabel 2.23: Locaties met “hinderlijke” plantensoorten. ..................................................................... 110 Tabel 2.24: Broedvogels in en rond Bokrijk (2002)........................................................................... 112 Tabel 2.25: Broedvogels te Bokrijk met een rodelijststatus. ............................................................. 114 Tabel 2.26: Visbestandsopnames Zusterkloosterbeek. .................................................................... 115 Tabel 2.27: Lieveheersbeestjes waargenomen in en om Bokrijk. ..................................................... 118 Tabel 2.28: Waargenomen slakken met een rodelijststatus. ............................................................ 119 Tabel 2.29: “Hinderlijke” diersoorten binnen het studiegebied. ......................................................... 121 Tabel 2.30: Overzicht van een aantal belangrijke landschappelijke eenheden (niet limitatief). .......... 121 Tabel 2.31: Vijvers in het Provinciaal Domein Bokrijk, met bestandnummer en oppervlakte. ............ 122 Tabel 2.32: Overzicht van de bomenrijen in Bokrijk. ........................................................................123 Tabel 2.33: Overzicht van dreven te Bokrijk..................................................................................... 124 Tabel 2.34: Bosranden te Bokrijk..................................................................................................... 125 Tabel 2.35: Hagen in het museum- en parkgedeelte van Bokrijk. ..................................................... 125 Tabel 2.36: Bomengroepen binnen het studiegebied ....................................................................... 126 Tabel 2.37: Overzicht van de belangrijkste solitaire bomen in Bokrijk............................................... 127 Tabel 2.38: Houtkappingen per bosplaats, per jaar en per houtsoort................................................130 Tabel 2.39: Voornaamste wandelen fietsroutes in Bokrijk. ............................................................. 135 Tabel 2.40: Overzicht van de waargenomen knelpunten in Bokrijk. .................................................. 138 Tabel 2.41: Al dan niet ontboste percelen, met vernoeming van de redenen van deze toekenning. .. 141 Tabel 3.42: Verwachtingen gemiddelde jaarlijkse aanwas. .............................................................. 149 Tabel 3.43: Overzicht van de uitheemse boom- en struiksoorten en van overige invasieve plantensoorten en de mate waarin deze worden getolereerd. ................................................... 154 Tabel 3.44: Geschikte locaties voor uitbreiding van zeldzame biotopen. .......................................... 157 Tabel 3.45: Geschikte locaties voor uitbreiding van soorten in de SBZ. ........................................... 158



9

Tabel 4.46: Subsidieerbare inheemse bomen met vermelding van subsidiebedrag en minimumstamtal. ................................................................................................................................................ 167 Tabel 4.47: Overzicht van de bestanden waar een eindkap wordt toegepast. .................................. 169 Tabel 4.48: Overzicht van de bestanden waar een groepenkap wordt toegepast. ............................ 170 Tabel 4.49: Overzicht van de bestanden waar een dunning wordt toegepast. .................................. 171 Tabel 4.50: Overzicht van de hakhoutkappen en specificatie van de betreffende beheermaatregel. . 177 Tabel 4.51: Overzicht van het beheer van de (half)open plekken in het plangebied.......................... 183 Tabel 4.52: Mogelijkheden voor ecologische en landschappelijke opwaardering van het openluchtmuseum. ...................................................................................................................220 Tabel 4.53: Overzicht van de belangrijkste onderhoudswerken aan het arboretum .......................... 225 Tabel 4.54: Evaluatie van het uitgevoerde beheer. .......................................................................... 238 Tabel B.55: GPS-coördinaten bosopnamen..................................................................................... 304 Tabel B.56: Waterpartijen per bestand, met vermelding van benaming, oppervlakte en omtrek........ 335 Tabel B.57: Houtige lijnelementen per bestand (indien gekend), met vermelding van de boomsoort en oppervlakte. ............................................................................................................................. 337

10



Grafieken Grafiek 2.1: Verdeling van de verschillende bestandstypes opgenomen in het bosen landschapsbeheerplan. .............................................................................................................. 77 Grafiek 2.2: Verdeling van de verschillende bosbestandstypes opgenomen in het bosen landschapsbeheerplan. .............................................................................................................. 78 Grafiek 2.3: Leeftijdsverdeling van de verschillende bestanden. ........................................................ 79 Grafiek 2.4: Sluitingsgraad van de bestanden van het bosbeheerplan van Bokrijk. ............................ 80 Grafiek 2.5: Mengingsvorm van de bosbestanden in Bokrijk. ............................................................. 80 Grafiek 2.6: Bedekking Amerikaanse vogelkers bij de zaailingen, struiklaag en boomlaag. ................ 81 Grafiek 2.7: Aantal inheemse en uitheemse soorten in de boomlaag. ................................................ 88 Grafiek 2.8: Aantal inheemse/uitheemse bomen per hectare in de boomlaag. ................................... 88 Grafiek 2.9: Volume-aandeel van de inheemse en uitheemse boomsoorten. ..................................... 89 Grafiek 2.10: Overzicht van de stamtalverdeling, met een groot stamtal bij lage omtrekklassen ......... 90 Grafiek 2.11: Overzicht van de volumeverdeling, met veel bomen van matige omtrekklasse .............. 90 Grafiek 2.12: Procentuele weergave liggend dood hout, volgens de categoriën dun, dik en zeer dik (dun: omtrek 20-60 cm; dik: omtrek 60-120 cm en zeer dik: omtrek > 120 cm). ........................... 91 Grafiek 2.13: Aantal staande dode bomen per hectare. ..................................................................... 93 Grafiek 2.14: Volume-aandeel staand dood hout per omtrekklasse. ................................................... 93 Grafiek 2.15: Verdeling van de verschillende bosvegetatietypes. ....................................................... 99 Grafiek B.16: Sterdiagram voor bosbesrijk berken-eikenbos. ........................................................... 315 Grafiek B.17: Sterdiagram voor elzenbroekbos. ............................................................................... 315 Grafiek B.18: Sterdiagram voor Adelaarsvarenrijk Wintereiken-Beukenbos. .................................... 315 Grafiek B.19: Sterdiagram voor brandnetel-vlierenbos. .................................................................... 316 Grafiek B.20: Sterdiagram voor populierenbeemd (bestand CR2d). ................................................. 316



11

12



1. Identificatie 1.1. Plan van aanpak 1.1.1. Doel van het project Doelstelling is de opmaak van een bosen aanvullend landschapsbeheerplan voor het Provinciaal Domein Bokrijk. Voor de afbakening van de perimeter van het betreffende gebied wordt verwezen naar 1.4 en Kaart 1.1: “Eigendomssituatie”. Het beheerplan wordt opgesteld conform de inhoudelijke richtlijnen voor het opstellen van bosbeheerplannen enerzijds en voor landschapsbeheerplannen anderzijds en zoals respectievelijk bepaald in het bosdecreet en het landschapsdecreet. De structuur van het bosbeheerplan omvat in grote lijnen volgende elementen (behandeld in opeenvolgende hoofdstukken): Beschrijving van het gebied en de geldende wettelijke bepalingen. Inventarisatie van de huidige toestand van het bos, evenals de begeleidende fauna en flora. Opmaak van een globale visie voor de bosbestanden, op basis van de vijf hoofdfuncties van het bos (ecologie, economie, recreatie, scherm en wetenschappelijk). Vertaling van de visie en doelstellingen in concrete beheermaatregelen. Voor de opmaak van het aanvullend landschapsbeheerplan, worden zoals vooropgesteld door het Agentschap R-O Vlaanderen, Onroerend erfgoed (zie Bijlage 1) volgende aspecten behandeld: De inventarisatie van de huidige toestand van het landschap en zijn waardevolle elementen. De situering en beschrijving van de waarden die aan de grondslag liggen van de bescherming. De vaststelling, beschrijving en verantwoording van de beheerdoelstellingen. De opsomming en verantwoording van de concrete maatregelen en werkzaamheden die nodig zijn voor het integrale beheer en de realisatie van de beheerdoelstellingen. De opsomming en verantwoording van de uitvoeringsvoorwaarden en de planning. Een gedetailleerd plan van de maatregelen en werkzaamheden. In het beheerplan wordt verder ook rekening gehouden met het bestaande natuurbeheerplan voor het gedeelte van het erkend natuurreservaat “Het Wik”.

1.1.2. Plan van aanpak De uitvoering van het project doorloopt de volgende stappen: inventarisatie en gegevensverwerking visievorming planvorming Op elk van deze stappen wordt hierna uitvoeriger ingegaan. Dit alles wordt in nauw contact en in onderling overleg uitgevoerd met alle betrokken partijen. De stuurgroep die de opmaak van het beheerplan begeleidde, bestond uit afgevaardigden van de provincie Limburg, de domeinbeheerder en/of zijn afgevaardigden (waarbij o.a. de domeinwachters), de vzw



13

Bokrijk, Natuurpunt vzw, het Agentschap Natuur en Bos (ANB), ARO-Onroerend erfgoed, het Regionaal Landschap Lage Kempen, de Vlaamse Landmaatschappij (VLM) en de buurtgemeenten. Bovendien werd het brede publiek betrokken in een participatieproces tijdens de opmaakprocedure van het beheerplan.

1.1.2.1. Inventarisatie en gegevensverwerking De inventarisatie en verwerking met een omschrijving van de aard en het belang van het gebied omvat de volgende elementen: Administratieve, juridische en beleidsmatige situering. Eigendoms- en gebruikersstructuur. Historische schets en evolutie van het gebied en historische floragegevens. Abiotische kenmerken: geologie; pedologie; reliëf; hydrografie. Landschappelijke beschrijving van de bestaande toestand. Biologische beschrijving: recente floragegevens; vegetatiebeschrijving en -kaart van de actuele toestand, bosbouwkundige inventaris; faunabeschrijving; waardering. Kenmerken van het vroegere en huidige beheer. Knelpunten en kansen.

1.1.2.2. Visie Op basis van de knelpunten- en kansenanalyse en de bestaande waarden, worden beheerdoelstellingen uitgewerkt voor het plangebied. Het geeft de krijtlijnen aan waarbinnen het gebied de komende jaren en decennia kan evolueren. Specifieke doelstellingen worden opgenomen voor landschaps- en bosontwikkeling en andere bijzondere beheeropties, zoals voor de niet-beboste terreinen, voor gebiedseigen en zeldzame gebiedswaarden en voor bijzondere plantensoorten of vegetaties.

1.1.2.3. Beheermaatregelen Om te kunnen komen tot een beheer- en inrichtingsplan voor het gebied waarin diverse maatregelen worden aangereikt, vindt een meer gedetailleerde uitwerking van de visie plaats voor een periode van 20 jaar. Concrete maatregelen worden aangedragen om knelpunten op te lossen. Er wordt vooral gezocht naar oplossingen die voor meerdere functies gunstig zijn en die geen of weinig negatieve gevolgen hebben voor andere gebiedsfuncties.

1.2. Eigendom, zakelijke en persoonlijke rechten Naam van het bos: Provinciaal Domein Bokrijk

14



Statuut: Openbaar bos Eigenaar: Provincie Limburg Verantwoordelijke beheerder: vzw “Het Domein Bokrijk” Zakelijke of persoonlijke rechten: Het Provinciaal Domein Bokrijk is eigendom van de Provincie Limburg, maar wordt tot 28/2/2049 krachtens het besluit van de Provincieraad van 14/2/1999 in concessie gegeven aan de vzw “Het Domein Bokrijk”. De in het Bosdecreet voorziene controle op het beheer van de bestanden wordt gevoerd door het Agentschap voor Natuur en Bos (ANB), beheerregio West-Midden-Limburg. Het uitvoeringsbeheer van de openbare bossen is in handen van de groendienst en de domeinwachters van de vzw Domein Bokrijk. Een overzicht van de betrokken percelen, evenals de verdeling van de bestanden, is terug te vinden in Bijlage op Kaart 1.1: “Eigendomssituatie”, Kaart 1.2: “Kadastraal plan van het studiegebied” en Kaart 2.8: “Percelen- en bestandenkaart”. Er worden bij de opmaak van het bosbeheerplan twee te (her)bebossen percelen opgenomen. Verdere beplantings- of kapvoorstellen zijn terug te vinden in hoofdstukken en 4, met betrekking tot de beheersvisie en -maatregelen.

1.2.1. Pacht Er zijn diverse huurovereenkomsten bekend: zo wordt het grasgebruik in concessie gegeven aan enkele private personen (d.m.v. begrazing met koeien of paarden), wordt in bestand KP1a een ponymolen uitgebaat, loopt er nog tot 2013 een consessie voor een paintballterrein in bestand PA5h-PA5j en is in bestand KN5b een baseballclub actief.

1.2.2. Erfdienstbaarheden Voor de spoorlijn die langsheen de bestanden CR3i en KN4a loopt en voor de hoogspanningsleiding die loopt over/doorheen de bestanden CR3d, CR3f en KN2f gelden speciale voorzorgsmaatregelen. Uit veiligheidsoverwegingen dienen hoogspanningsleidingen en spoorlijnen vrij gehouden te worden van hoge bomen en krijgen ze een aangepast beheer (maaien, aanplanten van kleine houtachtige gewassen of het knotten van de aanwezige bomen) in overeenstemming hiermee. Concreet betekent dit dat binnen een strook van vanaf de vrije rand met een spoorlijn geen bomen aanwezig mogen zijn. Deze zone mag niet worden beplant en spontaan opschietende bomen moeten worden verwijderd. Buiten deze veiligheidszone mogen wel bomen aanwezig zijn, maar de hoogte van deze bomen moet altijd kleiner zijn dan de afstand van de voet van de boom tot de vrije rand. Zo niet moeten deze bomen getopt of gekapt worden. Het toezicht op deze reglementering gebeurt door Infrabel de beheerder van de Belgische spoorweginfrastructuur. In uitvoering van artikel 14 paragraaf van de wet op de elektriciteitsvoorziening van 10 maart 1925 moeten uit veiligheidsoverwegingen de hoogspanningsmasten en -leidingen vrijgehouden worden van alle houtige vegetatie tot op een hoogte van 4,5 meter onder de laagst hangende lijn.

1.3. Kadastraal overzicht De kadasteroppervlakte van de in het bosen landschapsbeheerplan betrokken bestanden bedraagt in totaal 525 ha 23 01 ca. De GIS-oppervlakte daarentegen bedraagt 534 ha 14 26 ca. Dit verschil is te wijten aan een afwijking ingevolge de digitalisering van de gegevens. De GIS-oppervlakte van de voor het bosbeheerplan in aanmerking komende bestanden bedraagt daarentegen slechts 253,05 ha. Een overzicht van de in het beheerplan opgenomen kadastrale percelen, is terug te vinden in



15

Bijlage en op Kaart 1.2: “Kadastraal plan van het studiegebied”. In de rest van het rapport, zullen de besprekingen betrekking hebben op de ganse oppervlakte (534,30 ha) van het bosen aanvullend landschapsbeheerplan. Enkel bij de bespreking van de dendrometrie (§ 2.3.2), zal uitsluitend gekeken worden naar de bestanden dewelke specifiek gerelateerd zijn aan het bos (253,05 ha). Voor een onderscheid tussen de bestanden die opgenomen zijn in het bos- of landschapsbeheerplan, zie Bijlage of Tabel 2.11.

1.4. Situatieplan Ligging: Het uitgebreid bosbeheerplan met aanvullend landschapsbeheerplan heeft betrekking op het Provinciaal Domein Bokrijk dat voor het grootste deel ligt op het grondgebied van de stad Genk, evenals voor een klein deel op het grondgebied van de gemeenten Hasselt en Zonhoven. De ligging van de verschillende bosbestanden wordt weergegeven op Kaart 1.3: “Situering in het ruimtelijk kader”. Begrenzing: Het domein Bokrijk wordt deels omsloten door landbouwgronden (ten noorden), bos (ten noordoosten en ten westen) en woongebieden (ten zuiden en ten oosten) (zie Figuur 1.1) en het studiegebied wordt ten zuiden afgesneden door de N75 en de hiermee evenwijdig lopende spoorlijn Hasselt-Genk. Plangebied: Het plangebied omvat de terreinen van het hiervoor vernoemde gebied.

Figuur 1.1: Overzicht studiegebied.

16



1.5. Situering 1.5.1. Algemeen administratief Provincie: Limburg Arrondissement: Hasselt Gemeente: Genk, Hasselt en Zonhoven Topografische kaart: Kaart 25, blad 8 Verantwoordelijke beheerders: vzw “Het Domein Bokrijk” (administratief beheer) Dienst Infrastructuur (technisch beheer) Dienst Infrastructuur Sectie Groen (parken groenbeheer) Domeinwachters (uitvoerend bosbeheer) ANB, regio West-Midden-Limburg (toezicht op bosbeheer) Contactpersoon: Dhr. Jef Van Meulder Provinciaal Domein Bokrijk, Dienst Infrastructuur, Sectie Groen Bokrijklaan 3600 Genk telefoon: 011/26.53.61; GSM: 0474/37.53.89 e-mail: [email protected] Indiener beheerplan Provincie Limburg Opsteller beheerplan Grontmij Econnection Meersstraat 138A 9000 Gent tel. 09/241.59.20 e-mail: [email protected] Regiobeheerder ANB: Tom Hoebrechts, regio West-Midden-Limburg Koningin Astridlaan 50 bus 5, 3500 Hasselt tel. 011/74.24.66, GSM: 0478/56.22.21 e-mail: [email protected] Boswachter: Raf Spelkens (GSM: 0499/94.92.82) Contactpersoon Ruimte en Erfgoed: Bart Geyskens, Afdeling Limburg Onroerend Erfgoed Koningin Astridlaan 50, bus 3500 Hasselt tel. 011/74.22.28 e-mail: [email protected]

1.5.2. Relatie met andere groene domeinen Het Provinciaal Domein Bokrijk is grotendeels omgeven door woon- en landbouwgebieden. Daarnaast bevinden zich in de nabije omgeving verschillende natuur- of groengebieden. Hiervan zijn de voornaamste



17

het Natuurreservaat Het Wik, De Maten en de Slangebeekbron; evenals het ganse vijvergebied en park Midden-Limburg (zie Kaart 1.4: “Ligging van het bos t.o.v. de andere bosen groengebieden”). Verder vernoemen we nog het Domein Kiewit, het natuurgebied Platweyers, het Klotbroek, de Schemmersberg, Zonhovenheide, Molenheide en de Teut. De omliggende groengebieden worden vnl. getypeerd door de vochtige tot natte bodemsituatie met vijvers, rietvelden, (vochtige) weilanden of heidevelden en (moeras)bossen. Bokrijk vormt een belangrijke groene “schakel” in het omliggende landschap en verbindt verschillende groengebieden.

1.6. Statuut van de wegen en waterlopen 1.6.1. Statuut van de wegen 1.6.1.1. Openbare wegen In het zuiden loopt de N75 (Hasseltweg) die de stad Genk verbindt met de stad Hasselt. Centraal lopen de Bokrijklaan en Craenevenne; ten noorden is de Boekrakelaan een belangrijke verkeersader en sluiten ook nog de Zavelvennestraat, de Wiekstraat, de Kauwbosstraat en de Herkenrodestraat aan op het plangebied (zie Figuur 1.1).

1.6.1.2. Buurtwegen De aanleg van een belangrijk deel van het hedendaagse wegennetwerk, dateert uit de eerste helft van de 19e eeuw. Zo stond de huidige Nieuwe Heidestraat te Hasselt omtrent 1841 bekend als “Chemin n°45”. Bij de overgang naar het domein van Bokrijk, wijzigde de naam in “Sentier n°77”. Dit pad liep langsheen het kasteel (of “Ferme”, zie Figuur 1.2) van west naar oost doorheen Bokrijk, om nabij Boksbergheide aan te sluiten op “Chemin n°15”. Deze laatste liep van noord naar zuid, waar er een aansluiting was met de “Route de Hasselt Genck” (de huidige N75). De Bokrijklaan bestond ook reeds (maar was toen naamloos) en kwam in Zonhoven uit op “Chemin n°23” (tegenwoordig gekend als de Zavelvennestraat).

Figuur 1.2: Atlas der buurtwegen (d.d. 1841) van Bokrijk.

18



1.6.1.3. Boswegen Dit type van wegen maakt integraal deel uit van de bosbestanden. Op de ligging hiervan zal worden teruggekomen in 2.5.1.

1.6.2. Statuut van de waterlopen Door- of langsheen de verschillende bosbestanden lopen diverse kleine (naamloze) beken en greppels. Daarnaast treffen we in Bokrijk de Zusterkloosterbeek, de Kapelbeek en de Vloedgracht aan. In de periferie bevinden zich nog de Schrijnebroeksbeek en de Heiwijerbeek. De Zusterkloosterbeek is een waterloop van 3de categorie en dwarst het plangebied van het noordoosten naar het zuidwesten. De beek behoort tot de eigendom en valt onder het beheer van de gemeente Genk. Bij het verlaten van het Provinciaal Domein is de waterloop geklasseerd als een waterloop van 2de categorie. De Kapelbeek, de Vloedgracht en de diverse naamloze beekjes zijn waterlopen die niet geklasseerd zijn en onder het beheer vallen van de respectievelijke perceeleigenaars.

1.7. Bestemming 1.7.1. Gewestplan Het Provinciaal Domein Bokrijk staat op het gewestplan grotendeels ingetekend als “gebied voor recreatiepark” (62% van het plangebied). Daarnaast zijn diverse zones met de bestemmingen “natuurgebied”, “natuurreservaat”, “agrarisch gebied”, “recreatiegebied”, “bufferzone”, “woongebied”, “gebied voor openbaar nut” en “gebied voor dagrecreatie” te onderscheiden (zie Kaart 1.5: “Bestemming volgens het gewestplan”). Een overzicht van de verschillende gewestplanbestemmingen en hun oppervlakteaandeel is terug te vinden in Tabel 1.1. Tabel 1.1: Gewestplanbestemming met respectievelijke oppervlakte. Code

Omschrijving

Opp. (ha)

0412

Gebied voor recreatiepark

333,2029

0701

Natuurgebieden

133,0885

0702

Natuurgebieden met wetenschappelijke waarde of natuurreservaten

0900

Agrarische gebieden

1,7109

0400

Recreatiegebieden

1,6331

0600

Bufferzones

1,1546

0100

Woongebieden

0,8986

0401

Gebieden voor dagrecreatie

0,7393

0200

Gebieden voor gemeenschapsvoorzieningen en openbaar nut

Totaal:

61,1678

0,7086 534,3034

1.7.2. Algemene en bijzondere plannen van aanleg Bijzonder plan van aanleg "Craenevenne Bokrijk": voorlopige goedkeuring Langs de Craenevenne 140 (net ten oosten van bestand PA4g), is het milieulaboratorium LISEC gevestigd. Oorspronkelijk werd het bedrijf in 1948 opgericht als een vereniging zonder winstoogmerk (vzw); in 2002 werd echter overgegaan naar een naamloze vennootschap. Gezien de planologische situering van het bedrijf (zone voor gemeenschapsvoorzieningen volgens het gewestplan) en de private rechtsvorm (nv) is de site momenteel zonevreemd.



19

Om de zonevreemdheid op te heffen en eventuele uitbreidingen te koppelen aan gedetailleerde randvoorwaarden, besliste het College van Burgemeester en Schepenen van de stad Genk in 2003 om een bijzonder plan van aanleg op te stellen voor de site.

1.7.3. Milieueffectenrapporten In Bokrijk is sprake van twee MER-plichtige projecten (Beslissing Vlaamse Regering 23 maart 1989): enerzijds de ontwikkeling van recreatieve infrastructuur (Oude stad) en anderzijds de aanleg van een riolering. Oude Stad Het project “Oude stad” is MER-plichtig omdat het de aanleg betreft van een hotelcomplex dat gelegen is binnen de Speciale Beschermingszone-Vogelrichtlijn “Bokrijk en omgeving” en grenst aan de Speciale Beschermingszone-Habitatrichtlijn “Valleien van de Laambeek, Zonderikbeek, Slangebeek en Roosterbeek met vijvergebieden en heiden”. Bovendien wordt in het kader van infrastructuurwerken een MER vereist voor de aanleg van hotelcomplexen en/of de aanleg van een terrein ten behoeve van verblijfsrecreatie met een totale domeinoppervlakte van 20 ha en meer. De MER-procedure houdt in dat de bouwvergunning voor de projectactiviteiten pas verleend wordt nadat in een MER een beschrijving wordt gegeven van de activiteiten, de mogelijke gevolgen van de activiteiten en alternatieven met eventueel geringere milieugevolgen zijn bestudeerd en geëvalueerd. In 2008-2009 werd daarom een bijkomende studie uitgevoerd voor de bouw van recreatieve infrastructuur nabij de Oude Stad (Hangar 58, gebouwd in 2011). Ontheffingsbesluit Daarnaast bestaat er een ontheffingsdossier (d.d. 22/4/2008) voor de MER-plichtige aanleg van een verbindingsriolering te Genk van de Kleinschalige Waterzuiveringsinstallatie (KWZI) Bokrijk door Aquafin N.V. De ontheffingsaanvraag werd opgesteld in het kader van het Aquafinproject 21.610. Het project omvat de aanleg van een pompstation t.h.v. het huidige zuiveringsrietveld aan het Provinciaal Domein en een persleiding richting van en in de Bokrijklaan te Genk. Het ontheffingdossier is opgesteld in toepassing van artikel 4.3.3 §3 1° van het Decreet van april 1995 houdende algemene bepalingen inzake milieubeleid en het Besluit van de Vlaamse Regering van 10 december 2004 houdende vaststelling van de categorieën van projecten onderworpen aan milieueffectrapportage. Het project is onderworpen aan de MER-plicht volgens de categorie 10m in bijlage II van het besluit m.n. “Aanleg van ondergrondse buisleidingen en de randvoorzieningen behorend bij die buisleidingen, die niet gelegen zijn in een leidingstraat aangeduid op een plan van aanleg of een ruimtelijk uitvoeringsplan, een woon-, landbouw- of industriegebied of gebied voor gemeenschaps- en openbare nutsvoorzieningen of een gelijksoortig bestemmingsgebied, indien ten minste 2000 m² van de werkzone voor de uitvoering van de werken in een bijzonder beschermd gebied ligt”. Bovenvermeld project is gelegen in een Speciale Beschermingszone-Vogelrichtlijn, beschermd landschap en natuurgebied. De ontheffingsaanvraag is door de dienst Mer van de Afdeling Milieu-, Natuur- en Energiebeleid ontvangen op 25 februari 2008. Op vraag van de Dienst Mer werd, gezien de aard en de ligging van het project, advies verleend door het Agentschap R-O Onroerend Erfgoed Limburg (19 maart 2008) en het Agentschap voor Natuur en Bos Limburg (21 maart 2008) en de stad Genk (25 maart 2008). VMM afdeling Operationeel Waterbeheer heeft niet gereageerd. Alle relevante disciplines (bodem grondwater, oppervlaktewater, fauna flora, monumenten landschappen en antropogeen milieu) werden behandeld. Het ontheffingsverzoek geeft voor deze disciplines een bespreking van de referentietoestand en een beschrijving en beoordeling van de effecten. Voor elke discipline is tot de conclusie gekomen dat er geen significante effecten verwacht worden. Het Agentschap voor Natuur en Bos deelt mee dat onder voorwaarde dat de voorgestelde milderende maatregelen nageleefd worden er van uitgegaan kan worden dat de effecten voor natuur bij aanleg en gebruik aanvaardbaar zijn. Het Agentschap R-O Onroerend Erfgoed Limburg deelt mee dat zij geen verdere opmerkingen hebben op het dossier. De stad Genk geeft een gunstig advies op het verzoek tot ontheffing. In een algemeen besluit wordt geconcludeerd dat significant negatieve effecten niet verwacht worden mits een correcte uitvoering van de werken en de toepassing van de opgesomde milderende maatregelen. Deze milderende maatregelen worden duidelijk weergegeven in het besluit. Het opstellen

20



van een MER zou deze informatie niet verbeteren en biedt bijgevolg geen duidelijke meerwaarde in de verdere besluitvorming omtrent dit project. Bijgevolg wordt een ontheffing van de verplichting tot het opstellen van een MER toegekend voor de Verbindingsriolering Bokrijk te Genk mits naleving van de voorgestelde milderende maatregelen. Deze ontheffing wordt verleend voor een termijn van vier jaar (2008-2012).

1.8. Beleidsplannen en –initiatieven en geldende reglementeringen 1.8.1. Beleidsplannen en -initiatieven 1.8.1.1. Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen Het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen (RSV) werd bij besluit van de Vlaamse regering van 23 september 1997 definitief vastgesteld. Het RSV geeft de gewenste ruimtelijke structuur van Vlaanderen aan, alsook kader waarin de ruimtelijke ontwikkelingen plaatsvinden. Het studiegebied ligt volgens het RSV in het buitengebied “Limburgse Kempen en Maasland”. Voor deze gebieden worden volgende krachtlijnen uitgezet: In het buitengebied wordt een dynamische en duurzame ontwikkeling gegarandeerd zonder het functioneren van de structuurbepalende functies van het buitengebied aan te tasten. Door bundeling van de ontwikkeling in kernen wordt de verdere versnippering van de open ruimte vermeden. Een versterking van de functies die van oudsher de open ruimte openhouden (landbouw, bos en natuur). Bereiken van gebiedsgerichte kwaliteit in het buitengebied. Afstemmen van ruimtelijke ordening en milieubeleid. Streven naar een buffering van de natuurfunctie ten opzichte van de eraan grenzende functies. De Vlaamse regering besliste op december 2001 de afbakening van gebieden van natuurlijke en agrarische structuur. Op 17 oktober 2003 besliste de Vlaamse regering te starten met de tweede fase van het planningsproces. Hierbij wordt een gebiedsgerichte en geïntegreerde ruimtelijke visie op de natuurlijke én agrarische structuur uitgewerkt in overleg met gemeenten en provincies. Hieruit werd een ruimtelijke visie voor landbouw, natuur en bos voor de regio Limburgse Kempen en Maasland ontwikkeld. Uitgaande van de algemene doelstellingen en ontwikkelingsperspectieven uit het RSV kunnen daarin volgende (algemene) beleidsdoelstellingen voor de open ruimte in de buitengebiedregio Limburgse Kempen en Maasland geformuleerd worden: Vrijwaren van samenhangende landbouwgebieden voor de beroepslandbouw. Behoud en versterken van watersystemen en valleistructuren. Behoud en versterking van de bestaande natuurcomplexen en inschakeling ervan binnen een netwerk. Behoud en versterking van bestaande bosen parkstructuur. Behoud van gave cultuurlandschappen en structurerende landschapselementen. Toeristisch-recreatieve ontsluiting van de open ruimte. De gewenste ruimtelijke structuur omhelst volgende voor het studiegebied relevante actiepunten: Zowel de grote boscomplexen als de vele verspreide kleine bosjes moeten in samenhang met hun cultuurhistorische en landschappelijke context behouden blijven. Waardevolle alluviale loofbossen



21

en bosbiotopen met moerasbiotopen en open water vormen hierbij een specifieke te behouden en te versterken waarde, naast meer open structuren. De voor de natuurlijke structuur ecologisch meest waardevolle bossen maken deel uit van het Vlaams Ecologisch Netwerk (VEN). Voor deze complexen wordt gestreefd naar het herstel van de natuurlijke hydrologie, de ontwikkeling van waardevolle gradiënten en een meer natuurlijke bosstructuur met graduele overgangen tussen verschillende typen vegetatie (bos, open vegetaties, mantel-zoomvegetaties, enz.). Ook bosuitbreiding (a.d.h.v. zogenaamde “enclaves”) behoort tot de mogelijkheden. Deze waardevolle complexen worden ruimtelijk gebufferd binnen samenhangende complexen. Overige, verspreid liggende, kleinere bosgebieden worden behouden. Natuur en/of bos zijn hier de voornaamste functies. Het verbeteren van de onderlinge verbindingen tussen bossen gericht op het realiseren van ecologisch samenhangende eenheden is een belangrijk aandachtspunt. Voor grotere en structuurbepalende boscomplexen wordt gestreefd naar bosuitbreiding en -inbreiding (o.a. opheffen van enclaves met intensief landbouwgebruik en realisatie van aaneengesloten bosen natuurcomplexen). Bosverbindingen worden gerealiseerd door de bestaande of historische complexen en patronen te versterken of te herstellen zonder de samenhang van aaneengesloten en structuurbepalende landbouwgebieden in het gedrang te brengen en rekening houdend met de landschapsecologische en cultuurhistorische context (“stapsteen”-concept). Ecologisch zeer waardevolle gebieden worden gebufferd en recreatief gezoneerd, gericht op het vrijwaren van kwetsbare natuurkernen en het voor zacht recreatief medegebruik (wandelen, fietsen) ontsluiten van deze gebieden. Voor het deelgebied waartoe ook Bokrijk behoort (Demerland), gelden volgende maatregelen: Behoud en versterking van ecologisch waardevolle vijver- en boscomplexen De vijvergebieden van Midden-Limburg vormen door hun uitgestrektheid en goede waterkwaliteit Vlaamse kerngebieden voor moerasbiotopen en daaraan gebonden soorten. De ruimtelijke samenhang met de omgevende bossen, beekvalleien en steile overgangen naar de Diestiaanheuvels moet worden behouden en versterkt. Deze ecologisch zeer waardevolle en voor de natuurlijke structuur bepalende vijver-, moerasen bosgebieden maken deel uit van het Vlaams Ecologische Netwerk. De specifieke natuurwaarden verbonden aan de Diestiaanheuvels met gradiënten in bodemtype, hoogte, expositie en vochttoestand onder de vorm van bos, heide en heischrale graslanden, worden behouden en versterkt. Rekening houdend met de ecologische draagkracht van de gebieden kan recreatief medegebruik (wandelen, fietsen, …) ingepast worden. Verstorende vormen van recreatie (gemotoriseerde vormen van recreatie, …) dienen uit het gebied te worden geweerd. Professionele viskweek wordt zoveel mogelijk afgestemd op de ecologische waarden van het gebied en de natuurdoelstellingen. Het deelconcept is van toepassing op volgende gebieden: Bokrijk: Wik Borggraeve Bokrijk Complex Roosterbeek Platweyers Bolderberg Terlaemen Vogelzang Behouden en versterken van samenhangende boscomplexen Rondom en in aansluiting op de omvangrijke en ecologisch zeer waardevolle bosen natuurcomplexen liggen tal van boscomplexen met een lagere natuurwaarde. Deze bossen worden opgenomen in natuurverwevingsgebieden. Gebiedsgericht en in afweging met andere bosfuncties kunnen op bepaalde functies (natuur, landschap, cultuurhistorie, bosbouw, recreatie, …) accenten worden gelegd. Landschapsecologische relaties tussen deze bossen en de aangrenzende omvangrijke en ecologisch zeer waardevolle bosen natuurcomplexen worden behouden en versterkt.

22



Een kwalitatieve versterking, gericht op een meer gevarieerde bosstructuur is gewenst. Beperkte bosuitbreidingsdoelstellingen worden gerealiseerd door de uitbreiding van de bosstructuur op landbouwenclaves. Het deelconcept is van toepassing op volgende gebieden: Boscomplex aansluitend met het Fonteintje Bos ter hoogte van de Borggraaf Eversel Verbindend boscomplex tussen Bokrijk en de Maten Boscomplex Muizenheide Genemeer Omgeving Domein Kiewit Demerbroek Kermt/Tuilt Elstreken Lindeman Behoud en versterking van uitgesproken natuurwaarden in valleien met ruimte voor natuurlijke waterberging De valleisystemen van de Zwarte Beek, Mangelbeek, Laambeek en Helderbeek zijn structuurbepalend voor de natuurlijke en ruimtelijke structuur op bovenlokaal niveau. Een meer natuurlijke hydrologie is bepalend voor de ordening van deze valleien. De valleien worden gevrijwaard van verdere bebouwing. In belangrijke delen van deze beekvalleien staat behoud en ontwikkeling van de natuur- en waterbergingsfunctie voorop. Het gaat om de ecologisch meest waardevolle valleigebieden. Deze samenhangende natuurcomplexen worden opgenomen in het Vlaams Ecologisch Netwerk. Binnen deze natuurcomplexen wordt gestreefd naar beekherstel, het behoud en herstel van kleinschalige valleilandschappen met moerasvegetaties, halfnatuurlijke graslanden, houtkanten, bomenrijen, waardevolle alluviale bostypen en ongestoorde overgangen naar drogere valleiflanken. Landschappelijk waardevolle, kleinschalige valleilandschappen (delen van…) dienen in hun landschappelijke en historische context behouden te blijven. De grondgebonden landbouw, gericht op een permanent graslandgebruik kan lokaal een natuurondersteunende en landschapsverzorgende taak opnemen. Voor de vallei van de Zwarte Beek is er een spanningsveld tussen natuur en landbouw. Delen van de natuurlijke structuur werden reeds afgebakend in het kader van VEN fase 1. Vanuit het oogpunt van natuur en integraal waterbeheer is uitbreiding van VEN wenselijk voor de delen gelegen in de Speciale Beschermingszone-Habitatrichtlijn ten noorden en ten zuiden van de Zwarte Beek (Koersel/Beringen) en het valleigedeelte ten westen van Stalse Molen. Vanuit landbouwstandpunt is een uitbreiding van VEN niet wenselijk en dient het agrarisch gebied zo veel mogelijk behouden te blijven. De ruimtelijke vertaling en verfijning van dit concept moet verder onderzocht worden, rekening houdend met de hydrologische samenhang binnen het gebied. Dit onderzoek dient uitsluitsel te geven over het kader waarbinnen landbouwactiviteiten mogelijk zijn, rekening houdend met de instandhoudingsdoelstellingen voor natuur (NATURA 2000), een objectieve evaluatie van de socioeconomische betekenis van het gebied binnen de agrarische macro-structuur en de potenties voor natuurontwikkeling Het deelconcept is van toepassing op volgende gebieden: Zwarte Beek (vanaf bron tot Beringen) Helderbeek (tussen Voort en Hokselaar) Mangelbeek: (vanaf bron tot kasteel van Mayland) Mangelbeek: (ter hoogte van Albertkanaal) Laambeek: (vanaf de bron tot N74) Laambeek: (vanaf Laambroeken tot Terlaemen) Slangenbeek (ter hoogte van de Ballewijers) Slangenbeek (vanaf Platweyers tot Albertkanaal)



23

Demervallei Stiemerbeek( tussen N75 en De Maten) Zusterkloosterbeek (tussen Zonhovenheide en Bokrijk-het Wik) Ontwikkeling van landschappelijk en ecologisch waardevolle lineaire elementen Een aantal, veelal kleinere beken die (plaatselijk) sterk ingesnoerd zijn door bebouwing en andere harde functies, vormen ecologische en ruimtelijke corridors tussen de natuurcomplexen van de Hoge Kempen, de vijvercomplexen in Midden Limburg en de Demervallei. Het ruimtelijk beleid is gericht op het behoud van de hoofdfunctie waarin deze verbindende elementen zijn gelegen, maar vrijwaart voldoende ruimte voor het realiseren van een hydrologische, landschappelijke en ecologische basiskwaliteit die de verbindende functie mee ondersteunt. In een aantal gevallen vormen deze beekvalleien aangrijpingspunten voor ontwikkeling gekoppeld aan stedelijk groen (bv. de Stiemerbeek in Genk). Omwille van het (door bebouwing) sterk ingesnoerde karakter van de beekvalleien zijn ook transversale verbindingen tussen de verschillende valleisystemen wenselijk. De beste kansen hiervoor bevinden zich op de as tussen de terril van Beringen mijn en Terlaemen. Het deelconcept is van toepassing op volgende gebieden: Stiemerbeek: doorheen Genk Roosterbeek: tussen de Teut en Vijvercomplex Midden Limburg Slangenbeek (tussen het Welleken en de Platwijers) Gestel Geeneikerbeek Helderbeek (tussen Beringen en Albertkanaal) Echelbeek tussen Laambroeken en Laambeekvallei Zwarte beek doorheen Beringen-centrum Dwarsverbinding beekvalleien vanaf terril (Beringen Mijn) tot vijvers van Terlaemen Tussen Bokrijk/ Welleke en Platweyers via open ruimte verbinding Kiewit Tussen Borggraafvijvers en Godsheide over Albertkanaal Tussen Bokrijk en de Maten Tussen Slangenbeek en Bokrijk ter hoogte van Daalheide Behoud en versterken van de natuurfunctie op recreatieterreinen Bij het beheer en de ontwikkeling van recreatieve terreinen wordt rekening gehouden met de aanwezige natuurwaarden binnen het recreatiegebied. Deze gebieden worden gedifferentieerd als natuurverwevingsgebied. Binnen recreatiegebieden met actueel belangrijke natuurwaarden van bossen, valleien en open water streeft men zoveel mogelijk naar win-win situaties door ontwikkeling van de recreatieve infrastructuur te koppelen aan het vrijwaren of herstellen van waardevolle biotopen en landschappelijke inpassing van infrastructuren. De recreatieve ontsluiting van aangrenzende kwetsbare gebieden met een hoofdfunctie natuur wordt afgestemd op de ecologische draagkracht. Het deelconcept is van toepassing op volgende gebieden: Het Fonteintje Bokrijk Heidestrand Bovy Circuit van Zolder/Terlaemen Domein Kiewit Specifiek voor het studiegebied gaat er eveneens bijzondere aandacht naar het behoud van openruimtecorridors tussen sterk bebouwde gebieden. Openruimtecorridors zijn, op het niveau van

24



Vlaanderen beschouwd, niet of weinig bebouwde ruimten in de buurt van sterk bebouwde gebieden. Genk, Hasselt en Zonhoven staan bovendien bekend als centrumgemeenten van het regionaalstedelijk gebied.

1.8.1.2. Natuurrapport Vlaanderen In het Natuurrapport (NARA) van 2007, staat een overzicht van de huidige toestand van de natuur in Vlaanderen. Daarnaast worden verschillende aanwijzingen gegeven over het gevoerde beleid en meer specifiek over hoe met bosgebieden, e.d. best kan omgesprongen worden. De Vlaamse bossen scoren slechts “matig” op vlak van duurzaamheid, in vergelijking met de Europese buurlanden. Vooral de opmaak van bosbeheerplannen dient te worden opgevolgd en de ecologische functie verdient meer aandacht. Ook is de totale oppervlakte bos in Vlaanderen bijzonder laag (slechts 0,024 ha bos per inwoner). In het NARA wordt eveneens het belang van natuur- en bosgebieden aangehaald. Naast een belangrijk ecologisch luik, is ook de recreatieve functie niet onbelangrijk. Hiervoor is een grote oppervlakte groen in de directe nabijheid van woongebieden noodzakelijk, doch dient zeker rekening gehouden te worden met de draagkracht van het gebied en de specifieke noden van zeldzame planten- en diersoorten.

1.8.1.3. Ruimtelijk Structuurplan Provincie Limburg Op 21 november 2001 heeft de provincieraad van Limburg een voorlopige versie van het provinciaal ruimtelijk structuurplan (PRS) goedgekeurd. Het plangebied valt in de regio Midden-Limburg. De Provincie voorziet hiervoor volgende actiepunten: De valleien worden gevrijwaard van bebouwing en aantasting en ontwikkeld voor natuur, beheerlandbouw en recreatie. Het vijvergebied onderbreekt de verstedelijking in de hoofdruimte. Het wordt ontwikkeld overeenkomstig de natuur en zachte vormen van toerisme en recreatie. Het vijvergebied functioneert als te vrijwaren openruimtebuffer naast het regionaalstedelijk gebied Hasselt Genk. Verdere verstedelijking wordt hier maximaal tegengegaan. De provincie wenst de toeristisch-recreatieve rol van dit gebied met het Provinciaal Domein Bokrijk als belangrijkst zwaartepunt te versterken met respect voor de natuurlijke, agrarische en landschappelijke kwaliteiten. Het gebied rond Bokrijk Kiewit (met Maten en Godsheide) tussen Hasselt en Genk wordt beschouwd als groen hart, omgeven door het regionaalstedelijk gebied. Het wordt gevormd door een waardevol overgangsgebied tussen het Kempens Plateau en Vochtig Haspengouw. Een lappendeken van natuurgebieden, bosgebieden, beek- en riviervalleien en meer parkachtige randstedelijke groengebieden kan dit groen hart vorm geven en uitlopers geven tot in de verstedelijkte kernen onder de vorm van landschappelijke elementen en verbindingen. Die gebieden kunnen een bindmiddel van een nieuwsoortig stedelijk gebied worden, net zoals de openbare ruimten in traditionele steden. Scheiding van het gebied van de natuurgebieden van het Kempens Plateau wordt vermeden door het realiseren van natuurverbindingen. Verscheidene grootschalige toeristisch-recreatieve infrastructuren maken deel uit van het gebied. Zij worden in hun samenhang beschouwd. In het bijzonder het gebied rond Bokrijk is structuurbepalend en kan verder worden ontwikkeld. Het voorkomen van dit uniek landschap moet worden verbeterd. Het gebied vormt een zeer waardevol rustgebied met een geringe draagkracht. Mogelijkheden voor een verhoogde bescherming en ecologische ontwikkeling moeten worden onderzocht.

1.8.1.4. Provinciaal Milieubeleidsplan Het eerste Provinciale Milieubeleidsplan (PMBP) “Milieubeleidsplan provincie Limburg 1999 2003” kwam tot stand als gevolg van het decreet algemene bepalingen inzake milieubeleid van april 1995. Het Milieubeleidsplan provincie Limburg 2004 2008 is hiervan de opvolger (voor onbepaalde tijd verlengd



25

op december 2008). Op 17 december 2003 werd het vastgesteld door de provincieraad en trad vanaf deze datum in werking. Het plan omschrijft het provinciale milieubeleid voor een periode van vijf jaar. Het PMBP werkt het gewestelijke milieubeleidsplan MINA provinciale bevoegdheden.

verder uit en legt eigen accenten binnen de

Het PMBP is opgebouwd uit twee grote delen: Deel schetst het huidige en toekomstige milieubeleid van de provincie, beschrijft een visie, missie en de strategische doelstellingen van het te voeren milieubeleid. Er wordt ook ingegaan op de milieubevoegdheden van de provincie en op de plannen, de richtlijnen en de conventies op andere beleidsniveaus die van belang zijn voor de provincie. In deel worden de provinciale prioriteiten vastgelegd in acht belangrijke milieuprojecten: 1. Gebiedsgericht natuurbeleid: verscheidenheid in natuur en landschap meer kansen geven. 2. Planning en ontwikkeling van natuurverbindingsgebieden. 3. Soortgericht natuurbeleid: de Limburgse soorten behouden en versterken. 4. Ruimte voor water: overstromingen beperken en biodiversiteit meer kansen geven. 5. Duurzaam bouwen en wonen. 6. Beheer van de afvalketen door betere coördinatie. 7. Educatie: van natuureducatie over milieueducatie naar duurzaamheidseducatie. 8. De provinciale voorbeeldfunctie realiseren. Elk project kan afzonderlijk worden gezien en is gelijkvormig opgebouwd. De stand van zaken wordt geschetst met een inhoudelijke omschrijving van het project, waarna de doelstelling van het project wordt geformuleerd. De acties die zullen worden ondernomen kunnen tijdens de planperiode via de provinciale milieujaarprogramma’s worden uitgewerkt. Meer bepaald i.v.m. versnippering en het verlies aan biodiversiteit stelt het PMBP respectievelijk volgende actiepunten voor: De ecologische samenhang van biotopen optimaliseren in functie van het instandhouden, ontwikkelen of herstellen van leefbare (meta)populaties voor zoveel mogelijk doelsoorten. Het behoud van de biodiversiteit, met inbegrip van de genetische diversiteit, garanderen voor de huidige en toekomstige generaties, door instandhouding, ontwikkeling en herstel van de natuur en het natuurlijk milieu en door het duurzaam gebruik van ecosystemen en soorten. Op lange termijn (2020) wordt een aantoonbare bevordering van de biodiversiteit gerealiseerd door instandhouding, ontwikkeling en herstel van de natuur en het natuurlijk milieu en door een natuurgericht beheer. In Limburg werden bijgevolg elf Grote Landschappelijke Eenheden (GLE’s) afgebakend die samen het ganse grondgebied bestrijken. Slechts één GLE De Wijers (vijvergebied Midden-Limburg) is van toepassing op het huidige beheerplan. Hiervoor werden specifieke actieplannen met beschermingsmaatregels vooropgesteld. De Wijers (vijvergebied Midden-Limburg): Gemeenten Hasselt, Zonhoven, Heusden-Zolder, Genk, Diepenbeek. Landschapsbeeld vijvers. Belangrijke soorten Roerdomp, Boomkikker. Het Vijvergebied Midden-Limburg in 2005 herdoopt tot “De Wijers” behoort geomorfologisch tot de Lage Kempen. Dit is een brede laagvlakte die langzaam afhelt van het noordoosten (60 m) naar het westen (30 m) en het zuidoosten (40 m). Deze laagvlakte wordt onderbroken door enkele diestiaan getuigenheuvels: tertiaire opduikingen die noordoost-zuidwest gericht zijn. Het gebied wordt ontwaterd door een sterk hydrografisch net dat tot het Demerbekken behoort. De belangrijkste beken zijn de Laambeek, de Roosterbeek en de Slangebeek. De grondwatertafel bevindt zich buiten de beekvalleien op minder dan 3m onder het bodemoppervlak. In de beekvalleien ligt ze op minder dan 1,25 en dagzoomt in de venige kommen en talrijke vijvers.

26



De meer dan 1.000 vijvers zijn door menselijke activiteiten ontstaan: uitgegraven voor de viskweek, maar ook door ontginningen van turf en ijzererts. De vijvers staan via een netwerk van greppels en sluizen met elkaar in verbinding. Naast vijvers is het gebied rijk aan vennen, rietvelden, moerassen, (broek)bossen en droge en natte heiderelicten. De rietvelden zijn van groot belang voor o.a. de roerdomp. De diestiaanheuvels zijn bedekt met bos, voornamelijk naaldhout, en met heide. Weilanden kenmerken het landbouwlandschap (ongeveer 20% van de oppervlakte). Deze weilanden zijn, net zoals de oude dorpskernen, nog vaak omringd door houtwallen. Volgende gebiedskwaliteiten verdienen de aandacht: A. In de natte sfeer: vijvers rietmoerassen beken B. In de droge sfeer heiden bossen houtwallen kasteelparken C. Geomorfologisch: diestiaanheuvels

1.8.1.5. Gemeentelijke soortbeschermingsplannen In hetzelfde kader en naar aanleiding van het provinciale Milieubeleidsplan 2004-2008 namen de provincie Limburg (het Provinciaal Natuurcentrum) en de drie Limburgse regionale landschappen in 2005 de beslissing om een initiatief te starten met als doelstelling de bescherming van typisch Limburgse soorten. Dat initiatief past in de politiek die de provincie voert rond natuur en milieu. Het project kreeg de titel: “Gemeenten adopteren Limburgse soorten” (GALS). Een zeer groot deel (meer dan 90%) van de Vlaamse biodiversiteit komt namelijk in Limburg voor. Heel wat van die soorten komen voornamelijk of zelfs exclusief in Limburg voor. Meer dan 25% van de soorten komt overwegend in Limburg voor (Prioritaire Limburgse Soorten) terwijl Limburg slechts 17,6% van de oppervlakte van Vlaanderen uitmaakt. De stad Genk adopteert hiertoe de Rugstreeppad, de stad Hasselt de Gierzwaluw en de gemeente Zonhoven de Roerdomp. De Gierzwaluw is typisch gebonden aan gebouwen en dus minder relevant in het kader van een bosbeheerplan. De Roerdomp is echter wel gebaat met een aangepast bosbeheer (cfr. Het Wik) en het zelfde geldt in mindere mate voor de Rugstreeppad. Roerdomp Naast de broedgebieden zijn ook voedselgebieden van cruciaal belang voor de Roerdomp. Deze voedselgebieden grenzen vaak aan de broedgebieden. De vogels pendelen veelvuldig heen en weer wanneer ze jongen hebben. Maar op sommige plaatsen zijn de voedselgebieden van de broedgebieden gescheiden geraakt door hoog opgeschoten houtkanten. Waar deze houtkanten vroeger regelmatig gekapt werden voor het hout, is dit beheer vrijwel volledig weggevallen waardoor de bomen konden uitgroeien tot forse exemplaren. Deze “muren” van bomen vormen voor de Roerdomp een barrière waardoor op zich geschikte voedselgebieden erg moeilijk te bereiken zijn voor de vogels. Het (opnieuw) in hakhoutbeheer nemen van enkele houtkanten kan hiervoor een passende oplossing zijn. Op deze manier zijn er constant “vensters” of gaten in de houtkanten waardoor Roerdompen heen en weer kunnen vliegen. Ook een aangepast beheer van grachten en slootjes kan voor Roerdomp erg gunstige gevolgen hebben. Een rietstrook of ruigtekant langs deze grachtjes biedt de ideale beschutting voor op kleine visjes jagende Roerdompen. Zeker in de winter wanneer de vijvers dicht gevroren zijn, zijn deze stromende beekjes van kapitaal belang voor overwinterende roerdompen. Rugstreeppad De Rugstreeppad is een pionierssoort: d.w.z. dat nieuwe geschikte terreinen snel worden gekoloniseerd. Als leefgebied heeft hij ondiepe, zonnige en visvrije voortplantingspoelen nodig en open zand om zich in te



27

graven. De hoge watertemperatuur in ondiepe plassen zorgt voor een snelle ontwikkeling van de eieren en de larven. Na één tot twee maanden zijn de larven al uitgegroeid tot padjes. Vroeger vond hij geschikt leefgebied in open duinen heidegebieden met vennen. Maar je vindt hem nu ook op allerlei vergraven terreinen, zoals zandgroeven, mijnterreinen, met zand opgespoten industrieterreinen en bouwterreinen.

1.8.1.6. Regionaal landschap Het plangebied valt binnen het werkingsgebied van de vzw Regionaal Landschap Kempen-Maasland en op de grens van de vzw Regionaal Landschap Lage Kempen Het gebied is een zeer divers gebied met heel wat waardevolle landschappen en natuur gaande van duinen, vijvers en vennen, bossen en beken, holle wegen en heiden tot heuvels. Het RL werkt er rond de volgende punten: Het ontwikkelen en behouden van het streekeigen karakter van het natuurlijk landschap. Natuurbehoud en natuurbeheer. Natuurrecreatie en recreatief medegebruik. Natuureducatie. Herstel, aanleg en beheer van kleine landschapselementen. Sterrenplekjes Het Regionaal Landschap Lage Kempen in samenwerking met de Provincie een wedstrijd die de mooiste plekjes van Noord- en West-Limburg beloont: de Landschapssterren. Dit pilootproject kent naar analogie met de Michelin-sterren voor restaurants een waardering toe aan de 20 mooiste “Sterrenplekjes” uit de Lage Kempen. Plaatsjes waar je de Limburgse natuur op een unieke manier kan zien, proeven, voelen, ruiken en beleven. Hierbij hoort ook 2-sterren plekje Teut te Zonhoven.

1.8.1.7. Regionaal masterplan De Wijers (VLM) Het ontwikkelings- of inrichtingsplan ‘De Wijers’ is een project van de Vlaamse Landmaatschappij (VLM) met als doel een overkoepelende visie te beschrijven voor het platteland in de gemeenten Hasselt, Genk, Zonhoven, Diepenbeek, Heusden-Zolder, Lummen en Houthalen-Helchteren (samen goed voor circa 18.000 ha oppervlakte). Het project bevindt zich medio 2009 nog steeds in een ontwerpfase. Voorgeschiedenis De aanzet voor dit masterplan is gegeven in de periode 1997-2001 via het "Ecologisch Impulsgebied Vijvergebied Midden-Limburg"; een pilootproject van de AMINAL-afdeling Natuur (nu ANB). Dit werd in 1998-2002 gesteund door een Life-project: "Aanzet tot het ecologisch herstel van het Vijvercomplex Midden-Limburg"; een project van Limburgs Landschap vzw en Natuurpunt vzw onder coördinatie van WWF-Belgium vzw. In 2004-2007 gebeurde een studie "Kansen voor het Vijvergebied Midden-Limburg" in het kader van een provinciaal beleid gericht op Grote Landschappelijke Eenheden (GLE), uitgevoerd door het Regionaal Landschap Lage Kempen in opdracht van Provincie Limburg (zie 1.8.1.4). Dit leidde in 2004 tot de oprichting van het “Platform Vijvergebied Midden-Limburg", het latere "Platform De Wijers". Op 10 juli 2007 stuurt de VLM een agenderingsnota aan de minister (op vraag van de partners1), om het plattelandsproject De Wijers te coördineren. Op december 2007 ontvangt de VLM het mandaat voor de coördinatie van het plattelandsproject "De Wijers". In het najaar van 2008 werd een actorennetwerkanalyse uitgevoerd. Deze dient als basis voor het samenstellen van een stuurgroep en een extern projectteam, voor de opmaak van een startnota, een plan van aanpak en een masterplan (verkenningsnota). 1

Regionaal Landschap Lage Kempen, Agentschap voor Natuur en Bos, Provincie Limburg, Toerisme Limburg vzw, Natuurpunt vzw, Gemeente Genk, Gemeente Hasselt, Gemeente Heusden-Zolder, Gemeente Houthalen-Helchteren, Gemeente Zonhoven. Dit zijn de initiële partners, die de vraag voor coördinatie ondertekend hebben. Bijkomende partners zijn zeker te verwachten.

28



Dit leidde begin 2009 tot de opmaak van de ontwerp-startnota “De Wijers” door de VLM. Stand van zaken De VLM kreeg het mandaat om de coördinatie van het plattelandsproject op zich te nemen. Deze mandatering houdt in dat de VLM een verkenningsnota (met inbegrip van knelpunten en potenties van het gebied en voorstel voor inzet instrumenten) opmaakt, de bijhorende overlegfora organiseert, zoekt naar externe financieringsmogelijkheden voor de verdere uitwerking/uitvoering van het project en voor het aanwerven van een externe projectcoördinator. Een eerste stap is gezet. Het Departement RWO (Ruimtelijke Ordening, Woonbeleid en Onroerend Erfgoed) heeft het "Strategisch Project De Wijers in het kader van het ruimtelijk structuurplan Vlaanderen" erkend. Hierdoor kan het samenwerkingsverband Regionaal Landschap Lage Kempen VLM een projectcoördinator voor het strategisch project inzetten. Planning Het is de bedoeling om binnen het tijdsbestek van jaar (tot in 2011) in samenwerking met een brede groep actoren in het projectgebied een gebiedsdekkende basisvisie te ontwikkelen. Deze gebiedsdekkende basisvisie zal als kapstok dienen voor het plannen van concrete acties en het inzetten van een instrumentarium. Situering Geografische afbakening: inclusief de Mangelbeekvallei en exclusief het militair domein HouthalenHelchteren in het noorden, tot aan het Albertkanaal in het zuiden en westen. De abdij van Herkenrode maakt ook deel uit van het werkingsgebied; gescheiden door het Albertkanaal. De N76 vormt de oostelijke grens. Beschrijving “De Wijers” is een nieuwe benaming voor het gebied dat vroeger soms deels werd aangeduid als Vijvergebied Midden-Limburg en Park Midden-Limburg. “Wijer” is een oude benaming voor viskweekvijver. Het vijvercomplex ligt niet toevallig in het zacht hellende Midden-Limburg. Voor de aanleg van de vijvers werd immers van het geleidelijk verval gebruik gemaakt om geen al te hoge dijken te moeten bouwen. Het projectgebied strekt zich uit op grondgebied van zeven Limburgse gemeenten (Diepenbeek, Genk, Hasselt, Heusden-Zolder, Houthalen-Helchteren, Lummen en Zonhoven). Dit unieke waterrijk vijvergebied is internationaal bekend om zijn hoge biodiversiteit met belangrijke natuur- en bosgebieden zoals Wijvenheide, Platwijers, De Maten, De Teut, Tenhaagdoornheide, Bolderberg, het Wik, enz. Je vindt er naast de natte elementen (o.a. vijvers, moerassen, beekvalleien) dus ook droge natuurwaarden (o.a. heiden en bossen). Bovendien is dit gebied een belangrijk hoogdynamisch provinciaal toeristisch knooppunt met belangrijke Limburgse recreatiedomeinen als Bokrijk, Hengelhoef en Kelchterhoef (Park Midden-Limburg), Bovy en Kiewit en campings als Heidestrand en Holsteenbron. Ook het Circuit Zolder maakt deel uit van het projectgebied. De abdij van Herkenrode (in volle ontwikkeling) grenst aan dit gebied maar wordt ervan gescheiden door het Albertkanaal. Een deel van “De Wijers” maakte vroeger ook deel uit van het ecologisch impulsgebied “Vijvergebied Midden-Limburg” (goedgekeurd door de Vlaamse Regering in 1997). In het kader hiervan zijn, vooral op ecologisch vlak, reeds diverse initiatieven genomen en werd overleg opgestart. In de periode 1998-2002 kreeg natuurontwikkeling in het gebied een financiële impuls vanuit Europa via een Europees Life-project: "Aanzet tot het ecologisch herstel van het Vijvercomplex Midden-Limburg". Het accent lag vooral op de aankoop van natuurgebieden, de uitvoering van een aantal inrichtingsprojecten en een sensibiliserende campagne. Dit Life-project werd uitgevoerd door Stichting Limburgs Landschap (nu Limburgs Landschap vzw), Natuurpunt vzw en WWF-België, de provincie Limburg en Afdeling Natuur (nu Agentschap voor Natuur en Bos). Het gebied “De Wijers” is dus zeer rijk aan kansen voor natuur, bos, landschap, cultuurhistorie en door de talrijke opportuniteiten voor recreatie en toerisme ook voor de regionale economie en plattelandsontwikkeling (zie Figuur 1.3).



29

Figuur 1.3: Afbeelding van “De Wijers” in een kijkhut te Bokrijk (bestand VI4b).

1.8.1.8. Gemeentelijk Ruimtelijk Structuurplan Het Gemeentelijk Ruimtelijk Structuurplan (GRS) is een beleidsdocument dat het kader aangeeft voor de uitbouw van de gewenste ruimtelijke structuur. Het geeft de langetermijnvisie op de ruimtelijke ontwikkeling van de gemeente en is er op gericht samenhang te brengen in de voorbereiding, de vaststelling en de uitvoering van de beslissingen die de ruimtelijke ordening aanbelangen. Derhalve komen in dit plan ook thema's zoals natuur, landschap, bos en open ruimte uitgebreid aan bod.

1.8.1.8.1. Zonhoven Beleid voor de natuurlijke structuur De open ruimte tussen Teut en Vogelzang ten zuiden van E314 werd geselecteerd als droge natuurverbinding en verbindt kleine lanschapselementen in landbouwgebied. Ook de verbinding tussen Bokrijk/Welleke en Platweyers via de open ruimte verbinding Kiewit, de overblijvende open ruimte verbinding tussen Hasselt en Zonhoven, Keurheide, werd geselecteerd als droge natuurverbinding. De openruimteverbinding tussen Welleke en Platweyers via de Slangenbeek werd geselecteerd als natte natuurverbinding. Landschap Het vijvergebied Midden-Limburg is geselecteerd bij de complexe gave landschappen. Bij de complexe nieuwe landschappen is het verstedelijkt landschap van Zonhoven, Houthalen, Helchteren aangeduid. Als openruimteverbindingen zijn geselecteerd: tussen Houthalen en Zonhoven langs de E314; tussen Termolen en Klotbroek/Boxbergheide; tussen Zonhoven en Bokrijk (Kiewit). Het grootste open landbouwgebied ligt in het uiterste zuiden van de gemeente; het vormt een geheel met het landbouwgebied rond Kiewit en Bokrijk (grondgebied Hasselt). Zoals uit voorgaande kan worden opgemaakt zal het natuurbeleid op het grondgebied van de gemeente in grote mate bepaald worden door het Vlaams gewest. Bijkomend zullen door de provincie via ruimtelijke uitvoeringsplannen drie provinciale natuurverbindingen afgebakend worden:

30



Een droge natuurverbinding op de grens Hasselt, tussen Bokrijk/Welleke en Platweyers via open ruimte verbinding Kiewit via de overblijvende open ruimte verbinding tussen Hasselt en Zonhoven, Keurheide. Een droge natuurverbinding tussen Teut en Vogelzang, openruimteverbinding ten zuiden van E314, KLE in landbouwgebied. Natte natuurverbindingen op grens Zonhoven-Hasselt, tussen Welleke en Platweyers via Slangebeek en een openruimteverbinding tussen Hasselt en Zonhoven, via de Slangebeek en Keurheide. Specifieke aandachtsgebieden Binnen haar landschappelijke structuur selecteerde de gemeente ook drie aandachtsgebieden. Het zijn zones waarbinnen de gemeente specifieke aandacht schenkt aan het behoud, beheer en/of herstel van (de herkenbaarheid van) het landschap. Het betreft: De vallei van de Roosterbeek, doorheen het bebouwde gebied van Zonhoven, Het landbouwgebied binnen de vallei van de Laambeek, dat zich op Zonhovens grondgebied ten zuiden van de snelweg situeert, Het landbouwgebied Daalheide/Elstreken, in het uiterste zuiden van de gemeente aansluitend op het domein Bokrijk. De gemeente selecteert volgende openruimteverbindingen: Wijerstraat: open ruimteverbinding tussen twee open ruimtegebieden (natuurgebied en parkgebied), gevormd door de Roosterbeekvallei die hier omgeven wordt door bebouwing. Bokrijkseweg: open ruimteverbinding tussen twee open ruimtegebieden (natuur- en open agrarisch gebieden), gevormd door de vallei van de Slangebeek, tussen bebouwing langsheen de Bokrijksestraat. Voor de deelruimten “Hasselt-Genk” worden o.a. volgende mogelijke beleidsthema’s geformuleerd: De groenstructuur van het gebied moet versterkt worden door lokale bosjes, ingesloten open ruimten, beekvalleien enz. met elkaar en met omliggende open ruimten te verbinden. Het toerisme kan verder worden uitgebouwd rond natuur- en landschapsbeleving, industrieel erfgoed, cultuur, congresmogelijkheden,

1.8.1.8.2. Genk Het ontwerp GRS Genk wil het integraal waterbeheer ruimtelijk ondersteunen. Integraal waterbeheer streeft naar een duurzaam evenwicht tussen de gebruiksfuncties en natuurfuncties. Het houdt rekening met natuurlijke kenmerken van de watersystemen, nu en in de toekomst. Het uiteindelijke doel is het behoud en het herstel van gezonde, evenwichtige watersystemen. Het beheer van de waterhuishouding is voor een gebied even belangrijk als het beheer van de open ruimte. Beide zijn trouwens tot op zekere hoogte aan elkaar gekoppeld. In het ontwerp GRS selecteerde de stad volgende beekvalleien als ecologische verbindingen: de Stiemerbeek een deel van de Caetsbeek de Roosterbeek de Dorpsbeek de Daalderheidebeek de Zusterkloosterbeek In de valleigebieden liggen bijzondere broekbossen met relicten van boomrijen, hakhoutbestanden. Het herstel van deze boomrijen en boszomen zou een waardevolle inrichting van het landschap betekenen.



31

Belangrijkste realisatiepunten zijn actief werken rond de inrichting en het beheer van heidegebieden, landschapselementen (hagen en houtkanten) en inpassing van gemeentelijk beleid in hogere plannen (VEN, natuurverbindingsgebieden, …). Binnen de deelcluster bos groen wordt er in kader van het multifunctioneel bosbeheer op een duurzame manier aandacht besteed aan de recreatieve en educatieve functie van onze bossen. Tevens wordt er ondersteuning geboden aan initiatieven die gericht zijn op het versterken van de bestaande Vlaamse bosstructuur en het bevorderen van bosuitbreiding. De cluster natuurlijke entiteiten stimuleert gemeenten om creatieve projecten uit te voeren in de natuur-, landschaps-, groen- en bossfeer. Deze cluster bouwt verder op het GNOP-actieplan van 1995 (zie 1.8.1.10.1). In dit plan streeft men naar een verregaande integratie met ruimtelijke ordening. De doelstellingen voor natuur, landschap, groen en bos zijn voor een deel dezelfde (o.a. bevordering van de biodiversiteit), maar tegelijk zeer specifiek. Landschap vraagt specifieke aandacht voor beeldkwaliteit en verleden. Het ontwerp GRS voorziet lokale natuurverbindingen tussen: Het Wik, het Klotbroek en De Maten langsheen de Stiemerbeek aan de hoek langs het spoor en in de omgeving van de Tennislaan, de Hermeslaan het Molenvijverpark en Kattevennen de terril van Winterslag en het sportbos de terril van Winterslag en Zonhoverheide tussen het Zillebos, het Schiepse bos en de Melberg tussen het Zillebos en Kattevennen

1.8.1.9. Gemeentelijk Milieubeleidsplan 1.8.1.9.1. Zonhoven Het huidige GMBP van Zonhoven geldt voor de periode 2005-2009. Extra aandacht gaat daarbij naar het behoud en de conservering van kleine landschapselementen (KLE’s), zoals bomenrijen, knotwilgen, hagen, houtkanten en kleine bosjes. Het belang van deze elementen is groot aangezien ze dienst doen als natuurlijke schuilplaats en foerageergebied voor verschillende dieren. Ook vergemakkelijken deze natuurelementen de migratie tussen de grotere natuurstructuren zodat genenvermenging tussen de populaties mogelijk blijft. De gemeente Zonhoven beschikt sinds december 1999 over een inventaris en evaluatie van de kleine landschapselementen in de landelijke gebieden van de gemeente Zonhoven. In totaal werden 2091 elementen geïnventariseerd en op kaart gebracht met een totale lengte aan lineaire elementen van 149 km en een geraamde oppervlakte van 19,5 ha.

1.8.1.9.2. Hasselt De beboste oppervlakte in Hasselt is vrij beperkt en hiervoor zal Hasselt extra inspanningen leveren. Volgens de Vereniging voor Bos in Vlaanderen moet tegen 2050 de bebossingsindex van Vlaanderen verhoogd worden van 10,8% (anno 2000) tot 20%. Voor Hasselt ligt het huidige percentage echter beduidende lager, nl. zo’n 4%. Dit impliceert dat er op gemeentelijk niveau aan bosuitbreiding moet gedaan worden. Daarom wordt er jaarlijks voor 5.000 euro aan bosgoed aangekocht om op stedelijke eigendommen aan te planten. Het eerste initiatief is ruim een jaar geleden opgestart onder impuls van het provinciebestuur. Er wordt momenteel goed samengewerkt met het ANB voor de aankoop van bossen of te bebossen gronden en er is een goede informatie-uitwisseling opgezet.

32



1.8.1.9.3. Genk In het GMBP 2007-2013 van de stad Genk worden in overeenstemming met het GRS opgezet rond specifieke soorten en/of habitats. Dit zijn: Bos en heidecomplexen: “plan Nachtzwaluw”;

diverse acties

Blauwe aders door het landschap, beken, moerassen en vijvers: “plan Boomkikker”; Natuurgebieden van diverse aard tussen het versnipperde stedelijke weefsel van Genk: “plan Eekhoorn”. Bos en heidecomplexen: plan Nachtzwaluw In dit plan worden natuur, landschap en bos geconcretiseerd en geïntegreerd. De langetermijndoelstelling is het streven naar uitgestrekte heidevelden, bossen met inheemse bomen in alle ontwikkelingsfazen (incl. afsterven op stam), hakhoutbosjes, en bomenrijen met inheemse boomsoorten. Belangrijkste realisatiepunten zijn: actief werken rond de inrichting en het beheer van heidegebieden, terrils, landschapselementen (hagen en houtkanten) en inpassing van gemeentelijk beleid in hogere plannen (VEN, natuurverbindingsgebieden, …). Blauwe aders door het landschap, beken, moerassen en vijvers plan Boomkikker In dit plan worden natuur, landschap en een portie groen op elkaar afgestemd. Langetermijndoelstelling is het werken aan de biologische diversiteit en de eigenheid van valleien, moerassen, poelen en vennen en het behoud van beekcorridors. Dit wordt gerealiseerd door het werken aan waterkwaliteit, het benutten van kwalitatief kwelwater in oude meanders, het voorkomen van de werking van overstorten, het oplossen van versnippering van de beekvallei door buurtwegen, het beheren van oude hooilanden, broekbossen en landschapselementen (poelen en vennen). De vijvers van het domein Bokrijk en De Maten worden beheerd in functie van de doelstellingen van de Speciale Beschermingszone-Vogelrichtlijn en -Habitatrichtlijn en met oog voor de landschappelijke eigenheid. Natuurgebieden van diverse aard tussen het versnipperde stedelijke weefsel van Genk: plan Eekhoorn In dit plan worden natuur, landschap, bos en groen geconcretiseerd en geïntegreerd. Langetermijndoelstelling is het behoud van de biologische diversiteit en eigenheid van geïsoleerde natuurterreinen; gemeentelijke natuurverbindingen en KLE’s versterken en versnippering vermijden. Het stedelijk groen en de parken beheren volgens de principes van harmonisch groenbeheer. Belangrijkste realisatiepunten zijn actief werken rond grote projecten, die natuur in de stedelijke omgeving brengen zoals de Stiemerbeek, het Heempark en Molenvijverpark, groenaanleg, behoud van vogelsoorten, ondersteunen van de groene eigenheid van tuinwijken en historisch erfgoed. In dit plan is ruimte voor speciale boomcollecties (zoals het arboretum van de Bret) en laanbomen en waardevolle bomen die een specifieke aanpak vragen. Integratie met het facet ruimtelijke ordening De integratie van het facet ruimtelijke ordening is van groot belang bij het realiseren van het onderdeel natuur/landschap/bos/groen. De integratie van ruimtelijke ordening in de drie concrete plannen kan als volgt gesitueerd worden: Plan Nachtzwaluw Dit project vraagt aandacht voor de grote heide- en bosgebieden: Concreet betreft het maatregelen ten voordele van: open heideoppervlakte natuurlijk bosbeheer kleine landschapselementen De belangrijke heide- en boscomplexen in Genk bevinden zich in: De Maten beschermd als Speciale Beschermingszone-Vogelrichtlijn en -Habitatrichtlijn



33

Opglabbekerzavel beschermd als Speciale Beschermingszone-Habitatrichtlijn en VEN-gebied Zonhoverheide in het ontwerp GRS opgenomen als maximaal te vrijwaren Bodembos waarvan 313 hectare behoort tot het nationaal Park Hoge Kempen; het blijft in het ontwerp GRS integraal behouden als bosgebied met natuurontwikkeling als hoofdfunctie. De bossen en heiden van Kattevennen en omgeving komen in aanmerking voor de vestiging van een toegangspoort tot het Nationaal Park Hoge Kempen. Hei- en Meibos vormt op het gewestplan het grootste woonuitbreidingsgebied waarover de stad nog beschikt. Het behoud van de ruimtelijke en ecologische kwaliteit die dit bos biedt, primeert op het ontwikkelen van het woonuitbreidingsgebied. (bron: ontwerp GRS) Zille-, Kolder- en Schiepse bos hier kan een zacht recreatief medegebruik toegestaan worden. Aangezien deze bossen grenzen aan de Kernstad hebben ze een belangrijke grensstellende functie en moeten ze aldus maximaal gevrijwaard blijven van bebouwing. Mogelijke uitbreidingen van de sociale en medische instellingen moeten afgewogen worden in verhouding met de ecologische en ruimtelijke draagkracht van het gebied. (bron: ontwerp GRS) Het beheer en de toegankelijkheid van de gemeentelijke bossen en heiden wordt uitgewerkt in een gemeentelijk bosbeheerplan. Plan Boomkikker De natuurgebieden De Maten en het domein van Bokrijk en Het Wik worden beschermd door de Speciale Beschermingszone-Vogelrichtlijn en -Habitatrichtlijn. Het natuurgebied Klotbroek wordt beschermd door de Speciale Beschermingszone-Habitatrichtlijn. Het ontwerp GRS wil het integraal waterbeheer ruimtelijk ondersteunen. Integraal waterbeheer streeft naar een duurzaam evenwicht tussen de gebruiksfuncties en natuurfuncties. Het houdt rekening met natuurlijke kenmerken van de watersystemen, nu en in de toekomst. Het uiteindelijke doel is het behoud en het herstel van gezonde, evenwichtige watersystemen. Het beheer van de waterhuishouding is voor een gebied even belangrijk als het beheer van de open ruimte. Beide zijn trouwens tot op zekere hoogte aan elkaar gekoppeld. In het ontwerp GRS selecteerde de stad beekvalleien als ecologische verbindingen: de Stiemerbeek een deel van de Caetsbeek de Roosterbeek de Dorpsbeek de Daalderheidebeek de Zusterkloosterbeek Voor amfibieën, zoals de Boomkikker, is een omgeving rijk aan KLE’s zoals poelen en vennen, houtkanten en bossages belangrijk. Het plan Boomkikker legt daarnaast het accent op behoud, verbetering en uitbreiding van het blauwe netwerk. Concreet betreft het maatregelen ten voordele van: puntvormige natte elementen zoals poelen, vennen en vijvers; lijnvormige natte elementen zoals greppels, sloten, beken en oeverstroken; bron- en natte gebieden; waterkwaliteit en kwantiteit; absolute bescherming van de brongebieden; landschappelijk en natuurherstel van een kleinschalige mozaiek van broekbossen, hooilandjes, weilanden; versnippering voorkomen en eventueel ontsnipperingsmaatregelen nemen. Plan Eekhoorn Op specifieke locaties worden in functie van de natuurverbindende potenties maatregelen genomen om de natuurwaarden te verhogen. Deze doelstelling kan zowel verwezenlijkt worden door het vrijwaren van

34



ecologisch waardevolle gebieden als door het verhogen van de natuurlijke waarde door kleinschalige ingrepen op perceelsniveau: stimuleren aanplant inheems plantmateriaal, ecologisch bermbeheer, aanleg van houtwallen en -kanten, inpassen en opwaarderen van een grachtenstelsel en oevers, aanleg infiltratiezones en poelen, inrichting van overhoeken, enz. Deze ingrepen vormen niet alleen een structurele meerwaarde (versterken van de identiteit, beeld- en belevingswaarde) maar verhogen eveneens de biodiversiteit in het gebied.

1.8.1.10. Gemeentelijk Natuurontwikkelingsplan In het kader van het milieuconvenant met het Vlaamse Gewest werd door de gemeenten een gemeentelijk natuurontwikkelingsplan opgemaakt (GNOP). In deze natuurontwikkelingsplannen werd een inventaris samengesteld van natuur en landschap en werden de te nemen acties opgenomen die in een volgende fase zullen worden uitgevoerd. Het Gemeentelijk Natuurontwikkelingsplan (GNOP) heeft geen juridisch statuut, maar is een belangrijk instrument voor zowel het uitvoeren van concrete acties (natuurprojecten) als voor de doorwerking van natuurbeleid in andere beleidsdomeinen (zoals bij de opmaak van de ruimtelijke uitvoeringsplannen).

1.8.1.10.1. Genk Het GNOP van Genk vermeldt de volgende knelpunten en kansen en reikt hiervoor globale oplosisngen aan. Knelpunten: Vijvergebied De Maten ligt geïsoleerd van de omliggende vijvers. Ontwikkelen van natte natuurverbindingen in de richting van de vijvers van Bokrijk. Het openluchtmuseum Bokrijk: de bescherming wordt door de museumfunctie ondersteund. De bosstructuur moet versterkt worden. De vele naaldhoutaanplantingen zijn ecologisch minder waardevol dan loofbos en bevatten vaak veel Amerikaanse vogelkers. Broekbossen in valleigebieden of op verlaten graslanden lijden onder verdroging. Strakke overgangen van bos naar ander bodemgebruik is landschappelijk onaantrekkelijk. Oplossing is een mozaïeklandschap van broekbos, hakhout en grasland met boszomen en houtkanten. Aanleg nieuwe amfibieëntunnels is gebeurd in de omgeving van de jeugdherberg “De Roerdomp”. Beheer onder hoogspanningslijnen en boven ondergrondse (gas)leidingen in samenwerking met de hoogspanningsmaatschappij en de beheerder(s) van de ondergrondse leidingen, de boswachter en de natuurwachter, in functie van het creëren van hoogwaardige natuurcorridors. Kansen: Het creëren van corridors kan populaties verbinden De planmatige aanleg van poelen geeft amfibieënpopulaties de kans om uit te breiden. Open plekken in het bos zijn belangrijk voor soorten als Rode dopheide en Jeneverbes Het toegankelijkheidsbeleid van een bosbeheerplan zal regelend optreden tegen quads, e.d.

1.8.2. Reglementen Naast een toegankelijkheids-/politiereglement (cfr. Bijlage 5), bestaat er ook een visreglement voor de hengelvijver in bestand VI3h (zie Bijlage 4).

1.8.3. Vergunningen Het domein Bokrijk beschikt over een milieuvergunning klasse voor het houden van een veestapel in recreatiegebied (met inbegrip van emissienormen/-rechten 2 voor stikstofuitstoot). 2

Bokrijk heeft recht op 4276,76 NER’s (Nutriënten Emissie Rechten). Ter vergelijking: 1 rund = 106,5 NER.



35

1.8.4. Beheerplannen Door de dienst “Beheer Provinciale Domeinen”, werd reeds in 1984 een beheerplanning voor het domein Bokrijk opgesteld voor een periode van 20 jaar (t.e.m. 2005). Dit document stippelde een “uitgebalanceerde termijnplanning” uit, met aandacht voor zowel natuurbeheer, de recreatieve aspecten, als de economische meerwaarde (zie 2.1.2). Op sommige vlakken werden de voorstellen in het bosbeheerplan nauwgezet opgevolgd, terwijl elders een ander of geen beheer werd gevoerd. Het beheer van het natuurgebied Het Wik, werd in de loop van de tijd overgenomen door de vzw Natuurreservaten (nu Natuurpunt vzw). De beheersovereenkomst tussen Domein Bokrijk vzw en de vzw Natuurreservaten dateert van 1994 en in augustus 1996 werd een beheerplan opgemaakt, goedgekeurd door de bevoegde minister op 18 december 1997. Bijlage somt de krijtlijnen van het natuurbeheerplan op. Op Kaart 4.11: “Beheer Wik” worden zij weergegeven, aangevuld met de belangrijkste afzonderlijk vergunde beheersmaatregelen (Ruimtelijke Ordening ref. 7041B01-0044B01 dd. 22 juni 2001, Onroerend erfgoed ref. DL0087/01/0294/01/35/MVDB dd. 28 februari 2001). Eind 2008 werd door de Vlaamse regering een beheerovereenkomst getekend met de vzw “Het Domein Bokrijk” voor de uitbating en het onderhoud van het openluchtmuseum in het Provinciaal Domein Bokrijk (zie Bijlage 7).

1.9. Ligging en speciale beschermingszones 1.9.1. Internationale beschermingszones Op het vlak van biodiversiteit zijn er veel belangrijke internationale verdragen waarvoor in Vlaanderen, ook op lokaal niveau, verantwoordelijkheden moeten worden opgenomen: Conventie van Ramsar (1971) betreffende de watergebieden van internationale betekenis in het bijzonder als leefgebied voor watervogels; Conventie van Bern (1979) tot behoud van wilde dieren en planten en hun natuurlijk milieu in Europa; Conventie van Bonn (1979) ter bescherming van trekkende wilde diersoorten (en de overeenkomsten voor onder meer watervogels, vleermuizen, kleine walvisachtigen); Conventie van Rio (1992) voor biodiversiteit. Op het niveau van de EU zijn de belangrijkste bepalingen over natuur- en/of bosbehoud vervat in: Speciale Beschermingszone-Vogelrichtlijn 79/409/EEG (1979) tot behoud van de vogelstand; Speciale Beschermingszone-Habitatrichtlijn 92/43/EEG (1992) betreffende de instandhouding van natuurlijke habitats en wilde fauna en flora; Verordening voor bosbescherming betreffende luchtverontreiniging (1986) en tegen brand (1992); Plattelandsverordening (1999): het gemeenschappelijk landbouwbeleid heroriënteren t.o.v. de basislandbouwdoelstellingen; Kaderrichtlijn water (2000): deze richtlijn beoogt, uitgaande van een stroomgebiedsbenadering, het instrumentarium te bieden om oppervlaktewater en grondwater in zowel kwalitatief als kwantitatief opzicht te beschermen en te verbeteren. Ook het bevorderen van een duurzaam watergebruik, op basis van bescherming van de beschikbare waterbronnen, en de afzwakking van de gevolgen van overstromingen en perioden van droogte vormen belangrijke doelstellingen. De afspraken onder deze richtlijnen zijn voornamelijk gericht op:

36



Instandhouding van habitats met prioritair aandacht voor habitattypen met internationaal of communautair belang. Bescherming van soorten met prioritaire aandacht voor internationaal, nationaal of regionaal bedreigde, kwetsbare en/of zeldzame soorten. Afbakening van waardevolle/kwetsbare gebieden en de ontwikkeling van ecologische netwerken. Herstel en instandhouding van ecologische kwaliteit. Integratie van de natuur in andere beleidsvelden om een duurzame ontwikkeling na te streven. Ontwikkeling van beschermingsstrategieën, actieprogramma’s en monitoring.

1.9.1.1. Speciale Beschermingszone-Vogelrichtlijn Om aan de Europese Speciale Beschermingszone-Vogelrichtlijn (79/409/EEG) ter bescherming van alle natuurlijk in het wild levende vogelsoorten te voldoen, heeft het Vlaams Gewest 27 speciale beschermingszones aangeduid. Slechts 11 van deze 27 gebieden zijn over hun ganse oppervlakte beschermd. Voor de andere (niet integraal beschermde) “Vogelrichtlijngebieden” komen enkel de per zone aangeduide beschermde habitats in aanmerking; naast de natuurgebieden, bosgebieden, bosgebieden met ecologisch belang en de natuurreservaten zoals afgebakend op het gewestplan. In de nabijheid van het plangebied liggen Speciale Beschermingszone-Vogelrichtlijn (SBZ-V): De Maten, 566 ha: een integraal beschermd gebied van internationaal belang Bokrijk en omgeving, 785 ha: een integraal beschermd gebied van nationaal belang Het Vijvercomplex van Midden-Limburg, 2.563 ha: beschermd zijn de vijvers en beken met hun oevervegetatie, broekbossen, heiden en heiderelicten De Speciale Beschermingszone-Vogelrichtlijn “Bokrijk en omgeving” (BE2200525) omvat quasi het gehele plangebied. Dit gebied is beschermd over een oppervlakte van 785 ha en is voornamelijk geselecteerd vanwege de in Tabel 1.2 vermelde vogelsoorten. Tabel 1.2: Belangrijke vogelsoorten in de SBZ-V “Bokrijk en omgeving”. Populatiegrootte

Soort

min

Blauwborst

max 30

Blauwe kiekendief

Broedvogel Annex I 3 Niet broedend Annex

Bruine kiekendief IJsvogel

Type

Niet broedend Annex 10

Broedvogel Annex

Porseleinhoen

Broedvogel Annex

Roerdomp

Broedvogel Annex

Slobeend

50

Wintertaling

10

Wintergast of doortrekker niet Annex Wintergast of doortrekker niet Annex

Woudaap

Broedvogel Annex

Zwarte specht

Broedvogel Annex

Het grondgebruik dat kenmerkend is voor de Speciale Beschermingszone-Vogelrichtlijn “Bokrijk en omgeving”, is bosbouw, landbouw, toerisme en recreatie, visserij/aquacultuur, onderzoek en (natuur)behoud. Qua belangrijkste habitattypes komen aanplantingen, akkers, alluviaal en zeer nat bos, artificiële landschappen, loofbos, moerasgebieden, overblijvende teelten en boomgaarden, stilstaand zoetwater en uitgestrekte bossen voor. Als voornaamste bedreigingen van de Speciale Beschermingszone-Vogelrichtlijn worden recreatie en toerisme (in mindere mate) en visserij en aquacultuur (van groter belang) genoemd. 3

Soorten voorkomend in “Annex I “ van de Vogelrichtlijn genieten prioritaire bescherming en hiervoor worden gebieden afgebakend die belangrijk zijn voor het voortbestaan van deze soorten. Dit kan ook voor soorten die niet in deze bijlage staan, doch waarvan geregeld 1% van de biogeografische populatie in dat gebied voorkomt.



37

1.9.1.2. Speciale Beschermingszone-Habitatrichtlijn De gebieds- en soortbescherming uit de Speciale Beschermingszone-Vogelrichtlijn werd in 1992 uitgebreid door de Speciale Beschermingszone-Habitatrichtlijn (92/43/EEG). Deze richtlijn heeft tot doel de instandhouding van de natuurlijke habitats en van de wilde fauna en flora. In de nabijheid van het studiegebied bevinden zich twee Europees beschermde “Habitatrichtlijngebieden”: De Maten (536 ha) Valleien van de Laambeek, Zonderikbeek, Slangebeek en Roosterbeek met vijvergebieden en heiden (3.627 ha); met inbegrip van Bokrijk en Het Wik De Speciale Beschermingszone-Habitatrichtlijn “Valleien van de Laambeek, Zonderikbeek, Slangebeek en Roosterbeek met vijvergebieden en heiden” (BE2200031) situeert zich ter hoogte van het studiegebied. Dit gebied neemt een oppervlakte in van 3.627 ha en werd aangewezen als speciale beschermingszone omwille van de in Tabel 1.3 vernoemde habitats en soorten. Tabel 1.3: Voor het studiegebied belangrijke habitattypes en soorten. De in vet aangeduide habitats en soorten zijn actueel in het plangebied aanwezig (zie eveneens Bijlage 8). Code

Habitat

Opp.

2310

Psammofiele heide met Calluna en Genista-soorten

1%

2330

Open grasland met Corynephorus en Agrotis-soorten op landduinen

3%

3110 3130

Mineraalarme oligotrofe wateren van de Atlantische zandvlakten (Littorelletalia uniflorae), met amfibische vegetatie zoals Lobelia Littorellia en Isoëtes Oligotrofe tot mesotrofe stilstaande wateren met vegetatie behorend tot het Littorelletalia uniflorae (Littorellia of Isoëtes-vegetatie) en/of Isoëto-Nanojuncetea (eenjarige vegetatie op drooggevallen oevers)

1% 6%

3140

Kalkhoudende oligo-mesotrofe wateren met benthische Chara spp. vegetaties

3150

Van nature eutrofe meren met vegetaties van het type Magnopotamion of Hydrocharition

4010

Noordatlantische vochtige heide met Erica tetralix

2%

4030

Droge Europese heide (alle subtypen)

20%

6230*4

<1%

Soortenrijke heischrale graslanden op arme bodems van berggebieden (en van submontane gebieden in het binnenland van Europa)

<1%

6430

Voedselrijke zoomvormdende ruigten van het laagland en van de montane en alpiene zones

6510

Laaggelegen, schraal hooiland (Alopecurus pratensis, Sanguisorba officinalis

<1%

7150

Slenken in veengronden met vegetatie behorend tot het Rhynchosporion

<1%

9120 9190 91E0*

<1%

Atlantische zuurminnende beukenbossen met Ilex en soms ook Taxus in de ondergroei (Quercion roboripetraeae of Ilici-Fagenion) Oude zuurminnende bossen op zandvlakten met Quercus robur

2%

Overblijvende of relictbossen op alluviale grond met Alnus glutinosa en Fraxinus excelsior (Alno-Padion, Alnion incanae, Salicion albae)

Code

4%

Soort

1096

Beekprik (Lampetra planeri

1145

Grote modderkruiper (Misgurnus fossilis

1831

Drijvende waterweegbree (Luronium natans

1.9.1.3. Ramsargebied Het studiegebied ligt niet in Ramsargebied.

4

De met een * gemarkeerde habitattypes genieten prioritaire bescherming en worden bij voorbaat uitgebreid.

38



1.9.2. Nationale beschermingszones en regionale aandachtsgebieden 1.9.2.1. Vlaams Ecologisch Netwerk De Vlaamse regering besliste op december 2001 de afbakening van de gebieden van de natuurlijke en agrarische structuur uit te voeren in twee fasen. In een eerste fase werd gewerkt langs twee sporen: Binnen het eerste spoor werden Grote Eenheden Natuur (GEN) en Grote Eenheden Natuur in Ontwikkeling (GENO) afgebakend volgens de procedure voorzien in het decreet natuurbehoud. Het gaat om gebieden binnen de gewenste natuur- en bosstructuur, waarvan niet gevraagd werd om ze op te nemen in de gewenste agrarische structuur (zogenaamde “consensusgebieden” op basis van ambtelijke werkkaarten). Deze gebieden liggen binnen een “groene” of een daarmee vergelijkbare bestemming op de gewestplannen. Op 18 juli 2003 keurde de Vlaamse regering binnen dit spoor een afbakening goed van circa 85.000 ha Vlaams Ecologisch Netwerk (VEN). Het tweede spoor volgt de procedure van het decreet ruimtelijke ordening. Binnen dit tweede spoor worden gewestelijke ruimtelijke uitvoeringsplannen opgemaakt voor bestemmingswijzigingen van agrarisch gebied naar natuurgebied of omgekeerd, binnen de consensusgebieden. Een eerste reeks van zeventien gewestelijke ruimtelijke uitvoeringsplannen werd op 20 februari 2004 definitief goedgekeurd door de Vlaamse regering, een tweede reeks van acht gewestelijke ruimtelijke uitvoeringsplannen op februari 2005. VEN-gebieden vormen tezamen een netwerk van waardevolle natuurgebieden in Vlaanderen. Hieronder vallen eveneens de GEN-gebieden. Voorbeelden van dergelijke netwerken zijn ondermeer bepaalde riviervalleien of bijzondere landschappen. De selectiekaart van de VEN-gebieden duidt deze locaties van waardevolle natuur aan (zie Kaart 1.6b: “Afbakening nationale beschermingszones (VEN)”). In deze gebieden krijgt de natuur een bijkomende bescherming en worden er instrumenten ingezet zodat eigenaars en beheerders mogelijkheden en middelen krijgen voor de instandhouding van die natuur. Er zijn in en rondom het plangebied VEN-gebieden afgebakend: Het Vijvergebied Midden-Limburg De Pomperik-Dorpsbeemden De Teut-Tenhaagdoornheide Het Wik Cellebroeder-Borggraevevijvers Enkel een gedeelte van “Het Vijvergebied Midden-Limburg” valt binnen het plangebied en komt overeen met het natuurreservaat Het Wik en het daaraan ten zuiden en westen grenzende bosdeel (goed voor zo’n 126 ha). Door deze afbakening zijn een aantal maatregelen uit het natuurdecreet van 21/10/1997 van toepassing: artikel 25, §3, 2° stelt dat het in VEN-gebieden verboden is om: bestrijdingsmiddelen te gebruiken; vegetatie, met inbegrip van meerjarige cultuurgewassen of van kleine landschapselementen te wijzigen; het reliëf van de bodem te wijzigen; werkzaamheden uit te voeren die het grondwaterpeil verlagen of bestaande ont- of afwatering te versterken; de structuur van waterlopen te wijzigen. Activiteiten die natuurvergunningsplichtig zijn volgens het Vegetatiebesluit (BVR 23/07/1998) nl. bepaalde wijzigingen van vegetaties en kleine landschapselementen zijn dus verboden in het VEN. De



39

procedures m.b.t. de ontheffingen zijn bepaald in het zgn. Maatregelenbesluit (BVR 21/11/2003 houdende maatregelen ter uitvoering van het gebiedsgericht natuurbeleid) dat in het Belgische staatsblad verscheen op 27/01/2004. Voor normale onderhoudswerken uitgevoerd volgens de “code van goede natuurpraktijk” (omzendbrief LNW/98/01 van 10 november 1998) hoeft geen ontheffing gevraagd te worden. Ook voor bosbeheerwerken die kaderen in een bosbeheerplan of aangevraagd worden met een kapmachtiging, is geen ontheffing nodig. In het VEN dienen hierbij wel de criteria duurzaam bosbeheer gehanteerd te worden (zie verder hoofdstuk 3). In deze gebieden geldt een recht van voorkoop ten voordele van de Vlaamse Overheid. Dit geldt o.m. voor het natuurreservaat Het Wik, Domein Kiewit en het Vijvergebied Midden-Limburg.

1.9.2.2. Instandhoudingsdoelstellingen Begin 2009 werden de gewestelijke doelstellingen voor de habitats en soorten van de Europese Speciale Beschermingszones-Vogelrichtlijn en -Habitatrichtlijn voor Vlaanderen opgesteld. Deze werden in de tweede helft van 2009 vertaald in gebiedsgerichte doelstellingen. Zo werd voor het Limburgs Vijvergebied enkele richtlijnen naar voor geschoven met betrekking tot het minimaal areaal van typerende habitats en soorten. Voor de vogels van het Bokrijks Vijvergebied zijn vooral Roerdomp, Woudaap, Blauwborst en IJsvogel van belang. In de bosbestanden zal de aandacht eerder gaan naar Zwarte specht en Wespendief. Naast deze soorten is het gebied ook belangrijk voor de instandhouding van verschillende zeldzame habitats (bvb. Oligotrofe tot mesotrofe stilstaande wateren met vegetatie behorend tot het Littorelletalia uniflorae en/of Isoëto-Nanojuncetea).

1.9.2.3. Reservaatgebieden Op het grondgebied van de betrokken gemeenten (Zonhoven, Hasselt en Genk) bevinden zich in totaal 15 natuurreservaten, met een gezamenlijke oppervlakte van meer dan 1.600 ha (zie Tabel 1.4). Tabel 1.4: Reservaatgebieden nabij Bokrijk. Reservaat Domein Kiewit

Beheerder Natuurpunt

Elsstreken

Opp. (ha) 105,65 +/-9

Gemeente(n) Hasselt Zonhoven

Hengelhoef

Stichting Limburgs Landschap

123,43

Herkenrode

ANB

102,17

Hasselt (Kuringen)

Het Wik

Natuurpunt

86,905

Genk

Klotbroek

Natuurpunt

20,61

Genk

Kolberg/Galgeberg

Genk

+/-150

Laambeekvallei


206,17

Heusden, Houthalen-Helchteren, Zonhoven

Maten

Natuurpunt

235,06

Genk, Diepenbeek

Mombeekvallei

Natuurpunt

29,72

Alken, Hasselt

Platweyers

ANB

208,41

Zonhoven

Rode vijvers

Natuurpunt

29,77

Hasselt, Heusden, Zonhoven

Slangebeekbron


24,37

Zonhoven

Stiemerbeekvallei

Natuurpunt

59,29

Genk

Teut

ANB

390,11

Zonhoven

Tommelen

Natuurpunt

8,00

Hasselt

Welleke

ANB

23,22

Zonhoven

Som

1652,88

Slechts één daarvan het natuurreservaat Het Wik valt geheel binnen het plangebied. Voor het gebied is reeds een afzonderlijk natuurbeheerplan opgesteld door Natuurpunt vzw (cfr. 1.8.4). Een korte 5

Deze gegevens zijn afkomstig van het Instituut voor Natuurbehoud en Bosonderzoek en zouden dateren van 2007. Bij een recente uitbreiding van het Wik, werd de beschermde oppervlakte vastgelegde op zo’n 104 ha.

40



beschrijving van de totstandkoming en actuele situatie is echter wel op zijn plaats vanuit landschappelijk oogpunt en vanwege een gelijkaardige uitgangssituatie en de wisselwerking met Bokrijk. Het Wik6 Dit vijver- en bosgebied van zo’n 110 ha groot maakt oorspronkelijk deel uit van het Domein Bokrijk, maar in 1994 gaf de provincie Limburg het beheer in handen van Natuurpunt vzw toen nog Natuurreservaten vzw. De (natte) kern van Het Wik bestaat uit 19 vijvers. Deze zijn speciaal aangelegd voor de viskweek of zijn het gevolg van de vroegere ijzerertswinning. Via een ingenieus systeem van grachten en sloten, sluizen of “monniken” en overlopen, voorziet de Zusterkloosterbeek alle vijvers van water. Twee belangrijke brongebieden in de buurt staan eveneens in voor de watervoorziening. Mede hierdoor is de grondwaterof kwelinvloed in sommige vijvers duidelijk merkbaar. Een andere factor die de variatie aan wateren oeverplanten bepaalt, is de voedselrijkdom. Waar de Zusterkloosterbeek Het Wik binnenstroomt, is het water eerder voedselrijk. Maar natuurlijke zuivering en bijmenging van grondwater zorgt ervoor dat dit stroomafwaarts geleidelijk vermindert. Ondanks de talrijke juridische beschermingen ontsnapte ook Het Wik niet aan de achteruitgang die de natuur elders in de provincie te beurt viel. De steeds intensievere viskweek deed de kenmerkende verlandingsvegetaties plaats maken voor de typische badkuipprofielen. Typische moerassoorten als Roerdomp, Woudaapje, Grote Karekiet en andere topindicatoren van het vijverecosysteem verdwenen in de loop van de jaren. De verlandde vijvers verbosten en ook op de dijken grepen de bomen hun kans. Hierdoor kwam een einde aan het kenmerkende open moerasen vijverlandschap en aan de bijhorende fauna en flora. Voor Het Wik en het hele Domein Bokrijk werd in 1984 een beheerplanning opgesteld. In de praktijk bleef deze echter grotendeels dode letter. Eind jaren ‘80 vonden enkele vrijwilligers dat het zo niet verder kon. Met de steun van de provincie en de hulp van het Domein Bokrijk kon het beheer van Het Wik écht beginnen. Onder impuls van domeinwachter Johan Vangeel kregen in eerste instantie de bomenrijen tussen de vijvers met zaag en bijl te maken. Tijdens een werkkamp pakte vervolgens wijlen Hubert Lehaen in 1991 met een groep enthousiaste jongeren de Hoogdijkvijver aan. Het bleef echter niet bij dit ene werkkamp; uiteindelijk heeft de jaarlijkse traditie stand gehouden tot eind 2003, waarbij de taak van Hubert vanaf 1996 werd overgenomen door Ignace Ledegen en Guido Knoops. Het grote probleem bleef evenwel de viskweek. Uiteindelijk droeg toenmalig gedeputeerde voor leefmilieu en voormalig gouverneur Steve Stevaert het beheer van Het Wik op 26 juni 1994 over aan Natuurpunt vzw. Aan de viskweek kwam een einde en geleidelijk kregen de vijvers hun open karakter terug. Maar ook in de waardevolle bospercelen lag veel werk te wachten. Dankzij een intensieve aanpak van Amerikaanse vogelkers sinds 1996, zijn anno 2007 de bospercelen in Het Wik “bospest”-vrij. Maar een jaarlijkse opvolging en nazorg blijft nodig, want in de rest van het Domein Bokrijk is de Amerikaanse vogelkers nog steeds massaal aanwezig. De resultaten volgden snel. De Roerdomp verdwenen in het begin van de jaren ‘90 is opnieuw een jaarlijkse broedvogel. Ook Woudaapje en Porseleinhoen zijn terug en Waterral, IJsvogel en tal van andere soorten zijn vaste gasten geworden. Zo lokten de grote aantallen libellen boven de vijvers sinds 2001 de Boomvalk terug als broedvogel. Ook tijdens de trekperiodes bewijst Het Wik zijn waarde. De Visarend blijft samen met duizenden andere vogels soms wekenlang pleisteren in het voor- en najaar. De andere waterfauna profiteerde evenzeer. Bruine kikker, Gewone pad en Heikikker doen het goed. Ook de zeer zeldzame Knoflookpad is nu al enkele jaren op rij waargenomen. Dankzij de stad Genk zijn over een groot gedeelte van de trekroute amfibietunnels geplaatst, wat het aantal verkeersslachtoffers tot een minimum herleidt. Jaarlijks afvissen van vijvers om exoten zoals Amerikaanse dwergmeerval en Zonnebaars in te dijken, geeft zeldzaam geworden inheemse vissoorten zoals de Grote modderkruiper een kans. Ook Blankvoorn en Rietvoorn hebben het er naar hun zin. Ook qua planten heeft Het Wik veel te bieden. Watergebonden soorten zoals Groot blaasjeskruid, Drijvende egelskop en Drijvende waterweegbree doen floristen watertanden, terwijl de gewone natuurliefhebber meer geniet van de massaal bloeiende Gele plomp en Witte waterlelies. De dijkflora heeft een meer Kempens karakter met Struikhei, Gewone dophei en Blauwe en Rode bosbes. Door te plaggen komen soorten zoals Veenpluis, Rode dopheide en Kleine en Ronde zonnedauw in hun volle glorie tot ontwikkeling. Een punt van zorg is het waterpeil in de vijvers tijdens langere perioden van droogte. Zo 6

Bron: Gabriëls, P. & M. Fourier. Het Wik, opnieuw een vijverreservaat met allure. Natuur.Limburg, jaargang 4, nummer 1, p. 36.



41

kampte in 2005 één vijver met massale vissterfte, tot profijt van de Blauwe reigers. Ook het afvissen van de vijvers liep niet altijd even vlot. Een ander pijnpunt is de waterkwaliteit van de Zusterkloosterbeek. Plotse en hevige regenval maakt, dat via de overstorten van de riolering water en afval in het reservaat belanden. Voor het huidige beheer krijgt een harde kern van een vijftal vrijwilligers drie weken per jaar versterking van een ploeg van Natuurpunt.

1.9.2.4. Beschermde monumenten en landschappen Nabij het plangebied bevinden zich verschillende beschermde landschappen en dorpsgezichten (zie ook Kaart 1.6c: “Afbakening van de bescherminszones en aandachtsgebieden: Beschermde landschappen, monumenten en dorpsgezichten”): De Holsteen (11/09/1967), Het Welleke (12/06/1981), BallewijersSlangebeekbronnen (30/05/1984, gedeeltelijk vernietigd 20/11/1990), het Militair domein Molenheide (23/02/1995) te Zonhoven, de Vallei van de Dorpsbeek (26/08/1993), het Domein van Bokrijk (12/02/1947) en het Natuurreservaat “De Maten” (21/08/1975 en 21/01/1976) en de omgeving van de Slagmolen (29/05/1995) te Genk). Enkel het Domein van Bokrijk valt geheel binnen de grenzen van het plangebied. Volgens de bepalingen vernoemd in het beschermingsbesluit van 20 januari 1947 is de bescherming gebaseerd op de esthetische waarde van het landschap. Op basis van onderzoek gevoerd door het Agentschap Onroerend Erfgoed, wordt echter volgende eigentijdse invulling van de landschapswaarden voorgesteld, gerelateerd aan de overwegende landschapskenmerken: Esthetische waarde Op het moment van de bescherming en in de tijdgeest van toen ging de aandacht naar het kasteeldomein, zowel als naar het natuurschoon. Naast het landschappelijk park met zijn aanhorigheden (kasteel, dreven, wegen, …) gaven de bossen en heide, de bouw-, hooien weilanden, de vijvers en moerassen het gebied een hoge belevingswaarde. Natuurwetenschappelijke waarde De genoemde landschapskenmerken bezitten tevens een bijzondere ecologische waarde; waarbij hun biodiversiteit gepaard gaat met hun belevingswaarde. Onder andere liggen zowel ten oosten (Het Wik), als westelijk landschapsecologisch belangrijke vijvercomplexen. Daarnaast zijn het arboretum en verspreid voorkomende bomen(groepen) al dan niet in bosverband in botanisch en/of dendrologisch opzicht van belang. Historische waarde De contouren en krijtlijnen van het historische domein Bokrijk, zowel als zijn latere evolutie, zijn in hoge mate herkenbaar. Delen van het kasteelpark en zijn aanhorigheden en een aantal bossen, vijvers en weilanden zijn historisch stabiel. Op sommige plaatsen is de aarden wal rond het oorspronkelijke domein nog zichtbaar. Sociaal-culturele waarde Domein Bokrijk is onderdeel van een hydrografisch landschap (het bosrijk vijvergebied tussen Kempisch Plateau en Demer), herkenbaar en typerend voor Midden-Limburg als landschapstype en in die zin van belang in de imagovorming en het zelfbewustzijn van de regio. Het domein bezit tevens belangrijke troeven op het vlak van educatie en recreatie. Deze maken an sich geen deel uit van de landschapswaarden, maar worden hier pro memorie vermeld met het oog op het premiestelsel, volgens hetwelk een landschapspremie kan toegekend worden voor bepaalde ontsluitings-, onderzoeks- en voorlichtingswerkzaamheden. In voorkomend geval moeten deze vermeld zijn in het landschapsbeheersplan en gerelateerd aan de genoemde landschapskenmerken (kasteeldomein met aanhorigheden; bossen en resterende heide; bouw-, hooien weilanden; vijvers en moerassen). Op de bescherming als landschap zijn de volgende maatregelen en richtlijnen van toepassing: 1) art. 14 van het landschapsdecreet (Hoofdstuk III Beschermingsvoorschriften). 2) de algemene beschermingsvoorschriften (BVR van juni 1997 houdende algemene beschermingsvoorschriften, advies- en toestemmingsprocedure, instelling van een register en vaststelling van een herkenningsteken voor beschermde landschappen, zoals gewijzigd), voor zover zij niet strijdig zijn met de specifieke voorschriften bepaald in het beschermingsbesluit.

42



3) de specifieke beschermingsvoorschriften van het voormelde beschermingsbesluit; deze bepalen samengevat het volgende: Vanwege het mogelijke brandgevaar dat dreigt voor het natuurschoon, werd eveneens gesteld dat het Provinciaal Domein slechts beperkt toegankelijk gemaakt mocht worden voor het publiek en er sowieso geen vuur gemaakt mocht worden (zie eveneens Bijlage 9). Daarnaast werd het verbod ingesteld op het plukken van vruchten, het beschadigen van de vegetatie of het bejagen van dieren. Bij de uitbating van de vijvers diende het faunistisch en floristisch belang te primeren en mocht de esthetische waarde van het landschap niet geschaad worden. Verder mogen er geen kaalkappingen meer geschieden en dienen de aanwezige heideterreinen behouden te worden voor de schoonheid van het landschap. Sportterreinen en gebouwen worden ook niet aangelegd wanneer zij niet passen in het kader van het landschap. Tot slot wordt nog gesteld dat het landelijk karakter van de wegen behouden moet blijven, er geen graafwerken uitgevoerd mogen worden die het natuurschoon ontsieren en het waterstelsel van het domein mag geen grondige wijzigingen ondergaan. Het Openluchtmuseum Bokrijk (zie Figuur 1.4), officieel gelegen te Genk, Bokrijklaan 6, Strijphout, is op september 1996 eveneens beschermd als monument, overeenkomstig de bepalingen van het decreet van maart 1976 tot bescherming van monumenten, stads- en dorpsgezichten (gewijzigd bij het decreet van 22 februari 1995) omwille van het algemeen belang gevormd door de volkskundige waarde als een unieke verzameling van gebouwen met huisraad, afkomstig uit verschillende regio's van Vlaanderen en in het museum gegroepeerd volgens drie landschapstypes: heidelandschap (Kempen), heuvellandschap (Haspengouw en Brabant) en laagland (Oost- en West-Vlaanderen). Daarnaast is ook het huis “De Witte Engel” (houten achtergevel) in de Oude Stad beschermd als monument (13/04/1953, gewijzigd 13/01/1981).

Figuur 1.4: Zicht vanaf de ingang van het museum van Bokrijk. Het huidige uitzicht en de invulling van het beschermde landschap, staat weergegeven in Bijlage 10. Voorliggend landschapsbeheerplan behandeld bovendien niet het gehele beschermde landschap zoals weergeven op Kaart 1.6c: “Afbakening van de bescherminszones en aandachtsgebieden: Beschermde landschappen, monumenten en dorpsgezichten”, maar enkel de percelen in eigendom van de provincie Limburg en behorende tot het domein Bokrijk (inclusief natuurreservaat het Wik), zoals ook aangeduid op Kaart 1.1: “Eigendomssituatie”.



43

1.9.2.5. Traditionele landschappen, ankerplaatsen, relictzones De Landschapsatlas (2001) geeft beleidsmatig de traditionele landschappen, ankerplaatsen en relictzones weer. In het plangebied onderscheiden we de relictzone Domein Bokrijk, die tot het traditionele landschap Demerland behoort. Een relictzone is een gebied waarin de landschappelijke structuren op een herkenbare manier bewaard zijn gebleven. In de omgeving liggen de ankerplaatsen De Maten en het Heidegebied rond Laambeek, Roosterbeek en Slangebeek. Ankerplaatsen zijn de gedefinieerd als de meest waardevolle landschappelijke plaatsen die bestaan uit complexen van gevarieerde erfgoedelementen die een geheel of ensemble vormen. Ze zijn uitzonderlijk inzake gaafheid of representativiteit of nemen ruimtelijk een plaats in die belangrijk is voor de zorg of het herstel van de landschappelijke omgeving. Naast de beleidsmatige weergave in de Landschapsatlas (2001) kan de Vlaamse regering de aanduiding van een ankerplaats vaststellen overeenkomstig het Landschapsdecreet. Vervolgens vormt deze de basis voor de afbakening van een erfgoedlandschap bij de opmaak van ruimtelijke uitvoeringsplannen of plannen van aanleg. Nabij gelegen traditionele landschappen, ankerplaatsen of relictzones worden weergegeven op Kaart 1.6d: “Afbakening relictzones en ankerplaatsen (landschapsatlas)”.

44



2. Algemene beschrijving 2.1. Cultuurhistorische beschrijving7 2.1.1. Historisch overzicht 2.1.1.1. Ontwikkelingsgeschiedenis Evolutie pachthof Buksenrake Op maart 1252 verkoopt graaf Arnold IV zijn uitgestrekt domein Buksenrake, dat ongeveer overeenkomt met het huidige domein Bokrijk, aan de abdij van Herkenrode. Het bestaat uit een gemengd bos met veel Beuken, heiden, vennen en moerassen waarvan de waterhuishouding geregeld wordt door een grachtensysteem dat geënt is op de Vloedgracht, die nu Zusterkloosterbeek genoemd wordt. Bij de verkoop wordt uitdrukkelijk vermeld dat de graaf verwacht dat deze verkoop zijn zielenheil en dat van zijn voorouders en afstammelingen ten goede komt. Van dat ogenblik af worden alle graven van Loon, op uitzondering van Diederik van Heinsberg (1336-1361), in de abdijkerk begraven. Abdis Ingeltrudis II (1237-1257) slaagt erin om te Bokrijk een groot landbouwbedrijf uit te bouwen. Lekenbroeders richten een schuur, stallen en een woonverblijf in vakwerk op. Of de kern van deze landbouwuitbating zich op de plaats van het huidige kasteel bevond, blijft bij gebrek aan archeologisch onderzoek in het ongewisse. Het gebouwencomplex wordt omgracht en rond het ganse domein wordt een tweede gracht gegraven. Op die manier blijft men bespaard van de ergste wateroverlast. Op het domein worden schapen gehoed voor wol, melk en kaas. Rundvee zorgt voor melk, boter en kaas. De geslachte dieren leveren niet alleen vlees. De huid wordt tot leder verwerkt en van de horens en de beenderen worden kammen, knopen en andere voorwerpen gemaakt. Extensieve bijenteelt levert niet alleen honig, de enige zoetstof die op dat ogenblik beschikbaar is, maar ook bijenwas voor kaarsen. Het veen wordt afgegraven en levert brandstof. Op de plaatsen waar het veen ontgonnen is, ontstaan grote vijvers waarin vis gekweekt wordt voor de magere dagen en de vastenperiode. In de loop der tijd wordt de volledige waterhuishouding van het domein aangepast zodat bevloeiing voor bijkomende hooioogsten kan zorgen, waardoor meer vee kan overwinteren. De verbeterde afwatering verhindert daarenboven dat de vennen en de weidegronden verzuren. Er worden systematisch eiken en andere bomen aangeplant voor kaphout en bouwmateriaal. Deze bomen hebben ook een gunstige invloed op de waterhuishouding en bezorgen tijdens de zomermaanden schaduw aan het vee. In de loop van de 14de eeuw geeft de abdij het directe beheer van haar landbouwuitbatingen steeds meer uit handen. Voortaan worden pachters ingeschakeld die telkens een pachtcontract of “taust” van zes jaar krijgen. De oudst bewaarde taust van Bokrijk dateert uit 1430. Abdis Aleidis van Rijkel (1414-1433) laat in het gedetailleerde pachtcontract met Robyn van Papenhoven een hele reeks verplichtingen opnemen in verband met het onderhoud van de grachten, de aanleg van visvijvers en het houden van rundvee en paarden (zie verder 2.1.1.5). De opeenvolgende pachters staan meestal op halfwin; dat betekent dat de helft van de opbrengst voor de pachter is en de helft voor de abdij. Een eeuw later geeft abdis Mechtildis de Lechy (1520-1548) de opdracht een nieuw woonhuis op te trekken. Daarbij worden eiken gebruikt die op het domein zelf groeien. Tijdens de periode 1542-1545 wordt in hetzelfde eikenbos opnieuw gekapt, ditmaal voor de bouw van het refugiehuis dat de abdij te Hasselt laat bouwen. Dit indrukwekkende gebouw prijkt nog op de hoek van de Maastrichterstraat en de Persoonsstraat. Vanaf het midden van de 16de eeuw fungeert Bokrijk als een centrum waar de tienden van de overige Kempense bezittingen van Herkenrode betaald worden. Gedurende dezelfde periode ontstaan grimmige 7

Bron: Leppens, P.: “Bokrijk. Van kloosterdomein tot openluchtmuseum”; Website Provinciaal Domein Bokrijk; Website Wikipedia; Website erfgoed Vlaanderen.



45

discussies met het stadsbestuur van Hasselt over het gebruik van de “vroente” (gemeenschappelijke weidegrond) die tussen Hasselt en Bokrijk ligt. Het conflict mondt uit in een heuse overval door de Hasselaren waarbij heel wat vernielingen aangericht worden. Met de godsdiensttwisten tussen katholieken en protestanten op de achtergrond reageert de abdij scherp. Uiteindelijk worden zeven Hasselaren gevangen genomen en één Hasselaar, Willem Hoydonck, wordt te Kuringen op 15 juli 1552 onthoofd. Meer dan 100 stedelingen moeten een schadevergoeding betalen. Bokrijk wordt voortaan zonder enige discussie tot Genk gerekend en niet tot de stad Hasselt. De Hasselaren verliezen elk recht op het gebruik van de vroente. In de loop van de volgende decennia wordt Bokrijk zo rationeel mogelijk uitgebaat en krijgen de pachters vaak concrete opdrachten om het rendement te verbeteren. Daarbij wordt niet alleen aandacht besteed aan nieuwe ontginningen maar ook aan bosbeheer en viskweek (zie verder). Hoewel het huidige kasteel uit het laatste decennium van de 19de eeuw stamt, herinneren nog heel wat elementen aan de tijd dat de abdij van Herkenrode eigenaar was. Het woonhuis van de pachthoeve bevond zich op de plaats van het huidige kasteel. De linker- en de rechtervleugel met dienstgebouwen, die tussen 1744 en 1754 verbouwd werden, kan men herkennen in het koetshuis (links) dat nu dienst doet als restaurant en de kantoren die in de rechtervleugel gevestigd zijn. Ook de grote kasteelpoort, die op de as staat van de oude weg naar Herkenrode, lijkt in grote trekken het karakter van de poort van de pachthoeve bewaard te hebben. Of de typisch 18de-eeuwse smeedijzeren muurankers en windvanen ook hergebruikt zijn, is voorlopig niet duidelijk. De gevel van de achterliggende schuur lijkt uit dezelfde periode te stammen. Deze gevel diende lange tijd als voorgevel van het vorige infokantoor van het Openluchtmuseum. De schuur werd in 1937 door brand verwoest en is in 1938 slechts gedeeltelijk terug opgebouwd. Het kasteelpark Tijdens de 18de eeuw waren enkele pachters van het domein van Vogelzang te Heusden-Zolder verwant met pachters van Bokrijk. Daarom mag aangenomen worden dat een gedeelte van het planten zaaigoed dat in Bokrijk gebruikt werd, afkomstig was van Vogelzang, waar de blinde baron Jean-Louis de Villenfagne op het einde van de 18de eeuw niet alleen Grove dennen en Douglassparren liet aanplanten, maar ook andere harsachtige bomen. Een ander gedeelte van de zaden en de planten kwam waarschijnlijk van de plantentuinen van de families Hermans, de Pierpont en anderen uit Herk-de-Stad, die sinds lang Moseik (Quercus cerris), Moeraseik (Quercus palustris), Paardenkastanje (Aesculus hippocastanum en Fijnspar (Picea abies in hun collecties hadden. Notaris Isidore Goetsbloets liet ook in opdracht van de familie Coghen reeds in 1881 te Bokrijk verschillende soorten Amerikaanse eiken inzaaien. Het zal niemand verwonderen dat de toenmalige eigenaar Edgard Maris zijn oud-overbuur en kennis Jan Creten, die zelfs in een grote stad als Luik zijn vakkennis mag tonen, vraagt om zijn kasteel meer standing te geven door de aanleg van een Engels park. De plannen dateren van augustus 1891 en meer dan een eeuw later kunnen in het Openluchtmuseum nog steeds een aantal bomen bewonderd worden die door hem geplant werden (zie Figuur 2.5). Het landschapspark van 38 ha strekt zich uit ten westen van het kasteel, gedeeltelijk in het huidige Openluchtmuseum. Vanuit het kasteel strekt een lichtglooiend landschap zich uit van het rond punt aan de linkerzijde over enkele honderden meter tot aan de verharde weg die naar het arboretum aan de rechterzijde voert. Doorzichten wekken de indruk dat het park groter is dan in werkelijkheid. Creten zorgde ervoor dat alle kronkelende paden iets dieper liggen zodat ze het blikveld niet storen. Exotische bomen werden in groepjes van 3, of exemplaren aangeplant zoals het groepje Rode beuken (Fagus sylvatica ‘Atropunicea’ of als solitaire bomen zoals de Moseik (Quercus cerris en de Treurbeuk (Fagus sylvatica ‘Pendula’ aan de zuidzijde van het kasteel. Deze, inmiddels verdwenen, enorme treurbeuk stamde van een zeldzame ent van een treurvorm die in 1836 in Engeland ontdekt werd. De waterpartij, voorzien door Creten, werd pas na de afwerking van het kasteel in 1896 door graaf de Meeûs gegraven. In de uitgestrekte graspartijen, die ook voor hooigras gebruikt werden, bleven enkele oude bomen als natuurmonumenten behouden zoals de majestueuze Zilverlinde (Tilia mansjurica rechts in het massief langs de weg naar het kasteel. Ook de Mammoetbomen, waarvan er nu nog zes in het park overblijven, werden door Creten voorzien, net als de Mammoetboom links van het koetshuis en de Ceder (Cedrus libani op de binnenkoer van het kasteel. De Mammoetbomen (Sequoiadendron giganteum), ook wel “boksbomen” genoemd vanwege hun typische vezelachtige en zacht aanvoelende schors zijn afkomstig van de westelijke hellingen van de Sierra Nevada en werden pas na 1853 in Europa ingevoerd. Voor het kasteel, vlak naast het standbeeld van gouverneur Roppe, schittert een indrukwekkende

46



Nordmann-zilverspar (Abies nordmanniana die door Creten aangeplant werd. Links van de dreef naar het Groene Huis staan twee geweldige Atlasceders (Cedrus atlantica die afkomstig zijn uit het Atlasgebergte in Noord-Afrika. In de dreef zelf staan enkele bijzonder fraaie Douglassparren (Pseudotsuga menziesii), waarvan er elders in het domein nog vele tientallen groeien; evenals zeven Reuzenlevensbomen (Thuja plicata die in een halve cirkel geplant zijn achter twee enorme Atlasceders. Op het ogenblik van de aanleg van het Engels park bevonden zich, waar zich nu het kruispunt bevindt aan de herberg Sint-Gummarus en de kerk van Erpekom, enkele eeuwenoude Beuken. Van de drie reusachtige Zomereiken, die als trotse schildwachten voor het kasteel stonden, zijn er inmiddels twee gesneuveld ten gevolge van respectievelijk zwamziekte en blikseminslag. Hoewel de dikke Zomereik (Quercus robur langs de Kilbershoeve uit Meeuwen inmiddels hol was, werd hij jarenlang uit respect bewaard en verstevigd met stalen pinnen. Maar enkele jaren geleden moest deze eeuwling buigen voor een stormwind. Verder op het dorpsplein trotseren nog twee reuzenzomereiken weer en wind. Al even opvallend is de Calocedrus waarvan er slechts een tiental exemplaren in België groeien. De bossen De enorme houtverkopen in februari 1890 door Edgard Maris, geven een goed idee van de investeringen die de vorige eigenaars in de bosbouw deden: 416.600 Grove dennen, 8.700 lorken en enkele honderden loofbomen. De graven de Meeûs (1895-1917) hadden eveneens veel aandacht voor bosbouw. Zij herbebosten meer dan 80 ha. Meer dan 17 ha oud bos werd opnieuw aangeplant. Daarnaast veranderden zij de bestemming van verschillende percelen. Er kwamen meer dan ha visvijvers bij. Meer dan ha heide werd omgevormd tot landbouwgrond en op meer dan ha werden hoogstamboomgaarden aangeplant. ha heide werd bebost en meer dan ha werd weide. Tijdens het volgende decennium kromp het bosareaal door intensieve kapping met bijna 30 ha. Het verslag, dat in 1925-1926 door het Ministerie van Financiën opgemaakt werd, geeft een goed beeld van de situatie een 35-tal jaar na de ingrepen door Creten. Uit alles blijkt dat Creten een goede keuze maakte in functie van de ondergrond en van de ligging van het terrein. Achteraan, aan de westkant van het domein, liep een dreef naar Diepenbeek, aan de oostkant in de richting van Zonhoven. Deze dreef vormde de grens tussen het park en het landbouwgebied. In de onmiddellijke omgeving van het kasteel vormde de Heide met bijna 14,5 ha een belangrijk element in het landschapspark. Hier kon men genieten van niet minder dan 115 Fijnsparren, 340 eiken, 338 berken, 169 Beuken, 65 Douglassparren en één lork. Ernaast lag een Douglasdreef met 174 bomen. Op het Zonhoven Veld van iets meer dan 13 ha stonden 229 eiken, waaronder heel dikke, zeer oude Beuken, 53 harsachtigen zoals Douglassparren, cipressen en lorken, een mengeling van 75 bomen van deze soorten, 230 dennen, sparren en ceders en 57 Grove dennen. Bockryck met een oppervlakte van bijna ha, vormde de voornaamste toegangsdreef tot het kasteel: 69 Canadese populieren, 58 Douglassparren, Fijnsparren, 64 Amerikaanse eiken en 14 Zomereiken. In Eike Bosch dat meer dan ha groot was, lag het accent zoals de naam al doet vermoeden op loofbomen: 451 geknotte eiken, 25 kastanjes, olmen, Valse acacia’s en linden, 248 berken en elzen, 15 Grove dennen, 10 lorken, 41 Douglassparren en 40 Fijnsparren. Op dit perceel bevond zich een pinetum van 6.905 jonge Grove dennen en 128 Douglassparren.



47

Figuur 2.5: Beuk in het Openluchtmuseum aangeplant door Creten (bestand MU8a)8 Houtverkoop blijft belangrijk Uit verschillende krantenadvertenties blijkt dat bosbouw nog steeds een essentiële rol speelde. Jaarlijks werd gekapt en (her)aangeplant. Toch kreeg de landbouw veel aandacht. Onder impuls van de toenmalige provinciegouverneur Goupy de Beauvolers groeide de belangstelling voor de veeteelt. Er werden niet alleen schapen en runderen gekweekt maar ook varkens en verschillende hoenderrassen. Ook het belang van de visteelt nam toe. De visvijvers werden dagelijks gecontroleerd op dijkbreuken en afvoerproblemen. Om het onderhoud te vergemakkelijken werd een smalspoor aangelegd waarvan een deel tot voor kort nog zichtbaar was. Het riet werd regelmatig gekapt. Natuurlijke concurrenten zoals Otters werden meedogenloos bestreden. De Zusterkloosterbeek en de Kapelbeek, die op dat ogenblik erg visrijk waren, werden eveneens grondig onderhouden. In de acht kilometer lange Zusterkloosterbeek, die een vrij groot verval heeft, zwommen tijdens de 19de eeuw Beekprik, Blankvoorn, Zeelt, Rietvoorn, Paling en enkele exoten zoals Dwergmeerval en Amerikaanse hondsvis. Roofvissen zoals Snoeken worden er tot de jaren ’30 van de 20ste eeuw nog met de strop gevangen. Al deze vissoorten, met uitzondering van de Beekprik, waren afkomstig uit de omliggende visvijvers. Aardhout te Bokrijk “Woensdag 14 februari 1894 om 10 uren ’s morgens zal de heer graaf de Meeûs, eigenaar te Brussel ter meest biedende door de directie van de notaris Portmans ter plaatse verkoopen: hectaren schoon zevenjarig aardhout in koopen verdeeld, staande te wassen op het domein te Bokrijk ter plaatse genaamd Bitseweyer, Rietweyer en Turfweyer”. Takhout te Bokrijk “Woensdag 28 februari 1894 om 10 uren ’s morgens zal Madame de wed. Houbrechts onder de directie van de notaris Portmans ter plaatse verkoopen: 100 koopen takhout, liggende in de bosschen van het domein te Bockrijk. Bijeen te komen bij Casimir Bellefroid”. 8

Zie ook Tabel 2.37 en Kaart 2.13b: “Bijzondere plantensoorten”.

48



Heesters, esschen en mutsaarden te Bokrijk “Woensdag 26 februari 1896, om 10 uren ’s morgens op verzoek van de heer graaf de Meeûs-de Potesta, eigenaar van het kasteel te Bokrijk, zal door notaris Portmans verkocht worden: 10.000 dennenmutsaarden, 6.000 eiken- en elzenmutsaarden, dienstig voor de bakkers, 4.000 mutsaarden van sleunhout. Dit alles zich bevindende in mijten tegen de kiezel op eenige meters afstand van het station. Ongeveer 600 esschen en heesters, in koopen verdeeld, staat te wassen in Streephout langs de kiezel en in Turfweyer bij de Kruisdreeft. Bijeen te komen ten herberge van Casimir Bellefroid De garde Emile Rogiers is gelast de liefhebbers de koopen aan te wijzen”. Schaarhout en dennendunsel te Bokrijk “Donderdag 17 December 1896, om 10 uren ’s morgens zal de heer graaf de Meeûs-de Potesta op het kasteel te Bokrijk onder de directie van notaris Portmans verkoopen: Omtrent 25 ha schaarhout van 7, of jaar ter plaatse Streephout en Hoekweyer. De hagen rond de Groote Weide en Hasseltveld en tusschen de groote Mouffartweyer en Keizerweyer. Het schaarhout staande te wassen in het Wiek. Dit alles verdeeld in koopen. Schoon dennendunsel in koopen verdeeld, dienstig voor boonstaken, latten, rekwerk en kepers ter plaatse aan de Dikke Den, Kapelhof, langs den kiezel en aan Valkboschdreeft. Vergadering aan de Dikke Den. De garde Emile Rogiers is gelast de liefhebbers de koopen aan te wijzen”. In de kranten wordt vaak ook wassend gras te koop werd aangeboden. Jacht Naast landbouw en visserij, werd er ook geregeld gejaagd te Bokrijk. Vooral Konijnen vormen een ware plaag. Dit trekt natuurlijk vele stropers aan uit de omgeving. Er zijn natuurlijk boswachters op het domein maar een goed stroper weet daar wel raad mee. Minderbroeder Lucien Cox, de zoon van een boswachter, die zijn naam gaf aan een van de vijvers, herinnert zich nog levendig het verhaal dat zijn vader hem op hoge leeftijd vertelde over de tragische gebeurtenissen van 1904, waarbij een stroper het leven liet. Uit het jachtdagboek van Raymond de Meeûs (°1893): 1906: 55 Konijnen, Hermelijn; 1907: 60 Konijnen, 18 Eekhoorns, 11 Vlaamse gaaien; 1908: 220 Konijnen, Witgatjes;

Patrijzen,

Fazant, 10 eenden,

Watersnippen,

1909: 238 Konijnen, Fazanten, (Hout)snippen, eenden, Witgatjes, Vlaamse gaaien, reiger, kiekendief, (Rans)uil; 1910: 284 Konijnen, talingen, reigers;

Hazen,

Fazanten,

(Hout)snip,

1911: 64 Konijnen, Hazen, 18 patrijzen, Fazanten, 18 talingen, Kieviten, Roerdomp, Witgatje;

Kieviten,

reiger,

Watersnippen, 14 talingen,

lijsters,

eenden,

Watersnippen,

Houtduiven, 12 eenden, 41 (Hout)snippen,

1912: 343 Konijnen, Patrijzen, (Hout)snippen, eenden, Watersnippen, talingen, reiger; 1913: Haas, 201 Konijnen, Eekhoorns, 14 Fazanten, 12 (Hout)snippen, lijsters, Houtduiven, 25 eenden, 40 Watersnippen, 22 talingen, Kieviten, Raven (kraaien), Buizerd, Koekoek, Kat; 1914 (van januari tot augustus): 70 Konijnen, eenden, Watersnip, talingen, Kieviten. Teloorgang van Bokrijk als landbouwbedrijf Tot 1890 waren er vele eigenaars en in deze periode werden de gebouwen grotendeels verwaarloosd. De familie Maris-Vanhese liet in 1890 het vervallen woongedeelte afbreken, maar spaarde de bijgebouwen. Ze bouwden op de plaats van de vroegere woning een neoclassicistisch kasteel, dat ze echter niet konden voltooien. Ze verkochten in 1896 het kasteel en het domein aan graaf de Meeus, die het voltooide. De graaf baatte op het domein tot aan het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog een ijzerwinning uit. Tijdens de oorlog verkocht hij het domein en het kasteel aan een Joodse familie uit Duitsland. In 1919 legde de Belgische staat beslag op het domein en verkocht het aan de S.V. Middenkredietkas van de Belgische Boerenbond in 1928. Bokrijk werd ingericht als modellandbouwuitbating. Deze modellandbouwuitbating mislukte door de crisis en het faillissement van de Boerenbond, waarna het domein in 1938 in handen van de Provincie Limburg kwam (zie verder 2.1.1.5).



49

Sporen van het oude landschap De oudste wal, die dateert uit 1252, werd gebruikt als verbindingsweg naar de dreef DiepenbeekZonhoven. Men kan de wal herkennen op de scheiding tussen de wandelweg en de kruidentuin, rechts achter de ingang van het Openluchtmuseum. De grote aarden wal die rond het domein loopt en die in 1550 opgehoogd werd, kan men gemakkelijk volgen langs de visvijvers de grote Moffert, Kisseweyer en de grote Turfvijvers op de grens tussen Genk en Hasselt ter hoogte van Kiewit (zie ook verder Figuur 2.18). Bij de vijvers kan men de oudste fase waarin losse vijvers met elkaar verbonden waren door kleine verbindingskanalen, relatief gemakkelijk onderscheiden van de meer recente waterplassen. De huidige Zusterkloosterbeek is een oude vloedgracht die het domein stroomafwaarts doorkruist van rechts, komende uit Zonhoven, naar links in de richting van Hasselt. De Kapelbeek is tijdens de 19de-eeuwse ontginningen gegraven als afvoer voor het grachtensysteem (zie ook Bijlage 11). De oude dreef in de richting van Hasselt en Herkenrode herkent men gemakkelijk. De weg vertrekt aan de kasteelpoort, die zich op dezelfde plaats bevindt als de toegangspoort van het verdwenen pachthof. De dreef loopt recht door, langs de oude wal en komt voorbij de Wellenshoeve, die pas in 1953–1955 gebouwd werd. Voorbij het dorpsplein van het huidige Openluchtmuseum splitst de weg zich, rechts richting Zonhoven en links over de steenweg Genk-Hasselt (Halve Weg) richting Diepenbeek. De huidige Krimlindedreef aan de parking van het kasteel volgt de loop van de oude sparrendreef in de richting van het centrum van Genk. De Eerste Wereldoorlog Op de Zonhoverheide, ten noorden van Bokrijk, werd een schietterrein aangelegd. Vanuit Kiewit vuurde men richting Genk zodat de kogels insloegen op de Boksberg. Vanuit de houten toren achter in het bos later vervangen door de betonnen toren, die er nog steeds staat controleerde men de schietoefeningen. Heel wat bomen werden vernield. Vanaf 1916 verslechterde de toestand opnieuw. Er werden meer Duitse troepen in Genk gelegerd en voor korte tijd werd er een oefenterrein voor mijnenwerpers aangelegd. De Duitse bezetter eiste steeds meer hout en bomen op. Veel hout werd opgekocht door een maatschappij gevormd door enkele Duitsers en Belgen. De situatie werd zo erg dat de toenmalige graaf Alphonse vreesde dat de Duitsers de hele houtvoorraad zouden aanslaan. Hij besloot het zekere voor het onzekere te nemen en verkocht het domein op 29 november 1917 aan ingenieur Humier (of Plumier?) uit Sint-Gillis Brussel en de Antwerpse makelaar Jules Vanderbeek. De nieuwe eigenaars zetten de uitbating van het domein verder maar pleegden roofbouw op het bosbestand. Zij verkochten een aantal percelen landbouwgrond op de Genker Heide en de Craenevennen langs de steenweg Hasselt-Genk. De Tweede Wereldoorlog Op 10 mei 1940 breekt de Tweede Wereldoorlog uit. Elk initiatief te Bokrijk is voortaan ondergeschikt aan de oorlogsomstandigheden. Op 18 maart 1941 geeft de bestendige deputatie aan mijningenieur Renaat Van Thillo, leider van De Vrijwillige Arbeidsdienst voor Vlaanderen de toelating om er in samenwerking met de domeinbeheerder een arbeiderskamp in te richten. De vrijwilligers dragen een geel uniform en krijgen een hele reeks taken toebedeeld. Zij worden samen met de verplicht tewerkgestelden ingeschakeld om het grachtenstelsel van het domein in orde te brengen en onderhoudswerkzaamheden uit te voeren. Zij oogsten en bewaakten de landbouwvruchten en kregen de opdracht woest terrein te ontginnen en klaar te maken voor de uitbouw van het arboretum, waarvan de aanleg door gebrek aan middelen tot dan toe niet uitgevoerd was. Daarnaast worden zij ingeschakeld bij het onderhoud van wegen, vijvers, beplantingen, bossen en bij het natuurbeheer; kortom alle mogelijke klusjes. Tijdens de oorlogsjaren wordt in Bokrijk veel aandacht geschonken aan veevoedergewassen zoals bieten. Op een 20tal ha wordt witlof gekweekt en op een aantal percelen wordt raapzaad voor de productie van olie geteeld. In de kasteeltuin wordt vooral prei aangeplant. In de zomer van 1942 wordt in het kasteel door de Bestendige deputatie een politieschool opgericht. Vanaf 17 augustus volgen 21 agenten een drie maanden durende opleiding. Het jaar nadien wordt de cursus opnieuw ingericht. Op de muur staat: Tucht is als een hamer, hij slaat maar vormt! 1944 wordt een beslissend jaar. De geallieerden drijven hun oorlogsinspanningen op en in de periode van maart tot juni 1944 worden talloze nachtelijke bombardementen uitgevoerd. Twee vliegtuigen storten neer in de omgeving van Bokrijk: een bommenwerper vlakbij het terrein van de Broeders van de Christelijke Scholen, een jachtvliegtuig in de Kneippstraat, een 100-tal meter van het kerkhof. Gedurende

50



de laatste oorlogsmaanden legert een vijftigtal SS’ers met een vijftal tanks op het kasteel. Nadat Engelse verkenningstoestellen de vijandelijke aanwezigheid opgemerkt hebben, volgen bombardementen die hen op de vlucht drijven. Tijdens de laatste gevechten wordt het domein door bommen getroffen. De kasteelkapel loopt schade op en ook de bomen in de omgeving en dieper in het domein, zoals onder meer bij het Wiek. De Amerikaanse soldaten, die na de bevrijding in het kasteel legeren, laten eveneens hun sporen na. Na het definitieve einde van de vijandelijkheden duurt het een tijdje voor alle bommenkraters opgevuld zijn. De trein, die tijdens de oorlogsjaren in onbruik geraakt is, rijdt weer tussen Hasselt en Maaseik. Het leven herneemt stilaan zijn normale gang. De tijd is rijp om de vooroorlogse plannen te realiseren. In zijn rede tot de provincieraad stelt gouverneur Verwilghen op juli 1945 het zo: “Bokrijk is een heerlijk domein dat ons in de mogelijkheid stelt een beeld weer te geven van al wat Limburg op natuurkundig en folkloristisch gebied bezit. Een Open Lucht Museum zoals er in Scandinavië en Nederland reeds bestaan zou een prachtige aanwinst zijn, die naar onze provincie vele toeristen zou aanlokken. We hebben dit plan reeds voor de oorlog vooruitgezet en zouden gelukkig zijn het in de toekomst te zien verwezenlijken…” De naoorlogse periode Vanaf 1945 wordt een grootscheeps initiatief tot massale herbebossing opgestart zodat er op korte tijd ongeveer 70 ha bos bijkomt. Het algemeen belang van het domein wordt op 12 februari 1947 onderstreept door de wettelijke bescherming als landschap. Op dat ogenblik bedraagt het bosareaal 217 ha; de woeste grond bedekt nog slechts 55 ha en de landbouwgrond nog slechts 132 ha in plaats van bijna 200 ha. Bij aanplant van het nieuwe bos krijgt een gemengd naald- en loofbos de voorkeur. Daarnaast zijn ook nog eens bijna 40 ha bossen verjongd. In 1948 wordt de dreef van Rode beuken aangeplant die de steenweg Hasselt-Genk nog steeds verbindt met de ingang van het Openluchtmuseum. Hetzelfde jaar wordt het Provinciaal Centrum voor Bosbiologie opgericht dat later omgevormd wordt tot een zelfstandig bedrijf: het milieuanalytisch laboratorium LISEC. Vanaf 1950 begint de restauratie van de binnenzijde van het kasteel. Twee jaar later opent het caférestaurant zijn deuren. Tegelijk wordt Bokrijk uitgebouwd tot een domein waar cultuur, ontspanning en toerisme een ruime plaats krijgen, naast de natuur. In 1952 wordt in de bovenzalen van het kasteel een wetenschappelijk en natuurhistorisch museum ingehuldigd, een verre voorloper van het Provinciaal Natuurcentrum Het Groene Huis dat thans gehuisvest is aan de rand van het arboretum. Een jaar later, op oktober 1953, besluit de bestendige deputatie om een openluchtmuseum op te richten dat moet uitgroeien tot een staalkaart van het plattelandsleven in Vlaanderen. De werken zijn al in de lente van 1953 gestart en twee jaar later wordt de eerste hoeve afgewerkt: de Engelenhoeve, een typische Kempische langgevelhoeve, geschonken door de gemeente Lummen en gerestaureerd naar de romantische ideeën van de Lummense kunstschilder Karel Wellens. Maar het duurt tot 12 april 1958 het jaar van de Brusselse Expo vooraleer het Provinciaal Openluchtmuseum officieel geopend wordt door de huidige vorst, toen nog prins, Albert II. Ondertussen is er heel wat gerealiseerd. Na het hertenpark (1948), met een zestal herten, volgt tijdens het voorjaar van 1951 de inrichting van een speeltuin omzoomd door snel groeiende Italiaanse populieren. De Vlaamse Toeristen Bond neemt het initiatief tot de aanleg van een wandelpad van Hasselt naar Genk dat het domein doorkruist en dat naar de Hasseltse arts en veearts Dr. Willems genoemd wordt. De rozentuin met in het midden een standbeeld van koningin Astrid door Raf Mailleux wordt in 1953-54 door de Nederlandse Heidemaatschappij aangelegd in de ommuurde kasteeltuin. Het jaar nadien legt landbouwingenieur Jozef Hiemeleers de basis voor de kruidentuin. In het midden van de jaren ’50 wordt een uniek arboretum van een 13-tal ha voor het publiek geopend na jarenlang voorbereidend werk door Gaston Geerts, Jozef Hiemeleers en meester Gillis Gielen en de inzet van een ganse ploeg Bokrijkse “groenwerkers”. Het is in de loop der jaren uitgegroeid tot een landschapspark met internationale faam door de aanplanting van magnolia’s, rododendrons, bamboe en hulst rond een 7-tal indrukwekkende waterpartijen. In 2008 werd de 50ste verjaardag van de opening van het Openluchtmuseum gevierd in aanwezigheid van koning Albert II en koningin Paola. In een tijdsspanne van een halve eeuw is het museum uitgegroeid tot een begrip in Vlaanderen en nog steeds uniek in eigen land. Op Europees vlak is het een van de toonaangevende instellingen geworden in het landschap van de openluchtmusea. Jaarlijks ontvangt het museum ca. 350.000 bezoekers. Het totale aantal bezoekers van het Domein Bokrijk dus met inbegrip



51

van de speeltuin, het natuurgedeelte met o.a. het arboretum en het Groene Huis, het Adventure Park, het Wereldplein en de horecafaciliteiten buiten het museum ligt jaarlijks in de buurt van het miljoen. Het Openluchtmuseum heeft doorheen de tijd een belangrijke accentverschuiving ondergaan. Daar waar “founding father” Jozef Weyns het nog zag als een “reservaat voor de Vlaamse volkscultuur”, een oase waar de snel veranderende maatschappij van na de Tweede Wereldoorlog haar oorsprong kon bewaren, legt zijn opvolger Marc Laenen in de jaren ’70 meer de nadruk op de wetenschappelijke aanpak en het bewaren van bouwhistorische technieken. Rond 1990 komt er een einde aan de periode van overbrenging van gebouwen en kleinere constructies en winnen de instandhoudingswerken van het aanwezige patrimonium aan belang. Een van de laatste grote verwezenlijkingen is de bouw van een stadskwartier, de Oude Stad, waarvan echter alleen het Antwerps gedeelte gerealiseerd werd. Vanaf het einde van de jaren ’90, met het aantreden van conservator Annick Boesmans, komt de historisch en museaal onderbouwde beleving centraal te staan: het Openluchtmuseum wil de bezoekers het leven, het wonen en het werken van onze voorouders tonen en laten ervaren. In 1996 is het museum als geheel als monument beschermd en in 1999 volgt, in het kader van het toenmalig museumdecreet, de erkenning als museum van landelijk belang.

Figuur 2.6: Beukendreef van de Genkersteenweg naar Bokrijk, aangeplant in 1948.

2.1.1.2. Huidige situatie Het Provinciaal Domein Bokrijk Het Provinciaal Domein Bokrijk is momenteel 550 hectaren groot en ligt te midden van uitgestrekte bosen natuurgebieden. Het domein is het meeste gekend omwille van zijn Openluchtmuseum. Dit is slechts één onderdeel van een groter recreatief geheel. Op het domein werden ook een speeltuin, een arboretum en een geuren- en kleurentuin aangelegd. Verschillende wandelwegen en fietspaden die aansluiten op de routes in Belgisch-Limburg doorkruisen het geheel. In het domein vonden vanwege de mooie decors ook verschillende opnames plaats voor televisiereeksen en speelfilms zoals de tv-reeks Johan en de Alverman en de Suske en Wiske speelfilm “De duistere diamant”. Openluchtmuseum Bokrijk Het Openluchtmuseum van Bokrijk werd op 12 april 1958 officieel geopend. Een honderdveertigtal authentieke gebouwen vormen de kern van de erfgoedcollectie. Naast deze gebouwen bestaat de collectie verder uit gereedschappen en alledaagse gebruiksvoorwerpen. In het totaal omvat dit 30 000 stukken kwetsbaar erfgoed en getuigen van het dagelijkse leven van de 17e eeuw tot 1950. Het Openluchtmuseum werkt naar een interactieve en dynamische ontsluiting van haar erfgoedcollectie.

52



Gebouwencollectie Het Openluchtmuseum telt 140 authentieke historische gebouwen. De kleinere constructies zoals bakovens of rennen voor pluimvee worden hier niet meegerekend. Hoewel het oudste gebouw van 1507 dateert, bestaat de collectie hoofdzakelijk uit bouwwerken van de late 17e tot einde 19e eeuw. De nadruk ligt in het bijzonder op landbouwhoven en -schuren. Daarnaast zijn ook dagelijks belangrijke gebouwen voor het dorpsleven (smid, school, kerk, herberg en handwerkersgebouwen) in de collectie opgenomen. Tijdens de vroege opbouw van het Openluchtmuseum (1953-58), werd gericht gezocht naar gebouwen van historisch bouwtechnische waarde of gebouwen met typische stijlkenmerken voor een specifieke regio. De meeste gebouwen verkeerden toen reeds in een vergaande staat van verval. Met het oog op latere reconstructie, werden deze vervallen gebouwen afgebroken. Dit verplaatsen was een tijdrovend proces waarbij men elk object nummerde, intekende in een inventaris en bouwplan om vervolgens nauwgezet herop te bouwen. Alle gebouwen restaureerde men hierbij tot in hun meest oorspronkelijke staat. Al komen de gebouwen uit verschillende streken in Vlaanderen, in het Openluchtmuseum zijn zij als representatieve dorpskernen samengebracht. Het Openluchtmuseum brengt een doordacht beeld van het dorpsleven tijdens de nieuwe tijd en de vroegmoderne tijd. Museale werking Het Openluchtmuseum maakt de geschiedenis tastbaar en “zelf beleefbaar”. Oude ambachten kan men aan het werk zien. Het museumdeel van Oost-Vlaanderen en West-Vlaanderen toont onder meer mandenvlechten, wolverven, schoenmaken, houtdraaien, stro bewerken, vilten en hoedenmaken. Hiervoor trekt het Openluchtmuseum meester-ambachters aan. Het vreemde bos (Hugo Duchateau) Beeldend kunstenaar Hugo Duchateau realiseerde in 2002 de installatie “Het vreemde bos” in het Openluchtmuseum (zie Figuur 2.7). De installatie bestaat uit een 20-tal werken die langs de bospaden van en naar de museumdelen De Kempen, Oost- en West-Vlaanderen en de Oude Stad staan opgesteld. Inhoudelijk onderzoeken Duchateau's werken de symboliek en dubbele bodems van concepten als “bos”, “wonen”, “bosbewonen” en de relatie “mens natuur”. De installatie “Het vreemde bos” gaat geheel op in zijn omgeving en is hierdoor subtiel en toch bevreemdend aanwezig. Deze installatie is permanent te bezichtigen op openingsdagen van het Openluchtmuseum.

Figuur 2.7: Enkele van de werken van Hugo Duchateau in bestand MU3-4a. Arboretum9 Het Domein Bokrijk herbergt één van de omvangrijkste plantencollecties in België. Het Domein startte in 1965 met de aanleg van het Arboretum op een terrein van 18 hectaren. Een deel van de collectie werd 9

Zie verder ook Bijlage 1 en Bijlage 12.



53

binnen thematische siertuinen uitgewerkt: een Mediterrane tuin, een varentuin, een bostuin en een moerastuin. In Bokrijk kan men de nationale bamboecollectie bezoeken. Het Arboretum bezit daarnaast ook de grootste referentiecollectie voor Hulst (Ilex in Europa. Het Arboretum is als officiële proeftuin voor Hulst verbonden aan de Amerikaanse Holly Society. Ook voor Rododendron en Azalea's is Bokrijk gekend. Delen van de plantencollectie liggen ook buiten het Arboretum. Zo maken de kruidentuin, de moestuin (oude variëteiten) en de historische hoogstamboomgaard deel uit van het Openluchtmuseum. Vlakbij het kasteel en de speeltuin van Bokrijk ligt de Geuren- en Kleurentuin. De collectie van het Arboretum van Bokrijk kan worden geraadpleegd via PLANTCOL. Het Arboretum is bovendien het hele jaar geopend.

2.1.1.3. Evolutie van het bosbeeld Bosleeftijd De evolutie van het bosdomein wordt geschetst aan de hand van historische documenten en de volgende kaarten: de Ferraris kaart (+1775) (zie Kaart 2.1a: “Bosevolutie: areaal ten tijde van Graaf de Ferraris (1775)”); Vandermaelen kaart (+1845) (zie Kaart 2.1b: “Bosevolutie: areaal ten tijde van Vandermaelen (1845)”); Topografische ICM-kaarten (1910-1945) (zie Kaart 2.1c: “Bosevolutie: areaal ten tijde van ICM (1910-1940)”); Op kaarten van eind 18e eeuw (zie Figuur 2.8) staat slechts een beperkt deel van Bokrijk ingetekend als bos. In de loop van de jaren werden verschillende percelen bebost en sommigen (opnieuw) ontbost. Grote stukken bleven echter lang onbebost en zorgen voor een afwisselend landschap met vijvers, park en weiland (zie Kaart 2.2: “Bosleeftijd”).

Figuur 2.8: Kaart van Hasselt en omstreken, met aanduiding van Bokrijk op het einde van de 18e eeuw. Het overgrote deel werd pas bebost in de tweede helft van de vorige eeuw (134 ha van de 331 ha waarvan gegevens beschikbaar zijn, zie Tabel 2.5).

54



Tabel 2.5: Overzicht bosleeftijd. Bosleeftijd

Opp. (ha)

Ontstaan na 1930 (P=90%)

134,3801

Ontstaan tussen 1850 en 1930 (P=79%)

51,0260

Ontstaan tussen 1850 en 1930 (P=52%) of na 1930 (P=42%)

36,7093

Permanent bebost sinds 1775 (P=65%) of ontstaan tussen 1775 en 1850 (P=9%)

27,5854

Ontstaan tussen 1775 en 1850 (P=32%) of tussen 1850 en 1930 (P=54%)

17,8996

Ontstaan tussen 1775 en 1850 (P= 26%) of tussen 1850 en 2000 (P=66%)

14,8512


12,9818


12,5958

Ontstaan tussen 1775 en 1850 (P=42%), mogelijk permanent bebost sinds 1775 (P=23%)

11,9607

Permanent bebost sinds 1775 (P=87%)

11,3288

Totaal :

331,3192

De 11 hectaren die reeds sinds eind 18e eeuw bebost zijn, zijn hoofdzakelijk gelegen in bestanden AR1a, MU3a-MU5a, MU5d, PA4b en perceel PA2. Globaal gezien situeren de oudste bosbestanden zich langsheen de Zusterkloosterbeek, in het centrale deel van het museum, in het arboretum en de percelen PA2/PA4 (inclusief de overgang met het Wik).

2.1.1.4. Evolutie van het landschapsbeeld Zoals ook reeds blijkt uit bovenstaande beschrijving, kan ondermeer op basis van de Ferrariskaart, Vandermaelenkaart, e.d. de evolutie van het landschap te Bokrijk gereconstrueerd worden (zie Figuur 2.9, Figuur 2.10, Figuur 2.11 en Figuur 2.12). Ten tijde van graaf de Ferraris (eind 18e eeuw), staat slechts een beperkt deel van Bokrijk ingetekend als bos en de overgrote meerderheid van het landschap bestaat uit “woeste” grond (heide). Ook waren toen reeds een aantal grote vijvers aanwezig, evenals enkele dreven en landbouwpercelen. Typerend voor Bokrijk is ook de aarden wal die de westelijke grens van het domein afbakent en deze is één van de oudste landschappelijke relicten. Op heden is de aarden wal nog steeds duidelijk aanwezig in het landschap, alsook grote delen van het historisch (beekbegeleidend) bos. De vijvers zijn in de loop van de tijd meermaals gewijzigd van vorm, oppervlakte en aantal. De dreef die door bestand HA1a in noordelijke richting loopt, is ook reeds herkenbaar op de Ferrariskaart (Figuur 2.9).



55

Figuur 2.9: Ferrariskaart met aanduiding van vijvers, bossen, dreven, hagen, landbouwpercelen, aarden wal, …

56



Figuur 2.10: In de 2de helft van de 19de eeuw was het domein grotendeels bebost en de omwalling gesloten (Depot de la Guerre, uitgave 1878, toestand 1868).



57

Figuur 2.11: Het domein na de bouw van het kasteel en de parkaanleg (ICM, uitgave 1923, toestand 1908).

Figuur 2.12: Het domein net na de aankoop door de Provincie (ICM, uitgave 1939, toestand 1938).

58



2.1.1.5. Evolutie van het eigendomsrecht De vroegste bronnen tot de Franse overheersing Graaf Arnold IV van Loon en Chiny verkocht op maart 1252 een woud gelegen tussen Genk, Zonhoven en Hasselt aan de vrouwenabdij van Herkenrode te Kuringen bij Hasselt. Dit woud werd “Buscurake” of Buksenrake (“buk” beuk, “rake” een strook grond) genoemd, een plaatsnaam dat nadien over “Bouchreyck” evolueerde tot Bokrijk. De cisterciënzerzusters bouwden er een abdijhoeve, lieten vijvers uitgraven en plantten er bomen. De abdij verhuurde haar “grangiae” (hoeve) aan “halfwinnen” (= pachters die werkten voor de helft van de opbrengst). In 1447 werd Bokrijk een gewone pachthoeve. Het domein bleef eeuwenlang in het bezit van de abdij totdat de Franse revolutionairen de abdij in 1797 ophieven en het goed op 22 april van hetzelfde jaar verkochten aan een inwoner van Maastricht. Evolutie in de uitbating van het domein De “taust” of pachtcontract op 21 december 1675 afgesloten tussen abdis Claudia de Merode (1675–1702) en Jacob Vliegen voorziet een jaarlijks pachtgeld van 460 gulden Brabants aangevuld met 140 gulden Brabants ter vervanging van 350 grote karpers, die vroeger door de pachter geleverd moesten worden, 100 pond boter en een mand volwassen witvis en jonge vis. Het pachtrecht bracht ook verscheidene verplichtingen met zich mee. Zo is de pachter verplicht de akkers regelmatig te bemesten en te bezaaien en moet hij de teeltwisseling strikt respecteren. Hij moet daarenboven een aanzienlijk stuk heide ontginnen en in cultuur brengen en jaarlijks honderd wilgen, abelen, elzen, appelbomen en perelaars planten. Bij het beëindigen van zijn pacht mag hij geen stro of hooi meenemen en moet hij dertig vaten ongeveer 750 tot 900 kg zaaigoed voor zijn opvolger achterlaten. De pachter is verplicht zorg te dragen voor de verschillende waterlopen. Hij moet de dijken onderhouden en desnoods herstellen. Hij mag voor eigen gebruik turf steken en moet eenmaal per jaar dertien werklieden gedurende één dag laten turven als compensatie voor de hulp die hij van hen krijgt bij de oogst. In geval van misbruik moet hij de schade op eigen kosten herstellen en de abdis daarenboven twee rammen geven. Hij is verplicht alle timmerwerk goed te onderhouden en desnoods te vernieuwen. Als er een nieuw gebouw opgericht wordt, dan moet de pachter niet alleen alle materialen betalen, maar ook de werklui kost en inwoon geven. Hetzelfde moest hij doen als de abdis soldaten, valkeniers of boswachters stuurt. Op de Kabinetskaart van de Oostenrijkse Nederlanden, die graaf de Ferraris tussen 1771 en 1778 opmaakte, is de hoeve van Bokrijk omgeven door een 50-tal ha akkers en weiland met in het westen een 30-tal ha vijvers. Het bosgebied toen nog uitsluitend loofbos strekte zich als een brede zoom uit langs de Zusterkloosterbeek. De rest van het domein wordt ingenomen door heide. Naar aanleiding van de verkoop van de kerkelijke goederen door het Frans bestuur werd op Bloeimaand van het jaar (22 april 1797) een beschrijving van het domein Bokrijk gemaakt die omgezet in hedendaagse landmaten, betekent dat het domein bestaat uit ongeveer 27 ha landbouwgrond, 13 ha weiden, 18 ha visvijvers, 120 ha bos en 360 ha heidegrond. Samen goed voor bijna 540 ha waarvan 67 heide, 22 bos, landbouwgrond, visvijvers en weiden. Pachters en pachtcontracten Een kort overzicht van de belangrijkste pachtovereenkomsten doorheen de tijd: 1422: Robijn Papenhove van Zonhoven krijgt een pachtcontract van 12 jaar; 1434: Robijn Papenhove verlengt de pacht voor een termijn van 12 jaar; 1449: Claes van Leloy pacht voor 12 jaar 1456: Tys Jacops en Rommen Stouten van Zonhoven krijgen een pachtcontract van 12 jaar; 1462: Robijn Papenhove een zoon of een kleinzoon van de pachter van 1422 (?) pachtcontract van 12 jaar;

krijgt een

1486: Mathys van Boxrake krijgt een pachtcontract van 12 jaar; 1498: Mathys van Boxrake verlengt zijn contract met 12 jaar; 1506: Bartholomeus Vos sluit een pachtcontract van 12 jaar af; 1533: Jan Shanen wordt pachter voor 12 jaar; 1545: Michel Min volgt hem op voor 12 jaar; 1571: Jan Vanderheyden huurt de helft van Bokrijk;



59

1580: Lambert Van Emael en Johannes Harswingel pachten elk de helft van Bokrijk. De duur van het contract is niet gekend maar bedraagt waarschijnlijk minstens zes jaar; 1603: Dionysius Kellens tekent een pachtcontract van zes jaar zowel voor Bokrijk als voor Donderslag te Meeuwen; 1617: Ricalt Kellens volgt zijn vader (?) Dionysius op en verlengt het contract tot 1634; 1629: Jan Lenaers, echtgenoot van Catharine Kellens, dochter van Ricalt volgt zijn schoonvader op; 1654: Simon Lenaerts neemt samen met zijn echtgenote Machteld Thoelen het contract van zijn vader Jan over; 1677: Jacob Vliegen, die het jaar voordien al een pachtcontract getekend heeft, begint op 15 maart de uitbating; 1683: Jan Vanhengel wordt samen met zijn echtgenote Odille Tielens uit Zonhoven de nieuwe pachter; 1687: Matheus Vanhengel neemt samen met zijn echtgenote Maria Vandermaesen het pachtcontract van zijn vader over en vernieuwt het in 1699; 1718: Hendrik Lenaer(t)s en zijn echtgenote Anna Pauls nemen een hypotheek op hun eigendommen te Zonhoven om de pacht van hun grootouders te kunnen overnemen; 1731: Petrus Corthouts, echtgenoot van Gertrudis Lenaer(t)s wordt pachter; zijn zuster Anna-Maria is gehuwd met Peter Ceyssens, die op dat ogenblik pachter is op het domein van baron de Villenfagne te Zolder; 1736-37: wordt Hendrik Mathijs samen met zijn echtgenote Bette Pluymers pachter. De oude vakwerkhoeve wordt afgebroken en vervangen door een modern gebouw in baksteen; 1768 of daar rond neemt Jacob Theys samen met zijn echtgenote Catharina Lemmens de pacht over; 1792-93: wordt hij opgevolgd door Leonard Bellefroid en zijn echtgenote Ida Janssens, die jaarlijks 1210 gulden Brabants, één varken van 180 pond en een mand vis als pacht betalen. Zij blijven het goed uitbaten tot in 1813. Het begin van de 19de eeuw Het primitief kadasterplan uit 1842 geeft de situatie bij het begin van de 19de eeuw nauwkeurig weer. Voor het herenkwartier van de oude abdijhoeve liep een dreef recht door het huidige openluchtmuseum, langs de Wellenshoeve tot aan St. Gummarus. Hier vertakte de weg zich, links richting Diepenbeek en rechts richting Zonhoven. Een tweede dreef liep naast het huidig Koetshuis richting Genk. Met de rug naar het huidig kasteel gekeerd, lagen rechts een “huyshof”, een weide en een keukenhof; voor de beek naar het huidig arboretum lag een “ossenbemd” en achter de beek een “coey bosch”. Op het terrein van het huidige wandelpark bevonden zich een “borneveld”, waarschijnlijk met een waterput of een bron, een eikenbos en een dennenbos. Daarachter, in de richting van het huidige natuurreservaat lag eerst het “nieuwe eyke hout” en vervolgens het moerassige “wick”. Rechts van de toegang via Craenevenne naar de huidige kasteelparking lag een schapenstal. Aan de linkerkant van de grote hoeve lag het “middelste veld” (nu de linkerkant van de koetsweg naar het rondpunt) en daarachter de oude heide. De “nieuwe heide” bevondt zich links achter de huidige molen van Mol-Millegem in het Kempens gedeelte van het openluchtmuseum. Wat verder bevonden zich uitgestrekte heidevelden, vijvers in de richting van Kiewit-Hasselt en helemaal aan de andere zijde, het hoger vermelde moerassige “Wiek”. Op de kaarten van Philippe Vander Maelen (1837-1855) merkt men in het westen duidelijk een toename van vijvers terwijl het bosbestand rond de Craenevenne in opmars is. In het zuiden blijft de heide overheersen. Volgens de kaarten van het Dépôt de la guerre (1865-1876) zet de tendens tot bebossing zich tijdens het derde kwart van de 19de eeuw verder ten nadele van de heide die alleen in de Kneippheide en in de Herkenrodeplaats stand houdt. De landbouwgronden concentreren zich rond de hoeves; de weiden liggen verspreid. Hiermee wordt duidelijk geïllustreerd hoe het belang van de bosbouw tijdens de 19de eeuw voortdurend toeneemt. Het einde van de 19de eeuw Op december 1889 ondertekende Edgard Maris voor notaris Portmans te Hasselt de koopakte van het domein Bokrijk. Hij is een bekend Hasselaar met een opvallende levensstijl en een duidelijke voorkeur

60



voor historische gebouwen. Het uitgestrekte domein van ongeveer 550 ha met een herenhuis, een boerderij, enkele arbeiderswoningen, bossen, vijvers en landbouwgronden voldeed uitstekend aan zijn wat exuberante smaak. Hij geeft de eerste aanzet voor de bouw van het kasteel zoals we het nu kennen. Op 16 januari 1893 werd te Brussel voor notaris Poelaert de akte verleden tot aankoop van het domein Bokrijk. Kopers zijn Ferdinand, graaf de Meeûs en zijn echtgenote Idalie, barones de Potesta. Na de aankoop van het domein werd eerst het kasteel afgewerkt en voorzien van een eigen huiskapel in neobyzantijnse stijl, die rond 1970 in de vergetelheid raakte. De stallingen, de boerderijen en de arbeidershuisjes werden eveneens opgeknapt. Ook de meer praktische kant kreeg de nodige aandacht. Om een goede drinkwatervoorziening te kunnen garanderen, werd vlak voor het kasteel een artesische put geboord tot op een diepte van meer dan 200 m. Voor het kasteel werd een Franse tuin aangelegd, waaraan nu nog enkele prachtige rododendronstruiken, die deels rond 1950 vervangen werden, herinneren. Achter deze tuin bevond zich een zwanenvijver, die nu nog duidelijk herkenbaar is naast de olieslagmolen van Ellikom in het Kempense gedeelte van het Openluchtmuseum. Vlakbij het kasteel werd een ommuurde groententuin aangelegd. De tuin werd netjes in vier verdeeld om gemakkelijk teeltwisseling toe te laten. Hij was uitstekend georiënteerd zodat er altijd een gunstig microklimaat heerste dat ideaal was voor groententeelt. De noordmuur aan de zijde van de lindendreef en de kasteelparking werd hoog opgetrokken om beschutting te bieden tegen de koude wind. Tegen de oostmuur werd een grote serre van 20 bij gebouwd die bij mooi weer de ganse dag zonnestralen opving. De zuidmuur was opvallend laag zodat de zon optimaal opgevangen werd. De westmuur, aan de zijde van de boerderijgebouwen, zorgde voor de nodige beschutting tegen de wind. De stallen, die vlakbij liggen, leverden de onontbeerlijke mest voor de magere Kempense bodem. Rond het kasteel werden hoogstamboomgaarden aangelegd met appelen, peren, kersen en pruimen. Om de bereikbaarheid te verbeteren werd een kruispunt aangelegd op de plaats van het huidige rondpunt op het Herkenrodeplein, achter de spoorweg komende uit de richting van Hasselt. Het kruispunt kreeg de naam “De Ezel”. Van hieruit werd een weg aangelegd naar het kasteel, de huidige “Koetsweg”, die bestemd was voor de ontvangst van gasten en belangrijke bezoekers. Voor de leveranciers, de pachters en het personeel werd even verder rechts een weg aangelegd naar de achterzijde van het kasteel: de “Karrenweg”. Op het einde van de 19de eeuw was er nog steeds veel heide aanwezig op het domein. Er werd nog steeds geturfd en de ontginning werd voortgezet. Gedurende vele jaren werden natte stroken drooggelegd en aangevuld met zand van de Meelberg in Genk. Sommige percelen werden op een diepte van 80 tot 100 cm voorzien van afwatering. Deze zorgden later voor de beste grond, die geschikt was om talloze soorten bloemen, struiken en bomen te kweken. Ook de ontginning van het moerasijzererts werd voortgezet. Vanuit het station van Bokrijk werd het via Hasselt naar de Luikse hoogovens vervoerd. Deze ontgonnen gronden bleken achteraf ook zeer vruchtbaar te zijn. Op het kasteeldomein werkten gemiddeld een tachtigtal mensen zonder het huispersoneel in rekening te brengen. Graaf de Meeûs was daarmee een van de grootste werkgevers van Genk vóór de komst van de steenkoolmijnen. De Belgische Boerenbond wordt de nieuwe eigenaar Op 29 april 1919 plaatste de voorzitter van de rechtbank van Tongeren alle goederen en belangen van Frantz Müller, Otto Carrels en Carl Fischer, die behoodren tot de vereniging van deelgenootschap die ook Bokrijk in eigendom had, onder sekwester. De definitieve regeling liet bijna tien jaar op zich wachten. Tijdens de winter 1925-1926 werd het houtbestand van het domein opgemeten door de toenmalige Dienst van Waters en Bossen. Het domein werd hiervoor opgedeeld in 83 percelen die samen 15.926,922 kubieke meter hout vertegenwoordigen. Daaronder zaten vooral Grove dennen (Pinus sylvestris 286.565 exemplaren die als stuthout in de Limburgse mijnen gebruikt werden. Maar ook andere dennensoorten deden het goed: meer dan 12.000 Pekdennen (Pinus rigida of Doorndennen en meer dan 3.000 Struikdennen (Pinus banksiana). Er worden heel wat minder sparren geteld. Vooral de Sitkasparren, inmiddels de dikste van hun soort in België, deden het met meer dan 3.000 exemplaren goed. Bij de loofbomen viel vooral het eikenbestand op: bijna 4.000 inlandse eiken waarvan bijna de helft hakhouteiken en een 400-tal Amerikaanse eiken. Andere loofbomen werden niet met duizenden maar met honderden geteld: een 800-tal berken, meer dan 500 beuken, bijna 300 Canadese populieren en een 250-



61

tal Gewone essen. Een groot aantal soorten was slechts met enkele tientallen exemplaren vertegenwoordigd waarvan meer dan 1.000 als hakhout gecultiveerd werden. Op februari 1927 wees de rechtbank het domein Bokrijk voorlopig toe aan Jules Vanderbeek uit Brussel maar op 21 februari volgde de definitieve toewijzing, ditmaal aan de Centrale van Krediet van de Belgische Boerenbond te Leuven voor de som van 6.730.000,- fr., met alle kosten inbegrepen betekent dit 7.672.000,- fr. Het artikel, dat begin maart in De Gazet van Genck over de aankoop verscheen, weerspiegelt uitstekend de sfeer en de sociale toestand in Limburg op dat ogenblik. Er straalt een grote opluchting uit: eindelijk kan het weer beter worden. Daarbij vallen vooral de begrippen katholieke boeren en kristene organisatie op. Het verwondert daarom niet, dat één van de bekommernissen was om de kasteelkapel officieel opnieuw in gebruik te nemen voor misvieringen voor het personeel. De Boerenbond neemt het domein over in moeilijke omstandigheden. Gedurende meer dan een decennium sinds het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog is het domein niet meer optimaal beheerd. Het bos was slachtoffer geweest van roofbouw en de nodige aanplantingen om op lange termijn het rendement veilig te stellen waren niet altijd gebeurd. De nieuwe uitbater wilde duidelijk andere accenten leggen: de bosbouw werd voortgezet maar landbouw kreeg de voorrang. Er werd een aantal percelen verkocht en daar waar mogelijk werden dennenbos en heide omgezet in akker. Op die manier breidde het landbouwareaal uit met meer dan 45 ha hospercelen, heide, vijvers en landbouwgrond van lage kwaliteit werden omgevormd tot meer dan 30 ha nieuwe weidegronden. Eén vijver werd heraangelegd en er werd één nieuwe vijver gegraven; beide waren goed voor bijna ha winst aan visgrond. Hoewel de bodemgesteldheid niet ideaal was, kreeg Bokrijk de rol toebedeeld van proefboerderij waar een twintigtal personeelsleden werken. Net omwille van de slechte bodemkwaliteit kon de Boerenbond er goed experimenteren en onderzoeken hoe een bodem van minder goede kwaliteit toch behoorlijke opbrengsten kon opleveren. Het domein werd eveneens gebruikt om zaden te leveren die geschikt zijn voor zandgronden. Bij de herinrichting van het domein werd veel plaats ingeruimd voor weiden en grasland waardoor het mogelijk werd om zich toe te leggen op melkvee. Tijdens het interbellum waren in België zes rundersoorten erg populair: het Blauwe, het Kempense, het West-Vlaamse, het Zwartbonte, het OostVlaamse en het Hervse rund. In Bokrijk startte men met een dertigtal runderen van het roodbonte Kempense ras die slechts zelden ook maar het kleinste wit vlekje vertoonden. Het lag vooral in de bedoeling na te gaan hoever de melkproductie opgedreven kon worden. De resultaten die men bereikte, waren voor die tijd uitstekend. Eén van de koeien levert 35 liter per dag! De meeste melk wordt tot boter verwerkt en verkocht via de Hasseltse botermijn, die in 1921 opgericht was. Ook met de fokstieren behaalt men mooie resultaten. De varkensteelt begon in Bokrijk met een dertigtal Duitse landvarkens. Maar hun aantal groeide snel. De varkensstallen bevonden zich tegenover het huidige koetshuis. Het Duitse landvarken was groter en zwaarder dan het inlandse en had lang stijf haar en hangoren. Het was zwaar maar niet kieskeurig in zijn eetgewoontes. Het was een erg vruchtbaar ras dat smakelijk vlees leverde maar niet altijd van de beste kwaliteit. Het vetgehalte was erg hoog maar dat vormde op dat ogenblik eerder een pluspunt. De Boerenbond onderzocht ook de mogelijkheden van de varkensteelt in haar proefboerderij het Klovenhof te Deerlijk in West-Vlaanderen. Tot op vandaag gaat de stamboom van de meeste Duitse landvarkens in België terug op één van beide boerderijen. Op vraag van de Boerenbond specialiseerde de familie Smolderen zich vanaf 1928 in de productie van eieren door de kweek van leghornkippen. Aanvankelijk kregen Italiaanse leghorns de voorkeur maar later schakelde men over op Belgische leghorns. Rechts achter het station naast de voornaamste toegangsdreef tot het domein lagen twaalf hectaren kippenweiden voorzien van hokken. Het Bokrijkse legsel geproduceerd door een 8.000-tal witte leghorns werd tot in het buitenland geëxporteerd. De ligging dicht bij het station vormde daarbij een belangrijk pluspunt. Daarnaast kweekte men ook Rhode-Island-Redkippen, die wat zwaarder waren dan de leghorns en wat meer voeding vroegen maar die uitstekende bruine eieren legden. Het familiebedrijf Smolderen fungeerde vanaf 1944 als enige selectiebedrijf voor de zware Mechelse koekoek. Tegelijk werd ook de Sussex Hermelijn gekweekt die vooral gekend was als vleeskuiken of soephen met bijna louter wit vlees. Het bedrijf van de familie Smolderen met ongeveer 10.000 kippen stond model voor geheel Europa. Op de resterende heide wordt een kudde van een 300-tal schapen gehouden, die gestald wered in de hal van de oude houtwolfabriek die door Edgard Maris naast het station was opgericht. Om het land te bewerken en om zware bosbouwwerken uit te voeren beschikte het domein permanent over een 50-tal Belgische trekpaarden, een ras dat reeds op het einde van de 19de eeuw wereldberoemd was en dat als het beste trekpaard ter wereld gold. Dit ras is nog steeds aanwezig op het domein.

62



Achter het kasteel, waar zich nu de speeltuin bevindt, werd een boomgaard aangelegd waarin een ruime keuze appelaars klumpkes en pruimelaars groeide. Schuin tegenover het Dennenhof stond een tiental enorme kerselaars van wel 25 meter hoog. Er werd haver geteeld maar men boekte vooral goede resultaten met de Vlaamse rogge. Ook de aardappelen leverden uitstekende oogsten op. Daarnaast bevond er zich een befaamde aspergekwekerij, eigendom van Hermans-Favereau, de kasteelheer van Vliermaalroot, langs de rijksweg Hasselt-Genk, vlak tegenover de ingangsweg van het kasteel van Bokrijk, die in 1935 afbrandde. De directieleden van de Boerenbond gebruikten Bokrijk als vergader- en bezinningsoord. Mgr. Luytgaerens, de secretaris-generaal van de Boerenbond, had er een tijdelijke verblijfplaats. Maar niet alles is rozengeur en maneschijn: er braken ziektes uit zoals varkenspest; in 1937-38 volgden veetuberculose en mond- en klauwzeer. De internationale markt raakte oververzadigd van eieren. De oorspronkelijk goede opbrengsten van de “modelboerderij” lieten het ook afweten en de uitbating van Bokrijk ging in de rode cijfers. De economische crisis, die tijdens de jaren ’30 de ganse wereld trof, liet zich voelen. Er was erger op komst. De algemene economische crisis maakte de bankwereld bijzonder gevoelig voor slechte beleggingen. Faillissementen in de bedrijfswereld sleepten uiteindelijk ook de banken mee en in België werd de Boerenbond één van de grote slachtoffers. Op maart 1935 werd de Middenkredietkas in vereffening gesteld en uiteindelijk vervangen door de Kas voor Landbouwkrediet van de Belgische Boerenbond. Ook voor Bokrijk had deze financiële catastrofe grote gevolgen. De uitverkoop begon in 1935. Voordien had de Boerenbond al enkele kleinere percelen verkocht maar in 1935 werd een tiental ha van de hand gedaan. In 1936 volgden bijna 25 ha. De avond van 15 april 1937 brak daarenboven een zware brand uit die de schuur met een deel van de oogst en de landbouwmachines volledig vernielde. Het kasteel kon slechts met grote moeite gevrijwaard worden. Eind 1937 probeerde men door een massale houtverkoop nog wat extra geld in kas te krijgen maar uiteindelijk gingen er bij de Boerenbond stemmen op om het domein volledig in percelen op te delen en te verkopen. Alleen de overheid kon het domein nog van de ondergang redden. De redder van het domein: het provinciebestuur van Limburg Wanneer het provinciebestuur van Limburg eind 1937 vernam dat de Boerenbond van plan was om het domein te verkavelen, werd het plan opgevat om Bokrijk in zijn geheel te bewaren als groene long voor Genk en Hasselt. Van de oorspronkelijke oppervlakte van ongeveer 550 ha bleven op dat ogenblik nog ongeveer 514 ha over. De vraagprijs van de Boerenbond lag aanvankelijke erg hoog: 10.000.000,- frank. Er werden twee deskundige schatters aangesteld die het domein op 19 december 1937 beschreven: 80,55 ha landbouwgrond en 117,6 ha weiden, samen bijna 200 ha waarvan 106 ha verpacht was; 26 ha bos met dennen van minder dan 15 jaar en 77,5 ha met dennen van meer dan 15 jaar, samen goed voor 103,5 ha; 58 ha loofhout, 17 ha gerooid bos; 24,5 ha braakgrond, 26 ha wegen en 82 ha vijvers. Het gehele domein werd geschat op 6.700.000,- fr. Daarbij kwamen nog bijna 1,5 ha bebouwde grond waarop een kasteel met dienstgebouwen, één nieuwe en vijf oude woningen staan. Domein en gebouwen samen werden geschat op 9.000.000,- fr. Het provinciebestuur was bereid om voor het domein 100.000,- fr meer te betalen op voorwaarde dat de Boerenbond de grote hoeve, die in aanbouw was, verder afwerkte. Op 27 december 1937 besloot de bestendige deputatie, onder impuls van toenmalig gouverneur Hubert Verwilghen, de aankoop goed te keuren. De goedkeuring van de provincieraad volgde op 18 januari 1938. De Belgische staat kwam voor 70% tussen zodat het provinciebestuur voor 2.040.000,- fr eigenaar werd van het domein. Op 21 maart 1938 werd de koop officieel gesloten. Aan de tussenkomst van de Belgische staat was een aantal voorwaarden verbonden zoals de toegankelijkheid voor het publiek, het behoud van het domein in zijn volledige omvang en de nodige aandacht voor herbebossing. De Boerenbond pleitte ervoor om de kasteelkapel voor de eredienst te behouden. Naar een Provinciaal Domein Op 21 maart 1938 werd Bokrijk door de provincie Limburg verworven. De grote promotor voor deze aankoop was de toenmalige Provinciegouverneur Hubert Verwilghen. Reeds lang koesterde hij het idee om een cultuur- en natuurproject met elkaar te verbinden. De visie van gouverneur Verwilghen kreeg pas jaren later concrete invulling. Op oktober 1953 besloot de Bestendige Deputatie van de Provincie Limburg, onder dynamische impuls van toenmalig Gouverneur Louis Roppe, om in Bokrijk een openluchtmuseum op te richten. Oorspronkelijk wilde deze voormalige gouverneur van de provincie Limburg met dit openluchtmuseum verhinderen dat gebouwen met culturele of historische waarde zouden verdwijnen. Met de naoorlogse industriële versnelling en de toenemende welvaart in de "fifties",



63

dreigde het Vlaamse woonlandschap op korte tijd verloren te gaan. Dr. Jozef Weyns werd aangesteld als coördinator van dit project en als eerste conservator van het Openluchtmuseum. Jozef Weyns (1913-1974) Jozef Weyns was de bezieler en eerste conservator van het Openluchtmuseum van Bokrijk. Weyns was academisch actief rond materiële volkscultuur en heemkunde. Vanuit zijn specialisatie werd Jozef Weyns door het Limburgse provinciebestuur aangetrokken om in 1953 te starten met de uitwerking van het Openluchtmuseum. Gebouwen Het Provinciaal Domein van Bokrijk is bij het grote publiek grotendeels gekend van het openluchtmuseum dat er gevestigd is. Het groot aantal historische gebouwen domineert het centrale landschap van Bokrijk.

2.1.2. Kenmerken van het vroeger beheer Het voormalig bosbeheerplan dateert reeds van 1984. Het beheer was opgesteld volgens verschillende “focuspunten”, namelijk “water”, “biologisch milieu” en “bosbedrijfsregeling”, die elk op zich een verdere opdeling kennen. Hieronder worden de belangrijkste actiepunten per item weergegeven, zoals ze in het origineel beheerplan zijn uitgewerkt. Water Extern beheer: Behouden en beschermen van het brongebied van de Zusterkloosterbeek (Klotbroek; voor een goede waterhuishouding in het Provinciaal Domein Bokrijk). Verzekeren van de waterkwaliteit: Het ontwikkelen van een “percolatierietveld” om de waterkwaliteit van de Zusterkloosterbeek ook in de zomermaanden te garanderen. Intern beheer: Onderhoud (voornamelijk uitdiepen) van de beken en sloten binnen het domein gericht op het behoud van de waterafvoerende functie en hun biologische betekenis. Biologisch milieu Vijvers, moerasrietlanden, wilgenstruwelen en broekbossen: Terugschroeven verlanding van verschillende vijvers en op wisselende tijdstippen (verschillende verlandingsstadia) door open water te creëren, de rietvegetatie te maaien, het wilgenstruweel te kappen en het broekbos te dunnen. Elk van deze maatregelen kreeg specifieke richtlijnen per gebied mee. Kaalkap van een aantal dijken in welbepaalde exposities voor het “veilig gevoel” van diverse watervogels en het bewaren van open ruimten langs de vijvers (aan- en wegvliegroute). Vorming van een reigerkolonie vermijden omwille van de viskweek door de vijvers uit te diepen, het uitzetten van commercieel minder waardevolle vis in een tweetal vijvers en het plaatsen van vogelschrikken, draden/netten of werken met “fono-akoestische technieken” aan de overige vijvers. Bossen ecologische functie: Om de biotoopeisen van de verschillende diersoorten op te kunnen vangen dient de bosbedrijfsregeling zich te richten op een zo groot mogelijke variatie tussen de bestanden. Verschaffen van kunstmatige broedgelegenheid enkel en alleen als het specifieke biotoop niet ontwikkeld kan worden. Regelmatige controle van nestkasten. Natuurlijk voorkomende nestholten en vermolmd hout sparen bij dunning van de bestanden. Boswerkzaamheden beperken tot een minimum tijdens de broeden uitvliegperiode. Heide:

64



Dunnen van houtopslag. Afplaggen grazige gedeelten van de vochtige heide. Maaien van de heide om “stabiliteit” in de heidevegetatie te behouden. Graslanden: 56 ha weiland gras wordt verkocht aan landbouwers; incl. bemesting, afsluitingen, watervoorziening en onkruidbestrijding. Overige worden begraasd (schapen) of gehooid. Grasperken rond het kasteel en inkomdreef kort houden. Lijnelementen: Dreven en solitaire parkbomen: kappen indien ze sterven van ouderdom of zodanig afgetakeld zijn dat ze een gevaar vormen voor de bezoekers; bekomen van gelijkmatig leeftijdsverdeling tussen de verschillende dreven; boomsoorten mengen; aanplanten nieuwe dreven (rekening houden met vroegere toestand); herstellen vroegere toestand oud Engels park; populierenrijen in de weilanden kappen indien ze kaprijp zijn. Houtkanten en houtwallen: gelijktijdige dunning met het bosbestand waarin ze voorkomen; gelijdelijk wegnemen van naaldbomen; buiten het bos worden ze beheerd als hakhout in een cyclus van jaar. Bosbedrijfsregeling Beheersorganisatie: Het domein wordt als één “reeks” beschouwd en opgedeeld in drie kantons, namelijk het “Zuidelijk complex”, “Oostelijk complex” en “Westelijk complex”, op basis van de hoofdfuncties. De omlooptijd bedraagt 3-6-12 jaar, met: jaar voor jonge bestanden (< 40 jaar) met naaldhout; jaar voor jonge bestanden (< 40 jaar) met loofhout en oude bestanden met naaldhout; 12 jaar voor oude bestanden met loofhout. Elk jaar wordt één kanton doorlopen; Een omvormingsprogramma werd opgesteld op het niveau van het kanton. Algemeen werd hierbij gesteld om het aandeel loofhout te verhogen; De theoretische kapbaarheid is eveneens verschillend per kanton en werd opgesteld aan de hand van de toen geldende groeikracht van de bestanden. Omvormingsprogramma tot het jaar 2005: Oude bestanden op stam behouden omwille van grote historische waarde; Specifieke kaalvlakten herbebossen. Specifieke slecht groeiende bestanden omvormen. Specifieke kaprijpe bestanden omvormen. Specifieke niet-kaprijpe bestanden omvormen. Een exploitatietabel voor de periode 1986-2005 werd opgemaakt, met weergave van de maatregelen per perceel. Behandeling van de voornaamste boomsoorten: Voorbereidende werken bij kunstmatige verjonging:



65

ruimen van takhout om bodem vrij te maken; bestrijding van “hinderlijk” loofhout (zoals Amerikaanse vogelkers) en bramen; bestrijding van heide en hinderlijke grassen; grondbewerking om de bodem te verluchten, de harde lagen te breken, de concurrende kruidvegetaties weg te nemen en de nitrificatie van humus te verbeteren; eventueel bemesting; Verschillende bestandsbehandelingstypen werden uitgewerkt per boomsoort; Algemene beschermingsmaatregelen tegen konijnen, reeën en brand werden voorgesteld.

2.2. Beschrijving van de standplaats 2.2.1. Reliëf Het landschap wordt gekenmerkt door een vrij vlakke topografie, met een lichte helling naar het oosten. Het studiegebied bevindt zich tussen de hoogtelijnen van 40 en 55 (zie Kaart 2.4: “Reliëf”).

2.2.2. Hydrologie 2.2.2.1. Hydrografie Het bosdomein valt binnen het Demerbekken en meer bepaald in het deelbekken van de Bovendemer. Het spreekt voor zich dat door de ligging van het domein Bokrijk in het “Westelijk vijvergebied van Limburg” een belangrijk effect te verwachten is op de omgeving vanwege de verschillende waterpartijen (zie Kaart 2.5a: “Hydrografie en hydrologie” en Kaart 2.5b: “Vijvers en KWZI”). Het domein van Bokrijk heeft zijn huidige uitzicht te danken aan het eeuwenlange samenspel tussen mens en natuur (zie Figuur 2.18). Vooral de ingrepen van de 19de eeuw hebben zichtbare sporen in het domein nagelaten. Sinds de Tweede Wereldoorlog gebeuren de aanplantingen volgens gedetailleerde beheerplannen waarbij de regulering van de waterhuishouding steeds een erg belangrijke rol speelde. De Zusterkloosterbeek (zie Figuur 2.13), die haar oorsprong vindt in een turfmoeras (het “Klotbroek”), ligt in het noordoosten van het domein. Ze loopt van het noordoosten naar het westen dwars doorheen het gebied. Binnen het domein heeft zij een lengte van 3,8 km en een verval van 16 of 0,4 %. De aanwezigheid van deze overstromingsbeek maakt het mogelijk vijvers aan te leggen (zie Kaart 2.5c: “Beken en stroomrichting”).

66



Figuur 2.13: Zusterkloosterbeek ter hoogte van de kruising met het (fiets-)pad aan bestand VI3i. Een tweede beek, de Kapelbeek, is gegraven tijdens de ontginningen van de 19de eeuw. Zij is 1,2 km lang en wordt gevoed door talloze kleine grachtjes. In het westen van het domein vloeit de Kapelbeek in de Zusterkloosterbeek. Door de aanleg van de Kapelbeek en haar grachten is het mogelijk om aan intensieve bosbouw te doen. Een ingenieus systeem van aan- en afvoerbuizen, sluizen en stuwen zorgt voor de watervoorziening en afvoer van meerdere hectaren grote visrijke waterplassen (zie Kaart 2.5d: “Waterinfrastructuur”). De uitbouw van de verschillende vijvers en de onderlinge verbindingen, vinden hun oorsprong in de viskweek. Elke vijver wordt bijgevolg getypeerd door een in- en uitlaat (zie Figuur 2.14), waar het waterniveau geregeld kan worden a.d.h.v. damschotten; al dan niet aangevuld met een afvangbak voor vis.

Figuur 2.14: Monnik voor de afwatering én de regeling van het waterniveau van de vijver in VI2g. KWZI In eerste instantie vernoemen onder het luik “Hydrologie” –we de aanwezigheid van een KWZI (cfr. 1.7.3) in bestand VI6b. Het betreft hier kleine rietvelden die gebruikt worden voor de bezinking van lokaal geproduceerd afvalwater. Deze KWZI zal echter binnenkort zijn functie verliezen en het afvalwater



67

zal rechtstreeks via rioleringen worden afgevoerd. Meer informatie hierover is terug te vinden in Bijlage 13.

Figuur 2.15: De KWZI in het ZW van Bokrijk bestaat uit bezinkingsbekkens, beheerd door Aquafin. De waterkwaliteit van de waterlopen binnen het studiegebied wordt beschreven op basis van de biologische en fysico-chemische waterkwaliteit van de waterlopen. Hiervoor wordt gebruik gemaakt van de Belgische Biotische Index (BBI) en de Prati-index (PIO) uit de VMM-databank10 De Belgisch Biotische Index geeft de biologische toestand van het betreffende meetpunt weer. De Prati-index beschrijft de fysico-chemische toestand en geeft aan tot welke kwaliteitsklasse het betreffende meetpunt behoort inzake zuurstofhuishouding. Volgende meetpunten zijn terug te vinden in de databank: 457400 Zusterkloosterbeek, Hasselt, Handelskaai-Heidestraat; 457410 Zusterkloosterbeek, waar ze het studiegebied verlaat; 457420 Zusterkloosterbeek, ter hoogte van monding Kapelbeek. De Zusterkloosterbeek wordt ter hoogte van de de grens van het Provinciaal Domein Bokrijk gekenmerkt door een matige tot goede biologische waterkwaliteit (Tabel 2.6). Aan de monding van de Kapelbeek kent ze een slechte biologische waterkwaliteit. De fysicochemische kwaliteit van de Zusterkloosterbeek is volgens de normen van de VMM over haar hele loop aanvaardbaar (Tabel 2.7). Dit is een lichte verbetering ten opzichte van 2000. Tabel 2.6: Biologische waterkwaliteit van de Zusterkloosterbeek Meetpunt

Belgisch Biotische Index (BBI) 2000

2001

2002

2003

2004

2005

457400 457410 457420 Blauw: zeer goede kwaliteit; Groen: goede kwaliteit; Geel: matige kwaliteit; Oranje: slechte kwaliteit; Rood: zeer slechte kwaliteit; Zwart: uiterst slechte kwaliteit; Wit: geen opname.

10

Bron: geoloket VMM, www.vmm.be/geoview.

68



Tabel 2.7: Fysico-chemische waterkwaliteit van de Zusterkloosterbeek Meetpunt

Prati-index (PIO) 2000

2001

2002

2003

2004

2005 2006

457400

2007 1,9

457410

2,3

2,2

1,5

1,9

2,2

1,7

457420

2,4

2,2

1,4

1,7

2,1

1,4

2008 1,7

1,5

0,1-1: niet verontreinigd (blauw); >1-2: aanvaardbaar (groen); >2-4: matig verontreinigd (geel); >4-8: verontreinigd (oranje); >8: zwaar verontreinigd (rood); geen opname (wit).

Recente metingen in de zomer van 2010 toonden aan de waterkwaliteit reeds licht verbeterd is. Eén van de oorzaken van waterverontreiniging is de lozing van ongezuiverd huishoudelijk afvalwater. Een zoneringsplan (zie Figuur 2.16) geeft weer in welke zuiveringszone een woning gelegen is. Uit het zoneringsplan voor de gemeente Genk blijkt dat bepaalde percelen binnen het Provinciaal Domein Bokrijk niet aangesloten zijn op een bestaand zuiveringssysteem. In de oranje gearceerde zone is een afvalwaterriolering aanwezig die aangesloten is op een operationele waterzuiveringsinstallatie. De percelen in de groene en de rode zones zijn momenteel niet aangesloten op een zuiveringssyteem. In de groene zone wordt een collectieve zuivering van het afvalwater (via riolering) voorzien. In de rode zone zal het afvalwater moeten gezuiverd worden door een individuele behandelingsinstallatie voor afvalwater (IBA).

Figuur 2.16: Uittreksel zoneringsplan Genk (bron: geoloket VMM) Vijvers Het Provinciaal Domein Bokrijk bezit twee vijvercomplexen: Het Wik en het Westelijk Vijvercomplex (zie Figuur 2.17). Evenals de aangrenzende Cellebroedsvijvers en de Borggraevevijvers worden ze bevloeid door de Zusterkloosterbeek. Een overzicht van de verschillende vijvers, met vermelding van hun naam, staat op Kaart 2.5b: “Vijvers en KWZI”.



69

Figuur 2.17: Zicht op de vijver (mét oeverzone) van bestand VI3d. Het uitzicht van de vijvercomplexen is in de loop van de voorbije eeuwen stelselmatig gegroeid (zie ook Figuur 2.18) en heeft finaal zijn huidig beeld verworven. Tot voor enkele jaren speelde voornamelijk de viskweek een dominante rol in het beheer van de vijvers.

Figuur 2.18: Beeld van het Bokrijks landschap, met de toestand van de vijvers omstreeks 177011 Voor een overzicht van het huidige beeld van de vijvers en de overige hydrologische structuren, zie Kaart 2.5b: “Vijvers en KWZI”, Kaart 2.5c: “Beken en stroomrichting” en Kaart 2.5d: “Waterinfrastructuur”.

11

Bron: Landschapswandeling Bokrijk, Provinciaal Natuurcentrum, Hasselt, 1992.

70



Beken, greppels en rabatten Bokrijk is van nature vrij nat (zie Kaart 2.7b: “Bodemtypering: drainage”). Voor een optimale ontginning én om aan bosbouw te kunnen doen, zijn vele afwateringsgrachten en rabatten aangelegd in of langsheen de meeste bosbestanden (zie Figuur 2.19). Dergelijke structuren vergen heel wat onderhoud en sommigen zijn dan ook in de loop van de jaren in onbruik geraakt.

Figuur 2.19: Luchtfoto-uitsnede van het westelijk vijvergebied van Bokrijk met daarop duidelijk zichtbaar de vele greppels en rabatten12 Verschillende greppels en rabatstructuren zijn echter van belang voor het bosbeeld omdat zij een diversificatie betekenen voor de aanwezige fauna en flora. De bosinventarisatie heeft bijvoorbeeld aangetoond dat de rabatten dikwijls begroeid zijn met Veenmos (Sphagnum spec.) en de oevers van diverse greppels vormen een ideale groeiplaats voor Dubbelloof (Blechnum spicant zie Figuur 2.20).

Figuur 2.20: Groeiplaats van Dubbelloof in een greppel van bestand VI2h. 12

Bron: website Agiv (http://geo-vlaanderen.agiv.be).



71

2.2.2.2. Hydrogeografie De hydrogeografie wordt bepaald door ondermeer de aard van de ondergrond, de doorlatendheid van de afzettingen, de diepte van de permanente grondwatertafel en de positie in het reliëf. Ter hoogte van het Provinciaal Domein van Bokrijk schommelt de grondwaterstand tussen 0,30 tot 1,40 onder het maaiveld13 met hogere grondwaterstanden in het voorjaar en lagere grondwaterstanden in het najaar.

2.2.3. Bodem en geologie Textuur, drainage en bodemprofiel De voorkomende bodemtypen zijn weergegeven op Kaart 2.7a: “Bodemtypering: textuur”, Kaart 2.7b: “Bodemtypering: drainage” en Kaart 2.7c: “Bodemtypering: profiel”. De belangrijkste bodemtypen worden hieronder besproken. De bodem in het Provinciaal Domein Bokrijk bestaat voornamelijk uit zandgronden, die zeer lokaal een bijmenging van leem kennen (zie Tabel 2.8). Het betreft hier in de eerste plaats licht vochtige tot natte gronden en zeer lokaal komen ook zeer natte gronden voor (zie Tabel 2.9). Tabel 2.8: Textuur van de bodem. Type

Opp. (ha)

Zand

373,50

Lemig zand

11,76

Totaal:

385,26

Tabel 2.9: Drainage van de bodem. Type

Opp. (ha)

Matig nat matig gleyig14

164,14

Nat sterk gleyig met reductiehorizont

133,10

Matig droog zwak gleyig

83,17

Zeer nat zeer sterk gleyig met reductiehorizont

4,84

Totaal:

385,25

Door de uitspoeling van humus en ijzer ontstaan bruinrode podzolachtige bodems. Zeer beperkt komen ter hoogte van het studiegebied nog bodems voor zonder profielontwikkeling of sterk gevlekte of verbrokkelde klei-aanrijkingshorizonten (zie Tabel 2.10). Tabel 2.10: Profiel van de bodem, voor zover gekend. Type Gronden met duidelijke humus en/of ijzer aanrijkingshorizont (podzolen)

Opp. (ha) 374,57

Gronden zonder profielontwikkeling (colluviale of alluviale gronden)

6,25

Gronden met sterk gevlekte of verbrokkelde klei-aanrijkingshorizont

4,44

Totaal:

385,26

Geologie en geografie Uit boorstalen15 blijkt dat de ondergrond bestaat uit: een dunne (4 tot m) Quartaire zandlaag en op diepte tot 15 32 diepte een Tertiaire zeer fijne zandlaag, behorende tot de Formatie van Bolderberg (Lid van Genk). Een overzicht van de geologische bodemlagen is terug te vinden op Kaart 2.6: “Tertiaire geologie”. 13

Bron: meetpunten grondwatermeetnet en sonderingen van dov.vlaanderen.be. Gleyig staat voor de mate van natuurlijke drainage. Sterk gleyige bodems worden gekenmerkt door een slechte ontwatering en zijn goed waterhoudend, met een hoge grondwatertafel en bijgevolg een hoge graad van ijzeroxidatie op geringe diepte. 15 Beschikbaar op dov.vlaanderen.be. 14

72



2.3. Beschrijving van het biotisch milieu 2.3.1. Bestandenkaart Het bosdomein Bokrijk werd omwille van praktische overwegingen onderverdeeld in bosplaatsen, percelen en bestanden (zie Kaart 2.8: “Percelen- en bestandenkaart”). De bestandsindeling gebeurde grotendeels op basis van op het terrein duidelijk afgebakende stukken, die al dan niet een homogeen uitzicht hebben en waarvoor in het beheerplan eenzelfde beheer zal worden uitgestippeld. De indeling en afbakening van de bestanden is gebeurd op basis van de gegevens die werden opgemaakt door het ANB. Deze aangeleverde gegevens werden op het terrein gecontroleerd en waar nodig gecorrigeerd. De toewijzing van de bestanden aan het landschaps-, dan wel bosbeheerplan, gebeurde op basis van het beschermingsbesluit, het bosdecreet en in overleg met het ANB en Onroerend Erfgoed (zie tevens Bijlage 3).

2.3.2. Bestandsbeschrijving en dendrometische gegevens Tabel 2.11 geeft een overzicht van de verschillende bestanden, met vermelding van de in- en uitheemse hoofd- en nevenboomsoorten16 het bestandstype17 en de respectievelijke GIS-oppervlakte. Ook wordt vermeld of het bestand deel uitmaakt van het bos-, natuur- en/of landschapsbeheerplan (zie Bijlage 3). Tabel 2.11: Bestandsindeling Bokrijk van de bestanden van het bosen landschapsbeheerplan. Bestand

Beheerplan18

Inheemse

Inheemse

Uitheemse

Uitheemse

hoofdbmsrt

nevenbmsrt

hoofdbmsrt

nevenbmsrt

AR1a

Bestandstype19 Inf

CR1a CR1b

B+L

zE

CR1c

B+L

CR1d

B+L

Lij,zE

Taxodium

CR1e

B+L

Olm

Sp

CR1f

B+L

CR1g

B+L

CR1h1

B+L

CR1h2 CR1h3 CR1i

B+L

CR1j

B+L

CR1k1

zE,B

Sp

rBe

Opp. (ha) 15,10

pOp

1,57

mE

L+N

1,80

Lo,Tsuga,Sp,rB

L+N

2,42

Sp

NH

0,50

NH

0,51

LH

0,26

N+L

2,44

pOp

1,01

B+L

pOp

0,51

B+L

pOp

0,53

N+L

4,06

TB

0,71

B+L

pOp

0,41

CR1k2

B+L

pOp

0,87

CR1l

B+L

TB

1,54

CR1m

B+L

CR1n

B+L

zE

rBe,Spork B,zE

Ps

Sp,Tulp

zE,B,Lij,Ed

tKa,Plat,Meta

tKa,Lo,Sp,aE

rBe

Sp,mE

Conif

N+L

0,42

Lo

Conif

NH

0,38

Inf

0,37

NH

1,66

CR2b

pOp

10,27

CR2c1

pOp

4,61

CR2c2

pOp

0,86

Ps

CR1o CR2a

B+L

Ps

zE

tKa,aE

16

Een lijst met de gebruikte afkortingen van de verschillende hoofdboomsoorten staat in Bijlage 14. Hiervoor werden de vastgelegde categorieën van het ANB gebruikt. Bijgevolg zijn in het museum bvb. de woningen, mét inbegrip van de tuinen, als infrastructuur bestempeld. 18 B = Bos, L = Landschap, N = Natuur, cfr. Bijlage 3. 19 Inf = infrastructuur, pOp = permanent open plek, L+N = loofhout + naaldhout, NH = naaldhout, LH = loofhout, N+L = naaldhout + loofhout, TB = te bebossen en Wa = water (zie verder § 2.3.2.1). 17



73

Bestand

Beheerplan18

Inheemse

Inheemse

Uitheemse

Uitheemse

hoofdbmsrt

nevenbmsrt

hoofdbmsrt

nevenbmsrt

CR2c3 CR2d

B+L

CR2e

B+L

xPo Ps

zE

CR2f CR3a

B+L

CR3b

B+L

2,73

pOp

5,50

B,zE

vEd

Lo,Sp

Conif,Ka,Amber

L+N

2,02

rBe

Ps

CR3e

B+L

Ps,zE

CR3f

B+L

zE,Ed,rBe

B+L

2,86

NH

2,19

Hz,Ed

CR3i

LH

N+L

B+L

B+L

5,04

Tulp

B+L

B+L

(ha)

pOp

Sp,Lo,aE

CR3d

CR3h

Opp.

zE,B

CR3c

CR3g

Bestandstype19

rBe,Ed

Ps,zE

aE

Lo

NH

4,13

aVk

vAc

LH

0,92

mE

Sp,aE

aE rBe,Ed

Pn,aE,Conif,Lo

L+N

1,00

LH

1,08

pOp

1,55

N+L

4,77

pOp

2,32

DI1a

Inf

3,57

HA1a

Inf

15,84

LH

0,95

L+N

1,86

HE1a

B+L

zE

HE1b

B+L

zEl,rBe,Ps

rBe,zEl

HE1c

B+L

Sp mE,Sp

pOp

1,02

HE1d1

pOp

1,98

HE1d2

pOp

2,69

HE1d3

pOp

0,87

HE1d4

pOp

0,94

HE1d5

pOp

1,64

HE1d6

pOp

1,38

HE1e

Inf

2,60

L+N

0,75

HE1f

B+L

zE

B+L

zE

Sp

HE2a

Inf

9,31

LH

0,91

HE2c

pOp

5,72

HE2d

Inf

3,70

HE2e

pOp

0,61

KE1a

Inf

7,61

KN1a

pOp

1,14

HE2b

KN1b

B+L

KN1c

B+L

Ps,zE

KN1d

B+L

KN1e

B+L

zE,B

Hb,wE,vEd,Hz

KN1f

B+L

Ps,B

zE

Ps,zE Ps

Sp,aE,Do

L+N

3,69

zSp,aE

N+L

5,10

L+N

1,17

LH

1,84

N+L

1,82

aE aE,Sp,Lo

KN1g

B+L

Ps

zE,B

Sp,Do

aE,Tsuga,zSp

NH

2,48

KN1h

B+L

Ps

zE

Sp,zSp

aE,Do

N+L

2,87

KN2a

B+L

Ps,zE

Do

tKa,Pw,rB,Sp,Lo

NH

1,59

KN2b

B+L

Sp,Lo,Pn,aVk

NH

1,72

KN2c

B+L

Ps,zE,B

Pn

Lo,aVk

NH

1,26

KN2d

B+L

zE,Ps

Pn,Crypto

Do,Tsuga,Sp,zSp

NH

3,23

KN2e

B+L

Ps,B

zE,rBe,Hb

Pw,Sp,Pn

rB,zSp

N+L

4,07

KN2f

B+L

Ed,rBe,zE

aVk,aE,tKa

LH

1,05

KN3a

B+L

B,Ps,zE

Sp,Pn,Lo,aE

Conif,Do

N+L

5,52

KN3b

B+L

Ps

Pn

Lo,Sp,zSp

NH

1,81

KN3c

B+L

Ps,zE

Pw

Lo

N+L

1,36

KN3d

B+L

Conif

Lo

NH

0,77

KN3e

B+L

aVk

NH

0,90

KN3f

B+L

rB

LH

0,72

74

Ps

Ps

zE



Inheemse

Inheemse

Uitheemse

Uitheemse

hoofdbmsrt

nevenbmsrt

hoofdbmsrt

nevenbmsrt

Bestand

Beheerplan18

KN3g

B+L

KN3h

B+L

Ps

zE

KN3i

B+L

zE

Ed,rBe,Ps

KN3j

B+L

zE,Ps,rBe

KN3k

B+L

Ps,B

KN4a

B+L

KN4b

B+L B+L

Es,gEd

NH

0,73

Do,Sp,Pn

aE

N+L

2,94

Lo,Conif,vAc,Sp

L+N

1,69

mE

fSp,Pn,Lo,tKa

L+N

2,26

fSp

rB,Conif

Sp,xPo,mE,Pw

aE,tKa,Lo,Conif

KN5d KP1a MU1a

B+L

Ps

zE,rBe

aE

MU1b

B+L

rBe

zEl,zE

Sp

MU1c

B+L

MU1d MU1e

B+L

MU2a

B+L

MU2b

B+L

MU2c

B+L

zEl,rBe

Wi,zE Lo

Sp

MU4a

B+L

B,zE

Ps

MU5a

B+L

zE

rBe,Lij

MU5b

B+L

zEl,zE

Be

MU5c

B+L

Ps

rBe,Lij,zE

MU5d

B+L

zE,Es

Ps,Be,Ed

MU5e

B+L

MU5f

B+L

MU6a MU7a MU8a

Lo,Do

1,10

Inf

19,98

L+N

2,30

NH

0,49

pOp

0,64

1,11

B,zE,zEl

Sp

2,05

pOp

N+L

rBe,zE,gEd

zE

1,13

NH

1,52

zEl zE

0,10

pOp

0,46

Ps

B+L

LH

Wa aE,Do,Conif

B+L

1,89 2,01

LH

Sp

MU3a

N+L pOp

mE

zE,rBe

MU2d

(ha)

Conif

zE B,zE

Opp.

Tsuga,Do

KN5b KN5c

Bestandstype19

N+L

0,81

LH

1,61

LH

0,35

Lo, Do,Conif,aE

LH

4,91

aE,Sp,Do,Lo

LH

5,38

LH

1,94

Sp

LH

3,28

aE

NH

3,42

Pc,Sp

LH

0,77

zE,Ed,rBe,Es

Sp,Conif,Do,zSp

zE,Hb

Es,Hz,rBe

mE

B+L

zE

Ed,zEl

aE,Sp,Tax,Conif

LH

0,27

B+L

zE

B,Ed

Sp

L+N

1,23

B+L

zE

B,rBe,zEl,Ed

Sp,Lo

aE

NH

0,98

LH

1,39

L+N

0,59

OS1a

Inf

1,84

OW1a

Inf

5,55

Inf

5,66

OW1b PA1a

B+L

Ps

zE

Ilex,Rh,Magno

NH

3,67

PA1b

B+L

zE,rBe

Ps,Ed

Sp,aE

LH

1,09

Ed,zE,B,Li

Sp

Lo,Crypto,Ceder

NH

1,33

Ed

Sp,Do

aE

L+N

3,20

L+N

1,09

PA2a

B+L

PA2b

B+L

rBe,zE,zEl

PA2c

B+L

B,Li

PA2d

B+L

PA2e

B+L

PA2f PA2g

Ed,Hb

Do

zE

Sp,Do,Lo

Ps

zE

Do,Tsuga,Lo

B+L

Ps

zE

B+L

Ps

zE

Pw

NH

2,18

NH

1,55

aE,aVk

NH

1,96

aE,aVk

NH

1,63

Inf

4,18

PA2h PA2i

B+L

Ps

Ze,Ed,Lij

PA3a

B+L

Ps

zE

PA3b

B+L

Ps

zE,Ed

PA3c

B+L

B,zE

Ps

Ed

PA4a

B+L

B,zE,Ps

zEl

PA4b

B+L

Ps

PA4c

B+L

Ps

PA4d

B+L

Ps


Sp,aE,aVk

NH

2,00

Conif,Tsuga,aE

NH

4,17

aVk

NH

1,76

Lo,Sp

L+N

0,77

Pw,Sp,Lo

Pn

N+L

0,77

B,zE,Lij,Ed

Sp,Lo,Do

aVk,aE

NH

5,77

B,zE

Sp

Do,Pw,aVk

NH

3,89

rBe,Lij

Pn

Lo,aVk

NH

2,79

Sp,Lo


75

Inheemse

Inheemse

Uitheemse

Uitheemse

hoofdbmsrt

nevenbmsrt

hoofdbmsrt

nevenbmsrt

Bestand

Beheerplan18

PA4e

B+L

PA4f

B+L

Ps

PA4g

B+L

Ps

Ps

B+L

B,zE

PA5c

B+L

Ps

NH

1,19

Do

Pr,Sp,Tsuga,Lo

NH

1,47

aVk,aE

N+L

5,20

pOp

3,67

B+L

PA5e

B+L

Ps

Ed

PA5f

B+L

zE

Es

PA5g

B+L

PA5h

B+L

PA5i

B+L

PA5j

B+L

PA5k

B+L

PA5l

B+L

VI1a

B+L

zE,Es zE

Do,aE Lo,Do,Sp

L+N

2,43

tKa

N+L

1,33

mE

LH

0,68

ander LH

N+L

2,55

Lo,Sp

L+N

2,25

aE,tKa

L+N

2,48

aE,Sp,Lo zE,rBe

Ps

aE,Do aE

PA5d

(ha)

Lo,Sp

zE,rBe,Lij,B gAb

Opp.

Do

PA5a PA5b

Bestandstype19

aE

Es,zE

Sp,Lo

rBe,zEl,bWi

aE

Pc,Sp Do

VI1b

L+N

3,85

pOp

0,71

LH

1,16

LH

0,57

NH

0,94

N+L

2,33

Wa

2,24

VI1c

B+L

Ps

rBe,zEl

Tsuga,Meta,Taxo

N+L

1,39

VI1d

B+L

zE

zEl,rBe

Taxodium

Metasequoia

L+N

0,53

VI2a

B+L

Ps,zE

rBe,zEl

aE

Pn,Do

N+L

1,98

VI2b VI2c

B+L

VI2d

B+L

VI2e

B+L

zEl

sWi zE,rBe

Lo mE Tsuga

VI2f VI2g

B+L

VI2h

B+L

VI2i

B+L

VI2j

B+L

VI2k

B+L

VI2l

B+L

VI2m

B+L

VI2n

B+L

VI2o

B+L

VI3a

B+L

rBe

Lij

1,63

NH

0,50

Sitka

Wa

2,19

aVk

LH

0,34

Sitka

zEl,rBe

zE,Lij,Spork

aE

rBe

zEl,Lij,Wi,Vl

aE

VI3b VI3c

B+L

rBe

Sp,Tax,mE

Tsuga

VI3d VI3e

B+L

zE

Ps,rBe,zEl

Lo,aE

VI3f VI3g

B+L

zEl

1,18

LH

zEl Tsuga,Do

2,33

LH

Sitka

Metasequoia zE

Wa

Sprok,Wi,rBe

VI3h

pOp

1,76

NH

0,15

LH

1,05

Wa

0,45

NH

0,37

Wa

0,37

LH

0,80

Wa

0,69

LH

1,11

Wa

2,18

NH

0,50

Wa

4,47

LH

1,82

Wa

0,27

LH

0,83

Wa

4,49

Ka,aVk,Lo

NH

2,28

Tsuga,Lo,mE

LH

1,18

VI3k

Wa

2,78

VI3l

Wa

0,53

VI4a

Wa

1,38

VI4b

Wa

4,24

VI4c

Wa

0,33

N+L

0,18

LH

1,47

NH

0,57

VI3i

B+L

VI3j

B+L

zE,rBe,B zE

VI4d

B+L

zEl

VI5a

B+L

zE

VI5b

B+L

Ps

76

Meta,Tax,Sp,mE

rBe,zEl

Tax,Meta rBe,Lij,Spork mE,Pn



Bestand

Beheerplan18

VI5c

B+L

VI5d

B+L

Inheemse

Inheemse

Uitheemse

Uitheemse

hoofdbmsrt

nevenbmsrt

hoofdbmsrt

nevenbmsrt

rBe zE,zEl

Metasequoia

rBe

B+L

zE

Li

Sp

Opp. (ha)

Sp

NH

0,45

mE,Tsuga

LH

1,16

VI5e VI6a

Bestandstype19

Lo

Wa

1,84

N+L

0,69

VI6b

B+L

pOp

2,07

WI1a

N+L

Wa

60,66

WI1b

N+L

ZO1a

Ps

ZO1b

zE

Hb

N+L

43,58

Sp,Pw,Tsuga

mE

N+L

1,62

mE

Sp,Lo

L+N

0,51

ZO1c ZO1d

B+L

Ps

ZO1e ZO1f

Pr,Tsuga,Lo

aE,Pn,Sp

NH

1,91

Be,zE

Lo,Sp

Do,Pc

N+L

3,15

Lo

LH

0,93

zE,rBe Sp,Sitka rBe,zEl

Lij

aVk

ZO1i ZO1j

3,21

zE

ZO1g ZO1h

pOp

B+L

aE

NH

0,64

LH

1,41

pOp

1,41

LH

2,44

2.3.2.1. Bestandskenmerken 2.3.2.1.1. Bestandstypen De bestanden die opgenomen zijn in het bosen landschapsbeheerplan, kunnen onderverdeeld worden in een aantal typen, naargelang het grondgebruik. Zo wordt een onderscheid gemaakt tussen infrastructuur (Inf), bos20 permanente open plek (pOp), te bebossen (TB, recent gekapte percelen waar opnieuw bos voorzien is) en water (Wa). De procentuele verdeling van deze verschillende bestandstypen is weergegeven in Grafiek 2.1. Ruim de helft van het plangebied wordt momenteel door bos ingenomen. Bestandstypen

17%

18%

0% Inf Bos

13%

pOp TB Wa

52%

Grafiek 2.1: Verdeling van de verschillende bestandstypes opgenomen in het bosen landschapsbeheerplan.

20

Opmerking: hierbij worden ook de recent beplante percelen gerekend, dewelke nu nog geen volgroeide bomen bevatten of een volledige kroonsluiting bereiken.



77

Als we dit vergelijken met de onder 2.1.1.5 vernoemde toestand in 1797 (“67% heide, 22% bos, 5% landbouwgrond, 3% visvijvers en 2% weiden”), zien we een grote wijziging in het uitzicht van Bokrijk. De grootste veranderingen zijn terug te leiden tot de omzetting naar cultuurlandschap (weiland en vijvers) en het bebossen van de vele heidepercelen.

Figuur 2.21: Recente aanplanting op een voormalig tennisveld in bestand PA5k. Het aandeel bos, kan naargelang de dominerende boomsoort op zijn beurt worden onderverdeeld in loofbos (LH, >80%), gemengd loof- en naaldbos (L+N, 50-80% L+ 20-50% N), gemengd naald- en loofbos (N+L, 50-80% 20-50% L) en naaldbos (NH, >80%). Een overzicht van de procentuele verdeling van de diverse bosbestandstypen wordt gegeven in Grafiek 2.2. Het naaldbos neemt hierin een vooraanstaande positie in: 60% van het bos wordt door naaldbomen gedomineerd en in ruim 77% van het bos zijn naaldbomen aanwezig. Bosbestandstype

1% 22%

34% LH L+N N+L NH 17%

TB

26%

Grafiek 2.2: Verdeling van de verschillende bosbestandstypes opgenomen in het bosen landschapsbeheerplan.

78



2.3.2.1.2. Bedrijfsvorm De bosbestanden kunnen eveneens van elkaar verschillen op basis van het gevoerde beheer. Hierbij kan men types onderscheiden: hooghout, middelhout en hakhout. In Bokrijk worden alle bestanden als hooghout beheerd. Op enkele plaatsen zijn wel enkele (lokale) relicten van hakhout terug te vinden, maar hun aandeel is uitermate miniem. Het beperkt zich tot enkele esdoornstoven in de bestanden KN2e en PA3b, een berkenstoof in bestand VI2a en enkele afgezette Zwarte elzen langsheen sommige greppels. Ook de bestanden langsheen de spoorlijn (CR3i en KN4a) en onder de hoogspanningsleiding (KN2f en CR3d) worden op regelmatige basis om veiligheidsredenen gekapt.

2.3.2.1.3. Leeftijd Ongeveer de helft van de Bokrijkse bestanden is ongelijkjarig en heeft bijgevolg twee of meer leeftijdscategorieën. Iets meer dan een kwart heeft geen bedekking en hierbij is de leeftijdsindeling bijgevolg niet van toepassing (zie Grafiek 2.3). Bestanden met oude bomen zijn nauwelijks aanwezig (ongeveer 1%). Leeftijdsverdeling

2% 17%

4% 1% 48%

1%

1-20 21-40 41-60 61-80 Niet bepaald Niet van toepassing Ongelijkjarig

27%

Grafiek 2.3: Leeftijdsverdeling van de verschillende bestanden. Opmerking: alle verdere dendrometrische besprekingen, zullen énkel betrekking hebben op de bestanden die participeren aan het bosbeheerplan en niét handelen over de percelen van het landschapsbeheerplan (zie eveneens Bijlage 3).

2.3.2.1.4. Sluitingsgraad Het bos is erg gesloten; het grootste deel van de bosbestanden heeft een sluitingsgraad van meer dan ¾. In ongeveer 6% van de gevallen is er sprake van open plekken (bedekking <50% of n.v.t.). Een overzicht van de kroonsluiting in de bestanden is terug te vinden in Grafiek 2.4.



79

Sluitingsgraad

2% 10%

1%

3%

< 25 % > 75 % 25 % - 50 % 50 % - 75 % Niet van toepassing

84%

Grafiek 2.4: Sluitingsgraad van de bestanden van het bosbeheerplan van Bokrijk.

2.3.2.1.5. Mengingsvorm Globaal gezien is ongeveer 50% van de bosbestanden (hoofdzakelijk) inheems en ongeveer evenveel uitheems althans op basis van het door de respectievelijke boomsoorten ingenomen grondvlak. Een overzicht van de (belangrijkste) menging over de verschillende bosbestanden is terug te vinden in Grafiek 2.5. Inheems/Exoot

18,06% 29,59% Geen resultaat Exoot Exoot/Inheems Inheems Inheems/Exoot 26,95%

16,83% 8,57%

Grafiek 2.5: Mengingsvorm van de bosbestanden in Bokrijk. Op basis van de terreinbezoeken in het voorjaar, werd ook een bedekkingsgraad van Amerikaanse vogelkers visueel geschat bij de zaailingen, struiklaag en boomlaag (zie Grafiek 2.6). Zoals te lezen is onder 2.3.2.3, is dit een onderschatting t.o.v. de reële metingen en maakt de Amerikaanse vogelkers een veel groter aandeel uit van de Bokrijkse bossen.

80



Bedekking aVk

2% 4% 14%

<5%<5%<5% < 5 % < 5 % geen < 5 % geen geen

2%

25-50 % 25-50 % < 5 %

4%

25-50 % 25-50 % 25-50 % 50-75 % 50-75 % 50-75 % 5-25 % 5-25 % < 5 %

8%

5-25 % 5-25 % 5-25 %

63% 1%

75-100 % 75-100 % 75-100 % geen geen geen

1% 1%

Grafiek 2.6: Bedekking Amerikaanse vogelkers bij de zaailingen, struiklaag en boomlaag.

2.3.2.2. Boomsoortensamenstelling 2.3.2.2.1. Zaailingen Tot de zaailingen worden alle exemplaren gerekend met een hoogte minder dan meter. Een overzicht van de zaailingen die werden aangetroffen in de Bokrijkse bosbestanden (>90 soorten), staat in Tabel 2.12. Tabel 2.12: Aantal zaailingen per boomsoort (per hoogteklasse geordend volgens afnemend aantal). Boomsoort Amerikaanse eik


Aantal (n/ha)

Hoogte (cm)

5211,04

0-49

Zomereik

2369,46

0-49

Amerikaanse vogelkers

1528,96

0-49

spar (G)

1288,90

0-49

Wilde lijsterbes (Gewone lijsterbes)

779,56

0-49

Hulst

421,67

0-49

Ruwe berk

389,37

0-49

Haagbeuk

319,74

0-49

Beuk

219,81

0-49

Gewone es

214,79

0-49

Moeraseik

204,19

0-49

Gewone esdoorn

162,82

0-49

Tamme kastanje

129,04

0-49

Sporkehout (Vuilboom)

124,25

0-49

lork (G)

102,63

0-49

Zwarte els

100,06

0-49

den (G)

90,72

0-49

Amerikaans krentenboompje

58,22

0-49

Rododendron

49,90

0-49

linde (G)

45,57

0-49

Grove den (Gewone den)

41,81

0-49


81

Boomsoort

Aantal (n/ha)

Hoogte (cm)

hemlockspar (G)

37,59

0-49

Douglasspar

31,05

0-49

esdoorn (G)

26,47

0-49

Weymouthden

19,28

0-49

Gewone vlier (zwarte vlier)

11,72

0-49

Hazelaar

9,88

0-49

Grauwe abeel

8,18

0-49

Reuzenzilverspar

6,19

0-49

levensboom (G)

5,33

0-49

Japanse ceder

4,32

0-49

Eénstijlige meidoorn

4,32

0-49

chamaecyparis (schijncipres) (G)

4,22

0-49

Zachte berk

2,79

0-49

Robinia (Valse Acacia)

1,94

0-49

Tulpenboom

1,41

0-49

Amerikaanse eik

496,94

50-99


285,24

50-99


227,00

50-99

Douglasspar

199,01

50-99

Ruwe berk

176,78

50-99

Hulst

89,89

50-99

Gewone esdoorn

63,71

50-99

Beuk

45,80

50-99

hemlockspar (G)

30,84

50-99


30,57

50-99

spar (G)

22,80

50-99

Zwarte els

17,80

50-99

Haagbeuk

15,70

50-99


12,98

50-99

levensboom (G)

12,71

50-99

7,71

50-99

Amerikaans krenteboompje kornoelje (G)

5,97

50-99

Reuzenzilverspar

5,12

50-99

Zomereik

3,08

50-99

Tamme kastanje

1,51

50-99

Peterselievlier

1,16

50-99

wilg (G) Amerikaanse eik

50-99 100-149

Sneeuwbes

337,34

100-149


168,31

100-149


151,58

100-149

Douglasspar

138,05

100-149

Ruwe berk

77,43

100-149


51,14

100-149

Beuk

44,21

100-149

Moeraseik

34,17

100-149

linde (G)

30,39

100-149

hemlockspar (G)

25,46

100-149

Gewone esdoorn

18,09

100-149

9,95

100-149

Laurierkers

82

1,00 352,42



Boomsoort

Aantal (n/ha)

Hoogte (cm)

Zwarte els

7,93

100-149

Hulst

7,60

100-149

spar (G)

6,82

100-149

levensboom (G)

5,30

100-149

Zomereik

3,30

100-149


2,32

100-149

230,39

150-199

Amerikaanse vogelkers Wilde lijsterbes (Gewone lijsterbes)

97,87

150-199

Gewone esdoorn

80,06

150-199

Amerikaanse eik

67,77

150-199

ander loofhout

61,16

150-199

Douglasspar

59,31

150-199

Sneeuwbes

56,23

150-199

Ruwe berk

51,39

150-199

Amerikaans krenteboompje

18,84

150-199

hemlockspar (G)

11,56

150-199

Zwarte els

10,73

150-199

levensboom (G)

8,48

150-199

Gewone es

8,18

150-199

Zachte berk

1,46

150-199

Totaal:

18015,74

In de laagste hoogteklasse van de zaailingen (0-49cm), valt voornamelijk het hoog aantal Amerikaanse eiken op (>5.200/ha), gevolgd door 2.300 Zomereiken, 1.500 Amerikaanse vogelkersen en bijna 1.300 sparren per hectare. Dit maakt respectievelijk ongeveer 29%, 13%, 8% en 7% uit van het totaal aantal zaailingen. Bij de stijgende hoogteklassen neemt het aantal zaailingen drastisch af, maar blijft de dominantie van Amerikaanse eik en Amerikaanse vogelkers behouden.

Figuur 2.22: Zaailingen in bestand PA4b, hoofdzakelijk bestaande uit Douglassparren en Amerikaanse vogelkers.



83

2.3.2.2.2. Struiklaag Tot de struiklaag behoren alle exemplaren met een hoogte van meer dan meter en een stamomtrek kleiner dan 20 cm. Een overzicht van de ruim 50 boomsoorten die aanwezig zijn in de struiklaag in de Bokrijkse bosbestanden, staat in Tabel 2.13. Tabel 2.13: Aantal struiken per boomsoort (per hoogteklasse geordend volgens afnemend stamtal). Boomsoort

84

Stamtal Levend (n/ha)

Stamtal Dood (n/ha)

Hoogte (cm)


292,20

199,09

200-400


173,84

5,40

200-400

Ruwe berk

110,29

24,87

200-400

Amerikaanse eik

77,42

0,00

200-400

Gewone esdoorn

65,01

8,93

200-400


35,72

5,94

200-400

Zwarte els

24,54

10,65

200-400

Haagbeuk

12,56

5,49

200-400

Douglasspar

11,56

0,00

200-400

Kaukasische spar

7,56

0,00

200-400

Beuk

7,08

0,00

200-400

spar (G)

6,42

0,29

200-400

Hulst

6,14

0,00

200-400

hemlockspar (G)

5,94

0,00

200-400

ander loofhout

5,09

0,00

200-400

Zachte berk

4,49

8,43

200-400


3,85

10,20

200-400

linde (G)

3,80

0,76

200-400

wilg (G)

3,70

4,61

200-400

esdoorn (G)

3,31

0,00

200-400

Moerascipres

2,89

0,36

200-400

Zomereik

2,62

0,00

200-400

Tamme kastanje

2,30

0,00

200-400

Amerikaans krenteboompje

2,26

0,00

200-400

Reuzenzilverspar

1,40

0,00

200-400

Hazelaar

1,28

1,28

200-400

levensboom (G)

0,80

0,00

200-400

Gewone es

0,68

0,00

200-400

Boswilg

0,48

0,00

200-400

Fijnspar

0,35

0,00

200-400

Watercipres

0,11

0,00

200-400

Moeraseik

0,00

0,62

200-400


90,69

87,43

400-600


34,07

3,57

400-600

Ruwe berk

22,62

15,05

400-600

Gewone esdoorn

8,89

3,50

400-600

Zwarte els

7,39

0,12

400-600

Zachte berk

4,52

0,00

400-600


4,38

0,75

400-600

wilg (G)

2,89

0,12

400-600

Moeraseik

2,57

0,00

400-600

Hazelaar

2,56

1,28

400-600

Zomereik

1,31

0,00

400-600



Stamtal Levend (n/ha)

Stamtal Dood (n/ha)

Hoogte (cm)

Beuk

Boomsoort

0,56

0,00

400-600


56,28

5,54

600-800

Ruwe berk

25,37

10,02

600-800


8,70

1,35

600-800

Zwarte els

7,29

1,12

600-800

Gewone esdoorn

3,20

2,24

600-800

Hazelaar

3,20

0,64

600-800


1,15

0,00

600-800

Moeraseik

0,74

0,21

600-800 600-800

wilg (G)

0,70

0,00

Totaal:

1164,74

419,85

Bij de struiklaag is de Amerikaanse vogelkers het sterkst aanwezig, met zo’n 25% van de levende struiken tussen en 4m hoog en ongeveer 47% van de dode struiken binnen dezelfde hoogteklasse. Verder domineren bij de levende boomsoorten de Wilde lijsterbes met 15% (tussen en 4m hoogte), Ruwe berk met 9% (tussen en 4m hoogte), Amerikaanse vogelkers met 8% (tussen en 6m hoogte), Amerikaanse eik met 7% (tussen en 4m hoogte), Gewone esdoorn met 6% (tussen en 4m hoogte) en nogmaals Amerikaanse vogelkers met 5% (tussen en 8m hoogte). Bij de dode boomsoorten is ook binnen de hoogteklasse van tot 6m de Amerikaanse vogelkers goed vertegenwoordigd met 21% en nog eens 10% bestaat uit Ruwe berk (totaal van de twee laagste hoogteklassen).

Figuur 2.23: De struiklaag is doorgaans slechts matig ontwikkeld en bestaat in vele gevallen grotendeels uit Amerikaanse vogelkers.



85

2.3.2.2.3. Boomlaag De boomlaag omvat alle exemplaren met een stamomtrek van meer dan 20 centimeter. Een overzicht van de bomen (>50 soorten) die aanwezig zijn in de Bokrijkse bosbestanden, staat in Tabel 2.14. Tabel 2.14: Aandeel bomen per soort (geordend volgens afnemend stamtal). De uitheemse soorten zijn cursief aangeduid en de belangrijkste soorten (op basis van volume) zijn vet aangeduid. Boomsoort

86

Stamtal (n/ha)

Grondvlak (m²/ha)

Volume (m³/ha)


125,27

0,72

2,13

Zomereik

78,20

4,64

42,55

Ruwe berk

76,76

1,34

9,44


57,63

6,32

57,61

spar (G)

33,49

1,70

14,24

Amerikaanse eik

33,44

1,89

15,78

Beuk

33,27

1,40

11,11

Zwarte els

30,77

0,63

4,61

Gewone esdoorn

25,63

0,32

1,78

Moeraseik

16,86

0,46

3,64

lork (G)

15,76

1,86

17,96


15,55

0,14

0,57

Kaukasische spar

14,49

0,19

1,12

Douglasspar

11,97

1,51

16,78

Corsicaanse den

11,03

1,58

18,04

Reuzenzilverspar

9,93

0,37

3,59

Watercipres

8,17

0,34

1,98

hemlockspar (G)

7,94

0,36

2,89

Weymouthden

4,99

0,27

2,33

Tamme kastanje

4,40

0,23

1,57

levensboom (G)

4,22

0,21

1,38

Haagbeuk

3,62

0,09

0,73

Zachte berk

3,28

0,03

0,19

esdoorn (G)

3,11

0,13

0,92

Moerascipres

2,66

0,09

0,63

Zwarte den

2,37

0,36

4,16

wilg (G)

2,30

0,03

0,13

Sitkaspar

2,25

0,19

1,64

zilverspar (G)

2,11

0,05

0,32

lijsterbes (G)

2,07

0,03

0,16

Fijnspar

1,57

0,03

0,20

Hazelaar

1,28

0,01

0,01

Japanse ceder

1,19

0,06

0,55


1,14

0,01

0,02

Gewone es

1,05

0,06

0,51

ander loofhout

1,01

0,01

0,01

Servische spar

0,76

0,01

0,07

linde (G)

0,73

0,07

0,62

paardekastanje (G)

0,70

0,01

0,02

Wintereik

0,59

0,01

0,05


0,56

0,00

0,00

Pekden

0,41

0,03

0,25

Tulpeboom

0,21

0,04

0,33



Boomsoort Robinia (Valse Acacia)

Stamtal (n/ha)

Grondvlak (m²/ha)

Volume (m³/ha)

0,21

0,00

0,00

Mammoetboom

0,19

0,02

0,14

cultuurpopulier

0,19

0,04

0,33

Atlasceder

0,17

0,02

0,22

Plataan

0,12

0,01

0,04


0,04

0,00

0,01

Grauwe abeel

0,04

0,01

0,11

plataan (G)

0,02

0,00

0,03

655,72

27,92

243,52

Totaal:

Figuur 2.24: Groep Hemlocksparren in bestand PA2e. De boomsoorten waarvan er per hectare het grootste aantal staat, zijn respectievelijk Amerikaanse vogelkers (24%), Zomereik (15%), Ruwe berk (14%), Grove den (11%), spar (6%), Amerikaanse eik (6%), Beuk (6%), Zwarte els (6%) en Gewone esdoorn (5%). Op het vlak van de houtvolumes, steken echter andere soorten de kop op. De dominante soorten zijn dan Grove den (31%), Zomereik (23%), Corsicaanse den (10%), Lork (10%), Douglasspar (9%), Amerikaanse eik (8%), spar (8%), Beuk (6%) en Ruwe berk (5%). Op basis van Tabel 2.14, kan men de vergelijking maken met Grafiek 2.5 wat betreft de soortenverdeling (zie Grafiek 2.7, Grafiek 2.8 en Grafiek 2.9).



87

Soortenverdeling

35%

Uitheems Inheems

65%

Grafiek 2.7: Aantal inheemse en uitheemse soorten in de boomlaag. Soortenverdeling (stamtal)

46%

Uitheems 54%

Inheems

Grafiek 2.8: Aantal inheemse/uitheemse bomen per hectare in de boomlaag.

88



Soortenverdeling (volume)

39% Uitheems Inheems 61%

Grafiek 2.9: Volume-aandeel van de inheemse en uitheemse boomsoorten.

2.3.2.3. Dendrometrische gegevens Een overzicht van het stamtal, grondvlak en volume van de staande levende en dode bomen in Bokrijk per bestand is terug te vinden in Bijlage 15.

Figuur 2.25: De populieren in bestand CR2d sterven grotendeels af. Op basis van bovenstaande gegevens, kan wel een overzicht gegeven worden van de stamtal- en volumeverdeling per omtrekklasse (zie Grafiek 2.10 en Grafiek 2.11). Zoals reeds aangehaald werd (cfr. 2.3.2.2.3) en eveneens aangeduid wordt in onderstaande grafieken, is de Grove den één van de meest prominente boomsoorten die aanwezig is in de bosbestanden.



89

Grafiek 2.10: Overzicht van de stamtalverdeling, met een groot stamtal bij lage omtrekklassen en (nagenoeg) geen bomen van grotere omvang. Alhoewel Grafiek 2.10 een “normale” stamtalverdeling weergeeft, weten we uit 2.3.2.2 dat het hierbij voornamelijk gaat over Amerikaanse vogelkers (maakt bvb. >30% uit van de struiklaag). Een voldoende groot aantal inheemse boomsoorten binnen de laagste omtrekklassen, is echter van essentieel belang voor de ontwikkeling van een goed gestructureerd bos. Ook valt in deze grafiek de afwezigheid op van bomen binnen de dikkere omtrekklassen. Grafiek 2.11 geeft echter een afwijkend patroon wat betreft de volumeverdeling van de bosbestanden. Dit kan te wijten zijn aan de relatief “jonge” leeftijd van de bomen of van een zeer sterke dunning in de hogere omtrekklassen. Opvallend hierbij is, dat ook bij de “belangrijkste” soort (Grove den) deze abrupte overgang duidelijk aanwezig is.

Grafiek 2.11: Overzicht van de volumeverdeling, met veel bomen van matige omtrekklasse en weinig bomen van hogere omtrekklassen.

90



Dood hout Bij de beschrijving van het aandeel dood hout in de bosbestanden, wordt een onderscheid gemaakt tussen liggend en staand dood hout. Het liggend dood hout is deels afkomstig van kappingen en deels van omgevallen bomen (zie Grafiek 2.12). Het aandeel dood hout is in totaliteit erg beperkt en omvat hoofdzakelijk dun hout. 1% 1% 1%

5%

2% < 5 stuks/ha 1-10 stuks/ha 1-3 stuks/ha 5-100 stuks/ha 1-10 stuks/ha 13 stuks/ha 5-100 stuks/ha geen geen 5-100 stuks/ha 11-30 stuks/ha 1-3 stuks/ha 5-100 stuks/ha 11-30 stuks/ha > 3 stuks geen geen geen

90%

Grafiek 2.12: Procentuele weergave liggend dood hout, volgens de categoriën dun, dik en zeer dik (dun: omtrek 20-60 cm; dik: omtrek 60-120 cm en zeer dik: omtrek 120 cm). Bij het staand dood hout, kan een onderscheid gemaakt worden tussen 37 verschillende boomsoorten, van verschillende dikteklassen en met vermelding van het stamtal, grondvlak en volume (zie Tabel 2.15). Tabel 2.15: Soortenverdeling staand dood hout (gesorteerd volgens omtrekklasse en stamtal). Boomsoort

Omtrekklasse

Stamtal (n/ha)

Grondvlak (m²/ha)

Volume (m³/ha)


dun

11,95

0,06

0,48

Zomereik

dun

5,81

0,07

0,41

Ruwe berk

dun

3,44

0,03

0,20


dun

2,64

0,03

0,16

spar (G)

dun

1,77

0,01

0,06

Zwarte els

dun

1,14

0,01

0,05


dun

1,13

0,01

0,01

Gewone esdoorn

dun

1,07

0,00

0,02


dun

0,74

0,00

0,00

Douglasspar

dun

0,59

0,01

0,03

linde (G)

dun

0,38

0,00

0,03

Moeraseik

dun

0,28

0,00

0,00

wilg (G)

dun

0,21

0,00

0,01

Haagbeuk

dun

0,20

0,00

0,01

Weymouthden

dun

0,20

0,00

0,02

Reuzenzilverspar

dun

0,17

0,00

0,00

Moerascipres

dun

0,09

0,00

0,00

Zachte berk

dun

0,06

0,00

0,01

els (G)

dun

0,00

0,00

0,00



91

Boomsoort

Omtrekklasse

Stamtal (n/ha)

Grondvlak (m²/ha)

Volume (m³/ha)

Ruwe berk

dik

1,66

0,12

1,15


dik

0,90

0,08

0,79

Tamme kastanje

dik

0,70

0,02

0,21

Gewone esdoorn

dik

0,67

0,02

0,19

Zomereik

dik

0,59

0,03

0,30

Douglasspar

dik

0,29

0,02

0,23


dik

0,29

0,02

0,20

Pekden

dik

0,25

0,01

0,08

spar (G)

dik

0,16

0,01

0,16

lork (G)

dik

0,12

0,01

0,12

Zwarte els

dik

0,03

0,00

0,01

spar (G)

zeer dik

0,39

0,07

0,93

Zomereik

zeer dik

0,27

0,05

0,57


zeer dik

0,21

0,03

0,29

Zwarte den

zeer dik

0,18

0,02

0,23

Weymouthden

zeer dik

0,08

0,01

0,13

Kaukasische spar

zeer dik

0,05

0,01

0,11

Ruwe berk

zeer dik

0,02

0,00

0,02

38,71

7,19

62,00

Totaal:

Ook bij het staand dood hout domineert Amerikaanse vogelkers (31%) op het vlak van het stamtal, evenals Zomereik (15%) en Ruwe berk (9%). Op het vlak van het houtvolume, domineren voornamelijk Ruwe berk (16%), spar (13%), Grove den (11%) en Zomereik (8%).

Figuur 2.26: Het aandeel dood hout is van primordiaal belang voor tal van organismen (vogels, vleermuizen, invertebraten, of zoals hier de Berkenzwam). Bij het staand dood hout kan eveneens een onderscheid worden gemaakt tussen de verschillende omtrekklassen. Zoals te zien is in Grafiek 2.13 en Grafiek 2.14, behoort >80% van het dood hout tot de

92



dunste omtrekklasse, terwijl dit slechts 20% van het bestandsvolume uitmaakt. Het aandeel (staand) dood hout maakt 3,72% uit van het volledige bestandsvolume. Staand dood hout (n/ha)

3% 15%

dun dik zeer dik

82%

Grafiek 2.13: Aantal staande dode bomen per hectare. Staand dood hout

21% 32%

dun dik zeer dik

47%

Grafiek 2.14: Volume-aandeel staand dood hout per omtrekklasse.

2.3.3. Flora 2.3.3.1. Dataverzameling en –analyse Er zijn 91 opnames volgens de Braun-Blanquet-methode gemaakt in bosvegetaties, dit in proefvlakken van 16m op 16m. Elk van deze opnamen is gelokaliseerd door een routebeschrijving en opmeting van de coördinaten d.m.v. GPS. Dit maakte het mogelijk de opnamepunten op kaart nauwkeurig te lokaliseren. De ligging van de proefvlakken en de meetpunten van de bestands- en vegetatieopnamen en de looproute zijn terug te vinden in Bijlage 16.



93

Een soortenlijst van de boom-, struiken kruidlaag werd opgemaakt aan de hand van de 91 vegetatieopnamen die gebruikt werden voor het opstellen van de typologie en werden verder aangevuld met soorten die tijdens de bosbeschrijvingen werden vastgesteld of waarvoor aparte inventarisaties zijn verricht (bv. in bermen en sloten). Voorts konden we gebruik maken van soortenlijsten uit het vorige bosbeheerplan (zie 1.8.4). De actuele soortenlijst van het gebied is opgenomen in Bijlage 17. Deze bijlage geeft tevens informatie over de ecologie, status, zeldzaamheid, e.d. van de voorkomende plantensoorten en werd gehaald uit het Register Flora Vlaanderen (Biesbrouck et al., 2001). Elk van de vegetatieopnamen werd vegetatiekundig op naam gebracht met behulp van de Tropresidentificatiespectra (Roelandt, 2003). In een Tropres-sterdiagram wordt de verwantschap van een opname met elk van de 32 bostypen uit de gewestelijke bosinventarisatie getoond. Dergelijke diagrammen zijn handige hulpmiddelen om in één oogopslag de ware identiteit van de opname te onthullen. Een gemiddeld identificatiespectrum voor elk vegetatietype uit de gewestelijke bosinventarisatie werd berekend op basis van de Tropres-score van elke opname (zie Bijlage 18).

2.3.3.2. Actuele en potentiële vegetatie 2.3.3.2.1. Actuele vegetatie Naast de 91 Braun-Blanquet-opnamen, werden eveneens 19 Tansley-opnamen verricht in open plekken of randzones. Op basis van deze opnames, aangevuld met losse waarnemingen, werd de soortenlijst in Bijlage 17 opgesteld (zie eveneens Kaart 2.13b: “Bijzondere plantensoorten”).

Figuur 2.27: De verschillende weilanden van Bokrijk hebben doorgaans een gevarieerde flora (bvb. Echte koekoeksbloem). De vegetatie van de weilanden in Craenevenne en de Herkenrodeplaats wordt voornamelijk bepaald door de aan- of afwezigheid van beheer of begrazing. Op basis van de dominante soorten en de presentie van enkele bijzondere of typerende soorten werd per (deel-)bestand een typering opgesteld (zie Figuur 2.30 en Kaart 2.10: “Actuele vegetatie”).

94



Figuur 2.28: Waternavel typeert enkele natte grazige bestanden (zoals MU1c, VI4c en HE2c). De biologische waarde op het vlak van de plantensoorten, wordt voornamelijk bepaald door de vochtige groeiomstandigheden in de bestanden. Enkele voorbeelden hiervan zijn de Drijvende waterweegbree (bestand WI1a), Waterdrieblad (bestand OW1a), Waternavel (zie Figuur 2.28), Verspreidbladig goudveil (zie Figuur 2.29) en Veenpluis (bestand WI1a). Daarnaast zijn ook (hei-)schrale hooilanden, broekbossen en struwelen (zie Figuur 2.31) belangrijk.

Figuur 2.29: Verspreidbladig goudveil werd aangetroffen in het vochtige bosbestand PA5h en MU2a. Voor de weilanden, werd op basis van de Tansley-opnames via de bosen vegetatiedatabank van het ANB een vegetatieklassering opgesteld. Deze is gebaseerd op de Nederlandse typologie van Schaminée21 Er kan onderscheid gemaakt worden tussen “TP”-waarden, en “TPab”-waarden. Terwijl de eerste enkel aan- of afwezigheid van soorten in rekening brengt, zijn bij TPab-waarden ook de abundanties meegerekend. Deze laatste genieten doorgaans de voorkeur. Meestal gaat het in het plangebied over onderverzadigde gemeenschappen met weinig ken- of differentiërende soorten. De determinatie van de diverse weilanden waar een Tansley-opname werd uitgevoerd gebeurde tot op subassociatieniveau en is per bestand doorgaans een combinatie van verschillende ordes, (sub-) associaties en derivaat- of rompgemeenschappen. 21

Bron: Den Held, J.J. (1991). Beknopt overzicht van de Nederlandse plantengemeenschappen. KNNV, Utrecht. Schaminée J.H.J., Weeda E.J. & V. Westhoff (1995). De vegetatie van Nederland. Leiden.



95

Plantaginetalia majoris (Weegbreeklasse) Deze klasse bevat zowel diverse tredplantengemeenschappen, zoals ondermeer kunnen worden aangetroffen langs wegranden of tussen trottoirtegels, als voedselrijke (vochtige) weilanden. De bodem is doorgaans zuurstofarm en intensieve betreding of begrazing leidt tot verdichting. Plantaginetea majoris (Weegbree-orde) Associatie van Engels raaigras en Grote weegbree Deze associatie behoort evenals de volgende tot het Varkensgrasverbond, dewelke doorgaans voornamelijk stresstolerante ruderale planten bevat. Alhoewel de waterhuishouding binnden deze orde doorgaans van weinig belang is, zijn anaërobe omstandigheden wel kenmerkend en kunnen diverse subassociaties onderscheiden worden op basis van betreding of beschaduwing. Naast de “typische” subassociatie, werd ook de subassociatie met Tengere rus gedetermineerd; dewelke op vochtige, relatief schaduwrijke, weinig betrede, humusrijke en al dan niet lemige zandgronden wordt waargenomen. Associatie van Varkenskers Schijfkamille Ook deze associatie is doorgaans onderhevig aan betreding en wordt meestal aangetroffen op (tijdelijk) vochtige en in de zomer sterk uitdrogende gronden. Agrostietalia stoloniferae (Fioringras-orde) Associatie van Geknikte vossenstaart Deze associatie maakt deel uit van het Zilverschoonverbond, wat gebonden is aan relatief voedselrijke en hydromorfe bodems, variërend van zand tot zware klei en van mineraalrijk tot venig. Als zogenaamde “storingsgemeenschap” is deze orde afhankelijk van langdurige inundatie en begrazing. Binnen het plangebied is vooral sprake van de (soorten-)arme subassociatie. Molinio-Arrhenatheretea (Klasse der matig voedselrijke graslanden) Deze klasse omvat gehooide of beweide graslandgemeenschappen, met een grote diversiteit aan vochthuishouding en grondsoorten. De standplaatsen zijn mesotroof22 tot eutroof23 worden al dan niet bemest en de zuurtegraad varieert van matig zuur tot basisch. Molinietalia (Pijpestrootje-orde) Associatie van Echte koekoeksbloem Gevleugeld hertshooi Deze associatie behoort evenals de volgende tot het Dotterbloemverbond, dat één- of tweemaal per jaar gemaaide en ’s winters periodiek overstroomde hooilanden op mineraalrijke, stikstofhoudende en veelal kleiige of venige gronden omvat. Hoewel de standplaatsen van dit verbond nat zijn (al dan niet onder invloed van mineraal- en basenrijke kwel van grondwater), behoeven de gemeenschappen een goede zuurstofvoorziening in de wortelzone. De associatie van Echte koekoeksbloem en Gevleugeld hertshooi omvat gemeenschappen van vochtige, niet of slechts matig bemeste hooilanden en jaarlijks gemaaide verlandingsvegetaties. Associatie van boterbloemen Waterkruiskruid Deze associatie wordt aangetroffen op drassige hooi(wei)landen in beekdalen op kalkarme, maar basenrijke en humeuze grond. Beide subassociaties, met Zomprus of met Blauwe zegge, komen in het plangebied voor. De eerste wordt gekenmerkt door een hogere voedselrijkdom, een hoger lutumgehalte24 van de grond en sterk wisselende waterstanden (langere inundatieduur); al dan niet met (na-)beweiding.

22

Mesotroof is gemiddeld voedselrijk en staat tussen oligotroof (arm) en eutroof (rijk) in. Een ecosysteem dat rijk is aan voedingsstoffen, is eutroof. Wanneer dit door menselijke invloed gebeurd, noemt men dat geëutrofieerd. Eutroof water bevat bvb. een overvloed aan algen en op het land duiden o.a. brandnetel en kleefkruid op eutrofie. 23

96



Arrhenatheretalia (Glanshaver-orde) Kievitsbloemassociatie Deze associatie wordt gerekend tot het verbond van Grote vossenstaart, wat hooi(wei)landen op voedselrijke en vochtige zware zavel- tot lichte klei- en klei-op-veengronden omvat die ’s winters veelal gedurende langere tijd onder water staan en ’s zomers oppervlakkig kunnen uitdrogen. De Kievitsbloemassociatie komt slechts optimaal tot ontwikkeling op een venige ondergrond. De begroeiing is aangewezen op relatief voedselrijke situaties, maar verdragen geen intensieve betreding of (vroege) bemesting. Zowel de Kamgras-, als de typische en Dotterbloemsubassociatie zijn aangetoond in de onderzochte bestanden. Het onderling onderscheid wordt gemaakt op basis van drogere of minder voedselrijke standplaatsen. Kamgrasweide Deze associatie behoort tot het Kamgrasverbond, gekenmerkt door treden vraatbestendige soorten; dewelke hun optimale voorkomen hebben in de weegbree-orde (zie hiervoor). De Kamgrasweide omvat beweide en voedselrijke graslanden op allerlei grondsoorten. Al naar gelang de natuurlijke voedselrijkdom werden deze gronden vroeger meer of minder bemest en zuurdere gronden werden doorgaans bekalkt. De ontwikkeling van ruigtekruiden werd in de hand gewerkt door slectieve verwijdering of intesievere begrazing. Op plaatsen met voortdurend hoge grondwaterstand, zoals in veenweidegebieden en laaggelegen zand- en veengronden, is drainage een voorwaarde voor het ontstaan van deze gemeenschap. Zowel de typische, als de Moerasrolklaversubassociatie en de subassociatie met Veldgerst worden aangetroffen. De typische is doorgaans soortenarmer en productiever, ten gevolge van een intensiever agrarisch gebruik en komt voor op allerlei vochtige, maar goed ontwaterde gronden. De Moerasrolklaversubassociatie komt voor op vochtige tot natte, weinig uitdrogende zand-, leem- of lichte zavelgronden en op licht ontwaterde veengronden. De subassociatie met Veldgerst komt dan weer voor op voedselrijke zavel- en kleigronden. Galio-Urticetea (Klasse der nitrofile zomen) Deze klasse met zoomgemeenschappen komt voor op voedselrijke, humeuze en vochthoudende gronden; met een zwaartepunt op neutrale tot zwak basische bodems. Bepalend zijn doorgaans gelegen op grens tussen loofbossen of struwelen en open begroeiingen de beschutting en de matige lichtinval. Glechometalia (orde der nitrofiele zomen) Associatie van Look-zonder-look Dolle kervel Deze associatie behoort tot het verbond van Look-zonder-look en komt voor op licht tot vrij zwaar beschaduwde standplaatsen op humeuze, voedselrijke, vochthoudende (maar niet te natte), zwak zure tot basische gronden. De natuurlijke standplaats wordt gevormd door open plekken in bossen, op oeverwallen en aan de voet van hellingen. Bij de uitgevoerde Tansley-opnames, werd dit type slechts éénmaal aangetroffen en dit op een door graafwerken verstoorde beekoever in bestand HE1d4. Quercetea robori-Petraeae (Klasse der eiken- en beukenbossen op voedselarme grond) Deze klasse omvat gemeenschappen op zure, voedselarme, droge tot vochtige gronden. De standplaatsen worden gekenmerkt door een geringe beschikbaarheid van nutriënten en een neerwaartse grondwaterbeweging (inzijgprofielen). Op de minerale, dan wel venige ondergrond, vindt ophoping plaats van strooisel en humus. 24 Lutum is de benaming voor gronddeeltjes die kleiner zijn dan 2 µm. Bij een lutumgehalte van 8% tot 12% spreekt men van zeer lichte zavel; bij een lutumgehalte van 12% tot 17,5% van matig lichte zavel en bij een lutumgehalte van 17,5% tot 25% van zware zavel. Er is sprake van klei als de lutumfractie groter dan 25 % is. Bij 25% tot 35% lutum is er sprake van lichte klei, bij 35% tot 50% van matig zware klei en bij meer dan 50% lutum van zware klei.



97

Quercetalia roboris (orde der eiken- en beukenbossen op voedselarme grond) Beuken-Zomereikenbos Deze associatie valt binnen het Zomereikverbond, wat wordt aangetroffen op kalkarme zandgronden. Het Beuken-Zomereikenbos komt vooral voor op lemige, kalkloze zandgronden en zandige lössgronden. De subassociatie met Adelaarsvaren wijst op de (lokale) dominantie van deze soort. Binnen de bestudeerde bestanden komt dit type slechts éénmalig beperkt voor, op de overgang van bos naar open vegetatie. Tabel 2.16: Overzicht van de vegetatietypes per weiland, in volgorde van representativiteit (de bestanden waar geen opname werd uitgevoerd, staan cursief en deze typering is slechts indicatief). Bestand

Subassociaties

CR1h1

Gelijkend op CR2b

CR1h2

Gelijkend op CR2b

CR1h3

Gelijkend op CR2b, doch sterk vertrappeld en verarmd door overmatige begrazing

CR1k1

Ass. van Geknikte vossenstaart (arme sub.)

CR1k2 CR2b CR2c1 CR2c2

Kievitsbloemass. (typische sub.) Kievitsbloemass. (Kamgrassub.) Ass. van Geknikte vossenstaart (arme sub.) Varkenskers

Schijfkamille (typische sub.)

Kamgrasweide (typische sub.)

ass. van Engels raaigras

Grote weegbree (typische sub.)

Kamgrasweide (Moerasrolklaversub.)

ass. van Engels raaigras

Grote weegbree

(typische sub.) Ass. van Geknikte vossenstaart (arme sub.) aanwezigheid van veenmos

CR2c3

Overgang tussen CR2c1 en CR2f

CR2f


CR2g

Kamgrasweide (typische sub.) Kamgrasweide (Moerasrolklaversub.)

HE1c

Kievitsbloemass. (Kamgrassub.) Kamgrasweide (Moerasrolklaversub.) Kievitsbloemass. (typische sub)

HE1d1


HE1d2

Ass. van Engels raaigras

HE1d3


HE1d4

Overgang tussen HE1d3 en HE1d5

HE1d5

Kamgrasweide (typische sub.) Kamgrasweide (Moerasrolklaversub.)

HE1d6 HE2c

Kievitsbloemass. (Kamgrassub.)

Grote weegbree (sub. met Tengere rus)


ass. van Look-zonder-look

Kamgrasweide (sub. met Veldgerst) ass. van boterbloemen

Waterkruiskruid

(sub. met Zomprus) Ass. van Geknikte vossenstaart (arme sub.)



Kamgrasweide (Moerasrolklaversub.) Gelijkend op CR2f, vnl. gedomineerd door witbol.

VI6b

Beuken-Zomereikenbos (sub. met Adelaarsvaren) Ass. van boterbloemen


Waterkruiskruid (sub. met Blauwe zegge)

ass. van boterbloemen

Waterkruiskruid (sub.

met Zomprus) Ass. van boterbloemen

ZO1i

Dolle kervel (arme sub.)


VI2h

ZO1c

ass. van


Blauwe zegge)

Waterkruiskruid (sub. met Zomprus)

ass. van Echte koekoeksbloem

ass. van boterbloemen

Waterkruiskruid (sub. met

Gevleugeld hertshooi (typische sub.)

Kievitsbloemass.

(Dotterbloemsub.)

2.3.3.2.2. Actuele bosvegetatie In onderstaand overzicht worden de zeventien lokale bostypes besproken, met hun karakteristieke soorten en hun verwantschap met de 32 bostypes uit de gewestelijke bosinventarisatie. Elk van de vegetatieopnamen werd vegetatiekundig op naam gebracht met behulp van de Tropresidentificatiespectra (Roelandt, 2003). In een Tropres-sterdiagram wordt de verwantschap van een opname met elk van de 32 bostypen uit de gewestelijke bosinventarisatie getoond. Dergelijke diagrammen zijn handige hulpmiddelen om in één oogopslag de ware identiteit van de opname te onthullen (zie Figuur 2.32 en Bijlage 18).

98



Door Tropres worden vier verschillende parameters berekend. Er kan ook hier een onderscheid gemaakt worden tussen “TP”-waarden, en “TPab”-waarden. Voorts houden de “TP..._K”-waarden enkel rekening met de soorten in de kruidlaag, terwijl de “TP…_BSK”-waarden rekening houden met de soorten in zowel boom-, struik- als kruidlaag. Deze opdeling is zinvol omdat de kruidlaag vaak de enige natuurlijke component van de vegetatie is waarover gegevens beschikbaar zijn. De boom- en struiklaag zijn in vele gevallen aangeplant en kunnen dus niet altijd als natuurlijk beschouwd worden. Niet zelden geven deze parameters tegenstrijdige resultaten en de interpretatie wordt aldus een subjectief gegeven, vooral te wijten aan het feit dat nogal wat bossen onderverzadigde gemeenschappen zijn met weinig ken- of differentiërende soorten. Over het algemeen werd het meeste waarde gehecht aan die parameter die het meest eenduidige resultaat presenteert. In totaal werden 17 bostypes onderscheiden in het plangebied (zie Kaart 2.10: “Actuele vegetatie”). Grafiek 2.15 geeft een overzicht van de lokale bostypes volgens de gewestelijke bosinventarisatie (Bos en Groen, 2001).

Bosvegetatietypen

Onbepaald Adelaarsvarenrijk Wintereiken-Beukenbos

3%

Amerikaanse eik-Kastanjebos

1% 2% 2%

5%

Amerikaanse vogelkers Berken-Eikenbos

9%

12%

Amerikaanse vogelkers Eiken-Beukenbos Bosbesrijk Berken-Eikenbos

1%

Bramenrijk Eiken-Beukenbos

2% 9%

2%

Brandnetel-Vlierenbos Droog Eiken-Haagbeukenbos

1%

Droog Iepen-Essenbos

1%

Elzenbroekbos

3%

Elzen-Eikenbos

17%

Populieren-beemd Soortenarm Berken-Eikenbos Typisch Berken-Eikenbos

24% 2%

6%

Typische Wintereiken-Beukenbos Witbol Eiken-Berkenbos Witbol Eiken-Beukenbos

Grafiek 2.15: Verdeling van de verschillende bosvegetatietypes. Van de in bovenstaande grafiek vernoemde bosvegetatietypes, kunnen we enkele groepen onderscheiden die gezamenlijke kenmerken vertonen (zie eveneens Figuur 2.32). Indien de vegetatielaag echter onvoldoende ontwikkeld of zelfs afwezig is, is het soms onmogelijk om een type te bepalen. Hierna wordt een bespreking gegeven van de belangrijkste kenmerken van de verschillende bostypes25

25

Bronnen: Durwael L., Roelandt B., De Keersmaeker L. & N. Lust (2000). Systematiek van natuurtypen voor Vlaanderen: Bossen. Cornelis J., Hermy M., De Keersmaeker L. & K. Vandekerkhove (2007). Bosplantengemeenschappen in Vlaanderen. Een typologie van bossen op basis van de kruidachtige vegetatie. Van der Werf, S. (1991). Bosgemeenschappen. In: Natuurbeheer in Nederland. Roelandt, B. (2003). Determineren of identificeren van bosvegetatieopnamen m.b.v. het programma “Tropres”. Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, afdeling Bos & Groen.



99

1. Berken-Eikenbossen (Betulo-Quercetum) Berken-Eikenbossen zijn een veel voorkomend bostype op arme, droge zandgronden. In de Kempen zijn ze dan ook wijd verspreid, zij het meestal in een minder goed ontwikkelde vorm (vaak ingeplant met dennen). De van nature dominerende soorten zijn Zomereik en Ruwe berk. De belangrijkste kruidachtigen zijn Gewone braam, Bochtige smele, Pijpenstrootje, Brede stekelvaren en Smalle stekelvaren. In de struiklaag komt vaak Sporkehout en Wilde lijsterbes voor. De bostypes die in het plangebied voorkomen zijn: Soortenarm Berken-Eikenbos Typisch Berken-Eikenbos Bosbesrijk Berken-Eikenbos Amerikaanse vogelkers Berken-Eikenbos In het plangebied werden weinig goed ontwikkelde voorbeelden van het Berken-Eikenbos aangetroffen. De boomlaag bestaat meestal uit aangeplante Grove- of Corsicaanse den. In de struiklaag vinden we de te verwachten soorten (Wilde lijsterbes, Sporkehout, Zomereik, Berk), maar in heel veel opnames is ook Amerikaanse vogelkers en af en toe Amerikaanse eik aanwezig (soms zelfs met hoge bedekkingen). In de kruidlaag is in veel gevallen een sterke verruiging merkbaar, met een toename van de bedekking door Braam. Dit is wellicht een gevolg van een stikstoftoename door ammoniakdepositie uit de lucht, een fenomeen dat in geheel Vlaanderen wordt vastgesteld. Bostype 1.1: Soortenarm Berken-Eikenbos Het eerste bostype vertoont veel verwantschap met het typisch Berken-Eikenbos, maar bestaat hoofdzakelijk uit opnames met weinig soorten en/of een dominantie van Pijpenstrootje (cfr. bestand PA1b). Typerende soorten in de kruidlaag zijn Bochtige smele, Pijpenstrootje en zaailingen van Zomereik, Sporkehout, Amerikaanse vogelkers, Amerikaanse eik, e.a. Bostype 1.2: Typisch Berken-Eikenbos Het typisch Berken-Eikenbos is een vorm van het Berken-Eikenbos met o.m. Brede stekelvaren en de typische struiksoorten (Wilde lijsterbes, Sporkehout). Amerikaanse vogelkers is meestal slechts in beperkte mate aanwezig. In dit bostype zijn naast de typerende soorten voor het Berken-Eikenbos veelal ruderale soorten aanwezig die wijzen op een (tijdelijk) verhoogde stikstofbeschikbaarheid. Het typisch Berken-Eikenbos wordt in Bokrijk voornamelijk aangetroffen in het westelijk vijvergebied. Bostype 1.3: Bosbesrijk Berken-Eikenbos Het Bosbesrijk Berken-Eikenbos is een vorm van het Berken-Eikenbos met groepsgewijze aanwezigheid van Bosbes (cfr. VI1a VI2a). Bostype 1.4: Amerikaanse vogelkers Berken-Eikenbos Dit bostype is een degradatiefase van het Berken-Eikenbos, als gevolg van de dominantie van een uitheemse invasieve soort de Amerikaanse vogelkers. Deze soort is een rechtstreekse concurrent van inheemse struiksoorten, die meestal niet geheel verdwijnen, maar wel worden teruggedrongen tot heel lage bedekkingen. Ze vormt ook een donker scherm waardoor eveneens de kruidlaag mettertijd verarmt. Braam kan profiteren van de verrijking van de bodem die de bladval teweegbrengt. Dit bostype werd voornamelijk aangetroffen in de bosbestanden van de bosplaats “Park”. 2. Eiken-Beukenbossen (Fago-Quercetum) Het Eiken-Beukenbos is de climaxgemeenschap op zure, kalkloze, niet al te voedselarme lemige zandgronden.

100



Van nature domineert de Beuk de boomlaag waarin Wintereik en Zomereik gemengd voorkomen, maar veel meer treft men dit bostype aan als een door Zomereik gedomineerd bos, waar Beuk kan bijgemengd staan. Amerikaanse eik en Tamme kastanje zijn veel voorkomende exoten in de boomlaag. Soorten in de kruidlaag die de Wintereiken-Beukenbossen kenmerken t.o.v. de Berken-Eikenbossen op armere bodem zijn Dalkruid, Adelaarsvaren, Lelietje-van-dalen, Veelbloemige salomonszegel en Klimop. Wilde lijsterbes, Hazelaar en Zachte berk zijn de meest voorkomende soorten in de struiklaag, maar Amerikaanse vogelkers of Amerikaanse eik kunnen plaatselijk domineren. De bostypes in het plangebied zijn: Amerikaanse vogelkers Eiken-Beukenbos Bramenrijk Eiken-Beukenbos Witbol Eiken-Beukenbos Typisch Wintereiken-Beukenbos Adelaarsvarenrijk Wintereiken-Beukenbos Amerikaanse eik-Kastanjebos Bostype 2.1: Amerikaanse vogelkers Eiken-Beukenbos Dit bostype wordt aangetroffen op iets voedselrijke standplaatsen dan het Berken-Eikenbos (cfr. KN3). Naast Amerikaanse vogelkers komen in de kruidlaag vooral Wilde lijsterbes, Zomereik, Amerikaanse eik, Amerikaanse vogelkers, Bochtige smele en Braam voor. Bostype 2.2: Bramenrijk Eiken-Beukenbos Dit bostype wordt in de gewestelijke bosinventarisatie ondergebracht bij de Eiken-Beukenbossen, die van nature op iets voedselrijkere standplaatsen voorkomen dan de Berken-Eikenbossen en gekenmerkt worden door een uitgebreidere flora (met o.m. Gewone salomonszegel, Lelietje-van-dalen). De bramenrijke vorm ervan is echter dermate verarmd dat het ook uit andere bostypes kan ontstaan. In het plangebied ontstond het wellicht uit Berken-Eikenbossen die aangerijkt zijn en waar Braam domineert; de typische Berken-Eikenbossoorten zijn quasi verdwenen. Braam haalt bedekkingen tot bijna 100% en wordt slechts vergezeld door algemene of nitrofiele soorten, zoals Brede- en Smalle stekelvaren. Een belangrijk deel van het plangebied kan onder dit bostype gecatalogeerd worden, met een zwaartepunt rond de Kneip. Bostype 2.3: Witbol Eiken-Beukenbos Het Witbol Eiken-Beukenbos is een onverzadigde vorm van het Wintereiken-Beukenbos (of van andere bostypen als Gierstgras-Beukenbos of Eiken-Haagbeukenbos) dat zich voornamelijk voordoet als jong bos op voormalige akkers of andere verstoorde en/of aangerijkte plaatsen. Bepaalde plantensoorten herinneren aan deze voorgeschiedenis van de bodem zoals Gestreepte witbol, Braam, Vlier en Grote brandnetel. In het plangebied worden voornamelijk verstoorde “oude” bosbestanden tot dit type gerekend (cfr. o.a. PA5b en CR3e). Bostype 2.4: Typisch Wintereiken-Beukenbos Het “typisch” (droog) Wintereiken-Beukenbos komt voornamelijk voor op lemige, vrij voedselarme, zure zandgronden. Bramen komen veelvuldig voor in de kruidlaag van dit bostype, evenals Adelaarsvaren en verjonging van Beuk. In de struiklaag is Wilde lijsterbes vrij abundant en in de boomlaag de Zomereik. In Bokrijk worden twee bosbestanden als “typisch” Wintereiken-Beukenbos aanzien, nl. PA5d PA5e. Bostype 2.5: Adelaarsvarenrijk Wintereiken-Beukenbos Dit bostype is zeer gelijkend met het bovenstaande, doch kent een duidelijke overheersing van Adelaarsvaren in de vegetatie (cfr. VI5b). Bostype 2.6: Amerikaanse eik-Kastanjebos Op dezelfde bodemomstandigheden als voorgaande bostypes, kan het Amerikaanse eik-Kastanjebos aangetroffen worden. Deze soorten worden (veelvuldig) aangeplant in de boomlaag en hebben de neiging het bosbeeld te domineren door schaduwwerking, overmatige verjonging en het verdringen van de



101

natuurlijke vegetatie. Hét voorbeeld van dit bostype is terug te vinden in bestand PA5c, maar ook de bosbestanden in het westen van Craenevenne worden hierbij geteld. 3. Eiken-Haagbeukenbossen (Carpinion-Betuli) Op basis van verschillen in pH, trofiegraad, vochtigheid en bodemgesteldheid worden binnen het EikenHaagbeukenbos verschillende subtypes onderscheiden. Bostype 3.1: Droog Eiken-Haagbeukenbos Er komt slechts één type voor in het plangebied, met name het “droog Eiken-Haagbeukenbos”. Het arm Eiken-Haagbeukenbos (associatie Stellario-Carpinetum), wordt aangetroffen op bodems met sterke wisselingen in de vochttoestand gedurende het jaar. ‘s Winters treden hoge grondwaterstanden op, terwijl ’s zomers uitdroging plaatsvindt. Het betreft veelal slecht doorlatende klei- of leembodems die al dan niet zijn afgedekt met een laag lemig zand. In de boomlaag van deze bossen zijn Zomereik, Gewone es, Haagbeuk, Zoete kers en Gewone esdoorn de opvallendste boomsoorten. De struiklaag is gewoonlijk goed ontwikkeld. Vooral Gewone esdoorn en Haagbeuk kunnen hoge bedekkingen bereiken, maar ook struiken als Gewone vlier, Wilde lijsterbes, Hulst en Gewone es zijn vaak aanwezig. De kruidlaag is doorgaans slecht ontwikkeld, vandaar de benaming “arm” Eiken-Haagbeukenbos. Dit bostype werd slechts aan één bestand toegekend, nl. MU5f (weliswaar met kenmerken van andere bostypes in bepaalde delen van hetzelfde bestand). 5. Valleibossen (Alno-Padion) Valleibossen komen voor op van nature voedselrijkere en/of vochtigere standplaatsen. Het kan ook gaan om jonge bossen op recent verstoorde bodems, wat tot een verhoogde beschikbaarheid van stikstof en andere voedingsstoffen heeft geleid. Ze worden gekenmerkt door een hogere soortenrijkdom dan de voorgaande bostypes. Veelal betreft het eerder algemene ruderale, nitrofiele of pioniersoorten, wat de soortenrijkdom toch enigszins relativeert. Goed ontwikkelde vormen, vooral van de valleigebonden types, kunnen echter toch een hoge natuurwaarde bezitten. Bostype 5.1: Brandnetel-Vlierenbos Heel wat bossen binnen het plangebied worden volgens de classificatie van het ANB als BrandnetelVlierenbos getypeerd. Het type is het meest verwant met de Iepen-Essen en Ruigt-Elzenbossen, welke vermoedelijk na verloop van tijd hieruit kunnen ontstaan. Dit bostype omvat vooral jonge aanplanten en wordt gekenmerkt door nitrofiele en ruderale soorten. Echte bossoorten zijn hierin zeldzaam. In het plangebied zijn vooral Braam, Kruipende boterbloem, Kleefkruid, Grote brandnetel en Zevenblad in de kruidlaag typerend voor dit type. Ook bestanden waar recent verstoringen optraden, vertonen de kenmerken van dit bostype (bvb. KN1e) Bostype 5.2: Populierenbeemd De Populierenbeemd is eigenlijk geen echte bosvegetatie, maar een grazige vegetatie waar nog begraasd of gemaaid wordt, of waar dit beheer slechts kortgeleden is gestaakt. In de kruidlaag zijn dan ook veel graslandplanten te vinden en weinig bossoorten. Enkel bestand CR2d valt binnen het plangebied binnen dit bostype. Bostype 5.4: Droog Iepen-Essenbos Het Droog Iepen-Essenbos is samen met de vochtige variant “Elzenrijk Iepen-Essenbos” een vertegenwoordiger van het Iepen-Essenbos. De struiklaag van dit bostype is meestal vrij dicht en bevat o.a. soorten als Vlier, Hazelaar, Gewone es, Gewone esdoorn, Zomereik, Zwarte els en Iep. De kruidlaag bevat van nature heel wat soorten van alluviale en ruigere bostypes op vochtige tot natte bodem, maar wordt toch vooral getypeerd door soorten als Grote wederik, Groot heksenkruid, Kruipend zenegroen en Speenkruid. Het enige bestand waarbinnen dit bostype onderscheiden kon worden, is het beekbegeleidend bestand HE1a.

102



6. Moerasbossen In deze groep onderscheiden we Elzen-Eikenbos en Elzenbroekbos. Bostype 6.1: Elzen-Eikenbos Dit type is moeilijk te plaatsen binnen de typologie van de gewestelijke bosinventarisatie, maar lijkt nog het meest affiniteit te vertonen met het Elzen-Essenbos, een bostype dat de overgang vormt tussen het vochtige Elzenbroekbos en het drogere Berken-Eikenbos. Het is dan ook vaak ruimtelijk gesitueerd tussen deze twee bostypes of wordt aangetroffen in gedeeltelijk ontwaterde Elzenbroekbossen. Twee duidelijke voorbeelden van dit type zijn aangetroffen in het plangebied; met name de beekbegeleidende bosbestanden MU2c en VI5d. Bostype 6.2: Elzenbroekbos Het Elzenbroekbos is een typisch bos dat voorkomt op kwelrijke plaatsen. Het wordt gekenmerkt door plantensoorten van vochtige tot natte (voedselrijke) standplaatsen. De struiken kruidlaag zijn meestal goed ontwikkeld. In Bokrijk zijn twee bosbestanden van dit type terug te vinden, nl. VI3g (typisch) en VI4d (gedegradeerd).

2.3.3.2.3. Vergelijking met de Biologische Waarderingskaart Het grootste gedeelte van het studiegebied (>230 ha) staat bekend als biologisch zeer waardevol (zie Tabel 2.17 en Kaart 2.11: “Biologische waardering”). Een overzicht van de BWK-types per bosplaats staat in Bijlage 19. Tabel 2.17: Waardering volgens de BWK, zoals die gekend is voor het studiegebied. Waarde

Omschrijving

Opp. (ha)

z

biologisch zeer waardevol

w

biologisch waardevol

104,4545

wz

complex van biologisch waardevolle en zeer waardevolle elementen

67,3269

mw

complex van biologisch minder waardevolle en waardevolle elementen

66,4779

m

biologisch minder waardevol

54,8562

mwz

complex van biologisch minder waardevolle, waardevolle en zeer waardevolle elementen

9,8545

Totaal:

231,3342

534,3042

Figuur 2.30: Dit Kamgrasgrasland (bestand HE1d5) is eveneens biologisch waardevol (met zeer waardevolle elementen).



103

Zoals te zien is in Bijlage 19 bevinden de meest waardevolle biotopen zich zowel op het vlak van bos, water, als open ruimten. In de bossen zijn de eiken-berkenbossen, zure eikenbossen, broekbossen en struwelen van belang. Bij de water- of oevervegetaties, zijn de mesotrofe plassen of vennen, eutrofe plassen met natuurlijke oevervegetaties, zegges en rietvegetaties biologisch waardevol. Tot de kleine landschapselementen worden dan weer de bomenrijen, veedrinkpoelen, taluds, houtwallen en heggen gerekend. Bij de open plekken ligt de nadruk eerder op de heiden.

Figuur 2.31: Van de verschillende struweeltypes, is Gagel voor Bokrijk één van de belangrijkste.

2.3.3.2.4. Vergelijking met de Potentieel Natuurlijke Vegetatiekaart Op de PNV-kaart (zie Kaart 2.12: “Potentieel natuurlijke vegetatie”) zijn karteringseenheden terug te vinden. Deze eenheden zijn te linken aan de bostypegroepering zoals beschreven in de vegetatiedatabankhandleiding van het ANB (zie Tabel 2.18 en Figuur 2.32). Tabel 2.18: Overzicht van PNV-karteringseenheden en overeenkomst met classificatie van Bos en Groen (2001). PNV-eenheid

104

Bos en Groen

Elzenbroekbos

Moerasbossen (donkerblauw)

Typische Eiken-Beukenbos, natte variant

Eiken-Beukenbos (oranje)

Arme Eiken-Beukenbos en Eikenbos, droge variant

Berken-Eikenbossen (geel)

Arme Eiken-Beukenbos en Eikenbos, natte variant

Berken-Eikenbossen (geel)



MOERASBOS

VALLEIBOS

BERKEN-EIKENBOS

EIKEN-BEUKENBOS

EIKEN-HAAGBEUKENBOS

Figuur 2.32: Bostypegroepering zoals beschreven in de vegetatiedatabank-handleiding (geel Berken-Eikenbossen; oranje Eiken-Beukenbossen; rood Eiken-Haagbeukenbossen; lichtblauw valleibossen; donkerblauw moerasbossen). Tabel 2.19 geeft een overzicht van de potentiële natuurlijke vegetatie (bosvegetatietypen) binnen het studiegebied. Het grootste aandeel (377,58 ha of 97,96%) van het studiegebied toont potenties voor arm Eiken-Beukenbos en Eikenbos, met voornamelijk de natte variant (294,39 ha of 76,38%) en in mindere maten de droge variant (83,19 ha of 21,58%). Tabel 2.19: Potentieel natuurlijke vegetatie. PNV-code

Oppervlakte (ha)

Aandeel (%)

79

Arme Eiken-Beukenbos en Eikenbos, natte variant

294,26

76,38

78

Arme Eiken-Beukenbos en Eikenbos, droge variant

83,17

21,58

69

Typische Eiken-Beukenbos, natte variant

4,44

1,15

20

Elzenbroekbos

3,39

0,88

385,26

100

Totaal:

PNV-kartering

2.3.3.2.5. Vergelijking Westelijk vijvergebied Bokrijk met het Wik26 In de recente publicatie van het Likona-jaarboek van 200827 wordt een vergelijking gemaakt van (o.a.) de (watergebonden) vegetatie die voorkomt in het Westelijk vijvergebied en het Wik (zie Tabel 2.20). Opvallend is hierbij dat verschillende plantensoorten en –groepen de laatste decennia verdwenen zijn in het Westelijk vijvergebied. De potenties van dit deelgebied zijn echter dermate goed, dat met enige inspanning tal van zeldzame soorten opnieuw verwacht kunnen worden.

26

Zie voor verder info ook artikel in Likona-jaarboek 1999 (Gora & Verschraegen, “Flora in het westelijk vijvergebied: van internationaal belang”). 27 Bron: Likona jaarboek 2008, Provinciaal Natuurcentrum, Het Groene Huis, Domein Bokrijk, B–3600 Genk.



105

Tabel 2.20: Soorten van voedselarm water die ooit in Bokrijk zijn aangetroffen.

2.3.3.3. Zeldzame, bedreigde en beschermde soorten Binnen het studiegebied komen verschillende zeldzame plantensoorten voor (zie Kaart 2.13a: “Bijzondere diersoorten”). De “bedreigde” soorten, die vermeld staan op de Rode lijst van Van Landuyt (2006), worden vermeld in Tabel 2.21. Tabel 2.21: Rodelijst-plantensoorten binnen het studiegebied. Nederlandse naam

106

Wetenschappelijke naam

Rodelijststatus

Eikvaren

Polypodium vulgare L. sensu lato

achteruitgaand

Gewone agrimonie

Agrimonia eupatoria L.

achteruitgaand

Kamgras

Cynosurus cristatus L.

achteruitgaand

Muizenoor

Hieracium pilosella L.

achteruitgaand

Struikhei

Calluna vulgaris (L.) Hull

achteruitgaand

Tormentil

Potentilla erecta L.

achteruitgaand

Wilde gagel

Myrica gale L.

achteruitgaand

Drijvende waterweegbree

Luronium natans (L.) Rafin.

kwetsbaar

Gewone vleugeltjesbloem

Polygala vulgaris L.

kwetsbaar

Grote ratelaar

Rhinanthus angustifolius C.C. Gmel.

kwetsbaar

Veenpluis

Eriophorum angustifolium Honck.

kwetsbaar

Waterdrieblad

Menyanthes trifoliata L.

kwetsbaar

Moeraswederik

Lysimachia thyrsiflora L.

zeldzaam

Rode bosbes

Vaccinium vitis-idaea L.

zeldzaam

Wolfskers

Atropa bella-donna L.

zeldzaam



Figuur 2.33: Waterdrieblad in bestand OW1a. De planten die in de bosbestanden werden aangetroffen, werden vergeleken met recente publicaties m.b.t. oud-bosplanten28 De oud-bosplanten die in Bokrijk werden aangetroffen, staan vermeld in Tabel 2.22. Tabel 2.22: Oud-bosplanten te Bokrijk. Ned. Naam

Wet. Naam

Status

Aardbeiganzerik

Potentilla sterilis

Oud-bos plant

Adelaarsvaren

Pteridium aquilinum

Oud-bos plant

Bosanemoon

Anemone nemorosa

Oud-bos plant

Dalkruid

Maianthemum bifolium

Oud-bos plant

Dubbelloof

Blechnum spicant

Oud-bos plant

Gele dovenetel

Lamium galeobdolon

Oud-bos plant

Gewone salomonszegel

Polygonatum multiflorum

Oud-bos plant

Gladde witbol

Holcus mollis

Oud-bos plant

Grote muur

Stellaria holostea

Oud-bos plant

IJle zegge

Carex remota

Oud-bos plant

Klein springzaad

Impatiens parviflora

Oud-bos plant

Klimop

Hedera helix

Oud-bos plant

Valse salie

Teucrium scorodonia

Oud-bos plant

Wijfjesvaren

Athyrium filix-femina

Oud-bos plant

Wilde kamperfoelie

Lonicera periclymenum

Oud-bos plant

Witte klaverzuring

Oxalis acetosella

Oud-bos plant

Volgens het Besluit van de Vlaamse regering van maart 2009, zijn verscheidene in Bokrijk groeiende plantensoorten beschermd. Zo wordt Kleine zonnedauw (Drosera intermedia vernoemd onder catergorie (integraal beschermd); Koningsvaren (Osmunda regalis en alle orchideeën (Orcidaceae spp. zie Figuur 2.34) in categorie (ondergrondse delen beschermd) en tot slot zijn de Rendiermossen (Claudonia sp. Subgen Cladina), Waterdrieblad (Menyanthes trifoliata en alle soorten veenmossen (Sphagnum spp. beschermd tegen industrieel of commercieel gebruik.

28

Cornelis J., Hermy M., Roelandt B., De Keersmaeker L. & Vandekerkhove K. (2009) - Bosplantengemeenschappen in Vlaanderen, een typologie van bossen op basis van de kruidachtige vegetatie. Agentschap voor Natuur en Bos en Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, Brussel.



107

Figuur 2.34: Beschermde Grote keverorchis in bestand HA1a.

2.3.3.4. Mossen In het kader van een diepgaand onderzoek (gepubliceerd in het Likona-jaarboek 2008), werd het voorkomen van de mossen in het domein van Bokrijk onderzocht. In totaal zijn er 76 mossoorten vastgesteld. De meeste soorten zijn typisch voor broekbos en struweel; bvb. Haarmutsen (Orthotrichum) Kroesmossen (Ulota) en Veenmossen (Spaghnum). Opvallend is het veelvuldig voorkomen van Kussentjesmos (Leucobrum glaucum). Deze soort gaat er sterk op achteruit in Vlaanderen, mogelijk door het gebruik in de bloemsierkunst. We treffen in het gebied 10 soorten aan die in Nederland op de Rode Lijst zijn opgenomen (voor Vlaanderen bestaat er geen Rode lijst). De volgende soorten hebben er de status “vrij zeldzaam”: Boompjesmos (Climacium dendroides); Broedhaarmuts (Orthotrichum lyelii); Gekroesde haarmuts (Orthotrichum pulchellum); Gladde haarmuts (Orthotrichum striatum); Elzenmos (Pallavicinia lyelii); Stomp boogsterrenmos (Plagiomnium ellipticum); Gewoon vilsterrenmos (Rhizomnium punctatum); Geplooid sikkelmos (Sanionia uncinata); Sliertmos (Straminergon stramineum en Trompetkroesmos (Ulota crispa).

2.3.3.5. Probleemsoorten Een probleemsoort is een soort die nadelig is of kan zijn voor de toekomstige bosontwikkeling. Het kan zowel gaan om uitheemse als inheemse soorten en vaak is het storend karakter vooral afhankelijk van de populatiegrootte van de betrokken soort. In veel gevallen gaat het om soorten die door hun dominant en/of invasief karakter andere soorten (waaronder soms doelsoorten van het beheer) geen groei- of vestigingkans gunnen, natuurlijke bosverjonging verhinderen, de groei verstoren, enz. Afhankelijk van de vooropgestelde beheerdoelstellingen zullen, om het vooropgestelde doel te kunnen realiseren, bepaalde beheersmaatregelen noodzakelijkerwijs gekoppeld moeten worden aan een gericht beheer van deze probleemsoorten. De plantensoorten waarvan vermoed wordt dat ze als probleemsoort zouden kunnen optreden, worden hierna opgesomd (zie eveneens Tabel 2.23). Amerikaanse vogelkers is een uit oostelijk Noord-Amerika afkomstige boomsoort die tot 20 hoog kan worden. Ze werd in Europa massaal aangeplant in bossen op zandgrond voor het hout en omdat de snelverterende bladeren de arme zandgronden vruchtbaarder konden maken. De soort

108



komt hier echter vrijwel uitsluitend in struikvorm voor, zodat het hout onbruikbaar is. Bovendien blijkt de soort sterk te woekeren en een probleem te vormen voor de inheemse flora (zie ook Kaart 2.19: “Bedekking Amerikaanse vogelkers”). Amerikaanse eik is een boomsoort, eveneens afkomstig uit Noord-Amerika, die in het verleden massaal werd aangeplant voor de houtproductie. Ze vermenigvuldigt zich zeer agressief in de Europese bossen en haar verjonging domineert de kruiden struiklaag. In het studiegebied werd o.a. in enkele dreven massale opslag van Amerikaanse eik vastgesteld. Ook werd in diverse bestanden deze soort (al dan niet aangeplant) aangetroffen. Vanwege zijn snelgroeiend karakter, zal deze soort op korte termijn de andere vegetatie-elementen verdringen en een zeer monotoon en soortenarm landschap met zich meebrengen. Robinia (Valse acacia) is een uitheemse boomsoort, waarvan de bestanden naast het eenvoudig vermenigvuldigen d.m.v. wortelopslag eveneens gekenmerkt worden door een zeer lage biodiversiteit, zowel qua fauna als flora. Japanse duizendknoop vormt vanwege zijn invasieve karakter een probleem voor de overheersing in de bestanden waar deze soort verschijnt. Deze soort werd ondermeer aangetroffen in of langsheen bestanden CR2b, KN1a, MU5d en VI4b (zie Figuur 2.35).

Figuur 2.35: Japanse duizendknoop (en Rhododendron) in bestand VI4b. Bamboe is afkomstig uit Azië, sommige soorten kunnen zich massaal uitbreiden d.m.v. wortelstokken. Deze plantenfamilie werd aangeplant op verschillende plaatsen in het plangebied en groeit van daaruit verder in de naburige bestanden. Ook andere gecultiveerde plantensoorten zoals Bonte gele dovenetel, Rhododendrons, Magnolia’s, Parelvederkruid en Moerasaronskelk (zie Figuur 2.36); evenals diverse variëteiten van Hulst, eik, Beuk, e.d. worden her en der aangeplant en/of verwilderen en tasten de natuurlijke biodiversiteit van het bos aan.



109

Figuur 2.36: De Moerasaronskelk (hier in bestand VI1c), verspreidt zich hoogst waarschijnlijk via de waterlopen, vanuit het arboretum (alwaar deze soort werd aangeplant). Zie Kaart 2.17: “Knelpunten” voor een overzicht van de locaties met knelpuntsoorten. Tabel 2.23: Locaties met “hinderlijke” plantensoorten. Soortnaam

Gekoppeld(e) bestandnummer(s)

Amerikaanse eik

CR2b, CR3f, HA1a, KE1a, KN1a, KN1b, KN1c, KP1a, MU5a, MU5c, MU7a, VI3d, VI3e, ZO1j,


Diverse

Bamboe

PA5e, WI1a

Bonte gele dovenetel

CR1b

Japanse Duizendknoop

CR2b, KN1a, MU5d, VI4b, KE1a, MU2c, VI5a, MU2d

Magnolia

PA2a, PA3a

Moerasaronskelk

MU5b, VI1c (zie Figuur 2.36)

Pachysandra spec.

PA2a, PA3b

Parelvederkruid

VI4c

Parkplanten/-bomen

ZO1c, PA1a, PA2a, PA5e, e.a.

Rhododendron

MU5b, VI1a, VI1c, VI4b, VI5c

Robinia (Valse acacia)

KN3i, e.a.

2.3.4. Fungi Van de in of nabij Bokrijk aangetroffen mycologische soorten, zijn er drie met uitsterven bedreigd volgens de Rode Lijst (Walleyn Verbeken, 1999): Pronksteelboleet Blauwvoetstekelzwam Halsdoekridderzwam Voor een overzicht van de in het studiegebied aangetroffen soorten met een vermelding in de Vlaamse of Nederlandse Rode Lijst, zie Bijlage 2029

29

Bron: FUNBEL-databank (FUNBEL = Fungi van België) van de Antwerpse Mycologische Kring (AMK).

110



Figuur 2.37: De stinkzwam wordt veelvuldig aangetroffen in de bosbestanden van Bokrijk.

2.3.5. Fauna Een overzicht van de bijzondere fauna-elementen is terug te vinden op Kaart 2.13a: “Bijzondere diersoorten”.

2.3.5.1. Zoogdieren Een uitgestrekt domein zoals Bokrijk, met een grote variatie aan biotopen, herbergt vanzelfsprekend een groot aantal kleine en grote zoogdieren. Bunzing, Wezel, Egel, Eekhoorn, Mol, Konijn en Haas zijn hier algemeen voorkomende zoogdiersoorten. Ook Ree, Everzwijn, Vos en Steenmarter komen al dan niet frequent voor in het gebied (zie Figuur 2.38). De Reeën zijn lokaal aanwezig in hoge concentraties, zodat ze op sommige plaatsen voor problemen zorgen bij de verjonging van de bomen. Het domein Bokrijk wordt in het natuurrapport van 1999 aangeduid als een hotspot voor Boommarter. Deze soort is volgens de rode lijst “vermoedelijk bedreigd”. Daarnaast, moet ook nog het voorkomen van diverse soorten wettelijk beschermde spitsmuizen (o.a. Waterspitsmuis) en vleermuizen worden vermeld. Ondermeer Dwergvleermuis, Laatvlieger en Grootoorvleermuis maken gretig gebruik van oude gebouwen om in te overnachten30 In verschillende bosbestanden komt staand dood hout voor, wat voornamelijk door de Rosse vleermuis benut wordt. Zowel vleermuizen, als hun verblijfplaatsen zijn beschermd.

30

Cfr. Brys R. & B. Hoeyberghs (2000). Eindverslag van het onderzoek naar het voorkomen van vleermuizen in het openluchtmuseum van Bokrijk en de relatie tot de gebouwen waar vleermuizen terug te vinden zijn.



111

Figuur 2.38: Dode vos aangetroffen in bestand VI2g.

2.3.5.2. Avifauna Inventarisaties vanaf 1974 tot 1983 hebben aangetoond dat er 144 soorten broedvogels voorkomen (voorkwamen) in Limburg. Gedurende deze inventarisatieperiode werden in het domein Bokrijk 92 broedvogels opgetekend (cfr. 1.8.4). Hiervan nestelden 84 soorten jaarlijks, waarvan er 34 zeldzaam tot zeer zeldzaam zijn. Het Westelijk vijvergebied was een belangrijk broedgebied voor ondermeer Roerdomp en Woudaapje. Dit zijn allebei habitatrichtlijnsoorten die gebonden zijn aan riet- en watervegetaties Tot de belangrijke broedvogels worden gerekend: Dodaars, Wintertaling, Buizerd, Waterral, Watersnip, Kerkuil, Bosuil, IJsvogel, Zwarte specht, Kleine bonte specht, Glanskop, Blauwborst, Kramsvogel, Sprinkhaanzanger, Goudvink en Fluiter (momenteel geen broedvogel meer in Bokrijk, terwijl er in 1984 nog zo’n 25 koppels opgetekend werden). Veertien soorten zijn zeer zeldzaam en kwamen in de provincie in minder dan 5% van de onderzochte hokken voor. Hiervan vermelden we Fuut, Woudaapje, Roerdomp, Slobeend, Tafeleend, Kuifeend, Wespendief, Havik, Sperwer, Kleine plevier, Houtsnip, Vuurgoudhaantje en Appelvink. Veel van deze soorten worden ook nu nog waargenomen in het domein Bokrijk. De laatste inventarisaties dateren van 2002 (zie Tabel 2.24). Voor Het Wik tonen de recente inventarisaties een verbetering van de vogelstand aan voor een aantal zeldzame soorten. Dit is een gevolg van het gevoerde beheer gedurende de laatste jaren. De kwaliteit van het westelijk vijvercomplex is er sterk op achteruitgegaan en dit hoogst waarschijnlijk door de recreatiedruk en verbossing. Zo broeden Roerdomp en Woudaapje niet meer in het westelijk vijvercomplex. Tabel 2.24: Broedvogels in en rond Bokrijk (2002). Soort

112

Locatie (UTM1km)

Rode lijst

Boerenzwaluw

FS6748

Achteruitgaand

Boomklever

FS6748

FS6948 FS7149

Boomkruiper

FS6748

FS6847 FS6948

Buizerd

FS6748

Momenteel niet bedreigd

Dodaars

FS6748


Ekster

FS6748

Fazant

FS6748

Fitis

FS6748

FS6847 FS6948 FS6847 FS7149

Momenteel niet bedreigd FS7149

FS7149


Momenteel niet bedreigd Momenteel niet bedreigd



Soort

Locatie (UTM1km)

Fuut

FS6748

FS6847

Gaai

FS6748

FS6847 FS6948

Gekraagde roodstaart

FS6948

Gierzwaluw

FS7149

Glanskop

FS6748

Rode lijst Momenteel niet bedreigd

FS7149

Momenteel niet bedreigd Kwetsbaar Momenteel niet bedreigd

FS6948

Goudhaan

FS6748

FS6948 FS7149

Groene specht

FS6748

FS6847 FS6948

Groenling

FS6847

FS7149

Grote bonte specht

FS6748

FS6847 FS6948

Grote lijster

FS6847

Havik

FS6748

Heggenmus

FS6847

Momenteel niet bedreigd Momenteel niet bedreigd FS7149


FS7149


Momenteel niet bedreigd Momenteel niet bedreigd Momenteel niet bedreigd

FS7149


Holenduif

FS6948

FS6748 FS6847

Huismus

FS6748

FS6847 FS7149

FS6948

FS7149


Ijsvogel

FS6748

Kauw

FS6748

Kievit

FS6748


Kleine bonte specht

FS6847


Achteruitgaand Momenteel niet bedreigd

FS6847 FS6948

Koekoek

FS7149

Koolmees

FS6748

FS6847 FS6948

Krakeend

FS6748

FS7149

Kuifeend

FS6748

FS6847

Kuifmees

FS6748

FS6847 FS6948

Matkop

FS6847

FS6948 FS7149

Meerkoet

FS6748

FS6847

Merel

FS6748

FS6847 FS6948

Nijlgans

FS6847

FS7149


Achteruitgaand FS7149


FS7149

Momenteel niet bedreigd Kwetsbaar Momenteel niet bedreigd

FS7149


Pimpelmees

FS6748

FS6847 FS6948

FS7149


Roodborst

FS6748

FS6847 FS6948

FS7149


Spreeuw

FS6748

FS6847 FS6948

FS7149


Staartmees

FS6748

FS7149

Tafeleend

FS6847

Tjiftjaf

FS6748

FS6847 FS6948

Tuinfluiter

FS6847

FS7149

Turkse tortel

FS6847

FS7149

Vink

FS6748

FS6847 FS6948

Vuurgoudhaan

FS6748

FS6948

Waterhoen

FS6847

FS6948

Wilde eend

FS6748

FS6847 FS6948

FS7149


Winterkoning

FS6748

FS6847 FS6948

FS7149


Wintertaling

FS6847

FS7149


Witte kwikstaart

FS6748

FS6847 FS6948


Momenteel niet bedreigd Momenteel niet bedreigd FS7149


FS7149


Zanglijster

FS6748

FS6847 FS6948

FS7149


Zwarte kraai

FS6748

FS6847 FS6948

FS7149


Zwarte mees

FS6948

FS7149

Zwarte roodstaart

FS6948

Zwartkop

FS6748

Momenteel niet bedreigd Momenteel niet bedreigd

FS6847 FS6948

FS7149


Soorten waar speciale aandacht aan besteed moet worden zijn onder andere de Boerenzwaluw (achteruitgaand, nestelend vastgesteld in bestand HA1a), de Gekraagde roodstaart (kwetsbaar) en de Huismus (achteruitgaand). De Zwarte specht is net als o.a. Roerdomp één van de soorten waarvoor de



113

Speciale Beschermingszone-Vogelrichtlijn werd afgebakend en werd ook vastgesteld in verscheidene bosbestanden. Verder werden nog volgende “bijzondere” vogelsoorten aangetroffen, waarvoor het gebied belangrijk is of kan zijn als pleister-, foerageer- of broedgebied31 Kleine zilverreiger Appelvink Baardman

Kolgans

Blauwborst

Kraanvogel

Blauwe kiekendief

Kruisbek

Bokje

Nachtegaal

Boomleeuwerik

Nachtzwaluw

Boompieper

Nonnetje

Boomvalk

Oeverzwaluw

Bruine Kiekendief

Porseleinhoen

Goudvink

Visarend

Grote karekiet

Waterpieper

Grote zilverreiger

Wielewaal

Huiszwaluw

Witgat

Klapekster

Zomertaling

Kleine barmsijs

Zwarte wouw

Belangrijk om te herinneren zijn de broedvogels die opgenomen zijn in de Habitatrichtlijn, bij de IHD’s (cfr. 1.9.2.2), soorten die sterk achteruit gegaan zijn sinds het vorige beheerplan of een rodelijststatus hebben (zie Tabel 2.25). Tabel 2.25: Broedvogels te Bokrijk met een rodelijststatus. Nederlandse naam

Wetenschappelijke naam

Rodelijststatus

Boerenzwaluw

Hirundo rustica

Achteruitgaand

Huismus

Passer domesticus

Achteruitgaand

Koekoek

Cuculus canorus

Achteruitgaand

Ringmus

Passer montanus

Achteruitgaand

Boompieper

Anthus trivialis

Bedreigd

Rietgors

Emberiza schoeniclus

Bedreigd

Gekraagde roodstaart

Phoenicurus phoenicurus

Kwetsbaar

Matkop

Parus montanus

Kwetsbaar

Nachtzwaluw

Caprimulgus europaeus

Kwetsbaar

Kruisbek

Loxia curvirostra

Onvoldoende gekend

2.3.5.3. Herpetofauna32 Amfibiëen De vijvercomplexen zijn gewaardeerde biotopen voor tal van amfibieën. De meer algemene soorten zoals Bruine en Groene kikker, Alpenwatersalamander, Kleine watersalamander en Gewone pad worden frequent waargenomen. Minder algemene soorten die in de omgeving voorkomen, zijn de Vinpootsalamander, Poelkikker, Knoflookpad, Rugstreeppad, Boomkikker en Heikikker. Deze laatste vier soorten behoren tot de Bijlage IV-

31

Waarnemingen afkomstig van Waarnemingen.be, een initiatief van Natuurpunt Studie vzw en de Stichting Natuurinformatie. Waarnemingen deels op basis van eigen inventarisatiewerk en deels afkomstig van Waarnemingen.be, een initiatief van Natuurpunt Studie vzw en de Stichting Natuurinformatie. 32

114



soorten en genieten bijgevolg van een strikte bescherming. De Boomkikker komt (nog) niet voor binnen Bokrijk, de Knoflookpad werd echter nog recent waargenomen in het Wik. De pH van het Westelijk vijvergebied is echter te laag, het aandeel exotische (roof)vissen te hoog en de oevers en hun beplanting zijn onvoldoende geschikt om een rijke amfibiëenfauna te herbergen. Reptielen De enige reptielensoort die in Bokrijk werd waargenomen is de Levendbarende hagedis. Deze beschermde en volgens de Rode Lijst zeldzame soort werd ondermeer vastgesteld in bestand ZO1c (zie Figuur 2.39).

Figuur 2.39: Levendbarende hagedis in bestand ZO1c.

2.3.5.4. Vissen In de databank van het Vis Informatie Systeem (vis.milieuinfo.be) is, voor wat betreft het plangebied, enkel een opnamepunt op de Zusterkloosterbeek opgenomen ter hoogte van de vijvers van Bokrijk (221895/183290) (zie Tabel 2.26). Tabel 2.26: Visbestandsopnames Zusterkloosterbeek. Beoordeling

Zonnebaars33

Visindex

Zeelt

3

Riviergrondel

Paling

1

Rietvoorn

Giebel

13/03/2003

Blankvoorn

Vissoorten (#/100m)

Baars

Datum opname

2

0,45

matig

Verder zijn er nog waarnemingen, ondermeer ter hoogte van het natuurreservaat “Het Wik”, van Bruine dwergmeerval en Amerikaanse hondsvis. Beide staan op de Rode Lijst als zeldzame soorten, waarbij echter moet worden opgemerkt dat de Amerikaanse hondvis een exoot is in onze contreien. De status van de overige voorkomende soorten (waaronder de Drie- en Tiendoornige stekelbaars, Snoek en diverse karpersoorten) is “momenteel niet bedreigd”. Op al deze soorten, uitgezonderd de Riviergrondel, is de visserijreglementering van toepassing. Bij het aflaten van de vijver “Groot Wik” in 1999 werden nog exemplaren van de zeldzame Grote modderkruipers geteld (Beyens Belpaire, 1999). Zoals gesteld wordt in het Likona-jaarboek van 2008, is de visstand van Bokrijk echter ondermaats en komen nauwelijks nog riviersoorten (zoals de eens zo talrijke Beekprik) voor. 33

De Zonnebaars is een uitheemse vissoort die nagenoeg overal in de beken en vijvers van Bokrijk wordt aangetroffen. Deze prederende soort stelt lage kwaliteitseisen aan zijn omgeving en vertoont bijgevolg een sterk invasief karakter.



115

Figuur 2.40: Tiendoornige stekelbaars, ondermeer waargenomen in bestand VI2d.

2.3.5.5. Ongewervelden34 2.3.5.5.1. Vlinders Vlinders die voorkomen op de Rode Lijst en waargenomen worden in Bokrijk zijn de Kommavlinder, het Bont dikkopje, Bruin blauwtje, Groentje, Heideblauwtje, Heivlinder en de Kleine ijsvogelvlinder. Daarnaast zijn er nog tal van waarnemingen van “algemenere” maar toch bijzondere soorten zoals de Eikenpage en de Kleine vuurvlinder, evenals diverse soorten dikkopjes, zandoogjes en witjes (zie Figuur 2.41).

Figuur 2.41: Respectievelijk een Zwartsprietdikkopje en Kleine vuurvlinder, waargenomen te Bokrijk. Verder vermelden we bij de nachtvlinders ook nog: Appeltak

Hagedoornvlinder

Braamvlinder

Kleine groenbandspanner

Bruine eenstaart

Late koolmot

Bruine vierbandspanner

Meriansborstel

Gerande spanner

Waterleliemot

Gestippelde oogspanner

Witte grijsbandspanner

Glad beertje

Witte tijger

2.3.5.5.2. Spinnen Spinnen zijn een weinig bestudeerde soortengroep in Limburg. Bij de waarnemingen die gekend zijn van Bokrijk, vinden we drie rodelijstsoorten: Witrugbodemkrabspin (Bedreigd) Tijger- of Wespspin (Bedreigd, doch vertoond recent een sterke uitbreiding van zijn areaal) Kleinste kamstaartje (Waarschijnlijk bedreigd) 34

Waarnemingen afkomstig van Waarnemingen.be, een initiatief van Natuurpunt Studie vzw en de Stichting Natuurinformatie.

116



2.3.5.5.3. Kevers Enkele zeldzame en kwetsbare keversoorten die in Bokrijk, en meer bepaald in het westelijk vijvercomplex, waargenomen worden, zijn: Stenus kiesenwetteri, Philonthus nigrita, Rhantus exsoletus en Copelatus haemorrhoidalis. In de bossen rond de “Oude stad” zijn tevens glimwormen aanwezig. Deze zeldzame kevers zijn ook interessant voor natuurbeleving in de buurt van de “Oude stad”. Op de zandige delen van bestand KN4a werd eveneens de volgens de rode lijst achteruitgaande Bastaardzandloopkever (Cicindela hybrida waargenomen (zie Kaart 2.13a: “Bijzondere diersoorten”). De vele waterpartijen zijn eveneens belangrijk voor enkele wettelijk beschermde torsoorten zoals de Gewone geelrand (Dytiscus marginalis en de Grote spinnende watertor (Hydrophilus piceus). Een overzicht van de in Bokrijk waargenomen keversoorten is terug te vinden in Bijlage 21.

2.3.5.5.4. Libellen en juffers De vijvercomplexen met hun verschillende ecotopen zorgen voor een grote diversiteit aan diersoorten. Er komt tevens een rijke libellenfauna voor met soorten zoals Viervlek, Platbuik, Gewone oeverlibel, Azuurwaterjuffer, Lantaarntje, Watersnuffel, Grote roodoogjuffer, Vuurjuffer, Grote keizerlibel, Smaragdlibel, Zwarte en Bloedrode heidelibel. Volgens de Rode Lijst van de libellen van Vlaanderen zijn de meeste van deze soorten momenteel niet bedreigd. Enkel de Grote roodoogjuffer en de Smaragdlibel staan aangegeven als kwetsbaar (De Knijf G. A. Anselin, 1997). Tijdens de inventarisaties in 2009 werden nog drie rodelijstsoorten waargenomen: Bruine winterjuffer (RL: bedreigd) Variabele waterjuffer (RL: bedreigd) Glanslibel (Metaalglanslibel of Smaragdlibel) (RL: kwetsbaar)

2.3.5.5.5. Sprinkhanen Van de sprinkhanen of krekels zijn ook slechts fragmentarische gegevens bekend. De meest voorkomende soorten zijn het Gewoon doorntje, het Gewoon spitskopje en de Grote groene sabelsprinkhaan (zie Figuur 2.42).

Figuur 2.42: Grote groene sabelsprinkhaan in bestand CR1k2.



117

2.3.5.5.6. Lieveheersbeestjes In Bokrijk en Het Wik werden in het verleden verschillende malen gerichte inventarisaties uitgevoerd naar het voorkomen van lieveheersbeestjes. Dit leverde enkele zeldzame soorten op (zie Tabel 2.27). Tabel 2.27: Lieveheersbeestjes waargenomen in en om Bokrijk. Wetenschappelijke naam

Nederlandse naam

Toponiem

UTM (1 km²)

Plant

Rode lijst

FS6748, FS6949, Adalia bipunctata

Tweestippelig lieveheersbeestje

westelijk Bokrijk,

FS7048,

momenteel

arboretum, Kneip, Wik

FS7049,

niet bedreigd

FS7148, FS7149 Anatis ocellata Anisosticta novemdecimpunctata Aphidecta obliterata Calvia decemguttata Calvia quatuordecimguttata

Oogvleklieveheersbeestje Negentienpuntlieveheersbeestje Bruin lieveheersbeestje Tienvleklieveheersbeestje Roomvleklieveheersbeestje

Arboretum Wik Wik Wik Wik

Chilocorus bipustulatus Heidelieveheersbeestje

Wik

Clitostethus arcuatus 35

Bossen van de Kneip

Coccinella septempunctata Coccinella undecimpunctata Coccinula quatuordecimpustulata Exochomus quadripustulatus

Zevenstippelig lieveheersbeestje Elfstippelig lieveheersbeestje

Harmonia quadripunctata

FS6949 FS6949 FS6949, FS7049 FS7048

niet bedreigd momenteel

Picea abies

niet bedreigd

Acer

momenteel

pseudoplatanus Quercus robur Calluna vulgaris Pinus sylvestris

FS6748,

niet bedreigd momenteel niet bedreigd kwetsbaar niet geëvalueerd momenteel

FS7049 FS7049

momenteel

niet bedreigd Vaccinium

momenteel

myrtillus

niet bedreigd

FS6748,

Vaccinium

momenteel

FS7049

myrtillus

niet bedreigd

pinus sylvestris

Viervleklieveheersbeestje

Wik

FS6949

Wik, domein Kiewit-

FS6748,

Acer

momenteel

Hasselt

FS6949

pseudoplatanus

niet bedreigd

Veelkleurig Aziatisch

domein Kiewit-Hasselt,

lieveheersbeestje

Bokrijk, Wik

Harlekijnlieveheersbeestje

Wik

Vloeivleklieveheersbeestje

Propylea

Veertienstippelig

quatuordecimpunctata lieveheersbeestje Psyllobora

Tweeëntwintigstippelig of

vigintiduopunctata

Citroenlieveheersbeestje

Scymnus

Station Bokrijk Wik Wik Het Wik

haemorrhoidalis sedecimpunctata

FS6949

australis

Wik

Oenopia conglobata

Tytthaspis

Wik

FS7049

niet bedreigd Phragmites

Veertienvleklieveheersbeestje

Halyzia sedecimguttata Meeldauwlieveheersbeestje Harmonia axyridis

Wik

momenteel

FS6949

Zestienpuntlieveheersbeestje

Wik

FS6748

niet bedreigd

exoot momenteel

FS7049 FS6947

momenteel

niet bedreigd Loofbomen

momenteel niet bedreigd

FS6748,

momenteel

FS7049

niet bedreigd

FS6748,

Acer

momenteel

FS6949

pseudoplatanus

niet bedreigd niet

FS7049

geëvalueerd

FS6748,

momenteel

FS7049

niet bedreigd

Alle lieveheersbeestjes zijn beschermd door het Besluit van de Vlaamse regering van 2009. 35

Rondvliegend nabij dode, ontschorste staande grove den; Beuckx et al. 2002 (jaarboek LIKONA 2001).

118



Figuur 2.43: Het Veelkleurig Aziatisch lieveheersbeestje (Harmonia axyridis) wordt veelvuldig aangetroffen in Bokrijk.

2.3.5.5.7. Slakken36 Het vijvergebied van Bokrijk ligt in de kalkarme Kempen, wat betekent dat de diversiteit van slakken vrij laag ligt. Er werd in 2008 in het kader van een studie over het westelijk vijvergebied te Bokrijk gekeken naar het voorkomen van slakken. Alle soorten hebben een voorkeur voor biotopen in vochtige of natte gebieden. Verschillende waargenomen soorten hebben een speciale status op de Rode Lijst van de Landslakken (Backeljau, 2004) (Tabel 2.28). Tabel 2.28: Waargenomen slakken met een rodelijststatus. Nederlandse naam

Soortnaam

Rode Lijst

Gladde tolslak

Euconulus fulvus

Kwetsbaar

Dikke korfslak

Vertigo antivertigo

Met uitsterven bedreigd

Moerastolslakje

Euconulus alderi

Onvoldoende gekend

Dwergkorfslak

Vertigo pygmaea

Zeldzaam

Dwergpuntje

Punctum pygmaeum

Zeldzaam

Tandloze korfslak

Columella edentula

Zeldzaam

Een waarneming van Dikke korfslak mag zeer bijzonder worden genoemd. Hoewel de Dikke korfslak in Nederland nog algemeen voorkomt, is ze in ons land in de voorbije vijftig jaar zeer sterk achteruitgegaan. Terwijl ze tussen de jaren 1900 en 1950 nog op 30 plaatsen in België voorkwam, werd ze na 1950 nog slecht op plaatsen gemeld (De Wilde et al 1986).

2.3.5.5.8. Overige invertebraten Sporadisch zijn er nog waarnemingen van andere groepen binnen de ongewervelden. Vermeldenswaardig is de aanwezigheid van een nest van wettelijk beschermde Rode bosmieren in bestand KN2e (zie Figuur 2.44).

36

Bron: Likona jaarboek 2008, Provinciaal Natuurcentrum, Het Groene Huis, Domein Bokrijk, B–3600 Genk.



119

Figuur 2.44: Nestkoepel van Rode bosmier in bestand KN2e. Ook zweefvliegen komen frequent voor in de bosbestanden en de open plekken van Bokrijk (zie Figuur 2.45). Voor zover bekend, zijn er geen rodelijstssoorten aangetroffen.

Figuur 2.45: De Grote fopwesp (Chrysotoxum cautum in bestand ZO1c.

2.3.5.6. Probleemsoorten De diersoorten waarvan vermoed wordt dat ze als probleemsoort zouden kunnen optreden, worden hierna opgesomd (zie eveneens Tabel 2.29). De Amerikaanse dwergmeerval komt oorspronkelijk voor in het oosten van de Verenigde staten. Ze werd voor verschillende redenen ingevoerd in Europa, namelijk voor aquacultuur, sportvisserij en ornamentele doeleinden. De Amerikaanse dwergmeerval is een probleemsoort aangezien de populatie hoge dichtheden kunnen bereiken en ze dan in competitie treedt met inheemse soorten voor voedsel en ruimte. Verder wordt er aangenomen dat ze een negatieve invloed heeft op de biodiversiteit. Hetzelfde geldt voor de Amerikaanse hondsvis, de Zonnebaars en eveneens voor de uitheemse rivierkreeften. De Canadese gans is van oorsprong Noord-Amerikaans. Ze heeft schadelijke effecten op “wetlandvegetaties” zoals riet- en grasland, door begrazing, vertrappeling en vervuiling. Daarenboven treedt de Grote Canadese gans in competitie met inheemse eenden. Het oorsprongsgebied van de Mandarijneend is Oost-Azië. De Mandarijneend treedt o.a. in competitie met diverse vertebraten voor wat betreft het nestelen.

120



De Nijlgans is eveneens een probleemsoort aangezien ze de inheemse biodiversiteit beïnvloed door competitie en begrazing. Voor de Muskuseend geldt dezelfde probleemstelling. Zie Kaart 2.17: “Knelpunten” voor overzicht. Tabel 2.29: “Hinderlijke” diersoorten binnen het studiegebied. Soortnaam

bestandnummer

Amerikaanse dwergmeerval

Oorsprong

VI2h

Noord-Amerika (oosten)

Mandarijneend jongen

MU1d

Oost-Azië

Nijlgans jongen

VI1b

Afrika

Grote Canadese gans

Noord-Amerika

Figuur 2.46: Zonnebaars in bestand VI3k.

2.3.6. Bos- en landschapsdifferentiërende elementen Bosdifferentiërende elementen zijn van belang voor de belevingswaarde van het landschap en zorgen voor een grotere structurele en biologische diversiteit. Een overzicht van de verschillende structuren, staat voor zover nog niet vermeldt onder andere rubrieken afgebeeld op Kaart 2.14: “Bosdifferentiërende, ecologisch en landschappelijk waardevolle zones en elementen”. Landschapswaarde Bij de bescherming van het landschap van het Domein van Bokrijk, stond de “esthetische” waarde voorop. Hieronder worden ondermeer het kasteel, het park, de bossen, dreven, vijvercomplexen en weilanden verstaan. De landschapswaarden kunnen aangevuld en onderverdeeld worden zoals in 1.9.2.4 voorgesteld, nl. natuurwetenschappelijk, cultuurhistorisch, sociaal-cultureel en esthetisch (zie ook Bijlage 1). Deze zullen met het oog op optimaal behoud of herstel ervan de basis vormen voor de uitwerking van de beheerdoelstellingen (zie verder hoofdstuk en 4). Deze entiteiten zorgen in belangrijke mate voor een positieve waardering van het domein. Een overzicht van de verschillende landschapseenheden is terug te vinden in Bijlage 22. Een overzicht van alle landschapsdifferentiërende elementen staat per bestand en met de respectievelijke grootte weergegeven in Bijlage 23. Onderstaande bijzondere elementen worden ondermeer als waardevol beschouwd voor het landschap en dit zowel structureel als naar beleving toe. Tabel 2.30: Overzicht van een aantal belangrijke landschappelijke eenheden (niet limitatief). Element Aaneengesloten boscomplex Groot

vijver-

moerasgebied


en

Locatie

Reden

Bosplaats “Kneip”, “Park”, “Museum” en

Bevat o.a. (restanten van) historisch en ecologisch

bestand WI1b

waardevol (beekbegeleidend) bos

Bosplaats “Vijvers” en bestand WI1a

Uniek (half)open landschapsbeeld van historisch en ecologisch belang


121

Uitgestrekte graslanden Kasteelpark

Bosplaats

“Herkenrodeplaats”

en

“Craenevenne” Bestanden KP1a, PA5a, PA5e en omgeving

Weids landschap, afgewisseld met bomenrijen, e.d. Historisch centrum van Bokrijk met kenmerken van Engels landschapspark

Arboretum

Bestand AR1a en uitbreiding in PA1a

Uitgebreide collectie van diverse plantensoorten

Aarden wal

Westrand domein Bokrijk

Oudste landschappelijk relict

Hydrologie Binnen het Provinciaal Domein van Bokrijk komen zo’n 28 km beek, 20 km greppel, 2,5 km gracht, km doorsteek en km ondergrondse waterloop voor. Hierbij moeten dan nog eens de vele ondiepe grachtjes in de bestanden met rabatstructuren gerekend worden. Deze lijnvormige waterelementen herbergen verschillende typische planten diersoorten en bieden wel heel wat potentie naar de diversificatie van het landschap toe. Bij de beken vernoemen we de Kapel- en de Zusterkloosterbeek als belangrijkste waterlopen doorheen het landschap (van oost naar west). De vele greppels en grachten zijn voornamelijk bedoeld als afwatering van de (bos)bestanden. De doorsteken (en duikers) zijn voornamelijk aangelegd voor het open aflaten van de talrijke vijvers en poelen. Vijvers en poelen Er liggen in totaal 62 vijvers (waaronder één hengelvijver en één verdroogde vijver) en 18 poelen binnen het Provinciaal Domein Bokrijk. Enkele vijvers dragen dezelfde naam en staan in onderstaande Tabel 2.31 dan ook gegroepeerd weergegeven. Verder hebben 24 vijvers geen naam gekregen; het betreft vooral relatief kleine vijvers. Op enkele kleinere waterpartijen in het museum en arboretum na, liggen de meeste vijvers in het westelijk vijvergebied en het Wik, alwaar ze een belangrijke meerwaarde vormen voor de esthetische waarde van het landschap. Historisch kwamen in de gebieden Craenevenne en Herkenrodeplaats ook enkele vennen of vijvers voor, alvorens zij tot bos of weilanden omgevormd werden. Het voorkomen van natte depressies of poelen is nog steeds eigen aan deze deelgebieden, maar op heden zijn de meeste echter verland of verdwenen.

Figuur 2.47: Poel in bestand VI2g. Tabel 2.31: Vijvers in het Provinciaal Domein Bokrijk, met bestandnummer en oppervlakte. Gekoppeld bestandnummer(s)

Opp. (ha)

Baggerkuil

Vijver naam

WI1a

1,67

Bellemans

VI2k

0,19

Cemente brak

VI5e

1,23

Cox

VI2b

2,15

Cox II

VI1b

1,70

122


Opmerking vijvers


Gekoppeld bestandnummer(s)

Opp. (ha)

Elands vijver

Vijver naam

WI1a

1,69

Groot Jacobsbroek

MU1d

1,18

Groot Wik

WI1a

2,21

Grote Beemd

VI3k

2,21

Grote Mollert

VI3h

3,90

Grote Turfvijver

VI3b

1,39

Hoogdijk

WI1a

3,50

Kisseweyer

VI3d

3,33

Klein Wik

WI1a

2,25

Kleine vijver

VI3l

0,08

Kurl

WI4a

0,51

Lange vijver

WI1a

0,96

Langs Nieuwe Vierkante Toren

WI1a

2,66

Nieuwe Monnik

WI1a

1,21

Provincie vijver

VI2o

0,36

Rietvijver

VI2f

1,33

Rode vijver

VI4b

2,94

Spaarkom

WI1a

0,76

WI1a

4,93

Zonhoverkant

AR1a, HA1a, KE1a, KP1a, MU3a, OW1a,

naamloze vijvers

PA5b, VI2m, VI3f, VI4c, WI1a HA1a, MU2c, MU3a, MU4a, MU5b, OW1a,

poelen

PA5b, VI2g, VI3l, WI1a

Totaal

Opmerking

hengelvijver vijvers

vijvers

vijvers vijvers

1,39

24 vijvers, waarvan verdroogd

0,23

18 poelen

45,98

62 vijvers en 18 poelen

Bomenrijen In het Provinciaal Domein Bokrijk komen zo’n 123 bomenrijen voor, waarvan houtkanten en 18 knotbomenrijen, met een totale lengte van 13,6 km (Tabel 2.32). Hierin nemen soorten als Populier, Zomereik en Amerikaanse eik een vooraanstaande plaats in. De meeste bomenrijen bevinden zich in bosverband en doen dienst als bestandsafbakening of als begeleiding van de aanwezige padenstructuur. Daarnaast staan ook enkele (deels onvolledige) bomenrijen in de open landschapsdelen van het Provinciaal Domein. Hierbij vernoemen we als beeldbepalende elementen ondermeer de bomenrijen in het westelijke en oostelijke weidecomplex, evenals een aantal bomenrijen in het museum. De meeste bomenrijen hebben een relatief hoge leeftijd en bestaan uit bomen van een grote omvang. Tabel 2.32: Overzicht van de bomenrijen in Bokrijk. Soort(en) Acacia

335

Amerikaanse eik Amerikaanse eik

Lengte (m) 1.306

Beuk

59

Bestandnummer ZO1c CR3f, KE1a, KP1a, VI3d, VI3e, ZO1j MU7a

Beuk

501

CR1h, KN1f, KP1a, WI1b

Catalpa sp.

131

KP1a

313

HE2d

Conifeer Cultuurpopulier diverse soorten

4.354 304

CR1c, CR1i, CR1k, CR2b, CR2c, CR2d, CR2f, HA1a, HE2c, VI6b KN3k, ZO1c

Haagbeuk

35

Houtkant

449

MU4a, ZO1c, ZO1i

Knotbomenrij Schietwilg

960

HA1a, KE1a, LA1c, MU3a, MU5b, OW1a, VI5b, VI5d

Linde

953

Magnolia sp.

VI2h

HA1a, HE2c, KE1a, KP1a, MU7b, PA2h, ZO1c

17

KP1a

Moeraseik

237

KP1a

Paardenkastanje

545

KP1a, ZO1c

Plataan


42

KP1a


123

Soort(en)

Lengte (m)

Bestandnummer

Rode beuk

468

HE1d1, HE1e, VI6b

Ruwe berk

260

ZO1e, ZO1g

Ruwe berk, Ratelpopulier, Boswilg

239

ZO1g

Spar

98

CR1g

Thuja

103

PA2h

Zomereik

1.788

Zomereik

Linde

Zomereik

Thuja

Totaal:

CR1c, CR1i, HA1a, HE1d3, KE1a, KN3k, KP1a, MU8a, VI2h, ZO1i

88

KE1a

32

KE1a

13.617

Figuur 2.48: Bomenrij van haagbeuk in bestand VI2h. Dreven Grote delen van Bokrijk worden gedomineerd door dreven, grotendeels bestaande uit oude bomen (zie Figuur 2.49) en samen goed voor zo’n 8,5 km (zie Tabel 2.33). Het overgrote aandeel van de aanwezige dreven bevindt zich in bosverband. Dit is bvb. het geval voor de Amerikaanse eikendreef in de Kneip en de (Douglas)dreven in het park. Verder zijn de toegangsdreef van Beuk langsheen de Bokrijklaan en een aantal dreven in het open deel van het museum en het oostelijk weidecomplex belangrijk voor de landschappelijke beleving. Tabel 2.33: Overzicht van dreven te Bokrijk. Soort(en) Amerikaanse eik

1.712

Bestandnummer CR2b, HA1a, KN1a, KN1b, KN1c, MU5a, MU5c

Beuk

756

CR2c1, PA4b, WI1b

Beuk Rode beuk

741

Bokrijklaan

Cultuurpopulier

252

diverse soorten

1.753

OW1a PA2i, PA2h, PA3a, PA4b

Douglas

100

PA5b

Haagbeuk (type berceau)

389

PA5b, VI6b

Moeraseik

294

KN2e, KP1a

Plataan

145

HA1a

Rode beuk

431

CR1a, CR1b, KN3a

Spar

107

PA2h

Zomereik Zomereik Totaal:

124

Lengte (m)

1.530 Berk

232

CR2b, CR2f, CR3a, HA1a, KN2d, KN3a, ZO1e CR2f, MU2b

8.442



Figuur 2.49: Douglasdreef langsheen bestand PA2i. Bosranden Bosranden vormen een bijzonder soort van bomenrij. Meestal gaat het hier om een afbakening van het bosperceel d.m.v. een “opvallende” boomsoort (zie Tabel 2.34). Een “ideale” bosrand vormt een geleidelijke overgang van de (gesloten) bosbestanden naar open (bos)plekken. Hierin verschilt idealiter zowel de soortensamenstelling, als de hoogte en breedte van de bosrand. Dergelijke gediversifieerde bosranden ontbreken in Bokrijk en de aanwezige bosranden zijn in slechts weinig ontwikkeld. Tabel 2.34: Bosranden te Bokrijk. Soort(en) Haagbeuk

Lengte (m) 140

Bestandnummer ZO1c

Linde

378

PA4g

Spar

253

KN3d, KN3j, KN3k, KN4a

Totaal:

771

Hagen Hagen zijn houtachtige lijnelementen die geregeld gesnoeid worden en zo hun strakke vorm behouden. In Bokrijk staan ze vnl. in het museum en zijn ze goed voor zo’n km (zie Tabel 2.35). Ze doen hoofdzakelijk dienst als “inkadering” van het beschermd monument (rond huizen, tuinen of graslanden). Tabel 2.35: Hagen in het museum- en parkgedeelte van Bokrijk. Soort(en) Beuk

464

Haagbeuk

1.354

Meidoorn

172

Totaal:


Lengte (m)

Gekoppeld bestandnummer HE2d, KE1a, KP1a HA1a, KE1a, OW1a, PA5j HA1a, KE1a

1.990


125

Bomengroepen Binnen het Provinciaal Domein Bokrijk komen verschillende bomengroepen voor. Meestal maken zij deel uit van een open plek of zoals afgebeeld op Figuur 2.50 staan de bomen te ver uit elkaar om van een bosbestand te kunnen spreken. Hiertoe worden bvb. ook de (hoogstam)boomgaarden in het museum gerekend.

Figuur 2.50: Hoogstamboomgaard in bestand HA1a. Tabel 2.36: Bomengroepen binnen het studiegebied Bestand

Type

Soort

Opp. (m²)

CR1a

Bomengroep

Moerascipres, Taxus, Buxus

3173,65

CR1a

Bomengroep

Moerascipres

1004,08

CR1g

Bomengroep

Tamme kastanje

1216,89

CR1g

Bomengroep

Iep

263,45

CR3e

Bomengroep

mE+Sp

2778,64

HA1a

Boomgaard

9828,17

HA1a

Boomgaard

2517,41

HA1a

Boomgaard

19528,01

HA1a

Boomgaard

HE1d2

Bomengroep

KE1a

Boomgaard

KE1a

Boomgaard

PA5b

Bomengroep

Grauwe abeel

290,26

VI1n

Bomengroep

aE

104,36

VI2a

Bomengroep

Do

326,75

VI2f

Bomengroep

Sitka

652,76

Totaal:

2741,46 Populier

2257,56 580,34 909,23

48173,00

Solitaire bomen De bekendste solitaire boom van het ganse Provinciaal Domein is waarschijnijk de “Koningsden” in bestand PA4b (zie Figuur 2.51). Deze monumentale Grove den is een herkenningspunt voor vele recreanten en is naar verluid meer dan 200 jaar.

126



Figuur 2.51: Nabij het Wik de (stervende) “Koningsden” (Pinus sylvestris van meer dan 200 jaar oud. Ook elders in Bokrijk komen meer of minder opvallende solitaire bomen voor (zie Tabel 2.37). Ze maken in bepaalde gevallen deel uit van de plantsoenen of vormen restanten van oude aanplantingen. De grootste concentratie hiervan staat in of nabij het museum en het kasteelpark. Tabel 2.37: Overzicht van de belangrijkste solitaire bomen in Bokrijk. Bestand AR1a CR1c CR1e CR1k1 CR2c1 HA1a HA1a HA1a HA1a KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a


Soort Zomereik Nestboom (eik) Valse acacia Ginkgo Zomereik Linde Linde Rode beuk Rode beuk Zomereik Zomereik Zomereik Zomereik Zomereik Mispel Zomereik Zomereik Zomereik Schietwilg Beuk Zomereik Zomereik Schietwilg Zomereik Zomereik Amerikaanse eik

Omtrek

88 137 430 365 288 400 380 325 318 340 211 158 323 360 460 338 254 385 350

Bestand KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a

Soort Zomereik Abies nordmanniana Gewone esdoorn Linde Rode beuk Ceder Mammoetboom Zomereik Zomereik Amerikaanse eik Zomereik Beuk Zomereik Tulpenboom Iep Ceder Zomereik Zomereik Zomereik Eik Zomereik Mammoetboom Zomereik Zomereik Eik Zomereik


Omtrek 253 335 259 225 288 328 323 278 380 320 250 195 198 270 304 200 178 204 172 201 290 175 236 121 148

127

Bestand KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a KE1a KN1d KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a

Soort Amerikaanse eik Linde Okkernoot Zomereik Linde Zomereik Linde Linde Linde Beuk Schietwilg Zomereik Zomereik Amerikaanse eik Linde Beuk Linde Zomereik Zomereik Zomereik Amerikaanse eik Amerikaanse eik Amerikaanse eik Fraxinus/Juglans Linde Zomereik Linde Conifeer Zomereik Kardinaalsmuts Zomereik Zomereik Zomereik Zomereik Zomereik Zomereik Zomereik Zomereik Zomereik Zomereik Amerikaanse eik Zomereik Amerikaanse eik Esdoorn spec Abeel Amerikaanse eik Amerikaanse eik Tulpenboom Linde Amerikaanse eik Amerikaanse eik Zomereik Zomereik

Omtrek 230 104 333 475 150 175 165 177 245 191 328 210 175 114 259 188 212 286 250 205 120 146 475 112 218 177 192 273 193 200 180 244 151 111 163 105 126 180 176 180 262 338 273 169 136 270 275 380

Bestand KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a KP1a LA1c MU2a MU3a MU3a MU3a MU3a MU3a MU3a MU7b MU8a MU8a MU8a OW1a OW1a PA2h PA4b PA5a PA5a PA5a PA5a PA5a PA5a PA5a PA5a PA5a PA5d PA5d PA5d PA5e PA5e PA5e PA5e PA5e PA5f PA5f PA5f PA5f PA5g PA5g PA5g PA5l VI3k VI6b ZO1d ZO1e ZO1e ZO1f

Soort Treurwilg Moeraseik Plataan Zomereik Zomereik Mammoetboom Populier Eik Zomereik Appel Zomereik Zomereik Naaldboom Zomereik Ceder Rode beuk Beuk Beuk Schietwilg Populier Zomereik Koningsden Tamme kastanje Rode beuk Rode beuk Rode beuk Amerikaanse eik Zomereik Rode beuk Amerikaanse eik Amerikaanse eik Beuk Beuk Linde Eik Picea Tamme kastanje Linde Zomereik Zomereik Zomereik Zwarte els Zomereik Eik Eik Eik Eik Populier Olm Pekden Populier Zachte berk Zachte berk

Omtrek 229 186 175 245 225 383 100 285 213 244 138 164 274 311 355 430 285 190 310

348 465 320 236 260 360 500 270 340 260 165 165 252 191 150 190

+300

Permanent open plekken Buiten de verschillende bosbestanden en grote waterpartijen, zijn ook de permanente open plekken bepalend voor het landschap. In de bossfeer onderscheiden we daarbij eerder kleinschalige open plekken in de bestanden, terwijl dit in Craenevenne en de Herkenrodeplaats gaat over enkele tientallen hectaren aan weiland (zie Figuur 2.52).

128



Ook nabij het museum treffen we open plekken aan, gaande van akkers, over de tuinen en graasweiden tot de kort gemaaide gazons van het kasteelpark. De vegetatietypering van deze bestanden is terug te vinden in 2.3.3.2 en op Kaart 2.10: “Actuele vegetatie”.

Figuur 2.52: De natte, grazige vegetatie in bestand CR2c2. Het Wik Het natuurreservaat “het Wik” kan onderverdeeld worden in grote eenheden: vijvers en moerassen (bestand WI1a) en bossen (bestand WI1b). Kenmerkend voor het landschap van het Wik is de afwisseling van landschappelijke eenheden zoals open water (zie tevens 2.2.2 en Kaart 2.5b: “Vijvers en KWZI”), rietvelden, pioniersvegetaties, heide, vennen, (Gagel)struwelen, enz. Net ten noord(oost)en van de Boekrakelaan ligt bovendien nog een deel van de oude wal rond Bokrijk. Dit deel van de wal dateert reeds van de 19de eeuw. Hoewel hij tot de aanleg van de Boekrakelaan (N726) in de jaren 1960 het domein begrensde, lijkt hij buiten de afbakening van het beschermde landschap te vallen. In het kader van het voorliggende beheerplan kon dit evenwel niet geverifieerd worden, zodat nader onderzoek naar de precieze omvang van het beschermde landschap hier is aangewezen. Overige landschappelijk waardevolle zones en elementen Tot de belangrijkste landschappelijk bepalende zones en elementen behoren natuurlijk in de eerste plaats de bossen, vijvers, weilanden, beken, bomenrijen en dreven (zie Bijlage 22). Hiertoe behoren ook enkele proefaanplantingen van uitheemse boomsoorten (cfr. Bijlage 29). Daarnaast is ondermeer ook het kasteelpark waardebepalend voor het esthetisch uitzicht van het landschap. Wat betreft het “natuurschoon” (cfr. 1.9.2.4), is ook het areaal oud bos (zie eveneens Kaart 2.2: “Bosleeftijd”), broekbos (zie Kaart 2.10: “Actuele vegetatie”) en beekbegeleidend bos van belang.

2.4. Opbrengsten en diensten Om een idee te krijgen van de opbrengst die verkregen wordt uit de verkoop van hout, werd in Tabel 2.38 een overzicht gemaakt van de houtkappingen van de voorbije jaar.



129

Voor loofhout werd gemiddeld een eenheidsprijs van 15 euro/m³ gerekend en voor naaldhout was dit 10 euro/m³. Het spreekt voor zich dat zo’n 2575 m³ op zo’n 420 ha over jaar (waarvan ongeveer 1150m³ loofhout en 1400m³ naaldhout of 1,2 m³/ha/jaar) geen grote bron van inkomsten is. Tabel 2.38: Houtkappingen per bosplaats, per jaar en per houtsoort. Plaats

Boomsoort

Aantal

Totaal m3

Park

2004-2005

gemengd loofhout

Park

2004-2005

inheems loofhout

28

9,55

Park

2004-2005

inheems naaldhout

340

209,77

Park

2004-2005

uitheems loofhout

29

34,46

3,30

427,24

Park

2004-2005

uitheems naaldhout

1003

Vijvers

2004-2005

inheems naaldhout

193

96,34

Vijvers

2004-2005

uitheems loofhout

28

20,12 105,96

Vijvers

2004-2005

uitheems naaldhout

220

Wik

2004-2005

inheems loofhout

62

18,64

Wik

2004-2005

inheems naaldhout

432

242,99

Wik

2004-2005

uitheems naaldhout

91

62,71

Craenevenne

2005-2006

gemengd loofhout

20

4,16

Craenevenne

2005-2006

inheems loofhout

271

75,86

Craenevenne

2005-2006

uitheems loofhout

407

112,60

Craenevenne

2005-2006

uitheems naaldhout

51

10,34

Kneip

2005-2006

gemengd loofhout

54

31,95

Kneip

2005-2006

gemengd naaldhout

38

18,39

Kneip

2005-2006

inheems loofhout

88

23,80

Kneip

2005-2006

inheems naaldhout

27

16,49

Kneip

2005-2006

uitheems loofhout

246

77,35

Kneip

2005-2006

uitheems naaldhout

177

25,96

Vijvers

2005-2006

inheems loofhout

40

10,61

Vijvers

2006-2007

gemengd loofhout

Vijvers

2006-2007

gemengd naaldhout

10

3,84

Vijvers

2006-2007

inheems loofhout

139

40,04

Vijvers

2006-2007

inheems naaldhout

Vijvers

2006-2007

uitheems loofhout

307

Vijvers

2006-2007

uitheems naaldhout

78

23,31

Park

2007-2008

inheems loofhout

832

138,69

Park

2007-2008

inheems naaldhout

15

7,11

Park

2007-2008

uitheems loofhout

28

23,43

Park

2007-2008

uitheems naaldhout

87

39,10

Craenevenne

2008-2009

gemengd naaldhout

59

19,00

Craenevenne

2008-2009

inheems loofhout

137

39,97

Craenevenne

2008-2009

uitheems loofhout

166

104,31

Craenevenne

2008-2009

uitheems naaldhout

182

35,13

Kneip

2008-2009

gemengd loofhout

319

79,08

Kneip

2008-2009

gemengd naaldhout

98

33,79

Kneip

2008-2009

inheems loofhout

353

89,88

Kneip

2008-2009

inheems naaldhout

14

2,11

Kneip

2008-2009

uitheems loofhout

72

35,43

Kneip

2008-2009

uitheems naaldhout

239

41,96

Totaal:

130

Jaartal

1,00

0,66 179,50

Loofhout

1153,73

Loof+Naaldhout

2575,94

Naaldhout

1422,21



Verder zijn er nog inkomsten van de verkoop van gras37 (via hooien of begrazen) en de uitreiking van visvergunningen.

2.5. Infrastructuur 2.5.1. Boswegen Onder de boswegen kan een onderscheid gemaakt worden tussen (deels) verharde wegen en onverharde wegen of paden. Een aantal van de in Bokrijk aanwezige wegen maakt deel uit van een wandel- of fietsnetwerk en is daarom bewegwijzerd (zie verder) en in het geval van autowegen of fietspaden geasfalteerd. Ten behoeve van de bosontginning, zijn in of langs verscheidene bosbestanden eveneens exploitatiewegen aangelegd. Deze zijn op zich goed voor bijna km bosweg. Hierbij komen dan nog eens zo’n 10 km dienstwegen, bijna 37 km wandelpaden, meer dan 12 km fietspaden en ongeveer evenveel kilometers openbare weg.

2.5.2. Recreatieve infrastructuur Naast de wegeninfrastructuur, zijn in Bokrijk ook tal van begeleidende recreatieve constructies voorhanden. Dit zijn vooral gebouwen (zie 2.5.3), maar ook zitbanken (> 90 stuks), vuilnisbakken (> 50 stuks), wegwijzers, informatieborden, observatiehutten (bestand VI2b en VI4b), een vlonderpad (bestand WI1a), enz. (zie Figuur 2.53). De zitbanken situeren zich voornamelijk in het westelijk vijvergebied en het museum. Ook de vuilnisbakken staan hoofdzakelijk in het recreatief belangrijk deel van Bokrijk, nl. het museum. De wegwijzers en informatieborden staan op verscheidene plaatsen in het Provinciaal Domein en geven uiteenlopende informatie weer (zoals bosleerpad, uitleg bij monumenten of parkeermogelijkheden).

Figuur 2.53: Zitbank met uitzicht op vijver VI2f. 37

In 2009 was dit 1,42 ha en 5,15 ha aan 250 euro (respectievelijk 355 euro en 1.287,50 euro).



131

2.5.3. Gebouwen en gerelateerde infrastructuur De “belangrijkste” gebouwen van het Provinciaal Domein staan in het museum. Hierbij moeten ook de dienstgebouwen van de groendienst worden geteld (bestand DI1a), de horecagelegenheden in bestand KP1a, de sport- en speelinfrastructuur (baseball, minigolf, klimrekken, e.d.) in bestand KN5b, KP1a en PA5h, de parkings in bestand PA2h, HE1e en HE2a, de sanitaire inrichtingen (bvb. bestand PA2h), het nieuwe ingangsgebouw van het museum in bestand KP1a, de “tramhaltes” in het museum, het Groene huis in bestand AR1a, het bedrijf (Syntra Limburg vzw) in bestand KN5a, de serres in bestand HE2d, enz. Minder voor de hand liggend, maar zeker aspectbepalend voor het bosbestand ZO1d, is de betonnen bunker of “uitzichtstoren”, die dateert uit de Eerste Wereldoorlog (zie Figuur 2.54).

Figuur 2.54: Bunker langsheen het fietspad in bestand ZO1d.

2.5.4. Omheiningen Een deel van het Provinciaal Domein Bokrijk is omheind. Binnen het domein komt daardoor meer dan 24 km aan afsluitingen voor, waarbij minstens 10,5 km bestaat uit prikkeldraad. Ook diverse barelen en poorten (meer dan 40 stuks in totaal) regelen de toegang tot de verschillende plaatsen van het Provinciaal Domein. Een belangrijk deel van de afsluitingen is terug te vinden in en rond het museum (i.f;v. toegankelijkheid), evenals in de begraasde weidepercelen in Herkenrodeplaats en Craenevenne (i.f.v. begrazing). Nabij het museum is gestart met een omvorming van de “standaard” draadafsluiting naar een houten hekwerk (zie bijvoorbeeld Figuur 2.55).

132



Figuur 2.55: “Authentieke” houten afsluiting (deels met prikkeldraad) in bestand HA1a.

2.5.5. Nutsleidingen Buiten de onder 2.2.2.1 vermelde afwateringsbuizen, sluizen en monniken (Kaart 2.5a: “Hydrografie en hydrologie”), dewelke noodzakelijk zijn voor een goed beheer van de waterstand, bevinden zich ook nog verschillende nutsleidingen in Bokrijk. Het betreft een hoogspanningsleiding die over de bosbestanden aan de Kneip en Craenevenne loopt, een gasleiding die doorheen het domein loopt en een (afval-)waterleiding (zie Figuur 2.56).

Figuur 2.56: Waterleiding in de bosbestanden van het museum.

2.5.6. Spoorlijn Het zuidelijk deel van het Provinciaal Domein (Kneip) wordt van de overige bestanden gescheiden door de spoorlijn Hasselt-Genk. Ter hoogte van bestanden CR1n en KN5d bevindt zich eveneens het perron van het station “Bokrijk”.



133

2.5.7. Overige Tot de infrastructuurgebonden elementen die in Bokrijk, behoren ook de planten- en bomenkwekerij in bestand HE2d, evenals diverse gedenkstenen en enkele permanente beheerconstructies zoals hooimijten, houtstapels, mesthopen, veeschuilhokken, enz. (zie Figuur 2.57 en Bijlage 10).

Figuur 2.57: Betonconstructie met poort en eetbak voor het vee in bestand CR2b. Hierbij is het ook van toepassing om de aanwezige veestapel te vermelden. Het grootste aantal wordt uitgemaakt door de runderen (28 stuks), dewelke zowel een museologische rol vervullen (oude en/of “aaibare” rassen) en verder gebruikt worden voor de begrazing van de grote weidecomplexen. Bij de paardachtigen vernoemen we nog de elf ezels, zeven Belgische trekpaarden en tal van pony’s (gebruikt voor de recreatieve uitbating). In het museum zitten bovendien nog zo’n 120 schapen, enkele tientallen hoenders. In bestand PA5f zitten nog een vijftal struisvogelachtigen en in het aangrenzende dierenpark zijn nog een aantal duiven, hoenders, konijnen, schapen, e.d. gehuisvest.

2.6. Recreatieve functies en toegankelijkheid Het domein van Bokrijk is alom gekend als toeristische aantrekkingspool. De recreatieve functie van het gebied is dan ook uitermate belangrijk. Het belangrijkste recreatief aantrekkingspunt is het museum van Bokrijk (bestanden OS1a, OW1a, OW1b, HA1a, KE1a en alle aangrenzende bosbestanden). Daarenboven vervult ook het arboretum (bestand AR1a) met het Provinciaal Natuurcentrum (gevestigd in het Groene huis) een belangrijke recreatieve en educatieve functie. Het westelijk vijvergebied wordt volop gebruikt door fietsers en wandelaars, evenals het kasteelpark (incl. (speel-)tuinen) en de omliggende bossen. Zoals in 2.5.1 te lezen is, lopen verschillende fietsen wandelpaden doorheen het gebied (zie Figuur 2.58). Daarnaast is er nog het Bokrijk Adventurepark voor teambuilding, paintball, klimmuur en een hindernissen- en/of klimparcours (bestanden PA5h-j). Verspreid over het gebied zijn ook enkele sportterreinen aanwezig (zie 2.5.3 en Kaart 2.15: “Wegeninfrastructuur en nutsvoorzieningen”). Er lopen diverse wandelen fietsroutes doorheen het gebied (zie Tabel 2.39) die doorgaans deel uitmaken van een uitgestippelde route. Enkele hiervan behoren tot de “Grote routepaden”. Daarvan lopen doorheen Bokrijk vier hoofdassen: GR564 Hechtel Bokrijk; GR Schulen Bokrijk;

134



GR 5, deel II, van de weg Meldert-Lummen tot treinhalte Bokrijk (38,7 km); GR 5, deel II, van Treinhalte Bokrijk tot Zutendaal; De andere wandelen fietsroutes zij uitgestippeld door de Provincie Limburg en behoren tot het fietsnetwerk Limburg en lokale wandelroutes (zie Kaart 2.16: “Recreatieve routes”). Tabel 2.39: Voornaamste wandelen fietsroutes in Bokrijk. Type

Lengte (m)

Gekoppelde bestandnummers DI1a, HA1a, HE1a, HE1d1, HE1e, HE2a, HE2d, HE2e, KN5c, KN5d, KP1a, MU5f, MU7b, OS1a,

GR-route

5.768

PA1b, PA1c, PA2a, PA2b, PA2c, PA2d, PA2e, PA2f, PA2g, PA2h, PA2i, PA4a, PA4b, PA5b, PA5d, VI3a, VI3b, VI3d, VI3e, VI3h, VI3k, VI3j, VI6b, WI1a, ZO1d AR1a, CR1a, CR1n, DI1a, HE1e, HE2a, HE2d, HE2e, KE1a, KN1a, KN1b, KN1c, KN1d, KN1e, KN1f,

Wandel-/ fietsroute

KN1g, KN1h, KN2a, KN2d, KN5d, KP1a, MU2a, MU5b, MU5d, MU5f, MU6a, MU7b, OS1a, PA1a, 10.200

PA1b, PA1c, PA1d, PA2a, PA2b, PA2c, PA2d, PA2e, PA2f, PA2g, PA2h, PA2i, PA4a, PA4b, PA5a, PA5b, OW1a, VI1a, VI1a, VI1d, VI2a, VI2b, VI2d, VI2e, VI2f, VI2g, VI2h, VI2i, VI2j, VI2n, VI2o, VI3a, VI3i, VI3l, VI4a, VI4b, VI5a, VI5c, VI5e, VI6a, VI6b, WI1a, WI1b, ZO1d, ZO1j

Totaal:

15.968

Figuur 2.58: Bord in bestand PA2g, met de aanduiding van het GR-pad en een restrictie voor fietsers. Zoals op Figuur 2.58 en Figuur 2.59 te zien is, zijn niet alle paden voor iedere gebruiker toegankelijk. De visvijver in bestand VI3h wordt benut voor de hengelsport. Voor het vissen geldt een intern reglement (Bijlage 4), dat de voorwaarden bepaalt waaronder mag worden gehengeld. Er bestaat eveneens een bepaling die (ex-)werknemers van de provincie het recht geeft om te hengelen in de vijver van bestand VI2o. De toegankelijkheid en de andere regels die gelden in het Provinciaal Domein zijn vastgelegd in een gebiedseigen politiereglement (zie Bijlage 5).



135

Figuur 2.59: Toegangsweg in bestand VI3e die uitgeeft op de hengelvijver van bestand VI3h. Het Groene huis (gevestigd in het Provinciaal Natuurcentrum in bestand AR1a) beschikt over een ruim educatief en recreatief aanbod voor tal van doelgroepen. Hiervoor is ondermeer een bosleerpad uitgewerkt in perceel PA2 en is een vlonderpad aangelegd in de educatieve vijver in het uiterste westen van bestand WI1a. Voor de overige educatieve invulling (bvb. kortsmossenstudie en “stiltewandeling”) wordt gebruik gemaakt van de reeds aanwezige infrastructuur en bestaande omstandigheden (zie verder Bijlage 24).

2.7. Knelpunten Aan de hand van de gebiedsinventarisatie en informatie verstrekt door de gebiedsbeheerders en gebruikers, werd een aantal knelpunten geconstateerd. Dergelijke knelpunten kunnen een bedreiging vormen voor specifieke gebiedswaarden, in strijd zijn met de vigerende wetgeving in het bijzonder met het Bosdecreet, het Natuurdecreet of het Landschapsdecreet, of de optimale werking/beleving van het gebied schaden. De hieronder vernoemde items vormen een aanvulling op de probleemsoorten van flora en fauna die worden vermeld onder 2.3.3.5 en 2.3.5.6. Volgende knelpunten zijn vastgesteld: De aanwezigheid en een ongecontroleerd gebruik van de ontwateringsgrachten leidt in sommige bestanden tot ontwatering die nadelig is voor een gunstige habitatontwikkeling. Het hypothekeert bovendien de waterbergende functie van het gebied, wat kan leiden tot droogte in de zomermaanden. Het sporadisch gebruik van bestand VI2o als visvijver énkel voor (ex-)werknemers van de provincie, is onvoldoende aangegeven. Aangezien deze vijver ook niet als dusdanig wordt onderhouden, zorgt dit ook voor schade aan de vegetatie en voor verstoring van de aanwezige fauna. De “officiële” hengelvijver in bestand VI3h wordt doorgaans goed onderhouden, evenals de parking en de paden ernaartoe. Een gebrek aan (sociale) controle óf vuilnisbakken zorgt er echter voor dat er veel zwerfvuil in de omliggende bosbestanden terecht komt.

136



In bestand CR3d werden sporen gevonden van stroperij. Het gaat om ijzeren stroppen, die aan de bomen bevestigd waren (vermoedelijk op wildwissels). In de bosbestanden, langsheen bestaande plantsoenen of particuliere tuinen, worden veelvuldig tuinplanten aangetroffen (al dan niet opzettelijk geplant). Dergelijke soorten horen niet thuis in de bosbestanden (zie Figuur 2.60). Het bosdecreet vermeldt namelijk duidelijk dat een natuurlijk bos een streek- en gebiedseigen fauna en flora bezit.

Figuur 2.60: Het aanplanten van uitheemse plantensoorten of variëteiten, verstoort de elementaire bosfuncties. Naast de in 2.3.2.2 vernoemde spontane uitbreiding van Amerikaanse vogelkers, Amerikaanse eik en diverse uitheemse naaldboomsoorten (o.a. van Douglas- en Hemlockspar), zijn er nog andere uitheemse plantensoorten die zich vestigen in de vijvers en bosbestanden van Bokrijk (zie Figuur 2.61). Een overzicht hiervan is eveneens terug te vinden onder 2.3.3.5.

Figuur 2.61: “Etageprimula’s” langs de beek in bestand MU2a.



137

Op verschillende plaatsen zijn deponieën van organisch afval aanwezig (zie Figuur 2.62). Het storten van diverse materialen in de (bos)bestanden is niet toegelaten. Een overzicht van de voornaamste stortplaatsen staat in Tabel 2.40.

Figuur 2.62: Stort van takken en ander plantaardig afval in bestand ZO1c (zorgt voor verruiging). Tabel 2.40: Overzicht van de waargenomen knelpunten in Bokrijk. Bestand CR1c

Type

Opm.

Stort

CR1g

Stort

CR1n

Stort

CR3h

Stort

HE1d4

Stort

HE1e

Stort

Puin Tuinafval

HE2d

Stort

Tuinafval

KN1

Stort

Tuinafval

KN1f

Stort

Tuinafval

KN1f

Stort

Tuinafval

KN1g

Stort

Tuinafval

KN3

Stort

Tuinafval

KN5a

Stort

Tuinafval

MU3a

Stort

PA2c

Stort

PA3c

Stort

PA4g

Stort

ZO1c

Stort

ZO1j

Stort

Puin

Enkele bestanden kennen een oneigenlijk bosgebruik. Het gaat hierbij ondermeer om de bouw van gebiedsvreemde constructies in de bossen, zoals weergegeven in Figuur 2.63. In verschillende bosbestanden is tevens vastgesteld dat allerlei elementen in of aan bomen bevestigd worden zonder dat deze achteraf verwijderd worden (zie Figuur 2.7 en Figuur 2.64). Deze kunnen nefast zijn voor de goede conditie en groei van de bomen. Wanneer de bomen in kwestie behouden dienen te worden, dient omzichtig omgesprongen te worden met het bevestigingen van dergelijke constructies aan bomen.

138



Figuur 2.63: Oneigenlijk bosgebruik in bestand KN3d.

Figuur 2.64: Het bevestigen van constructies in bomen kan schade toebrengen (hier in KE1a). Af en toe wordt materiaal opgestookt in of in de nabijheid van bossen of bebouwing. Dit is om redenen van brandveiligheid en overeenkomstig de geldende wetgeving niet altijd en overal mogelijk (zie Figuur 2.65).



139

Figuur 2.65: Onbeheerde, nog rokende brandplaats nabij de bosrand van bestand DI1a. In de loop van de voorbije jaren werden in enkele bosbestanden niet-vergunde werken en kappingen uitgevoerd die als ontbossingen worden aanzien (zie Figuur 2.66). In 2006 werd door het ANB een vergelijking van het bosareaal gemaakt tussen de vergunde en de reële toestand (zie Bijlage 25). Een overzicht van het huidige bosbeeld, met de vermelding of de bosbestanden die al dan niet (virtueel) als ontbost worden aanzien, is terug te vinden in Bijlage 26. Alles samen, wordt momenteel door het ANB ha als “ontbost” en ha als “virtueel ontbost”38 (bestanden PA5h en Pa5j) aanzien. Op de kaart in Bijlage 25, die is opgesteld door het ANB, werd echter bijna 19 ha “verkeerdelijk” beschouwd als bos (o.a. het arboretum) en minder dan ha niet als bos (terwijl dat wél het geval is). Een overzicht van de betrokken bestanden en de reden van de toekenning van de specifieke bosfunctie in Bijlage 26 staat in Tabel 2.41.

Figuur 2.66: De omvorming van bosbestanden tot graasweiden, staat volgens het bosdecreet gelijk met ontbossing. Hier werden in bestand PA5f bovendien nog bijkomende kappingen uitgevoerd. 38

Onder “virtuele ontbossing” verstaan we het niet-bosgerelateerd gebruik van bepaalde bestanden, zonder dat er daarom kappingen gebeurden. Het recreatief gebruik zorgt er in deze gevallen voor dat zowel het landschappelijke beleving, als de fauna en flora negatief beïnvloed worden.

140



Tabel 2.41: Al dan niet ontboste percelen, met vernoeming van de redenen van deze toekenning. Motivatie

Oppervlakte (ha)

PA5k

Bestandsnummer Bos

Toestand

Aanplant

0,57

PA5l

Bos

Spontane verbossing

0,94

VI4d

Bos

Broekbos

0,18

Totaal “bos”:

1,70

KP1a

Geen bos

Gazon randbeplanting

1,30

PA2h

Geen bos

Rand parking

1,25

VI3l

Geen bos

Vijver

0,27

VI2h

Geen bos

Bomenrij

0,12

HE1d2

Geen bos

Bomengroep

0,23

AR1a

Geen bos

Arboretum

15,10

MU1c

Geen bos

Vijver

0,64

CR3f

Ontbost

Begrazing

1,08

KP1a

Ontbost

Dierenpark

0,51

KP1a

Ontbost

Speeltuin

0,40

PA1a

Ontbost

Bosarboretum

3,67

PA1b

Ontbost

Uitbreiding bosarboretum

0,37

PA2a

Ontbost

Aanplant plantsoen

0,08

PA5f

Ontbost

Dierenpark

2,25

KE1a

Ontbost

Museum

0,48

KE1a

Ontbost

Museum

Totaal “geen bos”:

18,92

Totaal “ontbost”:

0,22 9,05

PA5j

Virtueel ontbost

Paintballterrein

PA5h

Virtueel ontbost

Klimparcours

Totaal “virtueel ontbost”:

1,16 3,85 5,01

In sommige weilanden, laat het gebruik van de gronden en het beheer van de aanwezige veestapel soms te wensen over. Op bepaalde locaties blijft bijvoorbeeld een te groot aantal dieren te lang staan op een te kleine oppervlakte. Elders grazen dieren in bosbestanden (bvb. bestand CR3f), alwaar ze schade aanbrengen aan de bosvegetatie.

Figuur 2.67: Een deel van de ezelkudde op bestand CR2c1.



141

De KWZI in bestand VI6b, raakt stilaan in verval doordat het niet langer als waterzuivering wordt gebruikt (omwille van de aanleg van een uitgebreid rioleringsstelsel). De huidige bezinkingsbekkens zouden de functie van overloop kunnen krijgen. De aansluiting van de beek op de percolatierietvelden laat echter niet toe dat overtollig water hier naartoe wordt geleid. Bij de uitbreiding van de parking in bestand HE1e en HE2a, werd door de Agentschap Onroerend erfgoed gevraagd om bij de randbomen te kiezen voor Zomereik (Quercus robur en om het landschappelijke uitzicht te bewaren werd de aanleg van meidoornhagen (Crataegus monogyna voorgesteld. Uiteindelijk zijn andere soorten aangeplant waaronder Moeraseik (Quercus palustris en Paardenkastanje (Aesculus hippocastanum (Figuur 2.68).

Figuur 2.68: De huidige beplanting met o.a. Moeraseik en Paardenkastanje van de recent uitgebreide parking (HE1e-2a).

142



3. Beheerdoelstellingen 3.1. Gebiedsvisie In Bokrijk spelen beheermatig meerdere aspecten een bijzondere rol. Zowel het bosbeheer, het landschapsbeheer, het natuurbeheer, als de recreatie en het toerisme zijn er van belang. Ook gelden een aantal wettelijke statuten en bepalingen die specifieke eisen stellen om de gebiedswaarden in stand te houden en te versterken (§ 1.9) zoals: de bescherming van Bokrijk als landschap en deels als monument (zie ook Bijlage 1); de erkenning van ‘Het Wik als natuurreservaat; de aanduiding als Vogel- én Habitatrichtlijngebied; de ligging van delen van het gebied (‘Het Wik’) binnen het VEN en/of de Limburgse natuurlijke structuur; de aanduiding van een groot deel als landschappelijke relictzone; de erkenning als landelijk museum. Daartegenover staat dat, afgezien van het gedeelte van ‘Het Wik (deels met bestemming natuurgebied, deels met bestemming natuurgebied met wetenschappelijke waarde of natuurreservaat) en het gedeelte ten zuiden van de spoorweg en ten noorden van het arboretum (met bestemming natuurgebied), het merendeel van het plangebied de bestemming “gebied voor recreatiepark”39 kreeg en ook grotendeels in die zin wordt benut. Dit lijkt op het eerste zicht een contradictie maar het stelt tegelijk een uitdaging om naar een evenwicht te zoeken tussen voormelde functies en ervoor te zorgen dat de individuele elementen elkaar niet tegenwerken maar versterken. Het is de ambitie van dit beheerplan hiertoe een aanzet te geven en de diverse gebiedsfuncties een plaats te geven, zonder dat deze op zich komen te staan. Met een duurzaam bosen landschapsbeheer wordt gekozen voor een toekomstgericht, multifunctioneel gebiedsbeheer waarin recreatie en toerisme een vooraanstaande plaats krijgen, maar opgehangen worden aan cultuurhistorische, natuurlijke en landschappelijke waarden. Concreet betekent dit dat de optie wordt genomen om het tot nog toe gevoerde beheer (verder) om te buigen tot een veelzijdiger bos-, natuur- en landschapsbeheer dat daarmee aan draagkracht wint en recreatieve en toeristische mogelijkheden biedt. De principes en criteria van het duurzaam bosbeheer zijn vastgelegd in het Besluit van de Vlaamse regering van 27 juni 2003 en worden in essentie beschreven in de ‘Beheervisie openbare bossen’ van de AMINAL-afdeling Bos en Groen (2001) nu Agentschap voor Natuur en Bos (ANB) en worden in dit beheerplan toegepast. Ook de richtlijnen inzake landschapsbeheer worden toegepast en binnen de juridische context die het Decreet betreffende de landschapszorg en zijn uitvoeringsbesluiten omschrijven (zie Bijlage 1). Het gedeelte van het erkend natuurreservaat ‘Het Wik volgt verder het beheer zoals dit is vastgelegd in het desbetreffende natuurbeheerplan (Bijlage 6), waarbij de wisselwerking met het niet als natuurreservaat erkende deel wordt versterkt en verfijnd. Bijlage somt de krijtlijnen van het natuurbeheerplan op. Op Kaart 4.11: “Beheer Wik” worden zij weergegeven, aangevuld met de belangrijkste afzonderlijk vergunde beheersmaatregelen (cfr. 1.8.4). Voor de verdere benutting van en functieverweving in het gebied, is in de globale structuurvisie en het ontwikkelingskader voor het Toeristisch Hefboomproject ‘Bokrijk en de Oude stad’ de richting uitgezet waarin de provincie het gebied recreatief en toeristisch wil ontwikkelen. Tegelijk wordt ook het regionaal masterplan ‘De Wijers’ als sturend element mee gekoppeld vermits het de link legt tussen natuurontwikkeling en andere gebiedsontwikkelingen. Binnen het geheel van het hiervoor geschetste globaal kader worden waar mogelijk de beleidsopties meegekoppeld zoals die zijn beschreven in 1.8 van het beheerplan. Ze dienen vooral invulling te geven 39

De bestemming “gebied voor recreatiepark” betekent dat het gebied naast een functie voor “recreatie” ook een functie als “park” heeft.



143

aan individuele gebiedsontwikkelingen zoals het herstel van natuurverbindingen en het halen van milieudoelstellingen (o.a. CO2-neutraliteit milieubeleidsplan). T.a.v. de toekomstige gebiedsontwikkelingen worden eveneens enkele randvoorwaarden gesteld. Zo mogen ontbossingen ten gunste van natuurontwikkeling niet resulteren in gedwongen boscompensaties en hetzelfde geldt voor andere inrichtingsmaatregelen die ertoe dienen natuur en landschap op te waarderen of oude beheermethoden te (her)introduceren.

3.1.1. Uitgangspunten De visie die voor Bokrijk is uitgewerkt, steunt op de volgende uitgangspunten (zie ook Bijlage 1): De verscheidenheid aan gebiedstructuren waarvan het merendeel ontstaan is binnen een historische context. De aanwezigheid van talrijke, vaak bijzondere, natuur-, bosen landschapswaarden die duiden op een belangrijk ontwikkelingspotentieel en op het belang van een sluitende bescherming voor het behoud ervan. De beschikbaarheid over een goed uitgebouwd recreatief en toeristisch netwerk in de regio en in het plangebied in het bijzonder. Hiertoe behoort ook de aanwezigheid van tal van attractiepolen en belevingselementen. Het toeristisch-recreatief medegebruik van bos en landschap in Bokrijk (wandelen, fietsen, hengelen, joggen) is namelijk een belangrijke sociale pijler van het domein. De verwevenheid hiervan met het (cultuurhistorisch) landschap vormt een belangrijke troef. Buiten de recreatieve zone bepalen bossen, graslanden en vijvers in belangrijke mate het landschapsbeeld. Toch worden deze recreatief en toeristisch slechts in beperkte mate benut. Gezien de vele beschermingsstatuten is het ook wenselijk dat de rust in bepaalde gebiedsdelen behouden blijft maar daar tegenover staat dat een niet onbelangrijk recreatief/toeristisch potentieel verloren gaat. Er bestaat slechts een beperkte wisselwerking tussen de verschillende landschapsstructuren en elementen. Ze functioneren enigszins los van elkaar en vormen niet altijd een landschappelijk geheel. Hierdoor blijven ook een aantal potentiële gebiedsontwikkelingen on(der)benut. De verboste vijvers zijn hiervan een goed voorbeeld. De sterk gewijzigde houtmarkt noopt tot een andere veelzijdigere en duurzamere bosexploitatie en/of een heroriëntatie van het bosbeheer. Een modernisering van het recreatief en toeristisch aanbod dringt zich op en wordt door de beheerder erkend. Er worden reeds volop inspanningen geleverd om het imago van Bokrijk als een museum dat niet van deze interactieve tijd is, om te vormen. Dit vertaalt zich in een aantal nieuwe gebiedsontwikkelingen die hun effect (kunnen) hebben op natuur, bos en landschap. De instandhouding en verdere belevingsvolle ontwikkeling/vervollediging van het museum is daarbij van belang. De aandacht die het gebied krijgt op velerlei vlak, levert de mogelijkheid tot logistieke en financiële ondersteuning van meerdere gebiedsontwikkelingen.

3.1.2. Vertaling naar de gebiedsfuncties Vanuit voormelde optiek worden gebiedsfuncties en –invullingen voorgesteld die de gebiedskwaliteit op meerdere fronten moeten opkrikken. Daarbij wordt volop gezocht naar win-winsituaties waaruit zowel zachte als harde(re) gebiedsontwikkelingen een voordeel halen. De mogelijkheden hiertoe zijn volop aanwezig maar worden niet altijd en overal (volledig) benut. Het toekomstig beheer speelt maximaal in op de gebiedseigen mogelijkheden, maar creëert ook mogelijkheden voor geheel nieuwe gebiedsontwikkelingen. Centraal staan de begrippen (Limburgse) biodiversiteit en gebiedsbeleving. Beide elementen vormen de rode draad doorheen de gebiedsvisie en vertegenwoordigen enerzijds de landschapsontwikkeling en anderzijds de wijze waarop de gebiedsbezoekers Bokrijk op recreatief en toeristisch vlak waarderen. Wanneer dit naar de verschillende gebiedsfuncties toe wordt vertaald, dan betekent dit dat:

144



economisch een omschakeling in bosbeheertechnieken plaatsvindt die minder productiegericht is maar ingesteld is op een bosomvorming die een duurzaam bosbeheer mogelijk maakt en tegelijk financiële meerwaarden oplevert; ecologisch een verscheidenheid aan bosstructuren en bosgerelateerde landschapsontwikkelingen wordt nagestreefd die levenskansen biedt aan een veelheid van soorten; landschappelijk het bosgebied als uitgangspunt wordt genomen voor verdere landschappelijke ontwikkelingen zonder dat het gebied daarbij zijn identiteit verliest en waarbij het bosen landschapsbeheer bijdraagt tot de ruimtelijke samenhang en de wisselwerking met het open gebied; recreatief een verscheidenheid aan (bos)elementen en -structuren de belevingsgebruikswaarde verhoogt en mogelijkheden biedt om (bos)activiteiten te sturen;

en

educatief een verhoogde biodiversiteit meer mogelijkheden biedt om kennis over te brengen en mensen attent te maken op de veelzijdigheid en de talrijke aspecten van het (bos)landschap; naar de omgeving toe het bos verder als een buffer functioneert en een oplossing geeft aan lokale milieu- en landschapsbeeldverstorende elementen; wetenschappelijk niet gestuurde bosontwikkelingen kennis en ervaring opleveren inzake gebiedseigen beheertechnieken, natuurlijke bosontwikkelingsprocessen en effecten van bosomvorming. Om duidelijker richting te geven aan de verschillende gebiedsfuncties zijn deze begrensd en/of gesitueerd binnen het plangebied (Kaart 3.1: “Gebiedsvisie”), waarbij de kanttekening wordt gemaakt dat het de bedoeling blijft om binnen elke zone naar meerwaarden te zoeken in de ene of de andere richting waardoor het voorgestelde beheer en de inrichting maatschappelijk aan draagkracht wint. Volgende grote zoneringseenheden worden onderscheiden: recreatiepark zone waar recreatieve, sportieve en toeristische activiteiten zich concentreren (= centrale kern openluchtmuseum en deel historisch kasteelpark); natuurontwikkeling zone waar een ecologische en landschappelijke ontwikkeling wordt vooropgesteld, met de mogelijkheid tot beperkt zacht recreatief en educatief medegebruik (= westelijk vijvergebied); natuurreservaat zone waar een strikte bescherming van natuurwaarden geldt (= ‘Het Wik’); open ruimtegebied zones waar een enigszins open en kleinschalige landschapsstructuur wordt nagestreefd (= graslandeenheden Herkenrodeplaats en Craenevenne); overgangsgebieden (doorgaans) langgerekte en gediversifieerde landschapsstroken die de overgang vormen tussen open ruimte- en bosgebied; natuurverbindingsgebieden langgerekte zones waarbinnen kleinschalige landschapsontwikkelingen plaatsvinden die de verbinding tussen de natuurkernen onderhouden en herstellen; halfopen bosgebieden zones waar structurele maatregelen de bosfuncties versterken en een natuurlijk, structuurrijk en divers bostype wordt nagestreefd; beekvalleiontwikkeling zone langsheen de Zusterkloosterbeek waar een (gedeeltelijk) herstel van het een beekbegeleidend bos en van moerasbossen wordt nagestreefd; buffergroen smalle stroken die een scherm- of bufferfunctie vervullen landschapsverstorende elementen binnen of aansluitend op het plangebied;

tegenover

educatiegebieden zones en terreineenheden waarbinnen educatieve en informatieve activiteiten extra aandacht krijgen; museale historische landschapsontwikkeling zones en terreineenheden waarbinnen ecologische en landschappelijke meerwaarden worden nagestreefd die het landschapshistorisch kader van het openluchtmuseum versterken; historisch kasteelpark zone waar een historisch parkbeheer en -herstel aan de orde is en aandacht wordt gegeven aan interacties met aangrenzende terreinen en structuren;



145

(bos)arboretum welomlijnde zone waarbinnen het behoud van de omvangrijke collectie bomen, struiken en kruidachtige planten voorop staat; spelen sportzone zone waar een actiever gebruik van park en bos wordt toegestaan; recreatieve assen geleidingsstructuren waarlangs het gebied in zijn geheel (beter) toegankelijk wordt en de toegankelijkheid tot en de geleiding naar en doorheen het plangebied wordt verbeterd. Algemeen blijft toeristisch-recreatief medegebruik van deze gebieden mogelijk, weliswaar selectief en afgestemd op de ecologische draagkracht. Naast de grote functionele structuren zijn ook enkele kleinere, maar daarom niet minder belangrijke gebiedsontwikkelingen aangegeven, zoals: portalen puntlocaties die de toegang tot het gebied regelen en waar een combinatie van landschappelijke als infrastructurele ingrepen de toegang tot het gebied verbeteren en voor de bezoeker aantrekkelijk te maken. evenementenweiden locaties van uiteenlopende omvang die regelmatig voor uiteenlopende manifestaties worden gebruikt. functionele eenheden locaties met een specifieke functie; hiertoe behoren o.m. -

beheerzones terreinen die gereserveerd zijn voor het beheer van het plangebied;

-

noodparking een terrein dat (sporadisch) wordt ingeschakeld voor de opvang van hoge bezoekersaantallen.

-

bermen als voorbeeld van een functionele natuurverbinding dit is een natuurgericht beheer dat gekoppeld wordt aan het vrijhouden van nutsleidingen en infrastructuur.

3.1.3. Integraal duurzaam bosen landschapsbeheer Om invulling te geven aan het “biodiversiteitbeginsel” is een integraal bosen landschapsbeheer noodzakelijk. Niettegenstaande de integrale benadering biedt dit alsnog de mogelijkheid om op verzuchtingen van de beheerder en lokale behoeften in te spelen. De gebiedsvisie beoogt: op elk niveau abiotische elementen die een verscheidenheid opleveren, overeenkomstig hun structuurkenmerken, te beheren en in te schakelen, zodanig dat ze een bijdrage kunnen (blijven) leveren aan de bosdiversiteit; een gebiedseigen landschapsontwikkeling in stand te houden of te ontwikkelen die zorgt voor een eigen gebiedsidentiteit en een samenhangend landschapsgeheel waarvan de onderdelen in wisselwerking staan met elkaar en maximaal verweven zijn; op bos(landschaps)niveau middels (her)bebossingen met autochtoon en erkend plantmateriaal en/of het stimuleren van natuurlijke verjonging van inheemse en streekeigen soorten, een grotere verscheidenheid aan boomsoorten in het bos te introduceren en het aandeel van achtergestelde soorten te vergroten; door kleinschalige(re) (her)bebossingen, gevarieerde mengverbanden en doordachte bosomvormingen een grotere verwevenheid van streekeigen bosbestanden te bewerkstelligen; het is de bedoeling dat de huidige strak afgelijnde perceel- en bestandgrenzen vervagen en uiteindelijk geheel verdwijnen; een actieve en gebiedsomvattende aanpak van ongewenste boslandschappelijke integratie van uitheemse soorten;

doorgaans invasieve

soorten en een

bijzondere bosen bosrandwaarden te bevoordelen en uitbreidingsmogelijkheden te bieden; op landschapsniveau kleinschalige landschapsontwikkelingen beheermatig te introduceren en in stand te houden, waarbij de mogelijkheid om dit te koppelen aan educatieve en informatieve functies niet onbenut wordt gelaten;

146



door inschakeling van onbeboste gronden zowel in als rondom het bos, bosgerelateerde ontwikkelingen te introduceren en meer geleidelijke overgangssituaties naar het open gebied te creëren en omgekeerd; met een gericht beheer kansen te bieden aan bosgerelateerde ontwikkelingen evenals aan gebiedsontwikkelingen die momenteel door het bos worden gehypothekeerd; bestaande en toekomstige landschapsontwikkelingen recreatief en toeristisch uit te spelen; een onderscheid tussen hoofd- en nevendoelstellingen, die aangeven welke ingrepen al dan niet noodzakelijk zijn om het behoud, de verbetering of het herstel van de landschapswaarden te kunnen realiseren. Voormelde principes worden afgetoetst aan de criteria inzake duurzaam bosen natuurbeheer en de principes inzake integrale benadering van de landschapszorg.

3.2. Beheerdoelstellingen met betrekking tot de economische functie 3.2.1. Bedrijfseconomische basisdoelstellingen Bosexploitatie De gewijzigde houtmarkt en het verdwijnen van de vraag naar mijnhout noopt tot een aanpassing van het bosbeheer. Het beheer werd voorheen afgestemd op de aanplanting van economisch rendabele boomsoorten op korte termijn. Anderzijds zijn in bosverband ook een groot aantal gebiedsvreemde soorten aangeplant met een arboretisch karakter voornamelijk in functie van een beproeving van nieuwe houtteelten. Dit alles betekent dat de aandacht ging naar snelgroeiende boomsoorten en soorten die tegemoet kwamen aan een specifieke maar eenzijdige marktvraag. Dit beantwoordt niet meer aan de economische realiteit van vandaag. Voortaan wordt ervoor geopteerd om de houtopbrengst te koppelen aan een duurzaam bosbeheer overeenkomstig de ‘Criteria Duurzaam Bosbeheer’. Dat betekent dat een economisch haalbare en rendabele bosbouw alsnog een aandachtspunt blijft maar opgehangen wordt aan een meer kwalitatief gericht bosbeheer dat beoogt om: een maximaal aantal kwalitatief hoogwaardige stammen in de bestanden te behouden maar bij voorkeur van meerdere soorten en in een individueel of groepsgewijs mengverband (zie ook Figuur 3.69); rendabele maar ecologisch en boslandschappelijk gerichte kappingen te verrichten; bosomvormingen te introduceren die beantwoorden aan de economische realiteit en die de wispelturigheid van de houtmarkt ondervangen; de omvormingen kunnen aanvankelijk intensief zijn maar dat wordt ondervangen door een ruime spreiding van de kappingen/dunningen over het plangebied; hoogwaardige en standplaatsgeschikte boomsoorten in te brengen en te behouden; een marktverbreding te realiseren door soortenmenging, waarbij ook aandacht gaat naar minder voor de hand liggende soorten zoals berk en linde; aangepaste ontginningstechnieken toe te passen met een meerwaarde voor natuurlijke vegetatieontwikkelingen in de bossfeer o.a. van bosheiden, grote zeggenvegetaties en moerassen en met bijzondere aandacht voor overgangssituaties en kwetsbare bodems en vegetaties. Recreatie en toerisme Het recreatief en toeristisch gebruik van het gebied vormt momenteel de belangrijkste bron van inkomsten en is mede bepalend voor de bedrijfseconomische ontwikkeling van het plangebied. Veel van de doelstellingen kunnen niet los worden gezien van de recreatieve en toeristische gebiedsactiviteiten en vragen om gepaste opties zoals:



147

een afstemming van de recreatieve en toeristische gebiedsactiviteiten op de landschappelijke en ecologische draagkracht van het gebied, zodanig dat geen elementen verloren gaan die mee de aantrekkelijkheid van het gebied voor recreanten en toeristen bepalen; het introduceren van creatieve maar ook doeltreffende oplossingen om Bokrijk als recreatiedomein op te waarderen en daarbij het bos-, natuur- en landschapsbeheer waar mogelijk als troeven uit te spelen; het creëren van landschappelijke en ecologische meerwaarden in de recreatief/toeristisch benutte zones en een inschakeling en benutting van beheerhandelingen in het recreatief/toeristisch gebeuren zoals in het openluchtmuseum; het inschakelen van de bosen landschapszorg als financieel instrument om de kosten van het gebiedsbeheer voor een deel op te vangen; het aanbieden van een attractief en afwisselend landschapskader dat aanzet tot veelzijdig georiënteerde en herhaaldelijke gebiedsbezoeken en dit voor een groot aantal doelgroepen. Beginsituatie

Eindsituatie

Figuur 3.69: Verschil tussen een exploitatiegericht bosbeheer (A productiebos) en een op variatie gericht bosbeheer (B plenterbos). In het eerste geval wordt van een volledige kunstmatige beplanting vertrokken terwijl in het tweede geval van bestaande zaadbomen en verjonging gebruik wordt gemaakt. Beheermatig wordt in het productiebos na meerdere dunningen tot eindkap overgegaan, terwijl in het plenterbos meer gespreid in tijd en ruimte bomen van verschillende stamdiameters en soorten worden gekapt. Op het einde wordt in het productiebos na de eindkap met een nieuwe bosaanplanting herbegonnen terwijl in het ander geval de houtopbrengst doorloopt.

3.2.2. Bosomvorming en kapbeheer Er wordt een jaarlijks kapkwantum vastgelegd, dat overeenkomt met de gemiddelde jaarlijkse houtaanwas behoudens enkele uitzonderingen die specifieke (bos)landschapsontwikkelingen beogen en de kappingen ten gevolge van een achterstallig beheer (zie verder) en bijdraagt tot het streven van de

148



provincie op de opslagcapaciteit van CO2 in hout en bodem te verhogen. De jaarlijkse aanwas verschilt naargelang de soort. In het plangebied is een groot aantal soorten aanwezig. Aan de hand van de oppervlakte die de verschillende boomsoorten innemen is de totale jaarlijkse volumeaanwas geschat voor het gehele bos (Tabel 3.42). Daarvoor werden de bomen in soortengroepen opgedeeld. Tabel 3.42: Verwachtingen gemiddelde jaarlijkse aanwas. Gemiddelde jaarlijkse aanwas

Oppervlakte

Totale jaarlijkse aanwas

(m³/ha/jaar)

(ha)

(m³/jaar)

Inheemse loofbomen

35,17

105,51

Uitheemse loofbomen

5,65

28,25

Boomsoortengroep

Populieren

10

Inheemse en uitheemse loofbomen

2,86

28,60

13,12

52,48

Gemengd loof- naaldbos

36,94

184,70

Gemengd naald- loofbos

57,05

285,25

Inheemse naaldbomen Uitheemse naaldbomen

10

Inheemse en uitheemse naaldbomen Totaal:

6,40

38,40

31,18

311,80

39,28

314,24

227,65

1349,23

Op basis van de berekeningen in Tabel 3.42 wordt de totale jaarlijkse aanwas op ongeveer m³/ha geschat. In bestanden waar sprake is van een dunningsachterstand of waar een (versnelde) omvorming of open bosstructuur wordt nagestreefd kan tijdelijk een hoger kapkwantum worden gehaald. Kappingen in het kader van bestrijdingsacties (bv. van Amerikaanse vogelkers) worden niet in rekening gebracht. uitgangssituatie

25% bosomvorming

50% bosomvorming

Figuur 3.70: Perceelsvervaging door bestandsomvorming. Vertrekkende van percelen met elk 16 bestanden (A), wordt in twee fasen 25% van de bestanden omgevormd waardoor in de eerste fase (B) 25% en in de tweede fase (C) 50% van het bosgeheel is omgevormd. De bosomvormingen worden gerealiseerd d.m.v. verschillende kaptechnieken, nl. door: sterke dunning van uniforme bestanden en bestanden met veel secundaire inheemse boomsoorten (laatste is slechts beperkt aanwezig); groepenkap, in eerste instantie aansluitend op bestaande inheemse loofbosbestanden of in bosdelen met reeds een aandeel inheemse loofboomsoorten; eindkap van specifieke bestanden (bv. Populier); zoomsgewijze kap van bestandsranden; lichten van bestanden met levenskrachtige bestandsdifferentiërende boomsoorten zoals Zomereik maar ook andere momenteel weinig voorkomende inheemse soorten zoals Gewone esdoorn, Gewone es, Beuk en linde. Een belangrijk deel van de omvormingen wordt gerealiseerd d.m.v. bestandsdunningen, waarbij de dunning overeenkomstig de beheerdoelstelling wordt uitgevoerd. Om verder rendement van de huidige bosbestanden te halen en de omvormingen niet al te bruusk uit te voeren, wordt het kapvolume over een



149

langere termijn gespreid en afgestemd op de economische kaprijpheid van de bomen en de jaarlijkse aanwas (cfr. Figuur 3.71). Concreet betekent dit dat de kappingen in de tijd worden gespreid en zich buiten de uitvoeringsperiode van het beheerplan kunnen uitstrekken, waarbij jaarlijks gemiddeld 5,5 m³ per hectare wordt gekapt (zie ook 2.4). Dit cijfer is gebaseerd op de verschillende geplande groepenkappen, eindkappen, dunningen en de aanwas (cfr. Tabel 3.42); doch houdt geen rekening met bvb. de bestrijding van Amerikaanse vogelkers. Conform de Criteria Duurzaam Bosbeheer, ligt deze waarde onder de geschatte jaarlijkse aanwas. Het is tevens de bedoeling om vertrekkende vanuit de reeds aanwezige boskernen met inheemse en standplaatsgeschikte boomsoorten een meer gemengd bos tot stand te brengen met Zomereik, Berk en Grove den als hoofdboomsoorten op de drogere gronden en Zwarte els en berk op de natte(re) gronden. De soortenkeuze van de secundaire boomsoorten wordt ingegeven door de reeds in het bestand aanwezige inheemse soorten zowel in de primaire als de secundaire boomlaag maar tegelijk wordt uitgekeken naar de inbreng van bestandsdifferentiërende soorten. In bepaalde gevallen zal ook de natuurlijke verjonging van gebiedseigen soorten of de aanwezigheid van zaadbomen richtinggevend zijn. De bosomvorming beperkt zich evenwel niet tot de boomlaag, maar beoogt eveneens een soortenrijke struiken kruidlaag tot stand te brengen. Daarom wordt ook aandacht gegeven aan de aanwezigheid van streekeigen en van nature bij het bostype behorende struiksoorten zoals Sporkehout (Vuilboom), Berk en Wilde lijsterbes en de vergroting van hun aandeel in de struiklaag. Op wat rijkere gronden kunnen aanvullend ook minder frequent voorkomende boom- en struiksoorten zoals Hazelaar, Hulst, Veldesdoorn, Hondsroos, meidoorn, Gewone es en Haagbeuk worden ingeplant.

150



kaalslag

1a

geleidelijke omvorming

Uitgangssituatie: gelijkjarige naaldbomen met natuurlijke Uitgangssituatie: gelijkjarige naaldbomen met natuurlijke 1b verjonging van enkele loofbomen (a en b) en een gat in de verjonging van enkele loofbomen (c en d) en een gat in de kroonlaag (b).

2a

kroonlaag (d).

Het bos wordt in zijn geheel gekapt en herbebost evenwel Enkele

bomen

rondom

de

vitale

natuurlijke 2b

met behoud van de vitale loofbomen van de natuurlijke verjongingsgroep worden gekapt om zaailingen van verjonging (e).

loofbomen groeikansen te geven of de groep te versterken met een kunstmatige verjongingsgroep van loofbomen (f).

3a

De jonge aanplanting zit in de dichtwasfase en vormt een Naarmate de natuurlijke verjongingsgroep verder groeit, 3b uniforme en gesloten kroonlaag, met uitzondering van de worden zowel aansluitend als in de rand van de groep overgebleven natuurlijke verjonging die inmiddels door de bijkomend naaldbomen gekapt en geheel of gedeeltelijk kroonlaag is gegroeid (g).

4a

met loofbomen heringeplant (h).

Gedund middeloud loofbos met oude(re) boom. In de Ongelijkjarig en structuurrijk gemengd loofbos met een 4b nabijheid wordt een loofboom gekapt (i) om de groei van aandeel oude naaldbomen (j), open plekken en een zaailingen mogelijk te maken en heterogeniteit in het bos wisselende kroonlaag. Er is enkel variabel gedund te brengen.

waardoor ook dood hout in het bos aanwezig is (k).

Figuur 3.71: Bestandsomvorming in homogeen naaldbos d.m.v. kaalslag (a) of door geleidelijke omvorming (b) (gewijzigd naar Pryor, S.N., Curtis,T.A. and Peterkin,G.F. (2002): Restoring plantations on ancient woodland sites. The Woodland Trust). In het eerste geval (a) overweegt de economische rendabiliteit op de ecologische meerwaarde. In het tweede geval (b) is het net omgekeerd.



151

3.3. Beheerdoelstellingen met betrekking tot de ecologische en landschappelijke functie 3.3.1. Basisdoelstellingen Het beheerplan spitst zich niet uitsluitend toe op het behoud van biologische waarden in de bossfeer maar omvat een zo breed mogelijke waaier aan ecologische ontwikkelingen overeenkomstig de lokale abiotische omstandigheden. Hiertoe behoren ook tal van niet bosgebonden habitats. De toekomstige beheerhandelingen streven naar een evenwichtig en gevarieerd ecosysteem met een veelheid aan gebiedseigen biotopen en leefgemeenschappen en een maximale landschapswaarde. Volgende aspecten staan daarbij centraal: het herstel van het beekbegeleidend bos en van moerasbossen; het creëren van een structuurrijk en veelzijdig bos met een afwisseling van bostypen en boomsoorten; het her- en opwaarderen van verdwenen en vervlakte landschapsstructuren evenals van potentiële natuur- en landschapselementen; het aanbieden van omstandigheden die (kunnen) resulteren in een hoge soortendiversiteit zowel op het vlak van fauna als flora/vegetatie; het creëren van overgangszones en een veelzijdige verweving van bebost en onbebost gebied evenals van bosbestanden onderling; het veiligstellen van kwetsbare vegetaties en fauna. Om dit te realiseren worden enkele specifieke gebiedsontwikkelingen vooropgesteld, meer bepaald van: beekbegeleidend bos langsheen het westelijk en het oostelijk deel van de Zusterkloosterbeek; diverse typen moerasbos in de natte delen van het plangebied, met bijzondere aandacht voor elzenen berkenbos en mantelvegetaties zoals gagelstruweel; een gemengd bostype van streekeigen loof- en naaldbomen met naargelang de standplaats kenmerken van het Berken-Eikenbos of het Wintereiken-Beukenbos en met een belangrijk aandeel secundaire boomsoorten (waarvan een beperkt deel ook van uitheemse oorsprong kan zijn) en bosbegeleidende waarden zoals bosheide en moeras; enkele nieuw te introduceren soorten zoals de Winterlinde (= Kleinbladige linde) moeten een trekkende rol spelen bij de verbetering van de groeiomstandigheden; tegelijk wordt gestreefd naar divers samengestelde (van ijl tot gesloten), maar immer structuurrijke bestanden die elkaar afwisselen; een open landschapsstructuur in het westelijke vijvergebied met zijn talrijke ondiepe en voorheen soortenrijke vijvers; vlak- en zoomvormige rietlanden en moerassen moeten daarin afwisselen met open water; moerasbossen vormen in de randen een overgang naar het bosgebied; kleinschalige gebiedsdifferentiërende gebiedsontwikkelingen die inspelen op opportuniteiten of lokale omstandigheden (bv. windval of andere stormschade) en behoeften (bv. natuurlijke bosverjonging); verspreide kleinschalige maar hoogwaardige natuurlijke vegetaties gagelstruweel, heischraal grasland en grote zeggen;

zoals

natte

heide,

een open maar enigszins door lineaire landschapselementen gestructureerde band van soortenrijke graslanden langsheen het oostelijk deel van de Kapelbeekvallei en doorheen het deelgebied Herkenrodeplaats; een gelijkaardige ontwikkeling kan ook in de noordelijke rand tot stand komen (aansluitend op de ANB-eigendommen); een verscheidenheid aan cultuurgebonden en historische gelieerde landschapselementen die aansluiten op of voortvloeien uit het openluchtmuseum en het historisch erfgoed en die gepaard gaan met historische beheertechnieken (bv. hakhout, middelhout, heggenvlechtwerk, diverse vormen van knot- en leibomen).

152



3.3.2. Landschappelijke hoofd- en nevendoelstellingen Zoals wordt voorgeschreven in de richtlijnen voor de opmaak van een aanvullend landschapsbeheerplan voor Bokrijk (Bijlage 1), wordt een onderscheid gemaakt tussen hoofd- en nevendoelstellingen voor de instandhouding, verbetering en/of het herstel van de landschapswaarden. Tot de hoofddoelstellingen worden alle ingrepen gerekend die essentieel zijn voor het behoud, de verbetering en het herstel van de landschapswaarden. Een overzicht van de verschillende waarden werd volgens een eigentijdse invulling voorgesteld in hoofdstuk (§ 1.9.2.4). Enkele specifieke aandachtspunten zijn o.a.: het arboretum, de dreven, de vijvers, de weilanden, bijzondere (historische) bos- of plantengemeenschappen, de aarden wal, de (Engelse) parkstructuur, enz. De nevendoelstellingen zijn in hoofdzaak beperkt tot de bestanden die buiten het bosbeheerplan vallen (zie Bijlage 3) en omvatten maatregelen die niet strikt noodzakelijk zijn voor de instandhouding of verbetering van het landschap (zoals ingrepen t.v.v. de museale werking of voor het beschermd monument).

3.3.3. Beleid t.a.v. gebiedsvreemde soorten De aanwezigheid van uitheemse soorten in het plangebied wordt getolereerd, in de mate dat: ze geen inheemse soorten verdringen of natuurlijke vegetatieontwikkelingen tenietdoen (invasieve soorten); ze het bosbeeld niet verstoren (homogene, structuurarme bestanden); ze de gewenste gebiedsontwikkelingen niet tegenwerken (herstel natuurlijke bostypen, bodemverzuring); ze het bos(vegetatie)herstel niet vertragen (dominante soorten); ze een landschappelijke, floristische of faunistische waarde hebben (bomenrij/solitaire boom, historische referentie, merkwaardige/bijzondere groeivorm, groei-, nest- en schuilplaats); de exploitatie economisch rendabel is en beheermatig inpasbaar (laten doorgroeien tot eindkap, geleidelijke bosomvorming); ze bijdragen tot het bestendigen van de genenbron van een soort op een hoger regionaal niveau (collectiebomen, kweekprogramma). Veel van de geïntroduceerde soorten bepalen mee het gebiedsbeeld en herbergen een belangrijk aandeel oude(re) en structuurrijke bomen. Dit is zeker het geval in het parkgedeelte. Met uitzondering van het westelijk vijvergebied is het de bedoeling om geen al te bruuske veranderingen te bewerkstelligen en een aandeel oude uitheemse bomen in en rond het (park)bos te behouden. Ze verhogen ook deels de gebiedsbeleving en de soortendiversiteit. Hun aandeel wordt echter gereduceerd, vooral in het natuurlijke bosdeel, m.u.v. enkele locaties waar zgn. “voorbeeldbestanden” van voormalige proefaanplantingen bewaard blijven. De reductie van gebiedsvreemde soorten wordt planmatig aangepakt en krijgt uitvoering op verschillende niveaus (Tabel 3.43): Uitheemse en gebiedsvreemde soorten waarvoor een algehele bestrijding wordt vooropgesteld vanwege hun invasieve karakter, zoals de Amerikaanse vogelkers en Japanse duizendknoop, worden over de gehele oppervlakte van het plangebied verwijderd en er wordt een



153

opvolgingsbeheer voorzien zolang de bestrijding niet in alle (bos)bestanden volledig is aangepakt en succesvol is. Bij de aanpak wordt voorrang gegeven aan de bestanden met een belangrijk aandeel inheemse struiksoorten en/of waarin de ongewenste soort(en) dominant aanwezig zijn en snel uitbreiden. Uitheemse en gebiedsvreemde soorten met een economische waarde, zoals Amerikaanse eik, Corsicaanse den en Douglasspar, of arboretische waarde, zoals Mammoetboom en Plataan, blijven vooreerst in het bos behouden maar hun aandeel en/of invloed wordt geleidelijk aan beperkt. Dit gebeurt door reductie van het stamtal d.m.v. dunningen en spontane uitval evenals door het tegenwerken van verjonging. De kappingen worden afgestemd op het behoud van inheemse bosbomen die zich spontaan inmengen of verjongen. Bij eindkapping zal een nieuwe bebossing gebeuren met inheemse en standplaatsgeschikte soorten tenzij ondertussen spontaan inheemse soorten de aanzet hebben gegeven tot de ontwikkeling van een natuurlijk, streekeigen bostype. Op plaatsen waar het behoud van uitheemse en gebiedsvreemde soorten economisch ondergeschikt is en het behoud van deze soorten ecologisch tolereerbaar is, zoals in dreven en parkbossen, wordt beheermatig de impact van deze soorten beperkt, bv. door het instellen van een hakhoutbeheer in de secundaire boomlaag en de struiklaag. De bestrijding en reductie van soorten is niet alleen op bomen en struiken van toepassing maar geldt evenzeer voor problematische kruidensoorten zoals de Japanse duizendknoop (Tabel 3.43)40 De plaatsen waar een bestrijding dan wel een reductie of behoud van uitheemse soorten aan de orde is wordt weergegeven op Kaart 4.2: “Bestrijding exoten”. Tabel 3.43: Overzicht van de uitheemse boom- en struiksoorten en van overige invasieve plantensoorten en de mate waarin deze worden getolereerd. Soort

Aandeel*

Aanpak

Plaatsen

Bomen en struiken

40


zeer groot

algehele bestrijding

Amerikaanse eik

groot

stamtalreductie

alle eenheden alle eenheden

spar (G**)

groot

lokaal stamtalreductie

alle eenheden

Corsicaanse den

matig

behoud***

Douglasspar

matig

stamtalreductie

alle eenheden

Kaukasische spar

matig


alle eenheden

lork (G)

matig


alle eenheden

Moeraseik

matig


alle eenheden

Reuzenzilverspar

matig


alle eenheden

esdoorn (G)

beperkt

stamtalreductie

alle eenheden

hemlockspar (G)

beperkt

stamtalreductie

alle eenheden

levensboom (G)

beperkt

stamtalreductie

alle eenheden

Moerascipres

beperkt


alle eenheden

Sitkaspar

beperkt


alle eenheden

Tamme kastanje

beperkt

behoud

Watercipres

beperkt


alle eenheden

Weymouthden

beperkt


alle eenheden

zilverspar (G)

beperkt


alle eenheden

Zwarte den

beperkt

behoud

rododendron (G)

zeer beperkt


Atlasceder

zeer beperkt

behoud

alle eenheden; uitgezonderd arboretum, kasteelpark 41 en plantsoen

De verwijdering van uitheemse boomsoorten, waarover geen overeenstemming werd bereikt in de Bijlage 29, Bijlage 30 en

Bijlage 31, blijft voorwerp van een afzonderlijk advies en/of toestemming door Onroerend Erfgoed (cfr. § 4.4.7 en § 4.16.11). 41 De afbakening van wat als kasteelpark bestempeld wordt, is terug te vinden in Bijlage 22.

154



Soort

Aandeel*


zeer beperkt

Aanpak stamtalreductie

Plaatsen alle eenheden

cultuurpopulier

zeer beperkt


HE, CR

Fijnspar

zeer beperkt


alle eenheden

Japanse ceder

zeer beperkt

stamtalreductie

alle eenheden

Mammoetboom

zeer beperkt

behoud

paardenkastanje (G)

zeer beperkt


alle eenheden

Pekden

zeer beperkt

behoud


zeer beperkt

lokaal bestrijding

alle bosbestanden

Servische spar

zeer beperkt


alle eenheden CR

vijvers

Tulpenboom

zeer beperkt

stamtalreductie

Plataan

zeer beperkt

behoud

bamboe (G)

zeer beperkt


alle eenheden, uitgezonderd arboretum

Japanse duizendknoop

beperkt


alle eenheden

zeer beperkt

lokaal verwijderen

alle bosbestanden

Andere soorten

Overige Etageprimula,

(magnolia

(G),

Moerasaronskelk,

vijvers

Parelvederkruid, enz.) * aandeel volgens stamtal: zeer groot = >50/ha; groot = >20/ha & <50/ha; matig = >10/ha & <20/ha; beperkt = > 2/ha & <10/ha; zeer beperkt = <2/ha; ** (G): soortgroep; *** behoud: reguliere dunningen, groepenkappen, e.d. uitgezonderd.

3.3.4. Structuurdiversiteit Behalve aan soortendiversiteit wordt ook gewerkt aan de ontwikkeling van een ijler en structuurrijker bos, waarin de huidige strakke overgangen tussen de bestanden worden opgeheven en waarin andere boswaarden meer ontwikkelingskansen krijgen. Hierbij wordt o.m. gedacht aan kruidenrijke vegetatieontwikkelingen langs de bermen van de boswegen en in de bosranden. Het streven naar een opener bos met een wisselende kroonsluiting en een afwisseling van diverse boomleeftijden moet variatie in het bos brengen. Om dezelfde reden blijven in alle bestanden individuele bomen gespaard tot ze hun fysiologische leeftijd hebben bereikt en op natuurlijke wijze verval optreedt en wordt natuurlijke verjonging bevoordeeld. Het behoud, herstel en/of de natuurgerichte ontwikkeling van open en ijle bosstructuren moet zowel de ecologische als de landschappelijke waarde van het bos ondersteunen en opkrikken. Dit wordt o.m. gerealiseerd door: het openhouden of (opnieuw) openmaken van open plekken; het herstel van kleine heiderestanten en schraalgraslanden; een op schrale vegetaties gericht bermbeheer langs zuidelijk geëxposeerde zandwegen; het behoud en de ontwikkeling van zogenaamde “boomweiden”; dit zijn grazige en kruidenrijke terreinen met verspreide bomen en boomgroepen. De mogelijkheden worden bekeken om een deel van het bosbeheer een educatieve meerwaarde mee te geven en te koppelen aan museale en natuureducatieve acties. De introductie van een hakhoutbeheer in een aantal bestanden is hiervan een goed voorbeeld en dient verschillende bosfuncties. In dezelfde zin worden ook bosgerelateerde elementen geïntroduceerd (bv. vruchtdragende bomen en struiken in of aansluitend op de bosrand).

3.3.5. Bos- en landschapsdifferentiatie Zowel vanuit landschappelijk als ecologisch opzicht blijven gebiedsdifferentiërende elementen behouden en worden nieuwe ingebracht. Deze moeten mee de belevingswaarde verhogen (zie 3.4) en de



155

landschapswaarden versterken (cfr. Bijlage 1). De bestaande elementen worden o.a. versterkt door (nietlimitatief): behoud en uitbreiding van zogenaamde “bomenweiden”; behoud en herstel van een ijl bos langsheen boswegen en rond open plekken; behoud en versterking van ecologisch waardevolle bosranden; uitbreiding van bosranden door inkapping van de bosgrenzen; vervaging van perceel- en bestandsgrenzen; creëren van bosovergangen tussen beboste en onbeboste gronden; onderhoud en herstel van dreven, bomenrijen, houtkanten en andere houtige lijnstructuren; landschappelijke integratie of verwijdering van bos(beeld)verstorende structuren (o.a. parkings, dienstgebouwen); gedeeltelijke extensivering van graslandbeheer; behoud van bomen in bestanden tot ze hun fysiologische leeftijd hebben bereikt (oude en dode bomen overhouden).

3.3.6. Natuurverbinding en ecologische stapstenen Het beheerplan houdt ook rekening met de ruimere landschapsecologische functie van het plangebied. Eerder is al gewezen op de regionale (natuurlijke structuur Limburg, beschermd erfgoed, landschapsmuseum), gewestelijke (VEN) en internationale betekenis van het gebied (vogel- en habitatrichtlijngebied). Het maakt deel uit van een groter landschapsgeheel dat niet alleen garant staat voor het behoud van zijn eigen natuurwaarden maar ook als stapsteen fungeert naar andere belangrijke natuurgebieden. Het beheerplan besteedt daarom ruime aandacht aan het behoud en de versterking van de natuurverbindingen naar het natuurreservaat ‘De Maten ten zuiden, naar het natuurgebied ‘Kiewit’ ten westen en het bosen vijvergebied ‘Borggravenvijvers’ ten zuidwesten van het plangebied. Kleinschalige en structuurrijke landschapsontwikkelingen met o.m. ijle bossen, open terreinen en bosplekken, houtkanten, bomenrijen, bosranden, struwelen en ruigten, zorgen voor de nodige verfijning en afwisseling en een breed spectrum aan habitatelementen voor soorten die moeizaam migreren. De natuurverbindingen omvatten een aantal maatregelen in de natte sfeer die ertoe dienen de migratie van amfibieën te bevorderen. De uitbreiding van de Boomkikker- en Knoflookpadpopulatie in de regio speelt daarin een vooraanstaande rol. Ook de aanwezigheid van Grote modderkruiper een aangemelde habitatrichtlijnsoort noopt tot concrete en soortspecifieke inrichtings- en beheermaatregelen die niet enkel lokaal maar ook op ruimere schaal toepassing krijgen. Ook de interne wisselwerking en verbinding tussen de verschillende natuurkernen binnen het plangebied vormt een belangrijk aandachtspunt.

3.3.7. Instandhoudingsdoelstellingen De aanduiding van het plangebied als vogel- en habitatrichtlijngebied verplicht de gebiedsbeheerder ertoe initiatieven te nemen die het behoud alsook het herstel en de versterking van habitats en soorten verzekeren waarvoor België op last van Europa een zorgplicht heeft (Natura 2000-gebieden). Kaart 3.2: Habitatrichtlijntypes” en Tabel 3.44 geven aan welke delen van het plangebied in eerste instantie hiervoor in aanmerking komen en in welke mate de vooropgestelde doelstellingen reeds zijn bereikt of kunnen worden bereikt. Vooral ‘Het Wik en het westelijk vijvergebied spelen in deze een belangrijke rol. In de bossfeer nemen ook de bosplaatsen ‘Park en ‘Museum een vooraanstaande plaats in. Momenteel komen reeds 80,08 ha in aanmerking als bijzonder habitat. Daarenboven worden nog eens 35,94 ha bijkomend aangeduid om binnen de planperiode bijzondere habitats te bevorderen.

156



Tabel 3.44: Geschikte locaties voor uitbreiding van zeldzame biotopen42 Code 2310, 4010, 4030 2330, 6230*, 6510

Habitat Psammofiele, vochtige of droge heide Open en soortenrijke heischrale graslanden, laaggelegen, schraal hooiland

Mogelijke locaties CR3j, KN4a, VI1a, VI2a, WI1a, ZO1e CR2c, HA1a, HE1d, VI2h, ZO1c

3110, 3130,

Mineraalarme oligotrofe, oligotrofe tot mesotrofe en kalkhoudende oligo-mesotrofe

3140

wateren (incl. eenjarige vegetatie op drooggevallen oevers)

6430

Voedselrijke zoomvormende ruigten

VI6b

7150

Slenken in veengronden met vegetatie behorend tot het Rhynchosporion

VI1-5, WI1b

Oude zuurminnende bossen op zandvlakten met Quercus robur

PA1b

9190 91E0*

Overblijvende of relictbossen op alluviale grond met Alnus glutinosa en Fraxinus excelsior (Alno-Padion, Alnion incanae, Salicion albae

MU1b, VI1-5, WI1a

VI2c, VI3g, VI4d

De instandhoudingsdoelstellingen voor het geheel van het habitatrichtlijngebied worden vermeld in Bijlage 27. Zeven habitattypen krijgen een gericht beheer: heiden (habitatcode 2310, 4010 en/of 4030), (hei)schrale graslanden (2330), wateren (3130 en 3150), zoomvormende ruigten (6430), oude zure eiken(berken)bossen (9190) en -beukenbossen (9120) en alluviale elzenbossen (91E0*). Bijzondere aandacht gaat naar de ontwikkeling van watergebonden habitats zoals rietlanden en voedselarme wateren met o.a. wateren oevervegetaties van het oeverkruid- en dwergbiezenverbond en moerasvogelsoorten als Woudaap, Porseleinhoen en Roerdomp. Het behoud en herstel van Drijvende waterweegbree als habitatsoort behoort eveneens tot de doelstellingen, maar het waterbeheer beoogt nog tal van andere waterplanten. Om tegemoet te kunnen komen aan de instandhoudingsdoelstellingen op dit vlak moet een open en aaneengesloten, verstoringsvrij vijvergebied van 30 tot 50 ha worden gecreëerd met helder, voedselarm en visrijk water. Verspreid komen brede, overjarige (water-)Rietzones en -kanten voor die geleidelijk uitwaaieren in beschutte graslanden, natte ruigten en moerasstruwelen. De oever- en Rietvegetaties moeten minstens 40% van het watergebied omvatten. Daarnaast zijn grote delen begroeid met ondergedoken en drijvende waterplanten. Kleinschalige natte elementen in de rand van de vijvers, zoals ondiepe oeverzones, natte depressies, poelen en andere langdurig natte zones moeten ervoor zorgen dat ook predatiegevoelige amfibieën en aan ondiep water gebonden vissoorten zoals Grote modderkruiper zich in het gebied kunnen handhaven. Voor amfibieën moeten ook enkele kleine vijvers vrij worden gehouden van vissen. Initieel zijn hiervoor ingrijpende inrichtingsmaatregelen nodig. Later dient een aangepast en gericht beheer de nieuwe situatie te bestendigen en te verfijnen. Anderzijds wordt ook aandacht gegeven aan zure eiken- en beukenbossen (habitattypen 9190 en 9120) die onder andere het leefgebied vormen van de Zwarte specht, een habitatrichtlijnsoort. Verder gaat de aandacht ook naar de ontwikkeling van elzenen berkenbroekbos in de natte(re) gebiedsdelen. Naast de in de tabel vermelde acties wordt gewerkt aan een uitbreiding van voormelde natuurtypen in de aansluitende bestanden. Dit gebeurt via het regulier beheer dat in dit geval gericht is op de bevoordeling van de kenmerkende soorten en soortensamenstelling.

3.3.8. Herstel en regulering van de waterhuishouding De voormalige viskweekvijvers in ‘Het Wik en het westelijk vijvergebied ‘Vijvers maken deel uit van de historische landschapsidentiteit en moeten worden herwaardeerd, temeer ze een belangrijke bijdrage kunnen leveren aan toekomstige ecologische en recreatieve ontwikkelingen. Het beheerplan besteedt daarom bijzondere aandacht aan een herstel van de infrastructuur die voorheen werd ingezet om de watertoevoer en -afvoer te regelen en een waterpeilbeheer te voeren. Daarbij is het niet zozeer de bedoeling om het oorspronkelijk beheer als dusdanig opnieuw te introduceren maar dit multifunctioneel in te zetten overeenkomstig de noodzakelijkheden en behoeften. Een regelmatig aflaten en droogleggen van de vijvers behoort tot de mogelijkheden.

42 Deze lijst is niet limitatief en geeft slechts een aanduiding van potentieel geschikte locaties. Mits enkele (kleinschalige) ingrepen, kunnen ook tal van andere bestanden in aanmerking komen voor de ontwikkeling van dergelijke habitattypen.



157

Ook de externe tussen ‘Klotbroek en ‘Het Wik en de interne hydrologische relatie tussen ‘Het Wik en het westelijk vijvergebied krijgt de nodige aandacht. Vooral de watertoevoer en -buffering in en tussen de verschillende waterrijke gebieden krijgt in het beheerplan een oplossing.

3.3.9. Soortgerichte maatregelen De soortgerichte maatregelen worden opgehangen aan het algehele gebieds- en landschapsbeheer (cfr. Bijlage 1) en beogen in eerste instantie gunstige habitats voor een veelheid aan soorten tot stand te brengen. Niettemin zijn daarnaast soortspecifieke maatregelen noodzakelijk of gewenst om zeldzame en bijzondere soorten in stand te houden of (opnieuw) levenskansen te bieden. De soorten met een bijzonder beschermingstatuut krijgen daar bij voorrang, zoals de aangemelde habitatrichtlijnsoorten en de vogelsoorten die bij de aanwijzing van Bokrijk als vogelrichtlijngebied als voorkomend worden vermeld (§ 1.9), omdat België ter zake een Europese verantwoordelijkheid draagt en een aantal instandhoudingsdoelstellingen dient na te streven. Het betekent evenwel niet dat andere soorten daardoor geen aandacht krijgen. Integendeel; er worden zelfs maatregelen voorzien in en rondom de historische gebouwen die soorten van het voormalig (half)urbaan gebied en het landbouwgebied ondersteunen (o.a. Kerkuil, Gierzwaluw, Boerenzwaluw, Huiszwaluw, Zwarte roodstaart). In zekere zin wordt hiermee in het openluchtmuseum gerefereerd naar het tijdskader van weleer. Tabel 3.45: Geschikte locaties voor uitbreiding van soorten in de SBZ. Soort

Mogelijke locaties

Porseleinhoen (Porzana porzana

WI1a, VI1-5

IJsvogel (Alcedo atthis

WI1a, VI1-5

Roerdomp (Botaurus stellaris

WI1a, VI1-5

Woudaap (Ixobrychus minutus

WI1a, VI1-5

Zwarte specht (Dryocopus martinus

Oude, gediversifieerde bossen

Blauwborst (Luscinia svecica

WI1a, VI1-5

Beekprik (Lampetra planeri

Zusterkloosterbeek, e.a.

Grote modderkruiper (Misgurnus fossilis

Zusterkloosterbeek, e.a.

Drijvende waterweegbree (Luronium natans

WI1a, VI1-5

Het waterbeheer neemt in de soortenbescherming een bijzondere plaats in. Het geplande beheer streeft zowel naar een kwantitatieve als kwalitatieve verbetering en omvat zowel de vijvers als de beken. Het dient ook bij te dragen aan een herstel van de vispopulatie die nu nog vaak hoofdzakelijk uit uitheemse soorten bestaat. De omschakeling naar een ruisvoorn-snoek visgemeenschap wordt in het vooruitzicht gesteld. Ook zeldzame soorten als de Grote modderkruiper krijgen in het visstandbeheer bijzondere aandacht vooral in de beken en sloten die het gebied doorkruisen. Een herwaardering en herstel van het voormalig visvijverbeheer, waartoe ook het aflaten en tijdelijk droogleggen van vijvers behoort, biedt ook mogelijkheden om verdwenen of sterk teruggedrongen waterplanten opnieuw gunstige(re) groeiomstandigheden te bieden en het aandeel van uitheemse vissoorten te beperken. Onder 3.3.6 is ook reeds gewezen op het belang van amfibieënpopulaties in het plangebied. Op velerlei vlakken kunnen belangrijke verbeteringen worden gerealiseerd. Aandachtssoorten zijn Poelkikker, Boomkikker, Heikikker en Knoflookpad. Op floristische vlak wordt behalve aan de al eerder vermelde oever- en waterplanten ook aandacht geschonken aan schraalgraslandsoorten zoals Stijve ogentroost, Ratelaar, Klokjesgentiaan, Gevlekte orchis en Tormentil.

158



3.4. Beheerdoelstellingen met betrekking tot de sociale en educatieve functie 3.4.1. Maatschappelijke basisdoelstellingen Bokrijk is een recreatiedomein en ligt centraal gepositioneerd in de provincie. Om deze functie als voorheen te blijven vervullen, wordt een beleid gevoerd dat rondom drie “polen” is opgebouwd (overeenkomstig schrift. med. Jef Van Meulder), met name: de pool ‘cultuur’ die grotendeels steunt op het onderhoud en de (verdere) uitbouw van een cultuurhistorisch referentiekader voor Vlaanderen, waartoe de museale voorstelling van historische landschapsexploitatie- en gebruiksmethoden behoort evenals het behoud van rassen en variëteiten van planten en dieren die hiervoor werden ingezet. Momenteel ligt het zwaartepunt in het openluchtmuseum, maar het is mogelijk om elementen hiervan over het geheel van het plangebied door te trekken. de pool ‘groen’ omvat zowel natuurgerichte als cultuurlijke landschapsontwikkelingen die waar mogelijk bij voorkeur refereren naar oude cultuurlandschappen. Hiertoe behoren ook collecties van (bos)bomen en struiken, parkplanten, pomologische gewassen, landbouwgewassen, siergewassen, kruiden en gedomesticeerde dierenrassen die een bijdrage hebben geleverd tot deze ontwikkelingen. de pool ‘recreatie en toerisme’ dient ervoor te zorgen dat voormelde elementen bijdragen tot de ontspanning, beleving en educatie van mensen zowel lokaal, regionaal als interregionaal. Mede door de bestemming van recreatiegebied vormt de maatschappelijke functie van het gebied een belangrijke pijler van het beheer. Het openstellen van bos en natuur is een belangrijke doelstelling maar dient te gebeuren overeenkomstig de ecologische draagkracht van het gebied. Zowel het bos-, natuur- als landschapsbeheer dienen de attractiviteit en de belevingswaarde van het gebied te verhogen en mogelijkheden voor ontspanning en natuur- en landschapsbeleving te bieden. Eén van de methodes om dit te realiseren is een veelzijdige gebiedsontwikkeling die mogelijkheden biedt voor ontdekking en beleving op een wijze die op weinig andere plaatsen mogelijk is. Een oppervlakte van ruim 525 ha biedt de nodige ruimte om recreatie en toerisme samen te laten gaan met natuur- en bosbehoud en landschapszorg. Het vereist evenwel de inbreng van infrastructurele belevingselementen die aansluiten op de natuurlijke belevingselementen. Een breed aanbod van hoogwaardige natuur volstaat m.a.w. niet uitsluitend om aan de recreatieve en toeristische behoeften van de bezoeker tegemoet te komen. Vandaar dat bijkomende infrastructuren vereist zijn om aan die behoefte invulling te geven. Ze moeten wel landschappelijk worden ingepast. Daarbij speelt de gedachte om overeenkomstig de seizoenen verschillende belevingsmomenten te voorzien, zodanig dat de bezoeker wordt aangemoedigd om herhaaldelijk Bokrijk te bezoeken. De concrete invulling van dit gegeven maakt geen deel uit van dit beheerplan. Het beheerplan geeft evenwel een aanzet om de gewenste recreatieve en toeristische ontwikkelingen op gang te trekken. Het beheerplan dient ertoe om al deze aspecten een plaats te geven en op elkaar af te stemmen. De huidige toestand van het gebied vormt daarbij het uitgangspunt. Naargelang de belangen van bepaalde groepen en instanties worden verschillende klemtonen gelegd. De bestemming als recreatieparkgebied wordt in dit geval niet als een tegenstrijdigheid maar wel als een opportuniteit aanzien. D.w.z. dat bepaalde recreatieve en toeristische inrichtingen en activiteiten positief worden benaderd en onderzocht op mogelijke voordelen voor bos, natuur en landschap. De enige voorwaarde die zich stelt om dit te realiseren is een juiste ingesteldheid van alle betrokkenen om meerwaarden op dit vlak te willen realiseren en rekening te willen houden met (mogelijke) negatieve effecten van toekomstige ontwikkelingen op de gebiedswaarden en samen te zoeken naar gepaste oplossingen.



159

3.4.2. Bos- en natuurrecreatief gebruik Om de rust in het bos en het natuurgebied te bewaren en milieuschade te voorkomen of te beperken is een geleid en gecontroleerd gebruik van de bossen en natuurgebieden nodig. De mogelijke vormen van recreatie en ontspanning moeten duidelijk worden omschreven en hiertoe worden beperkt. De naleving van de regels kan worden afgedwongen door het ter beschikking stellen van gepaste infrastructuur, het fysiek afschermen van kwetsbare zones en het aanbieden van voldoende belevingselementen, waardoor de gebiedsbezoeker niet in de verleiding komt van het rechte pad af te dwalen. Harde grenzen worden vermeden maar op plaatsen waar een functieverweving moeilijk of uitgesloten is, worden duidelijke beperkingen gesteld. De aanwezigheid van een uitgebreid wegen- en padennetwerk biedt talrijke mogelijkheden voor een medegebruik maar stelt tegelijk enkele problemen t.a.v. toegangsbeperking en zonering. In deze wordt een beleid gevoerd dat voorziet in een duidelijke doorstroming doorheen de natuurrijke zones zonder dat deze in hun geheel toegankelijk zijn. Daarom wordt ruim aandacht gegeven aan de geleiding van de bosbezoeker naar de voor hem meest aantrekkelijke plekken. Het moet hem of haar het gevoel geven dat ze ondanks de beperkingen niets hoeven te missen. De volgende principes zijn sturend voor het recreatief gebruik: diverse vormen van toegankelijkheid van (delen) van het bos; dit varieert van geheel toegankelijk (bosspeelzone, speeltuin, avonturenpark, struinzone, park) tot ontoegankelijk (kwetsbaar bos, natte zone, rustgebied) of enkel onder begeleiding (natuurreservaat) of gedurende bepaalde perioden; een goede bereikbaarheid en toegankelijkheid van de opengestelde bossen en bosdelen; opvanginfrastructuur voor bosbezoekers (parking, wegwijzers, ontvangst- en afspraakpunten); een efficiënte doorstroming door- of langsheen een afgesloten bosdeel naar toegankelijke bosdelen en tussen verschillende opengestelde bosdelen; een duidelijke geleiding doorheen het toegankelijk bosdeel; een zonering van het toegankelijk bosdeel en een eenduidige afbakening van volledig afgesloten (rust- en beschermingszones), beperkt toegankelijke (op de paden) en geheel toegankelijke bosdelen (speelbos, struinzone); inbouwen van aantrekkingspolen ontdekkingselementen;

en

recreatieve

voorzieningen

en

inbrengen

van

concentratie van voorzieningen binnen de voor bezoekers meest aantrekkelijke gebiedsdelen (bv. in nabijheid van horeca of speeltuin); doelgroepgerichte bosvoorzieningen (bv. aansluitend op sportterrein of horeca). De educatieve activiteiten van het PNC ‘Het Groene Huis worden verder versterkt door een gerichte educatieve uitbouw van een aantal gebiedsdelen (o.a. (bos)arboretum, plantentuin, kruidentuin, park, educatieve vijver, bos), waartoe ook het behoud en de verdere uitbouw van natuureducatieve routes doorheen (een deel van) het gebied behoort. Waar mogelijk moeten de educatieve initiatieven ook voor de toevallige bosbezoeker een meerwaarde opleveren.

3.4.3. Inschakeling van landschappelijke elementen Het openluchtmuseum is erkend als landelijk museum. De aanwezigheid van historisch groen lag mee aan de basis van deze erkenning. Het ruime aanbod aan landschappelijke elementen kan evenwel nog beter worden benut en een recreatieve opwaardering kan aangegrepen worden om (cultuur)historische waarden die voor de gebiedsbezoeker verborgen blijven en/of dreigen verloren te gaan (bv. omwalling) veilig te stellen. De sterke troeven worden m.a.w. beter uitgespeeld of dienen bepaalde functionaliteiten te ondersteunen. Van de gehele historische context waarbinnen Bokrijk tot stand is gekomen, is in het gebied momenteel niet veel terug te vinden. Dit is geen kritiek maar een vaststelling die aangeeft dat Bokrijk op informatief, educatief, recreatief én toeristisch vlak nog heel wat te bieden heeft.

160



Een opwaardering en verdere versterking van de landschapsstructuur maakt deel uit van het beheerplan en sluit waar mogelijk aan op de historische context en het landschapsgebruik dat in het openluchtmuseum wordt gedemonstreerd. Tegelijk wordt nagegaan hoe aansluitend op deze historische en museale context nieuwe landschapsontwikkelingen tot stand kunnen worden gebracht die ook voor andere gebiedsfuncties meerwaarden opleveren. Zolang deze niet in schril contrast staan met het oorspronkelijk landschapskarakter, kunnen dergelijke ontwikkelingen ook nieuwe landschapswaarden introduceren en cultuurlijke aspecten demonstreren. Mogelijkheden terzake worden gegeven door: herstel van (elementen van) het cultuurlandschap; de toepassing van oude landbouwkundige technieken op het gebied van tuinbouw, landbouw en bosbouw; introductie en behoud van oude cultivars van fruitsoorten en landbouwgewassen en demonstratie van de evolutie van bepaalde gewassen (bv. granen); tentoonstelling en demonstratie van het gebruik van oude (sier)gewassen met een meervoudige functie (bv. rituele gebruiken); inschakeling van bedreigde Belgische gedomesticeerde rassen in het landschaps- en natuurbeheer; gebruik van oude technieken voor praktische toepassingen in het cultuurlandschap zoals voor omheining, oogst, bewaring, geriefhout, enz.; illustratie van de betekenis en symboliek van bepaalde landschapselementen (bv. geboorteboom, treurboom, poortwachter, grensboom, welkomstboom) en soorten. Waar mogelijk wordt geprobeerd om dit niet op bepaalde locaties te concentreren maar dit open te trekken over het gehele gebied of thematische te bundelen op verschillende locaties, afhankelijk van en aangepast aan de lokale omstandigheden. De turfwinning en de viskweek zijn bijvoorbeeld twee cultuurlandschappelijke en in het gebied duidelijk zichtbare aspecten die momenteel onbenut blijven. Er wordt ook gestreefd naar een betere afstemming van het natuurbeheer in ‘Het Wik op (mogelijke) natuurontwikkelingen en op het beheer in het aangrenzende gebied en omgekeerd. Ook wordt nagegaan in welke mate de gebiedsbezoeker meer betrokken kan worden bij de natuurgerichte landschapsontwikkelingen in het natuurreservaat. Momenteel ligt dit volledig afgeschermd tegenover het overige deel van het plangebied. Het is geenszins de bedoeling het natuurgebied vrij toegankelijk te maken, maar er worden voorstellen geopperd om vanuit de randen(en) uitkijkpunten te creëren die de mogelijkheid bieden om grote delen van het gebied te overzien en de daar aanwezige fauna te observeren. Een gelijkaardige ontwikkeling wordt ook in het westelijk vijvergebied bepleit. Hiervoor moeten vooraf enkele belangrijke landschappelijke ingrepen plaatsvinden, waarbij grote delen van het verboste vijvergebied worden opengekapt, om open moerasontwikkelingen en herstel van wateren oevervegetaties mogelijk te maken.

3.4.4. Inpassing in het recreatief en toeristisch netwerk Op het belang van het gebied op recreatief en toeristisch vlak is reeds meermaals gewezen. De verdere ontwikkeling van het gebied op allerlei vlak staat echter niet op zich maar kadert in een ruimer geheel. Toekomstige gebiedsontwikkelingen in dit geval op beheermatig vlak worden daarom afgewogen aan de ontwikkelingen in de ruimere omgeving en vervolgens aan deze die zich afspelen in de MiddenLimburgse regio. De mogelijkheid bestaat om elementen uit het openluchtmuseum te situeren binnen een ruimer kader door te refereren naar de plaatsen en streken waarvan de tentoongestelde elementen afkomstig zijn, zodanig dat dit mensen inspireert om ook andere gebieden in Vlaanderen te bezoeken. Aspecten die in het beheerplan aan bod komen, betreffen: een maximale aansluiting op het regionaal recreatief netwerk, waarbij het gebied zowel als beginen eindpunt fungeert maar evenzeer als tussenstop en verbindingsas; in dit verband kunnen meerdere verbindingsassen onderscheiden worden (Kaart 2.16: “Recreatieve routes”) waaraan toekomstige voorzieningen kunnen worden opgehangen;



161

een goede, duidelijke en vlotte doorstroming van bezoekers aan de ruimere regio, waarbij geen kans onbenut wordt gelaten om hen te wijzen op de troeven van het gebied met de bedoeling hen te verleiden om op een later moment alleen Bokrijk te komen bezoeken; een opwaardering van de natuur-, bosen landschapsbeleving en een sterke visualisatie van de belevingselementen; het dient mensen attent te maken op de vele belevingsaspecten die in het plangebied aanwezig zijn; de uitbouw van lokale gebiedseigen belevingskernen en diverse belevingswijzen voor uiteenlopende doelgroepen, inspelend op de verschillende gebiedsomstandigheden; een goede geleiding en afleiding van toevallige gebiedsbezoekers naar aantrekkelijke plekken in het gebied en een goede verbinding naar andere natuur- en bosgebieden in de omgeving; een goede interne doorstroming, o.a. doorheen het zuidoostelijk deel van het plangebied; de situering van de gebiedsontwikkelingen in een ruimere context die tot buiten de grenzen van het plangebied reikt, doch waarin Bokrijk centraal staat; het inbrengen van bosen landschapsgebonden spelelementen op plaatsen waar zich veel mensen ophouden zoals in de buurt van de horecagelegenheden en rond rustplaatsen. Bij elk voorstel is te overwegen op welke wijze meerwaarden tot stand kunnen komen. Zo kan bij de bouw van constructies het architectonisch en kunstaspect in de afweging worden meegenomen.

3.5. Beheerdoelstellingen met betrekking tot de milieubeschermende functie Bokrijk vormt een belangrijke bosen natuurkern die deel uitmaakt van het Park Midden-Limburg. Afgezien van het feit dat het gebied deel uitmaakt van een grote landschappelijke eenheid vormt het ook een belangrijke stapsteen binnen een geheel van wateren bosrijke gebieden met uitgestrekte complexen van vijvers en bossen. De waterbufferende functie van Bokrijk mag niet worden onderschat en wordt op zijn beurt beïnvloed door de waterhuishouding in het gebied ‘Klotbroek dat ten noorden van het plangebied ligt. Het waterbeheer wordt daarom in een ruime context geplaatst en besteedt behalve aan het westelijk vijvergebied ‘Vijvers en ‘Het Wik (en de interne relatie tussen beide) ook aandacht aan de aangrenzende waterrijke gebieden zoals het ‘Klotbroek’, ‘De Maten en de ‘Borggravenvijvers’. Het bosgebied vormt enerzijds een buffer naar het achterliggende landbouwgebied en anderzijds naar het omliggende uitgestrekte woongebied. Het reguleert niet alleen de waterhuishouding maar de brede bosrand schermt ook de natuurkernen af tegen externe milieu-invloeden. Ook intern vormt het bos een landschappelijk kader alsook een verstoringmilderende buffer voor het openluchtmuseum en de daarbij horende infrastructuur. Al deze milieubeschermende functies worden instandgehouden en verder versterkt. Het bos ligt tevens in de onmiddellijke nabijheid van het stedelijk gebied van Hasselt, Genk en Zonhoven (Kaart 1.3: “Situering in het ruimtelijk kader”). Het vormt derhalve ook een landschappelijke en visuele buffer t.a.v. het verstedelijkt gebied. Omgekeerd vormt het een groen kader voor de mensen die in de streek woonachtig zijn.

3.5.1. Milieugericht beheer en gebruik Het beheer van een groengebied besteedt de nodige aandacht aan milieukwalitatieve aspecten. Vooral in de intensief beheerde parkzone vormt een beperking van groenafval en reductie van bestrijdingsmiddelen een voortdurend aandachtspunt. Bij alle vormen van beheer wordt een gesloten mineralenkringloop nagestreefd waarbij enerzijds het aandeel groenafval wordt beperkt en anderzijds het groenafval op gepaste wijze wordt verwerkt bij voorkeur binnen het gebied en in de nabijheid van de biomassabron. Een reductie kan o.m. door een extensivering van een aantal beheerhandelingen, zoals het maaien van

162



graslanden, en het bijstellen van beheer en inrichting. Ook de inbreng van nutriënten d.m.v. bemesting kan op veel plaatsen achterwege blijven. De keuze voor organische meststoffen kan zonodig een alternatief bieden. Omdat zich binnen het gebied ook landbouwactiviteiten afspelen worden aan het beheer normen opgelegd o.a. op het vlak van nutriëntenemissie. Los van het beheerplan wordt verder uitvoering gegeven aan een pesticidenreductieplan dat alternatieve oplossingen aanreikt voor onkruidbestrijding en bestrijding van ongewenste soorten ofwel een meer gerichte toepassing van pesticiden voorstelt in de gevallen dat (nog) geen alternatieve bestrijdingsmethode voorhanden is (bv. tegen Amerikaanse vogelkers). Aansluitend hierop wordt er bij het bosbeheer en -exploitatie op toegezien dat er geen bosvreemde stoffen en producten in het bos terechtkomen. Tenslotte is er ook aandacht voor een duurzaam materiaalgebruik, waarbij het gebruik van natuurlijke materialen, waaronder gebiedseigen hout en/of van FSC-gekeurd hout, voorop wordt gesteld. De aandacht gaat daarbij ook naar energiezuinige en milieuvriendelijke werkmethoden en gebruiksvormen. Dergelijke inzet wordt ook van de andere gebiedsgebruikers verwacht. Zonodig worden ze in deze geadviseerd om op gepaste wijze de meest efficiënte oplossingen toe te passen. Dergelijke ingesteldheid vertaalt zich ook naar de aannemers toe, die bij toewijzing van opdrachten worden geëvalueerd op basis van de toepassing en inzet van milieuvriendelijke werkmethoden, -materialen en -technieken.

3.5.2. Landschappelijke inpassing van infrastructuur Het is van groot belang dat, niettegenstaande de grote verscheidenheid, het gebied een eigen identiteit behoudt en een landschappelijk geheel vormt. Daarom wordt veel aandacht besteedt aan de overgangszones tussen de verschillende deelgebieden. Elementen die het landschapsbeeld verstoren worden landschappelijk (beter) ingepast of opgewaardeerd. Tegelijk worden mogelijkheden bekeken om waardevolle infrastructuren vaak van historische oorsprong op te waarderen door bijkomende landschappelijke accenten te leggen. Een deel van de groenelementen dient ook een buffer op te werpen tegen zicht- of geluidsverstorende elementen (zie hiervoor) of de geleiding van bezoekersstromen te verbeteren. Onder andere de parkings en enkele verspreid liggende constructies kunnen in die zin worden aangepakt.

3.6. Beheerdoelstellingen met betrekking tot de wetenschappelijke functie Het gebied heeft momenteel een beperkte wetenschappelijke functie. Het arboretum (AR1a) herbergt bv. één van de belangrijkste arboretische collecties. Het behoud en de verdere ontwikkeling van dit arboretum vormt mede vanuit landschappelijk oogpunt (zie hoofdstuk en Bijlage 1) een belangrijk aandachtspunt. De laatste jaren heeft een uitbreiding van de collectie naar een aangrenzend bosbestand (PA1a) plaatsgevonden. Het beheerplan wil deze uitbreiding bestendigen, doch boslandschappelijk (beter) inkaderen. Tegelijk wordt gezocht naar mogelijkheden om het wetenschappelijk belang van de collectie op het voorplan te brengen; zodanig dat vanuit andere invalshoeken hiervan meer gebruik kan worden gemaakt (educatief, informatief, beleving, genenbron, referentiecollectie).

3.6.1. Monitoring Om kennis te vergaren omtrent specifieke beheeraspecten is het zinvol de effecten van de bosomvormingen die worden gerealiseerd wetenschappelijk op te volgen d.m.v. monitoring. Het kan interessante informatie opleveren over de gevolgen van bepaalde beheeringrepen en de wijze waarop natuurlijke omvormingen tot stand komen. In het geval van het herstel van het westelijk vijvergebied is een wetenschappelijke begeleiding aangewezen om inzichten te verwerven die ook elders toepassing kunnen vinden. Het dient tevens de mogelijkheid te geven een evaluatie uit te voeren voor het behalen van de instandhoudingsdoelstellingen.



163

3.7. Toepassing van de gebiedsvisie op de verschillende gebiedsdelen Kaart 2.8: “Percelen- en bestandenkaart” toont de verdeling van het plangebied in verschillende eenheden die elk een eigen landschappelijke identiteit hebben. Hierna wordt een overzicht gegeven van de algemene ontwikkelingsmogelijkheden van elk van deze deelgebieden overeenkomstig de hiervoor vermelde doelstellingen.

3.7.1. Westelijk vijvergebied In uitvoering van de instandhoudingsdoelstellingen wordt voorzien in een natuurgerichte inrichting van het westelijk vijvergebied in functie van het creëren van een broedgebied voor typische water-, moerasen rietvogels (o.a. Blauwborst, Porseleinhoen, Woudaap en Roerdomp), een geschikt zomer- en winterhabitat voor zeldzame vissen (o.a. Grote modderkruiper) en van gunstige groeiomstandigheden voor zeldzame wateren moerasplantensoorten (o.a. Drijvende waterweegbree). Aansluitend hierop wordt ook aandacht gegeven aan diverse soorten amfibieën. Het herstel van het natuurlijk uitzicht van dit deelgebied is ingrijpend en gaat gepaard met kappingen van bomen en struiken over aanzienlijke oppervlakken en een belangrijke vernatting door aanpassing van het water(stand)beheer. Het vijverbeheer wordt aangepast en dient eveneens het aandeel uitheemse vissoorten te verminderen en het aandeel aan riet-, oever- en moeraszones te vergroten aansluitend op de ontwikkeling van diverse typen moerasbossen. Deze habitatontwikkelingen in de natte sfeer sluiten aan op de ontwikkeling van een beekbegeleidend bos langsheen delen van de Zusterkloosterbeek. De diversificatie van het bestaande landschap zal de belevingswaarde voor recreanten en toeristen aanzienlijk verhogen, maar om verstoring van fauna en flora te beperken, zal de toegankelijkheid van het gebied beperkt worden. De hengelvijver blijft grotendeels behouden en enkele vijvers worden op gepaste wijze voor educatie en gebiedsbeleving ingeschakeld (deel in recreatiepark).

3.7.2. Museum Het behoud en de versterking van het (beschermde) landschap staat hier voorop. Het samenspel van open en beboste delen in het openluchtmuseum zorgt nu reeds voor een visueel sterk en samenhangend landschappelijk geheel. De complementariteit kan echter nog worden verhoogd; ondermeer door de bedrijfsvorm van enkele bestanden te wijzigen en in overeenstemming te brengen met oude gebruiksvormen, het verhogen van het aandeel functionele, inheemse boomsoorten en het verwijderen van beeldverstorende elementen die niet overeenstemmen met de aanwezige authentieke gebouwen en cultuurlandschapsstructuren. Kleinschalige landschapsstructuren en -elementen die samenhangen met het historisch landschapspark worden ingebracht en moeten het parkbeeld versterken en de museale waarde verhogen.

3.7.3. Arboretum Het beheer van het arboretum is gericht op een optimalisatie van de interactie met recreanten en het verhogen van de (educatieve) belevingswaarde voor diverse doelgroepen. Een duurzame bestendiging van de aanwezige plantencollectie op lange termijn is van belang, en wordt aangepast aan de beschikbare oppervlakte. Door een harmonische invulling (met behoud van authentieke elementen), wordt tevens een maximale integratie in en wisselwerking met het omliggende natuurlijke (park)boslandschap beoogd.

3.7.4. Herkenrodeplaats In dit oorspronkelijk relatief open weidegebied blijft het weidse landschapsbeeld behouden. Het impliceert evenwel een landschappelijk integratie van de aangrenzende parkings, de dienstgebouwen, de boomkwekerij en een afscherming t.o.v. de Oude stad. Daarvoor wordt in de noordelijke rand een

164



landschappelijke bufferzone gecreëerd die niet alleen een veelzijdige schermfunctie vervult maar ook zorgt voor een geleidelijkere overgang van het open gebied naar het bosen vijvergebied. Omdat in deze bosplaats nog verschillende onbeboste percelen liggen, biedt zich hier ook de mogelijkheid om lokaal kleinschalige bebossingen (boscompensatie) uit te voeren.

3.7.5. Kasteelpark en omliggende bossen Het centrale deel van het provinciaal domein Bokrijk wordt gekenmerkt door het historisch kader van het kasteel en de aangrenzende parkinfrastructuur en -bossen. De recreatieve infrastructuur is er goed uitgebouwd en zal in de toekomst (grotendeels) over zijn huidige oppervlakte behouden worden. Wel wordt, een parklandschappelijk meer geïntegreerde en samenhangende ontwikkeling van de terreinen die actief worden benut in het vooruitzicht gesteld. Wat de bosbestanden betreft, wordt gestreefd naar een evenwicht tussen uitheemse en inheemse bomen als basis voor een grote verscheidenheid aan parkboomsoorten en -structuren. Het aandeel aan uitheemse soorten wordt geleidelijk aan beheermatig d.m.v. dunningen gereduceerd in de richting van de boskern die aansluit op de bosplaats ‘Het Wik’. Langs delen van de Zusterkloosterbeek wordt de ontwikkeling van een beekbegeleidend bos nagestreefd in het verlengde van een gelijkaardige ontwikkeling in het gedeelte van het westelijk vijvergebied ‘Vijvers en een stuk van de bosplaats ‘Museum’. Door de nabijheid van het Groene huis, gaat in de aangrenzende bospercelen ook de aandacht naar een veelzijdige invulling van verschillende educatieve functies.

3.7.6. Craenevenne De weilanden die centraal in het gebied liggen, blijven als open ruimtestructuur behouden maar worden landschappelijk (beter) ingekapseld. Dit gebeurt op uiteenlopende manieren. De bosbestanden langsheen de spoorlijn behouden hun schermfunctie maar worden structureel versterkt en omgevormd in combinatie met een aangepast (spoorweg)bermbeheer. De structuurveranderingen worden geïnitieerd door de ontwikkeling van een brede bosovergangszone die enerzijds in wisselwerking staat met de bosplaats ‘Kneip en anderzijds met het open ruimtecomplex. De geplande veranderingen dienen meerdere doelen waaronder het creëren van een veelzijdige landschapstrook tussen west en oost, het tot stand brengen van een natuurverbinding tussen ‘Het Wik en ‘De Maten’, de uitbouw van een groot begrazingsblok met recreatieve meerwaarde, de ontwikkeling van een halfopen bosstructuur en de introductie van een recreatieve as die het gebied op gepaste wijze toegankelijk maakt voor de landschappelijke meerwaardezoeker. De recreatieve ontsluiting wordt gemaximaliseerd door binnen het begrazingsblok een vrije loopzone te voorzien en ongewenste structuren (stalruïnes, betonvlakte) en gebiedsontwikkelingen (bosbegrazing) in positieve zin in of om te schakelen in functie van de gebiedsbeleving. Tegelijk dient een doorsteek naar de bosplaats ‘Kneip een veilige oversteek over of onder de spoorweg te garanderen voor de bosbezoeker en de schoolgaande jeugd die het gebied gebruikt als doorgangsroute tussen woonplaats en school (Sint-Jozefsinstituut).

3.7.7. Kneip De bosplaats ligt door de spoorweg geïsoleerd t.o.v. de andere bestanden in Bokrijk, maar biedt tal van potenties in relatie met de bosplaats ‘Craenevenne’. De aaneengesloten bosbestanden worden frequent bezocht door lokale wandelaars en scholen maar het bosgebruik kan aanzienlijk worden verruimd. Door een actiever gebruik kunnen waarschijnlijk ook kleine, lokale problemen betreffende het oneigenlijk bosgebruik door particulieren gemakkelijker worden opgelost (sociale controle). Het merendeel van de bosaanplantingen gebeurde hier op basis van economische doelstellingen, waardoor eer een groot aantal uitheemse boomsoorten aanwezig is en enige structuur ontbreekt. Bijgevolg hebben de bestanden een homogeen uitzicht dat door middel van kleinschalige bosingrepen en een gedeeltelijke omvorming van de uitheemse boomsoorten zal worden doorbroken. De keuze voor een structuurrijkere bosontwikkeling impliceert een geleidelijke bosomvorming waarbij evenwel het behoud van een dicht bosscherm tegenover bos(beeld)verstorende elementen in en rondom het gebied (GSMmast, elektriciteitscabine, spoorweg, woonwijk, wegeninfrastructuur, enz.) de volle aandacht krijgt. Samen met een verhoogde inspanning op het vlak van de bestrijding van Amerikaanse vogelkers, zal dit een verschuiving naar een ecologisch waardevoller en recreatief aantrekkelijker bos tot gevolg hebben.



165

Omwille van de nabijheid van woonwijken en een schoolcomplex zal ook het educatieve en belevingsaspect niet uit het oog verloren worden en kan aandacht worden gegeven aan ontwikkelingen die het bos en het ten westen daarop aansluitende parkdeel voor lokale doelgroepen aantrekkelijker maken.

3.7.8. Het Wik De beheervisie en -doelstellingen voor het natuurreservaat ‘Het Wik zijn vastgelegd in het beheerplan dat is opgesteld door de vzw Natuurpunt De krijtlijnen hiervan zijn terug te vinden in Bijlage 6. Het beheer in de bosbestanden die aansluiten op het reservaat wordt hierop afgestemd, zodanig dat het in ‘Het Wik gevoerde beheer niet in het gedrang komt. Omgekeerd moet het waterbeheer in het natuurgebied worden afgestemd op de waterbehoefte in de natte gebieden van het domein, in het bijzonder in het gedeelte dat de Zusterkloosterbeek doorloopt en in het westelijk vijvergebied.

3.7.9. Zonhoverkant De ‘Zonhoverkant vormt een ecologische en landschappelijke stapsteen en onderhoudt het contact met het aangrenzend noordelijk gelegen landbouwgebied. Het beheer wordt afgestemd op de doelstellingen voor de terreinen die in beheer zijn bij de andere bosen natuurterreinbeherende organisaties en instanties en die aansluiten op of in de nabijheid liggen van het plangebied. De afstemming dient een rijk ontwikkeld, halfopen en kleinschalig landschap tot stand te brengen dat een geleidelijke overgang vormt naar het omliggende open landbouwlandschap. In de betrokken terreinen wordt daarom een beheer gevoerd dat gericht is op een diversificatie van de bestanden waarbij open en gesloten terreinen elkaar afwisselen en een ijle bosstructuur wordt nagestreefd. Dergelijk beheer resulteert eveneens in geleidelijke en veelzijdige overgangen en biedt plaats aan (nieuwe) kleine landschapselementen en -structuren.

166



4. Beheermaatregelen 4.1. Bosverjonging Bosverjonging zorgt voor een opeenvolging van boomgeneraties waarbij dunning en uitkap als beheerinstrument worden ingezet. Op langere termijn moet dit resulteren in een voortdurende en grotendeels zelfstandige bosregeneratie, die eveneens bijdraagt tot een ongelijkjarige en ongelijkvormige bosopbouw met een gevarieerde bosstructuur en soortensamenstelling. Bosverjongingen komen bij voorkeur op natuurlijke wijze tot stand, maar verwacht wordt dat de mogelijkheden hiertoe beperkt zijn door de vaak dominante aanwezigheid van enkele uitheemse soorten in de natuurlijke verjonging. Daarom zal in de meeste gevallen een combinatie van natuurlijke verjonging (van inheemse soorten) en kunstmatige verjonging (van soorten die niet op natuurlijke wijze verjongen of in het bos ontbreken) plaatsvinden. Op plaatsen waar spontane verjonging (van inheemse soorten) achterwege of beperkt blijft of waar een introductie van specifieke (inheemse) soorten wordt vooropgesteld om meer (soort)variatie in het bos te verkrijgen of gunstigere groeiomstandigheden te verkrijgen (bv. bodemverbetering) wordt onmiddellijk tot kunstmatige herbebossing overgegaan. De keuze van de aan te planten boom- en struiksoorten wordt afhankelijk gesteld van de terreinomstandigheden en/of vegetatietypering. De PNVkaart (zie Kaart 2.12: “Potentieel natuurlijke vegetatie”) is daarbij richtinggevend. De lijst van boomsoorten die voor (her)bebossing in aanmerking komen is terug te vinden onder 4.4.10. Het bosverjongingsprogramma wordt gedeeltelijk aan het bosomvormingsprogramma (§ 4.2) opgehangen en beoogt de gespreide inmenging van diverse boomsoorten voornamelijk van loofbomen te bekomen, afhankelijk van de lokale groeiomstandigheden en ontwikkelingsmogelijkheden. De natuurlijke verjonging wordt op gang getrokken door: het vrijstellen van zaadbomen (selectieve hoogdunning 4.4.3.3; plenterkap 4.4.3.4) en een geleidelijke dunning van bestandsdelen met spontane verjonging onder scherm (schermslag 4.4.3.2). Het doorgroeien en verjongen van sommige uitheemse soorten wordt in beperkte mate getolereerd wanneer de groei en verjonging van inheemse soorten daardoor niet verhinderd wordt (§ 4.4.7.3). Om in aanmerking te komen voor subsidiëring, dienen maximumafstanden, minimumaantallen en herkomst van de aan te planten soorten gerespecteerd worden (zie Tabel 4.46). Tabel 4.46: Subsidieerbare inheemse bomen met vermelding van subsidiebedrag en minimumstamtal. Hoofdboomsoorten met aanplantingssubsidie Boomsoort Zomereik Wintereik Es

Aanplantingssubsidie

Stamtal/ha* 2000

3.200 euro/hectare

2000 1600

2.500 euro/hectare

Beuk

1600

Zoete kers

1600

Haagbeuk

2000

Linde

2.000 euro/hectare

2000

Zwarte els

2000

Berk

2000

Olm

1600

Gewone esdoorn

1600

Wilg Ratelpopulier

2000

1.500 euro/hectare

1600

Grauwe abeel

123

Grove den 2500


2500

plantverband 2m*2m; 2000 plantverband 2m*2,5m; 1600

2,5m*2,5m.


167

4.2. Bosomvorming Ruim 65 van de bosoppervlakte bestaat uit uitheemse boomsoorten (§ 2.3.2.2.3). Vooral diverse soorten naaldbomen zijn voor een groot deel verantwoordelijk voor het uitheemse bos. Minstens 20 uitheemse naaldboomsoorten zijn in meerdere of mindere mate in bosverband aanwezig. Omdat de optie is genomen het bos geleidelijk aan om te vormen, doorlopen de omvormingen een aantal stappen. D.w.z. dat de omvormingen vooreerst in de bestanden met het grootste potentieel voor een natuurlijke bosverjonging worden geïnitieerd en tevens in de bestanden waar de optie voor een gebiedseigen bosontwikkeling is genomen. Volgens de richtlijnen voor duurzaam bosbeheer moet voor alle homogene bestanden van niet-inheemse boomsoorten een omvormingsplan worden opgemaakt, waarbij in deze bestanden wordt gestreefd naar minstens 30 grondvlakbedekking door inheems loofhout. Op bosniveau dient tenminste 20% van de totale oppervlakte van het bos te bestaan uit of in omvorming zijn naar gemengde bestanden op basis van inheemse en standplaatsgeschikte boomsoorten binnen een bosbouwtechnische verantwoorde termijn. In inheemse bestanden moeten inheemse boomsoorten minstens 90% van het grondvlak van het bestand innemen. Op de lange termijn (buiten de planperiode), dient gestreefd te worden naar 80% inheemse boomsoorten. 32,89 van de bosoppervlakte bestaat momenteel louter uit uitheemse soorten, terwijl daarnaast nog eens 46,57 uit gemengde bestanden van inheemse en uitheemse soorten bestaat; waarvan evenwel 36,11 gedomineerd wordt door inheemse soorten en 10,46 door exoten. Slechts 20,54% van de bosoppervlakte bestaat momenteel dus uit uitsluitend inheemse boomsoorten. De bosomvormingen worden afgestemd op de boomsoortensamenstelling en de bestandsleeftijd. Om een omvorming te realiseren, gaat de voorkeur naar natuurlijke verjonging. Dit stelt echter dikwijls een aantal beperkingen, waardoor op vele plaatsen een combinatie met kunstmatige verjonging aan de orde is (§ 4.1). In het plangebied biedt doorgaans spontane verjonging van Zomereik en Ruwe berk, soms ook van Beuk, Gewone esdoorn, Zwarte els en Linde een gunstige uitgangspositie en dat vooral waar de concurrentie met uitheemse soorten beperkt blijft. In veel gevallen zal de bosomvorming door middel van natuurlijke verjonging moeten gepaard gaan met een onderhoudskap die een reductie van uitheemse soorten in de verjonging nastreeft. Dit geldt niet alleen voor de soorten die deel (moeten) uitmaken van de boomlaag, maar evenzeer voor soorten uit de struiklaag. Met name de beperking van het aandeel Amerikaanse vogelkers vormt een belangrijke aandachtspunt Afhankelijk van uitgangssituatie en de omvormingsdoelstelling worden de omvormingsmethoden aangepast, waarbij een keuze wordt gemaakt tussen: eindkap van kleine (< 1ha) eenvormige bestanden (§ 4.4.1); groepenkap in grotere (>1ha) eenvormige bestanden (§ 4.4.2); sterke tot matige hoogdunning van bestanden met een beperkt aandeel (< 30% grondvlak) mengboomsoorten (§ 4.4.3.2); selectieve dunning van bestanden met een belangrijk aandeel (> 30% grondvlak) mengboomsoorten en/of met natuurlijke verjonging van gebiedseigen inheemse soorten (§ 4.4.3.3). Elk van deze technieken wordt in 4.4 kort beschreven en toegelicht.

4.3. Bebossingswerken Onder bebossing wordt verstaan “de bezetting met bos, door menselijke ingreep of spontaan, van een oppervlakte die sinds 50 jaar niet meer met bos bezet was (Inhoudelijke richtlijnen voor het opmaken van een uitgebreid bosbeheerplan, ANB). Het betreft dus nieuw aan te leggen of nieuw aangelegd bos. In het beheerplan zijn slechts enkele percelen voorzien waarop effectieve bosuitbreidingen worden gepland (zie Kaart 4.3: “Bosuitbreiding, -compensatie en -herstel). Ze dienen ter compensatie van eerdere verloren gegane bosbestanden (Tabel 2.41). De bosuitbreidingen beslaan een totale oppervlakte van 7,35

168



ha. In enkele gevallen resulteert dit in een verandering van het grondgebruik (§ 4.19.4). Daarnaast worden ook enkele bosherstelmaatregelen uitgevoerd (§ 4.20.2).

4.4. Bosbehandelings- en verplegingswerken 4.4.1. Eindkap Een eindkap omhelst het kappen van alle aanwezige bomen of van alle bomen van een specifieke soort. Wanneer het geheel van een bestand aan een eindkap wordt onderworpen (= kaalslag43), wordt dit steeds gevolgd door een herbebossing. Uitzondering hierbij is wanneer de kapping een ecologische ontwikkeling beoogt (bv. inrichting van een open plek of omvorming naar een Europees habitattype). Zo zullen voor het herstel en de herinrichting van het vijvergebied ‘Vijvers de bomen en struiken op de vijverbermen en -oevers gefaseerd gekapt worden (§ 4.19.2.1 Kaart 4.1a: “Kapbeheer”), met de bedoeling dat deze niet heropschieten. De kaalkap heeft in het kader van de IHD een natuurontwikkeling tot doel en dient om de wateroppervlakken open te maken en de ontwikkeling van uitgestrekte en veelzijdige moerasen rietvegetaties mogelijk te maken. Dergelijk open plekkenbeheer is aan enkele voorwaarden gebonden, zoals beschreven in 4.8. De nieuwe situatie betekent ook dat een regelmatige opvolging noodzakelijk is om de open gebiedssituatie te onderhouden. Binnen de planperiode zal 10,78 ha bosoppervlakte in het plangebied aan een eindkap worden onderworpen (Tabel 4.47 Kaart 4.1a: “Kapbeheer). Hiermee zal de oppervlakte inheemse bosbestanden stijgen met 8,83 ha. In realiteit zal dit aantal hoger liggen, omdat bosomvorming ook via andere omvormingsmethoden wordt gerealiseerd (zie verder). Tabel 4.47: Overzicht van de bestanden waar een eindkap wordt toegepast. Bestand

Opp. (m²)

Beheer

CR1n

3814,67

Eindkap

CR2d

14155,25

Eindkap

CR3e

8890,13

Eindkap

mE

HE1d2

2478,27

Eindkap

Populier

HE1d2

4751,48

Eindkap

aE

KN2c

12572,35

Eindkap

Behoud inh. LH

KN2d

17749,50

Dunnen

KN3g

7319,17

Dunnen

VI2d

1776,35

Eindkap

VI2e

5014,33

Eindkap

VI2i

1531,12

Eindkap

VI2l

3712,80

Eindkap

Moerasbos

VI3c

3257,87

Eindkap

Rietontwikkeling

VI3l

2973,25

Eindkap

Rietontwikkeling

Eindkap

VI5c

4478,68

VI6a

6928,45

Eindkap

ZO1g

6429,03

Groepenkap

Totaal

107832,68

Opmerking

Vervolgbeheer Ijle bosontwikkeling

Eindkap Eindkap aE

Rietontwikkeling

NH Eindkap

43

Zoals ook geldt voor andere kappingen, waaronder hak- en middelhoutbeheer, wordt getracht om solitaire, “gezonde” bomen of bomen met een beeld- of zeldzaamheidswaarde te behouden wanneer deze de vooropgestelde bosstructuur of -functies niet belemmeren.



169

4.4.2. Groepenkap (femelslag) Sommige omvormingen worden gerealiseerd d.m.v. een groepenkap. D.w.z. dat de bomen groepsgewijs worden gekapt. Waar mogelijk, wordt vertrokken vanuit bestaande gaten in de kroonlaag, die geleidelijk aan concentrisch worden vergroot. In andere gevallen wordt vertrokken vanuit de in het bestand aanwezige menggroepen van inheemse soorten of wordt aangesloten op bestanden met inheemse soorten. In het geval geen van voorgenoemde mogelijkheden zich stelt, worden de groepenkappen vanuit de bestandsrand gerealiseerd en sluiten de daarop volgende groepenkappen aan op de eerdere kappingen. Enkele van de geplande groepenkappen dienen het stamtal van enkele minder gewenste soorten te reduceren. Meestal betreft het exoten. In grotere uniforme bestanden met exoten worden initieel meerdere groepenkappen uitgevoerd met een gemiddelde oppervlakte van elk ongeveer 0,5 ha. De omvorming gebeurt overal geleidelijk en doorloopt meerdere planfasen, waarvan er minstens twee in de huidige planperiode vallen. Bij de kappingen blijven verspreid individuele bomen of kleine groepen van de bestandsvormende bomen behouden evenals alle vitale inheemse soorten die in de bestanden voorkomen en dit om steeds een aandeel oude(re) bomen in het bos te behouden. De keuze van deze bomen moet zorgvuldig gebeuren om calamiteiten te vermijden. De herbebossing van de kapplekken gebeurt hoofdzakelijk met secundaire boomsoorten waarvan de keuze afhankelijk is van de standplaats en het bosdoeltype. Binnen de planperiode wordt voorzien dat in diverse bestanden met een totale oppervlakte van 25,3 ha groepenkappen zullen worden uitgevoerd (Tabel 4.48 Kaart 4.1a: “Kapbeheer). Tabel 4.48: Overzicht van de bestanden waar een groepenkap wordt toegepast. Bestand

170

Opp. (m²)

Beheer

CR1a

1185,47

Groepenkap

CR1c

24247,76

Dunnen

Groepenkap

CR1i

34716,04

Dunnen

Groepenkap

CR1m

4182,42

Groepenkap

CR2c1

326,81

Groepenkap

CR2c1

622,43

Groepenkap

CR2c2

900,05

Groepenkap

CR2c3

2344,36

Groepenkap

Opmerking

Vervolgbeheer

CR2e

9591,67

Dunnen

KN2d

14515,47

Groepenkap

Groepenkap

KN2e

18970,83

Groepenkap

KN2e

21710,16

Dunnen

KN3j

22613,42

Groepenkap

Plenterkap

KN3k

18913,94

Dunnen

Groepenkap Selectief dunnen

Groepenkap

KN5c

13302,87

Groepenkap

MU1b

3027,00

Groepenkap

MU2a

950,97

Groepenkap

Thuya

MU3a

884,56

Groepenkap

Thuya

PA3a

12381,21

Dunnen

Groepenkap

PA4a

780,26

Groepenkap

NH

Beekbegeleidend bos

PA4b

1260,48

Groepenkap

NH

Beekbegeleidend bos

VI1c

10283,41

Groepenkap

VI2d

2887,60

Groepenkap

aE

Moerasbos

VI2n

2188,64

Groepenkap

VI2n

1103,12

Groepenkap

Bosheideontwikkeling



Bestand

Opp. (m²)

Beheer

Opmerking

VI5d

2067,22

Groepenkap

NH

ZO1d

11303,33

Dunnen

ZO1f

9256,18

Groepenkap

ZO1g

6429,03

Groepenkap

Totaal:

252946,70

Vervolgbeheer Groepenkap

Lo Eindkap

4.4.3. Hoogdunning In een groot deel van het bos wordt een selectief en gevarieerd kapbeheer voorgesteld, dat erop gericht is de (bos)landschappelijke en (bos)ecologische waarden te versterken. Dunningen in diverse vormen zijn daartoe het middel en variëren van reguliere dunningen tot variabele dunningen (plenterkap). Daarvoor wordt maximaal ingespeeld op spontane (bos)ontwikkelingsprocessen zoals windval en sterfte van bomen. Dit beheer heeft als nadeel technisch moeilijker opvolgbaar te zijn en het vereist een regelmatige opvolging en evaluatie om op gepaste wijze op de natuurlijke processen in te kunnen spelen. Het is echter een geschikt middel om de bosbiodiversiteit te maximaliseren. Ook wordt aandacht gegeven aan de landschappelijke wisselwerking tussen bos en niet-bos door de dunningen af te stemmen op bosgerelateerde landschapsontwikkelingen (bv. mantelontwikkeling, open bosplekken, bosovergangen). Dit beheer vindt zowel toepassing in de jonge gelijkjarige bosbestanden, als in de oudere en doorgaans meer heterogene bestanden (Tabel 4.49 Kaart 4.1a: “Kapbeheer). De dunningen zijn erop gericht secundaire inheemse boomsoorten die reeds aanwezig zijn of zich in de loop van het dunningsproces op natuurlijke wijze inmengen, te bevoordelen ten nadele van dominante en/of (minder) gewenste soorten (bv. exoten). Tabel 4.49: Overzicht van de bestanden waar een dunning wordt toegepast. Bestand

Opp. (m²)

Beheer

CR1b

18033,86

Dunnen

CR1c

24247,76

Dunnen

CR1e

5081,62

Dunnen

CR1f

2564,38

Dunnen

CR1g

21925,60

Plenterkap

Opmerking

Vervolgbeheer Groepenkap

CR1i

34716,04

Dunnen

Groepenkap

CR2a

16608,48

Dunnen

Plenterkap

CR2e

11468,96

Dunnen

CR2e

9591,67

Dunnen

Groepenkap

CR3b

16829,04

Dunnen

Plenterkap

CR3c

37386,78

Dunnen

CR3f

10773,92

Selectief dunnen

CR3h

41852,94

Dunnen

HE1b

13532,63

Dunnen

NH

HE1f

7497,30

Dunnen

NH

HE2b

9067,69

Dunnen

KN1b

30299,00

Dunnen

Plenterkap

KN1b

6582,59

Selectief dunnen

Plenterkap Plenterkap

KN1c

51019,01

Dunnen

KN1d

11719,41

Selectief dunnen

KN1f

18179,22

Dunnen

KN1g

24755,39

Dunnen

KN1h

28662,39

Dunnen Dunnen

aE Plenterkap

KN2a

15873,60

KN2b

17185,07

Dunnen

KN2d

17749,50

Dunnen

Eindkap

KN2e

21710,16

Dunnen

Groepenkap



171

172

Bestand

Opp. (m²)

Beheer

KN3a

55200,92

Dunnen

KN3b

18058,19

Dunnen

KN3c

13563,87

Selectief dunnen

KN3d

7726,11

Dunnen

KN3e

8969,96

Dunnen

KN3f

7184,82

Dunnen

Opmerking

Vervolgbeheer

KN3g

7319,17

Dunnen

Eindkap

KN3h

29360,07

Dunnen

Plenterkap

KN3j

22613,42

Groepenkap

Plenterkap

KN3k

18913,94

Dunnen

Groepenkap

KN5c

7171,27

Selectief dunnen

KN5c

13302,87

Groepenkap

KP1a

8861,31

Selectief dunnen

MU1a

21193,97

Selectief dunnen

MU3a

12018,16

Plenterkap

MU3a

9216,58

Plenterkap

MU3a

16010,01

Selectief dunnen

MU4a

52450,37

Plenterkap

MU5a

19440,97

Plenterkap

Selectief dunnen aE

Plenterkap

MU5c

34200,84

Dunnen

MU5e

9817,32

Selectief dunnen

MU5f

13941,09

Dunnen

MU7a

12318,46

Dunnen selectief

Plenterkap

MU8a

5860,20

Dunnen

Plenterkap

PA2a

7317,37

Dunnen

PA2b

9071,85

Selectief dunnen

PA2c

8471,33

Plenterkap

PA2d

21788,30

Dunnen

PA2e

15530,61

Dunnen

PA2f

19622,96

Dunnen

PA2g

16338,96

Dunnen

PA2i

20035,64

Dunnen

PA3a

12381,21

Dunnen

PA3a

29350,41

Plenterkap

PA3b

17592,95

Plenterkap

Middelhout

Donker bostype behouden

Groepenkap

PA3c

7698,98

Plenterkap

PA4b

43191,21

Selectief dunnen

PA4c

38884,08

Dunnen

PA4d

27900,47

Plenterkap


PA4e

11862,53

Dunnen


PA4f

14672,90

Dunnen

PA4g

52016,80

Dunnen

PA5c

13341,74

Dunnen

PA5d

6789,88

Dunnen

PA5g

24756,12

Selectief dunnen

PA5h

38484,82

Selectief dunnen

PA5j

11618,15

Selectief dunnen

PA5k

5450,65

Selectief dunnen

PA5l

9427,18

Selectief dunnen

VI1a

17726,20

Dunnen

Plenterkap Bosspeelzone Bosspeelzone Exoten


Nietsdoen


Bestand

Opp. (m²)

Beheer

VI2a

14873,18

Dunnen

VI3i

22774,15

Selectief dunnen

VI5a

14668,98

Dunnen

Opmerking

Vervolgbeheer Nietsdoen

VI5b

5651,07

Dunnen

ZO1a

16153,03

Dunnen

NH

Middelhout

ZO1b

5127,83

Dunnen

NH

Middelhout

ZO1d

11303,33

Dunnen

Groepenkap

ZO1d

7783,60

Selectief dunnen


ZO1e

31512,84

Dunnen


4.4.3.1. Regulier dunnen Het dunnen van een bos dient om het stamtal van de bomen te reduceren van zodra het kronendak zich sluit en de kronen in elkaar groeien en de bomen elkaar gaan beconcureren voor licht. Door de dunning krijgen de overblijvende bomen meer groeiruimte. De dunningsintensiteit dit is de mate waarin er wordt gedund is afhankelijk van het volume of het aantal bomen per ha dat bij een dunning wordt gekapt. De dunningssterkte verhoogt naarmate uitheemse soorten een groter aandeel of een dominante positie innemen. Bij elke dunning kan echter nooit meer dan 30 40% van het totaal aantal bomen gekapt worden. Dunningen kunnen onder verschillende vormen plaatsvinden, maar worden hier toegespitst op het vrijstellen van de inheemse soorten, ongeacht de kwaliteit van de bomen. De reguliere dunningen zijn van initiële aard en beperken zich doorgaans tot de jonge(re) boombestanden. Ze omvatten het geheel van het bestand. Eens de omslagfase is bereikt, wordt op andere, meer gerichte en selectieve dunningsmethoden overgeschakeld, waarbij de dunning zich richt op specifieke bomen (bv. ‘toekomstbomen’), boomeigenschappen (bv. rechte stammen) of boomsoorten (selectieve dunning). Dunningen kunnen ook worden aangewend om een intiemer mengverband van bomen te verkrijgen en de bestandgrenzen te doorbreken. Vooral in de jonge(re) bestanden is de strakke blokkenstructuur van de plantenvakken nog duidelijk zichtbaar. Met het dunningsbeheer kunnen de grenzen worden weggewerkt en kan zowel in de bestanden als in de randen een grilligere en meer verscheiden grensstructuur en bestandsverweving tot stand komen.

4.4.3.2. Schermslag Op plaatsen waar natuurlijke verjonging van de doelsoorten aanwezig is, worden lichtingen uitgevoerd om aan de lichtbehoefte van de verjongingssoorten tegemoet te komen. Dergelijke lichting blijft beperkt, zodat de verjonging kan plaatsvinden onder scherm. D.w.z. dat het kronendak geleidelijk aan open(er) wordt gemaakt, maar in eerste instantie nog grotendeels gesloten blijft. De verjonging van uitheemse soorten wordt evenwel niet gestimuleerd. In functie van een schermslag moeten voorafgaand aan de beheeringreep de grote(re) natuurlijke verjongingsgroepen in kaart gebracht worden door de betrokken bestanden (Tabel 4.49 Kaart 4.1a: “Kapbeheer) systematisch te doorlopen.

4.4.3.3. Selectieve hoogdunning Om een gevarieerd mengverband te verkrijgen, worden de bestandsdifferentiërende (loof)bomen die door de dominante soorten worden verdrongen, vrijgesteld door middel van een selectieve hoogdunning. Bij een hoogdunning wordt de verhouding tussen de dominante soorten en de co-dominante soorten gewijzigd in het voordeel van de bosdifferentiërende soorten, door bomen uit de bovenetage van het bestand weg te nemen (Figuur 4.72). Op bepaalde plaatsen kunnen de vrijstellingen ook rond kleine menggroepen plaatsvinden. De keuze wordt vooral ingegeven door de soortvariatie, d.w.z. dat de voorkeur uitgaat naar soorten die tot een grotere bosdiversiteit bijdragen. Dit impliceert dat soms ook uitheemse soorten behouden blijven. Bij het vrijstellen van de bomen moet rekening gehouden worden met de mogelijke gevolgen van kappingen, zoals windval, stormschade en zonnebrand, zodat dat dit niet



173

te bruusk mag gebeuren en zo nodig wordt gefaseerd en gespreid over een langere periode bijvoorbeeld met tussenpozen van drie tot zes jaar gedund (Tabel 4.49 Kaart 4.1a: “Kapbeheer).

Figuur 4.72: Vrijstellen van verdrukte bosdifferentiërende boomsoorten in bosverband (bron: Econnection).

4.4.3.4. Beheer van toekomstbomen De toekomstboommethode verschilt van andere dunningsmethoden doordat de dunning zich al in een vroeg stadium van de bosontwikkeling uitsluitend richt op de bomen die het eindbestand zullen vormen. Deze toekomstbomen worden in de buurt van het omslagpunt van een jong bosbestand opgezocht en aangeduid. Dit is meestal het tijdstip waarop de onderste takken afgestorven zijn tot op 2/5e van de te verwachten eindhoogte van de boom (voor veel loofboomsoorten volstaat 6m takvrije onderstam). De geselecteerde bomen moeten ongehinderd kunnen blijven (door)groeien en worden daarom bij dunningskappen gericht ontzien en bevoordeeld. De dunningen worden m.a.w. uitgevoerd in functie van een goede groei van deze bomen. De reden van hun behoud kan erg verscheiden zijn: waardevol hout, bijzondere groeivorm, ecologische waarde, bosesthetische waarde, baken- of geleidingsfunctie, enz. Het (eind)aantal bedraagt maximum 60-120 bomen per hectare. De betrokken toekomstbomen worden zo nodig in het bos aangeduid zodanig dat ze bij eventuele kappingen gespaard blijven en niet beschadigd worden. Per hectare worden minstens 10 bomen in het bos overgehouden tot vanzelf aftakeling optreedt (§ 4.11.2).

4.4.4. Plenterkap Eens de bossamenstelling en -structuur de gewenste resultaten oplevert, bestaat het opvolgingsbeheer uit een variabele kap, waarbij slechts nog maar een deel van de bomen wordt gekapt zonder verlies aan kwaliteit en diversiteit (kaart 4.1a.). Dergelijke “plenterkap” bestaat uit een gemengde toepassing van diverse kleinschalige kapmethoden, met een verschillende intensiteit en oppervlaktespreiding (Figuur 4.73). Het omvat nooit meer dan de jaarlijks houtaanwas (cfr. 3.2.2). In de regel wordt een individuele kapping van bomen in verscheidene stamdiameters en leeftijden en van diverse soorten vooropgesteld in overeenstemming met een beheer van toekomstbomen (§ 4.4.3.4). Een belangrijke doelstelling blijft het streven naar een verhoogde diversiteit in structuur, leeftijd, mengverhouding en soortensamenstelling. In dit kapbeheer wordt bijzondere aandacht geschonken aan uitzonderlijke bodemomstandigheden in de bosbestanden; vooral op natte gronden (§ 4.4.11) en in beekbegeleidende bossen (§ 4.4.12). Op kwetsbare plaatsen wordt een kleinschalige uitkap gevoerd, die er enkel toe dient meer variatie in de bosstructuur te verkrijgen of ecologisch waardevolle bossituaties te herstellen of te onderhouden. Dit betekent dat kappingen zich beperken tot individuele bomen, kleine boomgroepjes of tot kleine oppervlakken (0,10 ha) en gespreid worden over het bestand (vooral op plaatsen waar enige structuurvariatie ontbreekt). In natte bossen of andere kwetsbare bosdelen, blijven kappingen waar mogelijk achterwege. Omdat het kappen er een bodemverruigende en -verstorende werking kan hebben, wordt gekapt onder gunstige omstandigheden, zoals bij langdurig vriesweer of in droge omstandigheden.

174



Figuur 4.73: Principeschets betreffende de ontwikkeling van een mozaïekvormig bospatroon d.m.v. diverse methoden van kleinschalige en gespreide (uit)kap van bomen en boomgroepen (bron: Econnection).

4.4.5. Beheer van jonge aanplantingen Alle jonge aanplantingen worden gedurende de eerste 15 jaar na de beplanting opgevolgd. Uitval van bomen wordt getolereerd voor zoverre dit niet meer dan 25 van de bestandsoppervlakte bedraagt. Indien het uitvalspercentage hoger ligt, wordt er ingeboet. D.w.z. dat de open plek opnieuw wordt ingeplant. Indien blijkt dat de uitval te wijten is aan de ongeschiktheid van de soort voor de standplaats, wordt een andere boomsoort aangeplant.



175

Jonge bossen en verjongingsgroepen worden zo nodig tegen konijnen- en hazenvraat beschermd d.m.v. het aanbrengen van een beschermingsgaas aan de stamvoet. Ook worden beschermingsmaatregelen getroffen tegen vraat en veegschade door reewild. Zowel om beheereconomische redenen, als in functie van een natuurlijke ontwikkeling, worden verplegingswerken beperkt en enkel toegepast wanneer de noodzaak zich stelt. Dit betekent dat enkel naargelang de omstandigheden wordt ingegrepen, meer bepaald wanneer de bosontwikkeling ongunstig evolueert voor de doelsoorten. Zuiveringen worden daarom enkel uitgevoerd wanneer bestandsdifferentiërende soorten een groeiachterstand dreigen op te lopen of bomen met voldoende groeipotentieel worden benadeeld. Hetzelfde geldt voor eventuele vrijstellingen. Ingrepen zijn er vooral op gericht om het aandeel van spontaan ingroeiende uitheemse soorten of schaduwboomsoorten te beperken, wanneer deze de bosevolutie benadelen en om groeimisvorming of afsterven door overwoekering van bramen of ruigtekruiden te beperken. Vrijstellingen en later ook dunningen kunnen sturend werken en secundaire bomen en boomgroepen bevoordelen of ongewenste soorten benadelen. Indien een zuivering nodig is, valt deze samen met de dunning van het bestand waartoe de verjongingsgroep behoort of waaraan deze grenst. De eerste dunning gebeurt zodra het bos zijn omslagpunt heeft bereikt. Het omslagpunt is het moment in de ontwikkeling van jong bos waarop de natuurlijke takafstoting van dominante bomen tot ongeveer 2/5 van de verwachte eindhoogte is gevorderd. De eerste dunning dient ervoor te zorgen dat volwassen bomen een voldoende diepe levende kroon behouden. Het omslagpunt is afhankelijk van de soort en de standplaats en is het moment waarop de takvrije stamlengte tot 10 meter bedraagt. Doorgaans ligt dit tussen 15 en 25 jaar na de aanplanting. In het geval van natuurlijke verjonging wordt dezelfde methodiek gevolgd, al is het dan vooral in functie van een inheemse bosontwikkeling en een gediversifieerd mengverband. De verpleging van de natuurlijke verjonging beperkt zich tot het vrijstellen van kwalitatief goede bomen en het terugdringen van de dominante (uitheemse) soorten.

4.4.6. Hak- en middelhoutbeheer Hakhout is een bosbeheervorm waarbij de bomen op een bepaalde hoogte boven de grond worden afgezet, waarna zich op de stobbe nieuwe stammen kunnen vormen. Bij middelhout wordt hakhout met hooghout gecombineerd. Dergelijk bosbestand vormt een ijle bovenetage van opgaande bomen (overstaanders), met daaronder een hakhoutlaag. In beide gevallen herhaalt het kappen zich op regelmatige tijdstippen en volgens een vaste kapcyclus. Dit betekent dat een bestand in kapvakken van elk tussen 0,25 en 0,75 ha wordt verdeeld waarbij elk vak om de zoveel jaar wordt gekapt (Figuur 4.74). De kapcyclus varieert naargelang de soort (Tabel 4.50 Kaart 4.1a: “Kapbeheer”). Zo kunnen trager groeiende soorten, zoals de Zomereik, een wat langere omlooptijd krijgen en omgekeerd (cfr. 4.5). Enkel voor de ongewenste soorten wordt een uitzondering gemaakt; hetgeen betekent dat alle (her)opschietende exemplaren van dergelijke soort bij elke kapbeurt mee worden gekapt en zo nodig bestreden (§ 4.4.7). D.w.z. dat de overgebleven of opnieuw opgeschoten exemplaren van een vorige houw wederom in de volgende kapbeurt worden meegenomen. Er wordt dus niet gewacht tot de volledige bedrijfstijd doorlopen is. De meest geschikte periode voor het afzetten van hakhout is de nawinter, maar het kan ook in het najaar. De kaploten die aansluiten op een (bos)weg of andere infrastructuur lopen bij voorkeur evenwijdig of schuin aan de weg, om steeds een scherm te behouden t.o.v. het achterliggende gebied.

176



Figuur 4.74: Principe van omlooptijden in hakhoutbeheer (bron: Econnection). Bij het middelhoutbeheer wordt een deel van de opgaande bomen overgehouden (overstaanders), waarbij ervoor gezorgd wordt dat de hakhoutstoven steeds voldoende licht krijgen. Daarom moet het aantal overstaanders beperkt blijft (gemiddeld één per 250 m²). In bepaalde gevallen kan deze bosbeheervorm als overgangsmaatregel naar een ijler loofbostype worden aangewend, waarbij bij elke kapbeurt een groter aantal stammen wordt overgehouden. Dat maakt dat initieel slechts een beperkt aantal stammen overblijft en dat het stamaantal in de loop van de tijd geleidelijk aangroeit, wat uiteindelijk resulteert in een minder open middelhoutbos of een ijl hooghoutbos. Op deze wijze worden diverse boomleeftijden in een bestand geïntroduceerd. Uiteraard kan d.m.v. dunningen ook omgekeerd vanuit een gesloten bossituatie een ijler bostype worden nagestreefd. Binnen dezelfde context wordt langsheen de spoorweg en de hoogspanningsleiding in de deelgebieden ‘Craenevenne en ‘Kneip’ een middelhoutbeheer gevoerd om een geleidelijke overgang tussen het hakhout en het gesloten bos te creëren en te onderhouden (§ 4.20.1 Figuur 4.88). Tabel 4.50: Overzicht van de hakhoutkappen44 en specificatie van de betreffende beheermaatregel. Kapbeheer

Opp. (ha)

CR1d

Bestand

hakhout

0,50

CR1j

middelhout

0,57

CR2b (zichtpunt)

hakhout

0,31

CR2c1 (rond stal)

hakhout

0,17

CR3a

hakhout

2,19

12

CR3b (Z-rand)

middelhout

0,34

12

CR3c (Z-rand)

middelhout

0,39

CR3d CR3h (Z-rand)

hakhout

0,92

middelhout

0,58

Cyclus (jaar)

Periodiciteit (jaar)

Aantal houwen

12

CR3i

hakhout

2,32

12

KE1a (rond vijver)

hakhout

0,02

12

middelhout

0,23

12

12

KN2e (Esdoorngroep)

hakhout

0,15

12

12

KN2f

hakhout

1,05

12*

3*

3*

KN3i

middelhout

1,69

12*

3*

3*

KN4a

hakhout

2,01

12

KE1a (N-rand)

44

Zonder in achtname van hakhoutkappingen voor het openhouden van de rietvegetatie in het deelgebied ‘Vijvers’ dewelke zullen gebeuren bij het regulier vijverbeheer.



177

Bestand

Kapbeheer

Opp. (ha)

Cyclus (jaar)

Periodiciteit (jaar)

MU1a (NO-hoek)

middelhout

0,14

12

12

MU1a (ZO)

middelhout

2,01

12

MU1d

middelhout

0,10

12

12

hakhout

0,14

12

12

MU1e (W-deel) MU3a (ZO-hoek)

hakhout

0,16

12

12

MU5c (W-zijde)

middelhout

3,42

12

12

MU6a

hakhout

0,59

12

OW1a (wal)

hakhout

0,18

12

VI2j

hakhout

1,05

12

ZO1c (N-bosrand)

hakhout

0,23

12

middelhout

2,44

ZO1j

Aantal houwen

Totaal: 22,35 * = cyclus 12 jaar, 3 houwen en periodiciteit van 3 jaar omhelst 1 “rustperiode” (cyclus zonder kapping).

4.4.7. Aanpak van uitheemse boom- en struiksoorten Voor het beheer van de uitheemse soorten wordt een onderscheid gemaakt tussen de park(bos)zones, het (bos)arboretum en het bosarme deel van het openluchtmuseum enerzijds en de de resterende bosdelen anderzijds. De betrokken actiezones zijn aangeduid op Kaart 4.2: “Bestrijding exoten” (+cfr. Bijlage 22). Het verwijderen, dan wel het reduceren, van het aandeel uitheemse soorten in de actiezones gebeurt in eerste instantie d.m.v. een regulier bosbeheer dat een bosomvorming beoogt (§ 4.2)45 In het beheer van de uitheemse bomen en struiken (§ 2.3.2.2 en 2.3.3.5) wordt een onderscheid gemaakt tussen: te tolereren of te behouden soorten dit zijn soorten die in een park- of plantsoenomgeving voorkomen en/of slechts in beperkte mate aanwezig zijn in het bos en daar geen noemenswaardige invloed hebben op de bosontwikkeling of fundamenteel bijdragen tot de bosdiversiteit en bosbeleving. te beperken soorten dit zijn soorten die (plaatselijk) in grotere aantallen al dan niet bestandsdekkend voorkomen; maar enkel lokaal of in beperkte mate een invloed hebben op de bosontwikkeling. Ze kunnen ook (gedeeltelijk) bijdragen tot de bosbiodiversiteit en een habitat bieden aan soorten met een bijzonder habitat, zoals bijvoorbeeld vogelsoorten en paddenstoelen van naaldbos. Ze kunnen ook om bosarboretische waarden behouden blijven, zonder dat evenwel een gericht beheer wordt gevoerd om dergelijke bestanden op langere termijn aan te houden. te bestrijden soorten dit zijn soorten met een invasief en daardoor dominant karakter. Vaak hebben ze een ongunstige invloed op de natuurlijke bosontwikkeling. Ze vereisen een gerichte bestrijding en/of opvolging. Voor deze soorten wordt een bestrijdingsbeheer ingevoerd dat er op gericht is om het aandeel van deze soorten aanzienlijk te beperken en zo mogelijk lokaal of geheel uit het bos te verwijderen.

4.4.7.1. Te tolereren of te behouden soorten Sommige soorten vormen in mindere of meerdere mate een verrijking voor het bos op ecologisch of landschappelijk vlak (zie ook Bijlage 29, Bijlage 30 en Bijlage 31). Vaak betreft het soorten waarvan (ook) oude exemplaren of bijzondere groeivormen aanwezig zijn. In het parkbosgedeelte behoren ze tot de bestandsvormende soorten en maken ze integraal deel uit van het beheer dat gericht is op een intieme soortenmenging en gediversifieerde (park)bosstructuur. In deze bestanden worden de bomen quasi individueel opgevolgd en wordt geleidelijk aan gewerkt aan de verjonging van alle soorten die er deel van uit maken. Maar ook op plaatsen buiten het parkbos, kunnen uitheemse soorten om allerlei redenen waardevol zijn en wordt hun instandhouding doch niet hun verjonging nagestreefd. Met name in het museumgedeelte, maar ook verspreid over het bosgebied, wordt hieraan bijzondere aandacht besteed. Binnen de actiezones 45

De verwijdering van uitheemse boomsoorten waarover geen overeenstemming werd bereikt in de Bijlage 29, Bijlage 30 en Bijlage 31 blijft voorwerp van een afzonderlijk advies en/of toestemming door Onroerend Erfgoed (cf. § 3.3.3, § 4.4.7, § 4.16.11 en Kaart 4.2: “Bestrijding exoten”).

178



wordt verder verjonging uitgesloten en worden enkel specifieke soorten en individuen getolereerd (bv. meerdere platanengroepen in ‘Craenevenne’).

4.4.7.2. Te beperken soorten Uitheemse soorten die bestandsvormend aanwezig zijn, worden in stamtal gereduceerd en geleidelijk aan geïntegreerd in het groter bosgeheel, dat op een meer gebiedseigen en inheemse bosontwikkeling wordt afgestemd. Hun opvolging wordt opgehangen aan het bosomvormingsbeheer (§ 4.2). Enkel recente aanplantingen (jonger dan 20 jaar) van niet-inheemse of niet standplaats geschikte soorten worden integraal verwijderd uit de bosbestanden. In de toekomst zullen ook geen uitheemse of niet standplaats geschikte boom- of struiksoorten meer worden aangeplant in de bosbestanden (voor een overzicht van de bosbestanden, zie Tabel 2.11).

4.4.7.3. Te bestrijden soorten De bestanden waar een bestrijding aan de orde is, worden vermeld op Kaart 4.2: “Bestrijding exoten”. De volgende soorten worden lokaal als problematisch voor de toekomstige bosontwikkeling aanzien: Amerikaanse vogelkers vormt in veel bestanden een probleem. In verschillende bosdelen is de soort bestandsdekkend aanwezig (Kaart 2.19: “Bedekking Amerikaanse vogelkers”). Het is in deze bestanden dat de bestrijding het eerst grondig wordt aangepakt (bedekking 50%) gevolgd door de bestanden met een aanzienlijke, maar matigere ingroei van de soort (bedekking tussen 25%-50%). De bestrijding in de minder geïnfecteerde bestanden wordt bij voorkeur opgehangen aan het reguliere kapbeheer. Concreet betekent dit dat in eerste instantie het deelgebied ‘Kneip en de daarop aansluitende zuidoostelijke bosrand van het deelgebied ‘Craenevenne wordt aangepakt. Vervolgens wordt ook de kern van Amerikaanse vogelkers in het deelgebied ‘Park samen met het aansluitende bestand CR2a aangepakt. Tegelijk worden ook de kleine en meer verspreid liggende haarden behandeld (bestanden MU5c, MU8a en ZO1b). De vraag blijft of het mogelijk is om de soort geheel uit het bos te bannen. De gefaseerde aanpak biedt alvast de mogelijkheid om een herstel van de natuurlijke struiken vegetatieontwikkeling in de meest getroffen bestanden te stimuleren. Zolang geen alternatieve bestrijdingsmethode beschikbaar is, zal voor de bestrijding gericht en gecontroleerd gebruik worden gemaakt van glyfosaat. Daar waar Amerikaanse vogelkers wordt bestreden, is nazorg van groot belang om resterende exemplaren op te ruimen. Overal waar Amerikaanse vogelkers voorkomt, wordt op systematische wijze een totaalbestrijding uitgevoerd door: het uittrekken van de jonge boompjes onder scherm, al dan niet bij wijze van nazorg. het afknikken van dunne stammen. Jonge bomen worden naar één kant getrokken en vervolgens wordt in de opgespannen stamzijde een kap aangebracht, waarna de top van de boom tenslotte naar beneden wordt geknikt. Dit kan met een speciaal daartoe ontwikkelde “afknikschaar” of met een eenvoudig kapmes. Essentieel is dat de geknikte stam deels verbonden blijft met de onderstam, waardoor de sapstroom op gang blijft. Dit onderdrukt het uitschieten van zijloten op de onderstam. het kappen en omzichtig insmeren van de stobbe van grotere (met de hand niet verwijderbare) boompjes met 7% verdunde herbicide (glyfosaat). een stambehandeling van grote(re) bomen d.m.v. de zogenaamde “hak-en-spuit-methode”. Onder een hoek van 45° worden op heuphoogte en rondom de stam met een smalle bijl inkepingen aangebracht, waarin onverdunde herbicide (glyfosaat) wordt gespoten. Amerikaanse eik wordt pas problematisch wanneer de soort bestandsdekkend aanwezig is of zich massaal verjongt. Dit is in meerdere bestanden het geval. Stamtalreductie gebeurt in de regel door selectieve dunningen waarbij Amerikaanse eik ten voordele van andere inheemse soorten wordt gekapt. In dergelijke gevallen blijft de soort (aanvankelijk) nog in het bos aanwezig maar wordt ze (verder) intensief als hakhout beheerd met de bedoeling de stobbe uit te putten. Daarvoor worden de jonge scheuten op de stobbe bij elke dunning opnieuw afgezet en wordt de stobbe steeds centraal ingekapt om waterstagnatie op de stobbe te verkrijgen hetgeen tot inrotting leidt. De bestrijding van deze soort valt vooreerst samen met deze van Amerikaanse vogelkers, waarna meer aandacht wordt gegeven aan de overige bestanden waarin verjonging van Amerikaanse eik in groter aantal aanwezig is en de groei



179

van inheemse soorten hypothekeert. Bij massale verjonging wordt per bestand nagegaan welke bestrijdingsmethode opportuun is. Dit kan bvb. gaan over het wegfrezen van de jonge scheuten of het selectief maaien van de zaailingen; al dan niet gevolgd door de aanplant van Hazelaars om d.m.v. beschaduwing hergroei in te perken. Om van een duurzaam beheer te kunnen spreken, dienen dan vanzelfsprekend ook de zaadbomen verwijderd te worden. Robinia kan een dominante positie innemen op plaatsen waar de soort zich via wortelscheuten verjongt. Bestrijding gebeurt enkel op plekken waar jonge exemplaren aanwezig zijn. Dit gebeurt door alle exemplaren te kappen en nieuwe of recente verjonging voortijdig en herhaaldelijk te maaien. Oude(re) bomen blijven vooreerst behouden. Zolang natuurlijke verjonging achterwege blijft, is een bestrijding niet nodig; temeer omdat een kapping mogelijke verjonging zou kunnen op gang brengen waardoor het tegenovergestelde effect wordt bereikt. Rododendron is enkel problematisch buiten het park(bos)gebied op plaatsen waar de soort in groter aantal aanwezig is en uitbreidt. Verwijdering van de soort is enkel mogelijk door het uittrekken van de struiken. De bestrijding wordt, waar mogelijk, gekoppeld aan het kapbeheer en wordt nadien regelmatig opgevolgd om tijdig (nieuwe) verjonging te onderdrukken.

4.4.8. Nietsdoen In enkele bestanden wordt ervoor geopteerd om een gericht bosbeheer achterwege te laten en enkel in noodgevallen in te grijpen. Aanleiding hiertoe is een kwetsbare bodemsituatie of een gunstige uitgangssituatie voor spontane bosontwikkeling. De bosbestanden die onder dit regime vallen zijn: CR1k2 (N-hoek), CR3f, KE1a (rond kerk), MU2d, PA1b, VI1d en VI3c (Kaart 4.1a: “Kapbeheer”). Voormelde aanduiding sluit niet uit dat naderhand ook elders in het gebied een beheer van nietsdoen wordt ingevoerd, nadat een gunstige uitgangssituatie is bereikt (cfr. 4.4.11 en 4.4.12).

4.4.9. Onderhoudskap Onderhoudskappen zijn gerichtte en doorgaans zeer verscheiden kappingen die ertoe dienen om een bepaalde situatie te behouden (bv. openhouden van een open bosplek). Ze worden enkel toegepast wanneer de noodzaak zich stelt en houden rekening met de bosdynamiek. D.w.z. dat een bepaalde mate van verbossing wordt getolereerd om een zo groot mogelijk diversiteit aan bossituaties te verkrijgen en in stand te houden.

4.4.10. Aanplanten (secundaire) boomsoorten Natuurlijke verjonging impliceert vaak dat de dominante boomsoorten, die ten voordele van andere boomsoorten in stamtal werden gereduceerd, zich vanuit de natuurlijke verjonging opnieuw in een bestand vestigen en opnieuw de gewenste soorten gaan onderdrukken. Anderzijds verjongt de ene soort zich al gemakkelijker of sneller dan een andere soort, al naargelang deze reeds in het bos aanwezig is of reeds van nature een (co-)dominante positie in het bos inneemt. Secundaire soorten blijven hierdoor op veel groeiplaatsen achterwege. Daarom wordt ervoor geopteerd om verspreid over het boscomplex, vooral daar waar ze geheel ontbreken of slechts beperkt aanwezig zijn, secundaire boomsoorten op kunstmatige wijze in te brengen d.m.v. aanplanting in kleine groepen, afhankelijk van de grootte van de groepenkap (Kaart 4.1a: “Kapbeheer”). Op basis van de PNV-kaart (Kaart 2.12: “Potentieel natuurlijke vegetatie”), de verklarende tekst bij de BWK, de natuurtypen in Vlaanderen, de bosvegetatietypering die volgt uit de bosinventarisatie en de aanwezige/gewenste habitattypes (Kaart 3.2: Habitatrichtlijntypes” en Kaart 4.12: “Toekomstige habitattypes”), is een indicatieve lijst opgesteld van boom- en struiksoorten die geschikt zijn voor (her)bebossing. De soorten zijn in categorieën opgesplitst al naargelang enige voorzichtigheid is gewenst bij de keuze van het plantmateriaal (zie Bijlage 28). Afhankelijk van het vegetatietype komen in het plangebied de volgende soorten in aanmerking: Beekbegeleidend bos -

180

Europese vogelkers (Prunus padus



-

Gelderse roos (Opulus viburnum

-

Gewone es (Fraxinus excelsior

-

Gewone esdoorn (Acer pseudoplatanus

-

Steeliep/Fladderiep (Ulmus laevis

-

Zomereik (Quercus robur

-

Zwarte els (Alnus glutinosa

Eiken-Beukenbos -

Beuk (Fagus sylvatica

-

Bosroos (Rosa arvensis

-

Brem (Sarothamnus scoparius

-

Eenstijlige meidoorn (Crataegus monogyna

-

Gewone esdoorn (Acer pseudoplatanus

-

Haagbeuk (Carpinus betulus

-

Hazelaar (Coryllus avellana

-

Hondsroos (Rosa canina

-

Hulst (Ilex aquifolium

-

Ratelpopulier (Populus tremula

-

Ruwe berk (Betula pendula

-

Sporkehout (Rhamnus frangula

-

Sleedoorn (Prunus spinosa

-

Veldesdoorn (Acer campestre

-

Wilde lijsterbes (Sorbus aucuparia

-

Winterlinde (Tilia cordata

-

Zoete kers (Prunus avium

-


Eiken-Berkenbos -

Boswilg (Salix caprea

-

Ratelpopulier (Populus tremula

-

Ruwe berk (Betula pendula

-

Sporkehout (Rhamnus frangula

-

Wilde lijsterbes (Sorbus aucuparia

-

Wintereik (Quercus petraea

-

Zachte berk (Betula pubescens

-


Bij bebossing wordt bij voorkeur gebruik gemaakt van autochtoon plantmateriaal dat afkomstig is uit de regio, althans voor zover dit beschikbaar is. Aanplanting van Steeliep kan enkel gebeuren na advies door het INBO. De gemiddelde plantafstand verschilt per soort. In geval van gesubsidieerde bebossingen moet met de door de subsidiërende overheid opgelegde minimumafstanden rekening gehouden worden. Bij grotere aanplantingen kan een wildbescherming worden overwogen. Ook in de struiklaag kan een kunstmatige introductie van enkele struiksoorten plaatsvinden wanneer een spontane vestiging of een natuurlijke struikontwikkeling (met inheemse soorten) in zijn geheel achterwege blijft. Dit kan in veel kleinere groepen (< 0,1 ha) dan voor de bomen en vaak volstaat een verspreide aanplanting.



181

4.4.11. Beheer van moerasbos Het beheer van de boszones die als moerasbos zijn aangeduid, beperkt zich tot een gericht uitkapbeheer van ongewenste soorten (doelsoorten zijn o.a. Zwarte els en berk). Het heeft veel gemeen met een plenterkap (§ 4.4.3.4) en resulteert in een beheer van nietsdoen (§ 4.4.8). Initieel bestaat ook de mogelijkheid om in de gelijkvormige bestanden d.m.v. een eenmalige hakhoutkap (§ 4.4.6) enige structuur- en leeftijdsdifferentiatie aan te brengen (Kaart 4.1a: “Kapbeheer”).

4.4.12. Beheer van beekbegeleidend bos Het beheer van de boszones die als beekbegeleidend bos zijn aangeduid, sluit initieel aan op het beheer van de bestanden waarvan zij deel uitmaken. D.w.z. dat in een brede, maar in breedte wisselende strook langs beide zijden van de bosbeek een selectieve dunning wordt verricht ten nadele van exoten en gebiedsvreemde soorten (met uitzondering van de oude bomen en met doelsoorten zoals Gewone es en Zomereik). Van zodra een gebiedseigen beekbegeleidend bos tot stand is gekomen, wordt een beheer van nietsdoen (§ 4.4.8) ingesteld. De mogelijkheid wordt echter opengehouden om kleinschalige kappingen te verrichten van bomen die de goede waterafvoer belemmeren (Kaart 4.1a: “Kapbeheer”).

4.5. Kapregeling In het merendeel van het plangebied wordt een hooghoutbeheer gevoerd (Kaart 4.1a: “Kapbeheer” en Kaart 4.1b: “Beheergebieden”). De enige uitzondering hierop vormen de hak- en middelhoutbestanden (§ 4.4.6). Door de geleidelijke overschakeling naar een gevarieerd uitkapbeheer wordt gestreefd naar een ijl(er) bostype met een belangrijk aandeel laagblijvende bomen en struiken. Omwille van de kwetsbaarheid van vele bosbodems, worden waar mogelijk kappingen achterwege gelaten of enkel kleinschalig uitgevoerd en zonder noemenswaardige beschadigingen toe te brengen. Kappen en uitslepen dient dan ook steeds bij gunstige condities te gebeuren en volgens vaste uitsleeppistes. Op de plaatsen waar een kapbeheer wordt gevoerd, worden voor het hooghoutbeheer de gangbare omlooptijden aangehouden, d.w.z.: 12 jaar voor hooghout loofbos en gemengd loof-/naaldbos ouder dan 30 jaar, met een facultatieve dunning om de jaar; jaar voor naaldbos en hooghout jonger dan 30 jaar, met een facultatieve dunning om de jaar. Voor het hak- en middelhout wisselen de omlooptijden naargelang de boomsoortensamenstelling en de beheerdoelstellingen (§ 4.4.6). Er worden geen bedrijfstijden gepland, met uitzondering van enkele gevallen waarin een eindkap van Populier is voorzien op een bestandsleeftijd van minimum 25 jaar (bestanden HE1d2 en CR2d). Het inbrengen van verjongingsgroepen bepaalt in sommige gevallen mee de kapregeling. Groepenkap is lokaal een belangrijke beheermaatregel in de bosomvorming (§ 4.2). De kappingen worden verdeeld over beheerblokken (zie Kaart 4.1b: “Beheergebieden”), nl.: 1. Blok 1 deelgebieden ‘Vijvers’, ‘Museum en ’Herkenrodeplaats’; 2. Blok 2 deelgebieden ‘Park’, ‘Zonhoverkant’ en ‘Wik’ 3. Blok 3 deelgebieden ‘Craenevenne en ‘Kneip’; De kapregeling is terug te vinden in Bijlage 32. Uitzonderingen worden gemaakt voor bomen die: uit fytosanitaire overwegingen moeten worden afgevoerd; een bedreiging vormen voor de eigenaar/beheerder, de bosarbeiders of de bosbezoekers; een belangrijke hindernis vormen voor de ontwikkeling van waardevolle bos- of parkelementen; de toegangswegen belemmeren of andere voorzieningen afsluiten. Dergelijke “noodkappingen” zijn onderworpen aan een meldingsplicht bij het ANB.

182



4.6. Bosexploitatie Voor de exploitatie wordt gebruik gemaakt van de talrijke boswegen die het gebied doorsnijden. Deze volstaan om vanuit alle hoeken van het bos het ruimen van bomen mogelijk te maken zonder dat de machines, die voor exploitatie worden ingezet, de boswegen moeten verlaten. Voor het uitslepen van bomen kunnen zowel de hoofd- als zijwegen worden gebruikt. Voor het laden van bomen mogen echter alleen de hoofdwegen worden gebruikt (zie Kaart 2.15: “Wegeninfrastructuur en nutsvoorzieningen”). Beschadigde boswegen worden in hun oorspronkelijk staat hersteld. Bij bosruimingen in kwetsbare (doorgaans natte) zones, wordt gebruik gemaakt van aangepaste apparatuur (bv. lier, paard, lagedrukbanden of bodemplaten) die bodembeschadiging uitsluiten of op zijn minst beperken. In het geval ernstige bodembeschadiging niet kan verhinderd worden, blijven de bomen in het bestand liggen. Tot de meest kwetsbare boszones behoren alle bestanden langsheen de bosbeken en in de kwel- en moerasgebieden. In de regel betreft het bestanden waar een plenterkap of een beheer van nietsdoen is voorzien. In alle bestanden geldt een schoontijd van april tot en met 30 juni. Gedurende deze periode worden geen kappingen of ruimingen uitgevoerd. De schoontijd wordt om natuurbeschermingsredenen van maart tot 31 juli uitgebreid in de deelgebieden ‘Vijvers en ‘Wik’

4.7. Brandpreventie De kans op bosbrand is in het gebied eerder gering. Er worden daarom geen specifieke maatregelen genomen voor brandpreventie. Bij bosbrand of dreiging van bosbrand kunnen de hulpdiensten gebruik maken van de bestaande boswegeninfrastructuur. De meeste bosdelen zijn via de hoofdboswegen snel en gemakkelijk bereikbaar (Kaart 2.15: “Wegeninfrastructuur en nutsvoorzieningen”). In het openluchtmuseum en het parkgedeelte zijn brandvoorzieningen aanwezig.

4.8. Open plekken Het beheer rond open plekken in bosverband wordt grotendeels opgehangen aan de landschappelijke structuurontwikkeling die van toepassing is op het geheel van het plangebied (Kaart 4.4: “Landschapsbeheer (uitgezonderd KLE’s)”). Concreet betekent dit dat bestaande open plekken in stand worden gehouden en dat nieuwe open plekken en halfopen bosontwikkelingen beheermatig tot stand komen (Tabel 4.51) en gedeeltelijk aansluiten op het bosrandbeheer (§ 4.9) en ruigtebeheer (§ 4.16.5.4). Tabel 4.51: Overzicht van het beheer van de (half)open plekken in het plangebied. Bestand

46

Opp. (m²)

Beheerdoelstelling

CR1g

2446,56

Bosrandinbreiding 46

CR1j

1425,07

Bosrandinbreiding

CR1l

15355,37

Ruigte

CR2b

8375,71

Bosranduitbreiding

CR2c1

2293,51

Bosranduitbreiding

CR2c3

4168,96

Bosranduitbreiding

CR2d

8013,93

Bosrandinbreiding

CR2d

576,94

Poel

CR2e

6237,96

Bosrandinbreiding

CR2f

7714,12

Bosranduitbreiding

CR3e

1071,31

Bosrandinbreiding

HA1a

6052,96

Bosranduitbreiding

Opmerking

Vervolgbeheer

Cfr. § 4.9.2.



183

Bestand

Opp. (m²)

Beheerdoelstelling

Opmerking

Vervolgbeheer

HE1d1

2660,88

Bosranduitbreiding

HE1d2

1643,00

Bosranduitbreiding

HE1d3

2124,50

Bosranduitbreiding

HE1d4

218,19

Bosranduitbreiding

HE1d6

952,36

Bosranduitbreiding

HE2c

4165,83

Bosranduitbreiding

MU1a

4796,84


MU4a

1346,61

Bosrandinbreiding

PA2c

2467,42

Bosrandinbreiding

PA2h

8555,12

Bosranduitbreiding

PA4d

27900,47

Plenterkap

50% v.d. opp. (Z) met bedekking <50%


25% v.d. opp. (N) met bedekking <50%


Opp.


50% v.d. opp. met bedekking <50%

PA4e

11862,53

Dunnen

PA5b

2680,12

Bosranduitbreiding

PA5k

280,50

Poel

VI2h

3797,02

Bosranduitbreiding

VI2n

1103,12

Groepenkap

ZO1c

1016,73

Bosranduitbreiding

ZO1d

7783,60

Selectief dunnen

50% v.d. opp. (O) met bedekking <50%


ZO1e

31512,84

Dunnen

25% v.d. opp. (W) met bedekking <50%


Totaal:

180600,10

Correctie:

127828,10

beoogde grootte open plek

Het geheel van deze maatregelen resulteert in een totale oppervlakte aan “open” bosgebied van 12,78 ha ofwel 4,58% van de totale bosoppervlakte (nieuw te bebossen zones mee in rekening gebracht). Rekening houdend met de gehele oppervlakte van het domein Bokrijk met een natuurgericht beheer47 krijgt 31,63% van hiervan een open gebiedsfunctie. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen de bestendige bosvrije oppervlakten of stroken in functie van natuurbehoud of -ontwikkeling en de bestendige bosvrije oppervlakten of stroken in functie van bosrecreatie en recreatieve uitrustingen binnen het bos. Alvorens een open terrein als een open plek binnen het bos in functie van natuurbehoud kan beschouwd worden, moet ze voldoen aan elk van de volgende voorwaarden: 1. bedekkingsgraad 50%. 2. in functie staan van natuurbehoud in het bos, inclusief open waterpartijen zoals vennen, poelen, e.d. Wildakkers worden bv. niet beschouwd als open plek in functie van natuurbehoud, omdat deze enkel als voederplaats voor wild dienen; open plekken waar wild komt grazen, komen daarentegen wel in aanmerking indien deze beheerd worden in functie van natuur. 3. het open terrein wordt voor minstens de helft van de omtrek omgeven door bos en dit bos heeft een minimale breedte van 100m t.o.v. een andere open plek. 4. de oppervlakte is maximaal ha. Bestaande bestendige bosvrije oppervlakten of stroken in functie van bosrecreatie vallen onder de toepassing van het Bosdecreet wanneer ze kunnen beschouwd worden als deel uitmakend van het bos. De terreinen die voorzien zijn voor de aanleg of het herstel van bosovergangen en oevers in bosgebied, kunnen aan de open plekken worden toegevoegd. Voor de aanleg van nieuwe open plekken wordt meestal vertrokken van natuurlijke situaties die het gevolg zijn van windval en bomensterfte.

47

Hiervoor werd de gehele oppervlakte van de verschillende bestanden genomen (534,37 ha) en hierbij werden het Wik en de infrastructuurgebonden elementen (parkings, gebouwen, e.d.) in mindering gebracht (resulteert in 334,56 ha).

184



De open bosplek in bestand CR1l (§ 4.16.5.1) wordt door middel van zeer extensieve stootbegrazing open gehouden, met als doel een wastinelandschap te creëren.

4.9. Gradiënten en bosrandontwikkeling 4.9.1. Gradiënten In het geheel van het bos wordt een grotere structuurvariatie nagestreefd door een afwisseling van gesloten en ijle bostypen, een diversificatie van boomleeftijden (door verjonging en behoud van oude bomen), toepassing van diverse beheermethoden en het behoud en de ontwikkeling van bosdifferentiërende biotopen en elementen. Daarvoor wordt, waar mogelijk, ingespeeld op de abiotische omstandigheden die grotendeels gerelateerd zijn aan bodemverschillen. De keuze van de te ontwikkelen bostypen en de beheermethoden worden hierop afgestemd en maken in grote lijnen een onderscheid tussen de natte/vochtige gronden in de vallei en de drogere, iets hoger gelegen gronden. Door de veelzijdige terreinstructuur zijn tal van mogelijkheden aanwezig om gradiënten te ontwikkelen. Op de plaatsen waar wateropstuwing plaatsvindt, wordt een terreineigen bosontwikkeling nagestreefd die aansluit op deze van het broekbos. In de overgangszone naar het open gebied gaat bijzondere aandacht naar randontwikkelingen. Dergelijke randsituaties worden veelal opgehangen aan het creëren en versterken van de bosranden, maar vallen soms ook samen met andere opportuniteiten zoals de natte bodemomstandigheden langs de beken (§ 4.4.12 en 4.4.11) of de veiligheidsrichtlijnen rond nutsleidingen (§ 4.20.1). Ook de herinrichting van het deelgebied ‘Vijvers biedt in deze vele mogelijkheden (§ 4.19.2.2). In voorkomend geval, wordt ervoor gezorgd dat de aansluiting op het bos geleidelijk aan verloopt door verweving van de kenmerkende elementen van de verschillende biotopen in zogenaamde “overgangsbiotopen”. De gradiënten dienen ook voor een verwevenheid van de bestanden te zorgen, althans daar waar duidelijke grensafbakeningen overbodig zijn. Middels een op de bestandsranden gericht kapbeheer worden de scherpe scheidingslijnen opgeheven.

4.9.2. Bosranden Om het gebrek aan (goed ontwikkelde) bosranden te compenseren, worden op verschillende plaatsen bosranden gecreëerd. Dit gebeurt grotendeels door beheertechnische ingrepen die in enkele gevallen worden aangevuld met kunstmatige struikbeplantingen. Er worden twee methoden voor bosrandontwikkeling toegepast (Figuur 4.75), nl.: bosrandinbreiding de bestaande rand van het bos wordt geheel of gedeeltelijk (in)gekapt om plaats te maken voor de groei (aanplanting) van struiken en voor spontane vegetatieontwikkeling. Om enige structuur te verkrijgen gebeurt dit over een wisselende breedte die doorgaans varieert tussen 2m en 10m. Alle reeds aanwezige inheemse struiken blijven behouden. Bijzondere soorten en groeivormen van bomen worden eveneens gespaard maar mogen geen aaneengesloten strook vormen. Het gaat dus hoofdzakelijk om solitaire exemplaren of kleine groepen die aansluiten op het bos. Sommige exemplaren kunnen in hakhout worden omgezet. bosranduitbreiding aansluitend op de bestaande rand van het bos wordt een grillige bosrand aangelegd. Hiervoor wordt een mantel van struiken van wisselende breedte langsheen de rand aangeplant. Aansluitend hierop wordt een open grondstrook uit gebruik genomen om hierop een spontane vegetatieontwikkeling mogelijk te maken. In sommige gevallen kan de kruidenontwikkeling initieel door maaien (in het geval van verruiging) worden bijgestuurd of voorbereid. Aansluitend hierop kunnen, bij voorkeur vruchtdragende, solitaire bomen of kleine boomgroepen bevoordeeld of eventueel aangeplant worden.



185

Figuur 4.75: Toepassing van bosrandinbreiding en -uitbreiding als techniek voor een gevarieerde bosrandontwikkeling (bron: Econnection). De bosranden liggen grotendeels aan de buitenrand van het bos, maar daarnaast is ook voorzien in enkele interne bosranden die omsloten worden door bos. De stroken die geschikt zijn om een bosrandvegetatie te ontwikkelen of aan te leggen, worden in Tabel 4.51 opgesomd en zijn aangeduid op Kaart 4.4: “Landschapsbeheer (uitgezonderd KLE’s)”. De belangrijkste grootschalige bosrandontwikkelingen situeren zich in: 1. het deelgebied ‘Herkenrodeplaats’. Rondom het begrazingsblok en de spoorweg wordt een randstructuur ontwikkeld die enerzijds een scherm opwerpt tegenover de parkeerinfrastructuur ten noorden en de spoorweg ten zuiden. Concreet betekent dit dat volgende beheer- en inrichtingswerkzaamheden worden uitgevoerd: a. Aansluitend op de noordelijke rand van de bestanden HE1d1, HE1d3 en HE2c evenals op de westelijke rand van de bestanden HE1d1 en HE1d2 en op de oostelijke rand van bestand HE2c wordt een in breedte wisselend bosrand aangelegd die uitloopt in het begrazingsblok. b. De populierenrijen in het begrazingsblok worden, op enkele individuele exemplaren (vooral van oude klonen) in de randen na, integraal gekapt. In de plaats daarvan worden verspreid en deels aansluitend op de randen individuele bomen en boomgroepen van verschillende omvang aangeplant. Kleine boomgroepen worden onregelmatig en in een ruim plantverband aangeplant zodanig dat ze breed kunnen uitgroeien. Vooral Zomereik en Winterlinde komen in aanmerking; maar ook soorten zoals Okkernoot, Haagbeuk, Gewone es, Grauwe abeel, Fladderiep, Beuk, Gewone esdoorn en Tamme kastanje, evenals enkele hoogstammige fruitbomen van oude rassen zijn te overwegen. Omdat er dieren in de weide lopen, worden alle bomen beschermd met een stamafrastering. c. De houtkant die het weggetje op de grens met de bestanden HE1d6 en HE2c langs beide zijden omzoomd, blijft behouden en krijgt een uitkapbeheer waarbij vooral Amerikaanse eik en Amerikaanse vogelkers worden afgezet ten voordele van andere soorten. d. De bestaande, niet geheel aaneengesloten houtkant langsheen de zuidelijk gelegen weg, die evenwijdig aan de spoorweg loopt, wordt omgevormd. De lijnvormige structuur blijft behouden maar zal bestaan uit een afwisseling van struiken en open kruidenrijke en grazige stukken waarin af en toe een boom kan doorgroeien (Figuur 4.76 en b.). Deze structuur is te bekijken in afwisseling met de evenwijdig lopende houtkant langsheen de spoorweg, waar een hakhoutbeheer de wegbegeleidende structuur kan versterken maar waarvoor afspraken moeten worden gemaakt met de verantwoordelijke beheerder Infrabel (§ 4.20.1.2). Initieel worden de Amerikaanse eiken en Amerikaanse vogelkersen die het merendeel van de huidige

186



e. f.

houtkant innemen gekapt en vervolgens behandeld tegen heruitschieten (§ 4.4.7.3). De reeds aanwezige inheemse struiksoorten blijven allemaal behouden en op plaatsen waar grote gaten vallen in de houtkant, ofwel het struikenaandeel en/of de -soortendiversiteit beperkt is, kunnen lokaal kleine struikengroepen van andere inheemse soorten worden bijgeplant. De grasberm wordt met tussenpozen van drie jaar gemaaid; d.w.z. dat jaarlijks op willekeurige wijze een derde deel van de berm wordt gemaaid (Figuur 4.76 c.). De oostelijke en noordelijke uitloper van bestand HE2c worden bebost. Het bestand HE1c en de voormalige, gehavende populierenaanplant in de zuidwestelijke hoek van bestand HE1d2 worden allebei (her)bebost.

Figuur 4.76: Principe van een open houtkant met grazige en kruidige stukken en een afwisseling van laag en hoog groeiende struiken en een enkele boom. De onderste lijn illustreert het in periodiciteit wisselende maaibeheer overeenkomstig de groei en ruigheid van de vegetatie (ruigtebeheer). 2. het deelgebied ‘Craenevenne en langsheen de spoorweg op de overgang naar het deelgebied ‘Kneip’. De bosstrook die ligt tussen het begrazingsblok en de spoorweg wordt lokaal open gekapt en de randen worden overeenkomstig ingericht. Concreet betekent dit dat volgende beheer- en inrichtingswerkzaamheden worden uitgevoerd: a. De bosbestanden CR3b en CR3h worden initieel (verder) gedund en krijgen vervolgens een plenterkap; hetzelfde staat te gebeuren met CR3c maar de plenterkap valt buiten de huidige plantermijn. b. Bestand CR3e krijgt een eindkap (met behoud van de inheemse boomsoorten) en wordt volledig inheems bos, met een geleidelijke bosovergang langsheen de noordelijke rand en dit door het hanteren van een breed plantverband en de aanleg van een brede, grillige bosrand aansluitend op het grasland. CR2d krijgt eveneens een eindkap en wordt vervangen door een ijl en ruim aangeplant bos met een wastine-achtige randstructuur. c. Bestand CR3a wordt omgezet in hakhout en loopt door in een brede kapstrook langsheen de spoorweg in de zuidelijke rand van de bestanden CR3b, CR3c en CR3h die over de gehele lengte aansluit op bestand CR3j. De bestandsranden worden gebruikt om een grillige



187

d.

e.

f.

g. h. i.

j. k.

l.

188

overgang van wisselende breedte tot stand te brengen tussen de kapstrook CR3j langsheen de spoorweg en het meer gesloten bos ten noorden daarvan (Figuur 4.77). Bestand CR3j langs de spoorweg, wordt als hakhout verder beheerd en wordt verbreed met de voormelde bosrandstrook; zodanig dat deze een grillig en in breedte wisselend verloop krijgt. Hetzelfde gebeurt bvb. ook aan de zuidzijde van de spoorlijn, in bestand KN4a. Deze maatregel komt tegelijk tegemoet aan de wettelijke verplichting om een veiligheidszone in stand te houden langsheen de spoorweg (§ 4.20.1.2.). In de bosrand kan het hakhout overgaan in middelhout. Voormelde hakhoutstroken lopen verder door onder de hoogspanningsmast in de bestanden CR3d (noordwaarts) en KN2f (zuidwaarts). Deze maatregel komt tegelijk tegemoet aan de wettelijke verplichting om een opgaande boomvegetatie onder elektriciteitsleidingen onder bedwang te houden (§ 4.20.1.1). Beide stroken krijgen een onregelmatig verloop; d.w.z. dat ze in breedte variëren en de randen uitlopen in de aangrenzende bestanden. In de rand kan het hakhout overgaan in middelhout. In de noordelijke rand van de bestanden CR1g en CR1j worden enkele bomen voorzichtig uitgekapt om een struikontwikkeling toe te laten. De kapping omvat ook de (geleidelijke) vrijstelling van de Platanen die in de bosrand groeien en oorspronkelijk behoren tot de aangrenzende bomenweide. Bestand CR3f werd tot voor kort begraasd en wordt uitgerasterd voor bosherstel. In de gaten die in de rand zijn ontstaan kunnen verspreid struiken worden ingeplant om het bosherstel te stimuleren. In de oostelijke helft van bestand CR3g wordt een bebossing uitgevoerd die de verbinding maakt tussen de bestanden CR3f en CR3h. Bestand CR1l is een spontane verbossing van een kapvlakte die als open bosplek met een wastine-achtig karakter in stand wordt gehouden. Concreet omhelst dit een regelmatige hakhoutkap van boom- en struikopslag (ook in de bestandsrand), waarbij alle ongewenste soorten (doorgaans Amerikaanse vogelkers) worden bestreden (§ 4.4.7.3). De zuidelijke rand van de graspercelen CR2b en CR2c3 wordt van een bosrand voorzien die aansluit op de aangrenzende bosbestanden CR3b en CR3c (al dan niet aangevuld met een sterke dunning in de noordelijke rand om de bosovergang te versterken. In bestand CR1m wordt de groepenkap voortgezet om de omvorming te voltooien. De herbebossing die daarop volgt, dient om een bosovergang te creëren en de naastliggende open plek (bestand CR1l) te omkapselen. In het bestand wordt een ijl bosverband nagestreefd. Voormelde groepenkap wordt om dezelfde reden ook in bestand CR1i uitgevoerd, vooreerst in de noordelijke en oostelijke rand. Het noordelijk deel van het bestand wordt bovendien uitgerasterd om het westelijk deel van het begrazingsblok aan te sluiten op het oostelijk deel. In dit bestandsdeel zal dan bosbegrazing plaatsvinden (§ 4.16.5.1). Aansluitend op de zuidelijke bosrand van de bestanden CR2a en CR2e worden solitaire bomen en kleine boomgroepen aangeplant. Voor de solitaire bomen worden Zomereik en Winterlinde gebruikt; terwijl voor de boomgroepen teruggevallen wordt op oude, hoogstammige fruitboomrassen van Appel en Peer. In de rand van CR2e worden kleine groepen vruchtdragende inheemse struiken aangeplant.



Figuur 4.77: Inrichting van een grillige en in breedte wisselende bosrand een combinatie van bosrandinbreiding (bovenste strook) en -uitbreiding (onderste strook) (bron: Econnection). 3. het deelgebied ‘Zonhoverkant’. Er wordt gestreefd naar een kleinschalige en open bebossing als overgang tussen bos en open landbouwgebied. Concreet betekent dit dat volgende beheer- en inrichtingswerkzaamheden worden uitgevoerd: a. De beplanting in bestand ZO1c blijft slechts behouden in de mate dat hierdoor het open terreinkarakter wordt gehandhaafd. Toekomstige boom- en struikontwikkelingen bouwen voort op de reeds aanwezige beplantingen en concentreren zich in de rand van het perceel met de bedoeling de open kern te omkapselen en langs de westzijde een geleidelijke overgang naar het bos (bestanden ZO1a en ZO1b) te creëren. Dit bos wordt naar een middelhoutbos omgevormd (§ 4.4.6). Aansluitend op de rand van bestand ZO1b zal bijkomend een bosrand worden aangelegd. b. In de noordelijke houtkant wordt een extensief (uit)kapbeheer gevoerd (§ 4.16.2.1), zodat deze structuurrijker kan worden in hoogte, breedte en soortensamenstelling. c. De aanwezige bomenrijen van Acacia worden verwijderd. Ook wordt verjonging of verspreiding van andere uitheemse soorten (bv. Paardenkastanje) voorkomen en zo nodig (mechanisch) bestreden. Om de hiervoor vermelde maatregelen (1d en 2e) evenwijdig aan de spoorweg te optimaliseren, wordt overleg gevoerd met de spoorwegbeheerder Infrabel zodanig dat een gelijkaardig beheer wordt gevoerd in de spoorwegberm. Hetzelfde staat te gebeuren met de elektriciteitsnetbeheerder Elia voor de bosstroken (CR3d en KN2f) onder de hoogspanningsleiding (§ 4.20.1.1).

4.9.3. Gradiëntversterkende maatregelen 4.9.3.1. Solitaire bomen en boomgroepen In de rand van het bos worden op enkele plaatsen alleenstaande bomen of kleine bomengroepen al dan niet gecombineerd aangeplant. In het geval van bomengroepen worden de bomen op een ruime en wisselende afstand van elkaar (gemiddelde tussenafstand minimaal 10 15 m) geplaatst, zodanig dat een uniforme plantstructuur wordt vermeden. De reeds aanwezige solitaire bomen en bomengroepen die moeten worden onderhouden, worden weergegeven op Kaart 4.5: “Beheer van kleinschalige landschapselementen” en worden opgesomd in 2.3.6. Ze worden onderhouden conform het beheer voor oude bomen (§ 4.11.2); d.w.z. dat ze regelmatig worden opgevolgd en dat indien nodig ingrepen worden uitgevoerd om de boom of bomengroep te behouden. Daartoe behoren ook het voorbereidend onderzoek naar de kwaliteit van de boom en/of zijn groeiplaats (incl. verslag).



189

Grootschalige(re) aanplantingen worden voorzien binnen de begrazingseenheden en maken deel uit van de gradiëntontwikkelingen die onder 4.9.2. worden besproken. In de westelijke rand van de parkbosbestanden (PA5b en PA5e) en in het openluchtmuseum (o.m. aan de westkant van HA1a) worden eveneens kleine boomgroepen en solitaire bomen als bosovergang aangelegd (Kaart 4.4: “Landschapsbeheer (uitgezonderd KLE’s)”).

4.9.3.2. Bomenweiden Bomenweiden zijn beplantingen van bomen op een ruime afstand van elkaar. Dergelijke bomenweide komt momenteel in bestand CR1h voor en bestaat uit grillige groepen Platanen. Enkele van deze bomen groeien in de rand van het bos (bestanden CR1g en CR1j) en moeten voorzichtig en geleidelijk worden vrijgesteld van omstaande bomen. Ook het bestand PA5f is momenteel als bomenweide te aanzien, maar dit is het gevolg van verregaande kapping gevolgd door (over)begrazing (voormalig dierenpark). Omdat deze geen meerwaarde biedt aan het gebied, wordt tussen de bestaande beplanting verder aangeplant zodanig dat dit wederom een volwaardig bosperceel wordt. Gezien de intensieve begrazing die op de grond heeft plaatsgevonden, wordt een zware vegetatieverruiging verwacht, waardoor de eerste jaren mogelijk een maaibeheer moet worden gevoerd in het geval de jonge beplanting overwoekerd wordt (§ 4.4.5). Tot op zekere hoogte zijn ook de beheereenheden HE1d6 en HE2c als bomenweiden te beschouwen vanwege de vele bomenrijen van Populier. Omwille van de herinrichting van dit gebied wordt het merendeel van deze bomen gekapt en zal in de plaats daarvan een meer gespreide aanplanting van solitaire bomen en bomengroepen plaatsvinden (§ 4.9.3.1).

4.10. Specifieke maatregelen ter bescherming van fauna en flora 4.10.1. Flora 4.10.1.1. Inbrengen van stinzenplanten Stinzenplanten zijn plantensoorten die van nature niet bij ons voorkomen, maar van elders vaak vanuit Zuid- of Oost-Europese landen zijn geïntroduceerd. Ze worden meestal in een park(bos)omgeving van kastelen, kloosters, hoeves en andere landgoederen aangeplant. Daar groeien ze in een verwilderde vorm verder. Onder hen zitten heel wat winter- en voorjaarsbloeiers, omdat ze in een schaduwrijke omgeving groeien. De meeste soorten zijn hemicryptofyten, ofwel planten die overwinteren met knoppen vlak boven de grond. Het openluchtmuseum (enkel in pastorietuinen en op plaatsen waar ze cultuurhistorisch thuishoren) en het park48 bieden mogelijkheden om stinzenplanten te introduceren (indien schade aan de inheemse fauna flora vermeden wordt). Volgende soorten komen hiervoor in aanmerking (Kaart 4.4: “Landschapsbeheer (uitgezonderd KLE’s)”): Boerenkrokus (Crocus tommasinianus)* Bonte krokus (Crocus vernus)* Bosanemoon (Anemone nemorosa Gevlekte of Italiaanse aronskelk (Arum maculatum of Arum italicum Gewoon sneeuwklokje (Galanthus nivalis)* Holwortel (Corydalis cava Kleine maagdenpalm (Vinca minor Knikkende vogelmelk (Ornithogalum nutans 48

Voor de afbakening van het park wordt verwezen naar Bijlage 22 en Kaart 4.2: “Bestrijding exoten”.

190



Lelietje-van-dalen (Convallaria majalis)* Lente- of Zomerklokje (Leucojum vernum of Leucojum aestivum)* Maarts viooltje (Viola odorata)* Oosters nieskruid (Helleborus orientalis Vingerhelmbloem (Corydalis solida Winterakoniet (Eranthis hyemalis)* Wilde narcis (Narcissus pseudonarcissus)* Initieel worden de soorten slechts in kleine aantallen aangeplant om na te gaan in welke mate ze aanslaan en tot bloei komen. In een tweede fase worden de soorten die zich goed aan de groeiomstandigheden hebben aangepast, verder aangeplant. Dit gebeurt verspreid over meerdere plantjaren. Uiteindelijk is het de bedoeling om verspreid over het park diverse groeiplaatsen te creëren die zich dan naderhand vanzelf verder uitbreiden (zonder echter de van nature aanwezige flora in de buurbestanden te vervalsen of domineren). De aanplanting gebeurt in eerste instantie in de parkbossen met enige lichtinval (halfschaduw) evenals in de plantsoenranden. Hier en daar worden enkele soorten (zei aanduiding in bovenstaande lijst) ook een stuk in het aangrenzende grasland aangeplant.

Figuur 4.78: Voorbeeld van in het voorjaar bloeiende Winterakoniet.

4.10.1.2. Soortspecifieke maatregelen Muurbeplantingen Op oude (tuin)muren die her en der in het park en het openluchtmuseum aanwezig zijn, kunnen muurplanten en klimplanten worden aangeplant om de strakke muurstructuur te doorbreken en een ecologische of landschappelijke meerwaarde te creëren. Klimplanten zijn planten die ondersteuning nodig hebben om omhoog te groeien omdat de stengels niet stevig genoeg zijn om de plant zelfstandig te dragen. Muurplanten daarentegen groeien op de muren zelf. Muur- en klimplanten mogen niet met elkaar interfereren en krijgen daarom elk hun eigen groeiplaats toegewezen. Als klimplant op noordelijke muren zijn Wilde wingerd (Parthenocissus quinquefolia en Klimhortensia (Hydrangea anomalus geschikte soorten, maar elders zijn nog tal van andere klimplanten mogelijk.



191

Voor de vestiging van muurplanten worden de zaden en sporen van volgende soorten in de verweerde voegen van de muur ingebracht (bv. in het Openluchtmuseum): Muurleeuwenbek (Cymbalaria muralis Muurvaren (Asplenium ruta-muraria Steenbreekvaren (Asplenium trichomanes Aan de zuidkanten wordt geopteerd voor een verspreide aanplant van leifruit (Appel en Peer), bij voorkeur van oude Limburgse fruitrassen. Dakvegetaties Vroeger groeide de Gewone huislook (of Donderblad Sempervivum tectorum algemeen op daken (tectorum betekent zoveel als ‘dak’). Men schreef de plant magische krachten toe. Zij zou beschermen tegen schoorsteenbrand en blikseminslag. De naam Donderblad is daarom een veel gebruikte benaming voor de Gewone huislook. Naast Gewone huislook komen in het Domein Bokrijk nog andere dakvegetaties voor49 Zie ook Kaart 2.13b: “Bijzondere plantensoorten” Cultuurgebonden wilde plantensoorten De Grote ratelaar parasiteert vooral op grassen en groeit meestal op vochtige tot natte standplaatsen op een matig voedselrijke grond. De soort gedijt vooral in graslanden met een extensief maaibeheer en verdraagt slecht begrazing. Er zijn in Bokrijk enkele graslanden waar de soort nog zeer beperkt aanwezig is, meer bepaald op twee plaatsen in het openluchtmuseum in bestand HA1a, in AR1a en in VI2h (zie ook Kaart 2.13b: “Bijzondere plantensoorten”). Om een herstel mogelijk te maken krijgen de beheereenheden een aangepast beheer dat bestaat uit een extensief maaibeheer na de bloeiperiode van deze plant (ten vroegste juli) (zie ook 4.16.5.2). In het verleden kwam deze soort ook voor in bestand OW1b. Hier zal getracht worden door het voeren van een soortgericht beheer deze soort opnieuw groeikansen te geven (al dan niet aangevuld met herlokalisatie). Op deze gronden zullen dan ook geen activiteiten of evenementen plaatsvinden die de groei van deze of andere bijzondere soorten kan schaden. De akkerpercelen in het openluchtmuseum lenen zich uitstekend om een aantal zeldzame akkerkruiden in te brengen en aan te houden (§ 4.16.8). De soorten volgen de verschillende teelten van graansoorten, maar kunnen ook voor een deel in tuinen en bermen worden ingebracht. Orchideeën De dreef doorheen HA1a herbergt een populatie van Grote keverorchis en krijgt daarom een aangepast bermbeheer (§ 4.16.10). Daarnaast zijn er waarnemingen van deze soort in OW1b (nabij MU2d). De soort voelt zich thuis op vochtige en lichte plekken. Deze orchidee is erg gevoelig voor ontwatering en zware beschaduwing. Heide en heischraal grasland In het bosbeheerplan wordt de bescherming van bijzondere vegetatietypes nagestreefd. Op locaties waar de (potentiële) aanwezigheid van Struikheide bekend is (§ 2.3.3.2), worden maatregelen getroffen om een uitbreiding hiervan te bevorderen. Dit gebeurt kleinschalig en is bedoeld om heideontwikkelingen in de bossfeer tot stand te brengen. Daarvoor worden in enkele bestanden kleine plagexperimenten uitgevoerd in de nabijheid van de daar nog aanwezige struikheiderelicten om de potenties in te kunnen schatten (§ 4.16.13). Gagelstruweel Het beheer van gagelstruweel sluit enigszins aan op het bosbeheer dat de ontwikkeling van een ijl bos nastreeft (§ 4.4.3). Gagel heeft licht nodig en houdt van gronden die in de winter nat staan, maar in de 49

Cfr. Arts T., Asperges M., De Bock P. & Jacques E., 1992. Mossen, Levermossen en Korstmossen op de daken van het openluchtmuseum te Bokrijk (Limburg).- Likonia, Jaarboek '91: 3.1-3.7. http://likona.mistletoe.net/publiek/Rapporten/Rapporten.aspx?Type=rp&BNL=Mossen&Bank=/werkgroep/mossen/iframe/rpMossen.aspx

192



zomer korte tijd droogvallen. Door een lichte verhoging van de watertafel (zie 4.19.1.1) wordt lokaal ook de ontwikkeling van gagelstruweel bevorderd. Onder gunstige omstandigheden moet de grondwatertafel ongewijzigd blijven. De relicten van Struikheide, Gagel en andere waardevolle bossoorten, waaronder Bosbes en Veenmos, moeten bij exploitatie of beheer beschermd worden tegen schade. Drijvende waterweegbree Drijvende waterweegbree is een habitatrichtlijnsoort. Deze waterplant vestigt zich het gemakkelijkst op plaatsen waar de waterlaag ondieper is dan cm. Door (her)inrichting of (slib)ruiming (tot op minerale bodem) van ondiepe wateren of het ondiep uitgraven van natte depressies kan bijkomend habitat worden gecreëerd (§ 4.19.2). Er moet vooral rekening worden gehouden met brede, glooiende oevers en het herstel van de onderwaterbodem. Het tijdelijk droogvallen van de onderwaterbodem stimuleert de bloemvorming en zodanig ook de verspreiding van de soort. Aansluiting op bij voorkeur ondiepe grachten die in verbinding staan met bestaande groeiplaatsen, kunnen een hervestiging bevorderen. Bestaande of potentiële groeiplaatsen in verboste gebieden worden in een straal van 30m (= een boomlengte) vrijgehouden van bomen en struiken.

4.10.1.3. Herstel van watervegetaties Voor het herstel van de watervegetatie wordt in het deelgebied ‘Vijvers een ingrijpend kapbeheer gevoerd, zoals dit reeds eerder werd uitgevoerd in het Wik. Het toekomstig beheer wordt afgestemd op de potentie van elke vijver, die wordt afgeleid uit de vegetatieontwikkeling die volgt op de eerste drooglegging van elke vijvergroep (§ 4.19.1.1). Daarbij wordt uitgekeken naar soorten van voedselarm water die voorheen in het gebied aanwezig waren (§ 2.3.3.2.5). Voor veel drijvende en op de vijverbodem groeiende waterplanten is de waterzone met een diepte tussen 20 en 100 cm van belang. Geleidelijke oeverovergangen met een flauw talud zijn nodig om een zo breed mogelijke groeizone tot stand te brengen (zie ook 4.10.2.7 en Figuur 4.80).

4.10.1.4. Beschermde habitats Door de ligging in Europees habitatgebied moeten inspanningen geleverd worden om de door de Europese Habitatrichtlijn beschermde habitats te behouden en te bevorderen. De uitwerking gebeurt in overeenstemming met Bijlage en de ontwerpnota van de instandhoudingsdoelstellingen voor het habitatrichtlijngebied. Bijzondere aandacht gaat daarbij naar de in 1.9 vermelde habitats (Bijlage 8, Kaart 3.2: Habitatrichtlijntypes” en Kaart 4.12: “Toekomstige habitattypes”). Oligotrofe tot mesotrofe stilstaande wateren (3130) Dit habitattype is momenteel slechts beperkt aanwezig; maar het deelgebied ‘Vijvers biedt ruime mogelijkheden voor verdere ontwikkeling (§ 4.19.2). Belangrijk is een goede waterkwaliteit met richtwaarden van <40 g/l totaal fosfor, <0,8 mg/l stikstof en een pH-waarde tussen en 7,5. De bodem is slibarm en bevat weinig of geen organisch materiaal. Hij valt tijdelijk en gedurende een langere periode droog. Vissen ontbreken of zijn slechts in een laag aantal aanwezig. Eurtrofe meren (3150) De vijver Kisseweyer (VI3d) komt, samen met de walgracht in OW1a, als enige in aanmerking voor de bevordering van dit habitattype. De ontwikkeling sluit aan op het habitattype ‘oligotrofe tot mesotrofe stilstaande wateren’ (3130) in de rest van het deelgebied ‘Vijvers’ (§ 4.19.2). Het water is helder en kwaliteitsvol met richtwaarden van <70 g/l totaal fosfor, <2 mg/l stikstof en een pH van minstens 6,5. De bodem is slibarm en bevat weinig of geen organisch materiaal. Vochtige droge heide (4010 4030) De mogelijkheden hiertoe zijn vermoedelijk beperkt, maar worden niettemin op verschillende plaatsen beproefd. Dit gebeurt verspreid over het plangebied en vooreerst enkel binnen de bossfeer (§ 4.16.13). De enige uitzondering hierop vormt de beheereenheid ZO1c in het deelgebied ‘Zonhoverkant (ZO) en langsheen de spoorweg tussen de deelgebieden ‘Craenevenne en ‘Kneip’.



193

Voedselrijke zoomvormende ruigten (6430) De mogelijkheden hiertoe zijn beperkt en beogen allereerst kleine, lokaal aanwezige fragmenten te behouden (§ 4.16.5.4). In bestand VI6b wordt getracht om een nieuwe, grootschaligere zoomvormende kruidenrijke ruigte tot ontwikkeling te brengen. Atlantische zuurminnende beukenbossen (9120) De inspanningen beperken zich tot het behoud en versterking van de aanwezige (potentiële) bestanden (MU2b, MU7a, PA5d, CR1b, CR2c en KN3d); in eerste instantie door uitkap van exoten die de beoogde bosontwikkeling hypothekeren (§ 4.2). Oude zuurminnende eiken(berken)bossen (9190) Uitgangspunt vormen de reeds aanwezige eiken(berken)bossen die vanuit een viertal kernen verder ontwikkeld worden, nl.: in het westelijk deel van het deelgebied ‘Museum’; in het oostelijk deel van het deelgebied ‘Park’ in het oostelijk deel van de deelgebieden ‘Craenevenne en ‘Kneip’; in het noordelijk deel van het deelgebied ‘Park en de daarop aansluitende rand van het deelgebied ‘Zonhoverkant’. De ontwikkeling gebeurt voornamelijk door een geleidelijke bosomvorming van de bestanden met het grootste potentieel omwille van de fragmentaire aanwezigheid van dit habitattype (§ 4.2). Bossen op alluviale grond (91E0) De mogelijkheden voor behoud en bevordering van dit habitattype liggen hoofdzakelijk in het deelgebied ‘Vijvers en langsheen de Zusterkloosterbeek (§ 4.4.11 en 4.4.12). De ingrepen zijn te verzoenen en/of sluiten aan op de maatregelen die genomen worden voor het habitattype “oligotrofe tot mesotrofe stilstaande wateren” (3130). De ontwikkeling gebeurt gedeeltelijk door een geleidelijke bosomvorming van de bestanden met het grootste potentieel omwille van de fragmentaire aanwezigheid van dit habitattype (§ 4.2). Belangrijk is evenzeer het herstel van een gunstige waterhuishouding (§ 4.19.2). Faunagerichte habitats Een deel van de geplande habitatontwikkelingen valt samen met de habitatontwikkeling van enkele diersoorten die eveneens beschermd zijn door de Habitatrichtlijn en waarvan de voorgestelde maatregelen behandeld worden in 4.10.2. De specifieke habitatvereisten van de habitat- en vogelrichtlijnsoorten, die richtinggevend zijn voor de instandhoudingsdoelstellingen, worden in detail beschreven door Adriaens et al. (2008).

4.10.2. Fauna 4.10.2.1. Behoud van kolonie- en nestplaatsen In bossen Door het ontbreken van gedetailleerde gegevens van nestplaatsen is het moeilijk om plaatsen aan te duiden waar onder de huidige omstandigheden gericht maatregelen voor boombewonende vogels en vleermuizen kunnen worden getroffen. Bomen met zichtbare holten en spleten worden waar mogelijk gespaard en er wordt gestreefd naar het behoud van oude bomen in het merendeel van de bestanden (§ 4.11.2). In geval van een noodzakelijke kapping wordt de betrokken boom op gepaste wijze vooraf op de aanwezigheid van boombewonende diersoorten gecontroleerd en wordt nagegaan op welke wijze de cruciale elementen (tijdelijk) kunnen behouden blijven. Het bosbeheer komt ook tegemoet aan de habitatvereisten van specifieke soorten zoals spechten door het selecteren van soorten zoals Zomereik en Gewone es bij selectieve dunningen. Dergelijke bomen worden vrijgesteld als toekomstbomen en een aantal ervan worden behouden tot natuurlijk afsterven. Beide boomsoorten hebben een ruwe schors, die voor veel vogelsoorten zeer belangrijk is.

194



In gebouwen Veel van de in het gebied aanwezige gebouwen en vergelijkbare infrastructuur voornamelijk in het openluchtmuseum is of kan geschikt worden gemaakt voor vleermuizen en vogelsoorten die voorkomen in een (half) verstedelijkte omgeving. Thans zijn slechts enkele nest- en schuilplaatsen bekend (kaart 2.13a.) en is bijkomende inventarisatie noodzakelijk om de potenties in te schatten (§ 4.16.9). In bomen(rijen) Het beheer sluit aan op dat van oude bomen in het bos en omhelst het langdurig aanhouden van oude bomen met gebreken die het gebruik van de boom als nest- en schuilplaats voor allerhande dieren mogelijk maakt (§ 4.11.2 en 4.16.1.1).

4.10.2.2. Soortspecifieke infrastructurele voorzieningen Op verschillende plaatsen verspreid over het plangebied worden inrichtingsmaatregelen gepland om bestaande infrastructuren aan te passen ten voordele van (bepaalde) dieren en ze zo een ecologische functie mee te geven. De volgende ingrepen zijn voorzien: Verbouwing van de betonnen bunker in bestand ZO1d tot vleermuistoren. De constructie vormt het onderwerp van een afzonderlijk plan. Ook het gebouw in het zuidwestelijk weiland van perceel HA1a wordt gedeeltelijk tot vleermuisverblijfplaats omgevormd. Inrichting van schuilplaatsen in bosgebouwen en veldschuren in de bestanden VI2h, VI3i, CR1g, CR2c1 en CR2c3 Hiervoor worden in delen van het gebouw met behulp van houten paletten houten hooistapels aangelegd voor marterachtigen, worden nestkasten gehangen voor uilen en voor vleermuizen, worden individuele ruimtes toegankelijk gemaakt voor dieren en voorzien van wegkruipmogelijkheden tussen wandpanelen, onder houtstapels, in muurholtes of oneffenheden, e.d. Ook worden nestplaatsen voor gebouwbewonende vogels voorzien tegen of op vooruitstekende balken en muurstenen. Aanleg van een ijsvogelbroedwand langsheen de walgracht in het noordwesten van het bestand OW1a Aanvullend kunnen langsheen of in de nabijheid van vijvers en andere waterhoudende elementen, als (potentiële) broedplaats voor IJsvogel, wortelschijven van omgetrokken of omgewaaide bomen worden behouden. Ook in het openluchtmuseum worden op uiteenlopende plekken maatregelen genomen om schuil- en nestplaatsen voor dieren te voorzien en het voedselaanbod te verbeteren (zie 4.16.9). Onder meer voor Kerkuil en gebouwbewonende vleermuizen kunnen de zolders van monumentale gebouwen worden ingericht (o.a. oude stadsgedeelte, molens, duiventil, kerken, kapellen, pastorie, kasteel en grote hoeves en schuren).

4.10.2.3. Leef- en verbindingszone voor Boomkikker en Knoflookpad In de periode juli-september kunnen jonge Boomkikkers in vrij groot aantal uit hun leefgebied wegtrekken naar andere geschikte gebieden en daarbij afstanden afleggen van meerdere kilometers. Vegetatie- en structuurrijke beekoevers en poelen in combinatie met houtkanten en (braam)struwelen met ruigten, sturen de migrerende Boomkikkers. De trekkende dieren moeten tussenin zones kunnen aantreffen die mogelijkheden bieden voor een tijdelijke en/of beperkte vestiging. Dergelijke “stapsteen” is minstens tot hectaren groot en de onderlinge afstand bedraagt maximaal 750 1.000 meter. Een stapsteen bestaat uit één of meerdere (visvrije) voortplantingswaters van minimaal 500 m² en een geschikt landbiotoop met bloemenrijk grasland en/of ruigte, dat bij voorkeur aan de noordzijde overgaat in braamstruweel en eventueel ook grenst aan een houtsingel of een loofbosje (referentie: ‘Beschermingsen ontwikkelingsplan voor de Boomkikker in Noord-Brabant’). De deelgebieden ‘Craenevenne’, ‘Herkenrodeplaats’ ‘Vijvers en ‘Wik bieden in Bokrijk hiertoe de mogelijkheid en kunnen de verbinding leggen tussen de bestaande leefgebieden ten noorden en ten zuiden van het plangebied. In elk van deze gebieden worden maatregelen getroffen om Boomkikkers aan te trekken en te geleiden, nl.:



195

Craenevenne In het oostelijk deel van het gebied wordt een complex van poelen50 van verschillende grootte aangelegd op de meest natte plekken in het gebied (§ 4.19.1.2 en Kaart 4.4: “Landschapsbeheer (uitgezonderd KLE’s)”). Aansluitend hierop wordt de omgeving heringericht middels de ontwikkeling van bosranden, houtkanten, open (bos)plekken en ijle bosstructuren (§ 4.9.2). Ook in het zuidelijk gelegen bos van deelgebied ‘Kneip wordt ten voordele van de migratie in de richting van de Maten een veelzijdig bosbeheer gevoerd dat voorziet in een corridor van ijl en open bos in en rondom de natste bosdelen Herkenrodeplaats In het westelijk deel van het gebied wordt een complex van poelen50 van verschillende grootte aangelegd op de meest natte plekken in het gebied (§ 4.19.1.2 en Kaart 4.4: “Landschapsbeheer (uitgezonderd KLE’s)”). Aansluitend hierop wordt de omgeving heringericht middels de ontwikkeling van bosranden, houtkanten, open (bos)plekken en ijle bosstructuren (§ 4.9.2). Vijvers De oevers van de voormalige visvijvers worden grotendeels opengekapt (§ 4.19.2) en krijgen een aangepast waterpeilbeheer (§ 4.19.1.1). De toekomstige vegetatieontwikkeling ligt in dezelfde lijn als die van het deelgebied ‘Wik en beantwoordt aan de noden van de Boomkikker (doch wordt niet per se hierop afgestemd, maar wel eerder op vogelsoorten zoals de Roerdomp; zoals beschreven staat in 4.10.2.7). Wik Door het openkappen van het gebied, met behoud van ondiepe en vegetatierijke vijvers en oevers, die met elkaar in verbinding staan door struweel- en vegetatierijke watergangen, is een goede uitgangssituatie aanwezig. Deze wordt beheermatig in stand gehouden. Omdat drukke verkeerswegen een barrière vormen in een verbindingszone voor de Boomkikker, moeten onder de Boekrakelaan, Craenevenne en vooral de Hasseltweg, goed functionerende doorgangen worden aangelegd om de dieren op een veilige wijze naar de andere wegzijde te leiden. Momenteel is enkel langsheen de Boekrakelaan t.h.v. Wik een vaste amfibieënoversteekvoorziening aanwezig. Dit kan bvb. uitgebreid worden met één of meerdere amfibietunnels al dan niet in combinatie met verkeersremmers op de N726 (Craenevenne). Knoflookpad In het oostelijk weidecomplex van Craenevenne worden tweejaarlijks enkele zones geëgd, waarbij een onbegroeide, zandige plek wordt gecreëerd. Deze open plekken zijn in combinatie met poelen en ruigtes een geschikt habitat voor Knoflookpadden. Overige amfibieën en reptielen De habitats in Bokrijk worden ook ingericht als duurzaam leefgebied en verbindingszone voor soorten zoals Rugstreeppad (ondiepe tijdelijke poelen op pioniersgrond) en Heikikker. Soorten zoals Levendbarende beheermaatregelen.

hagedis

kan

ook

profiteren

van

dergelijke

inrichtings-

en

4.10.2.4. Actief biologisch viswaterbeheer Een actief biologisch waterbeheer omhelst een herstel van de oorspronkelijke leefomstandigheden in de voorheen heldere en voedselarme vijvers. Dit gebeurt allereerst door het wegvangen van alle uitheemse vissoorten en een sterke reductie van het Brasem- en karperbestand op de vijvers waarin deze soorten aanwezig zijn (§ 4.14.2). Ook het herstel van de waterhuishouding (§ 4.19.2), de waterkwaliteit (§ 4.17.3) en habitattypes (§ 4.10.1.4) sluit aan op dit beheer. Het geheel resulteert in een omvorming naar viswater van het ruisvoorn-snoektype, met uitzondering van de hengelvijver Grote Moffert Vijvers die tot dit viswatertype behoren, zijn het gehele jaar door helder en de zichtdiepte bedraagt meer dan meter. Algenbloei mag in principe niet optreden en de bedekking met waterplanten bedraagt doorgaans meer dan 60% van de totale wateroppervlakte. Vooral een goede ontwikkeling van de ondergedoken 50

Deze poelen dienen – inculsief een perimeter van 3m – minstens voor de helft uitgerasterd te worden. Jaarlijks zullen enkele poelen geruimd worden, waarbij gelet wordt op de visvrije eigenschappen en de optimale (zuidgeoriënteerde) struweelontwikkeling.

196



waterplanten is kenmerkend. De vispopulatie is beperkt: zowel in soorten als in aantallen. Kenmerkende vissoorten zijn: Snoek, Ruisvoorn en Zeelt en daarnaast kunnen ook Blankvoorn, Baars, Kroeskarper, Kleine en Grote modderkruiper en/of Paling aanwezig zijn. Brasem en karper zijn niet gewenst vanwege bodemwoelende eigenschappen. Bepotingen (30 40 kg vis/ha) worden uitgevoerd wanneer een natuurlijk herstel van de vispopulatie achterwege blijft.

4.10.2.5. Beek- en vijverbeheer voor Grote modderkruiper De Grote modderkruiper kan in verschillende stilstaande wateren voorkomen, maar heeft een voorkeur voor ondiepe beken en plassen in drassige gebieden met een (zandig)modderige bodem (sliblaag van 2050 cm) en veel watervegetatie. Beschermingsmaatregelen voor deze bijzondere soort worden hoofdzakelijk opgehangen aan de beheer- en inrichtingsmaatregelen voor de vijvers (§ 4.19.1.1 en 4.19.2) en het daarmee samenhangend actief biologisch waterbeheer (§ 4.10.2.4). Bijzonder aandacht gaat naar de (verdere) vernatting van grote stukken en het creëren van een afwisseling aan ondiepe, snel opwarmende plassen, brede beek- en vijveroevers en rietlanden met daarop aansluitend een grote verscheidenheid aan rijkelijk begroeide, maar verder tamelijk open plas-drassituaties (= geen bomen of struiken) (Figuur 4.79). In functie hiervan moeten slibruimingen achterwege blijven of op gepaste wijze worden uitgevoerd (§ 4.19.2.2). De Zusterkloosterbeek krijgt een bijzondere rol toegewezen als verbindingszone, maar ook de vele open grachten die de vijvers met elkaar verbinden kunnen functioneel worden ingezet. Het beheer van de grachten wordt zolang mogelijk uitgesteld en gebeurt gefaseerd (§ 4.19.1.3). Gezien de late eiafzetperiode mogen ruimingen ten vroegste eind september plaatsvinden.

Figuur 4.79: Herinrichting van een gracht (boven) ten voordele van vissen en moerasvogels, uitgaande van een ongunstige situatie (onder) (Bron: Powell, 2006).

4.10.2.6. Structuurrijk struweel, grasland en vergraven terrein voor Knoflookpad De Knoflookpad heeft een aantal biotopen en biotoopelementen nodig die in Bokrijk schaars zijn. Vooral het ontbreken van een dynamisch milieu dat zorgt voor de aanwezigheid van een kleinschalige mozaïek van open en rulle zandplekken (in de onmiddelijke omgeving van geschikt voortplantingswater) stelt beperkingen. Niettemin worden enkele inrichtingsmaatregelen genomen die in het geheel van het verspreidingsgebied van de Knoflookpad in de provincie Limburg zinvol zijn en de verbinding tussen (deel)populaties kunnen bevorderen. Daarbij gaat de aandacht vooral naar het creëren van gediversifieerde en soortenrijke struwelen en graslanden. Vanuit dat opzicht sluiten het beheer en de



197

inrichting van het plangebied aan op de maatregelen die in het deelgebied ‘Craenevenne voor de Boomkikker worden voorgesteld (§ 4.10.2.3). Mogelijk kan begrazing en kleinschalige heideontwikkeling tot op zekere hoogte voor kleine en open zandplekken zorgen. In beperkte mate kan ook een kleinschalig en extensief akker- en (moes)tuingebruik in het openluchtmuseum in ‘Oost- en West-Vlaanderen (OW1a en 1b) (§ 4.16.8), aansluitend op de geplande gebiedsontwikkelingen in het deelgebied ‘Vijvers (§ 4.19.2), een bijdrage leveren aan een gunstig landen waterhabitat. Indien landbouwactiviteiten plaatsvinden op akkers waar Knoflookpadden huizen, moet erop worden toegezien dat: ijl gezaaide gewassen zorgen voor voldoende zonbeschenen plekken; enkel extensieve en oppervlakkige grondbewerkingen plaatsvinden (niet-kerende bodembewerking); in de periode van juli en augustus geen bewerkingen plaatsvinden omwille van de aanwezigheid van jonge dieren; gebruik van gifstoffen uitblijft en enkel kleinschalige bodembewerkingen plaatsvinden om (on)kruidgroei te behouden; poelen en vergelijkbare kleine plassen in de nabijheid aanwezig zijn en vrij blijven van vissen.

4.10.2.7. Moerasontwikkeling voor moerasvogels Bokrijk speelt een cruciale rol om in Midden-Limburg een duurzame populatie van Roerdomp en Woudaap te kunnen opbouwen. Vooral de Roerdomp is richtinggevend omdat de soort een groot leefgebied vereist. De nodige oppervlakte is momenteel aanwezig, maar de kwaliteit van het habitat is onvoldoende. Een gediversifieerde moerasontwikkeling met talrijke structuurrijke overgangen en randsituaties (Figuur 4.80), moet een veelheid aan moerasvogelsoorten kansen bieden. Hierronder valt ondermeer ook de Porseleinhoen die evenals de voorvermelde soorten natte en dichte randen van riet-, zegge- en lisdoddevegetaties en ondergelopen graslanden of ondiep water prefereert. De lengte aan geschikte randen van moerasvegetaties dient als maat voor de hoeveelheid foerageergebied. Om de oeverlengte te maximaliseren worden grillig verlopende en kleinschalige wateroevers en moerasrandstructuren nagestreefd. Een afwisseling van jong en oud riet d.m.v. een maaien (hakhout)kapbeheer dient zowel soorten van jonge als van oude moerasvegetaties, als soorten van open en gedeeltelijk verbost riet (= moerasstruweel) aan te trekken (§ 4.19.2.3).

Figuur 4.80: Profiel van een geschikt riethabitat voor moerasvogels, met Roerdomp als richtsoort (bron: Powell, 2006). Om te voldoen, moet het ontwikkelingsgebied aan de volgende vereisten beantwoorden (van der Hut, 2001; INBO, 2008; zie Figuur 4.81 ter illustratie): 1. Het moerasgebied is minimaal 25 ha groot. 2. De diameter van aaneengesloten moerasvegetatie is minimaal 25-50 meter. Dit betekent dat in het gebied minstens één rietperceel aanwezig is van deze omvang. 3. Het waterpeil in moerasvegetaties is zodanig dat minimaal ha permanent of periodiek onder water staat.

198



4. De oppervlakte aan lage moerasvegetaties, met oud plantenmateriaal als onderlaag in opgaande moerasvegetaties, is minimaal 0,5 ha. 5. Het oppervlak overjarig opgaand moeras (Riet, lisdodde) is minimaal 0,5 ha. 6. De lengte aan moerasranden, randen van lage en opgaande moerasvegetaties langs oppervlaktewater of nat grasland, bedraagt minimaal 1,6 3,2 kilometer. 7. De lengte aan overjarige, beschutte moerasoevers en randen van opgaand riet langs extensief beheerd grasland is minimaal 0,8 1,6 km. 8. Oppervlaktewater (al dan niet open) neemt minimaal ha in beslag.

Figuur 4.81: Voorbeeld van een voor moerasvogels geschikt habitat (bron: Bureau Waardenburg). De habitatverbeteringen die worden doorgevoerd, omvatten: een gunstige waterhuishouding (§ 4.19.1.1); een verbetering van de waterkwaliteit (orthofosfaat max. 0,07 mg/l, opgeloste zuurstof van min. mg/l) (§ 4.17.3) en een herstel van de natuurlijke vispopulatie (§ 4.10.2.4); het creëren van rust in het gebied (§ 4.12.4); de ontwikkeling van aaneengesloten en structuurrijke wateren oevervegetaties (> 50% rietland en moeras van 0,5 ha/broedpaar) in een open vijverlandschap (> 30% open water) (§ 4.19.2); een herstel en extensief beheer van soortenrijke (vochtige) graslanden (§ 4.16.5.1); geen overspanningen binnen de kerngebieden van moerasvogels.

4.10.3. Bestrijding van invasieve planten en exoten In het plangebied komen in het bos lokaal plantensoorten voor die hier in principe niet thuishoren en onder bepaalde omstandigheden op dominante wijze naar voren treden en inheemse soorten (kunnen) verdringen. Om dit te voorkomen worden deze uit het (bos)gebied verwijderd en/of wordt de haard van waaruit de soort in het bos is doorgedrongen opgeruimd. De betrokken uitheemse boom- en struiksoorten worden onder 4.4.7.3 besproken. De bestanden die onder de noemer “bos” (en dus het bosdecreet) vallen, staan in Bijlage en Tabel 2.11. Hieronder wordt enkel op de soorten in de kruidlaag ingegaan (§ 2.3.3.5, Tabel 2.23 en Kaart 2.17: “Knelpunten”). Japanse duizendknoop vormt enkel in een viertal bestanden (CR2b, KN1a, MU5d en VI4b) een (potentieel) probleem en komt ook op tal van andere plaatsen voor, doch niet problematisch. De groeiplaatsen van Japanse duizendknoop worden bestreden om verdere verbreiding in de bestanden tegen te gaan. De kernen worden d.m.v. een maaibeheer verwijderd. Dit is vooralsnog de enige oplossing afgezien van het gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen of begrazing. Het beste resultaat wordt behaald wanneer wordt gemaaid, kort voordat zich een stevige regenbui aanbiedt, zodanig dat de gemaaide stengels zich met water vullen en inrotten. De planten worden op een hoogte van 40 cm afgemaaid. De eerste (twee) jaren zijn meerdere (6 tot 8) maaibeurten per jaar noodzakelijk om de planten uit te putten. D.w.z. dat gedurende het gehele vegetatieseizoen maandelijks en bij voorkeur om de



199

drie weken wordt gemaaid. Pas vanaf het derde jaar mag enig resultaat worden verwacht en kan het aantal maaibeurten geleidelijk aan worden gereduceerd (tot 6). Een intensief maaibeheer blijft tot jaar noodzakelijk. Drie tot vijf maaibeurten zijn minimaal noodzakelijk om enig effect te bereiken. Kleine haarden kunnen ook (volledig!) worden afgegraven, ofwel gedurende enkele jaren met zwart plastic worden afgedekt en daarna dicht worden beplant met snelgroeiende struiken. Diverse tuinsoorten (Bonte gele dovenetel, Rododendron, Magnolia, e.d.) komen op enkele specifieke locaties voor. Soorten die geen deel uitmaken van het parklandschap (hetgeen wordt weergegeven op Kaart 4.2: “Bestrijding exoten” en in Tabel 2.23) worden systematisch verwijderd door ze uit te trekken of uit te graven, naarmate ze in het bos of de bosrand worden aangetroffen. Tegelijk wordt een beleid gevoerd dat erop gericht is om het storten van groenafval en het aanplanten van exoten in het bos te voorkomen (§ 4.17.2). Diverse gebiedsvreemde wateren moerasplanten waaronder Parelvederkruid en Moeras-aronskelk komen lokaal op enkele waterhoudende plekken buiten het parkgebied voor en worden daar verwijderd om verdere uitbreiding te voorkomen. November-december is de beste periode om de soorten uit het water te verwijderen. Daarbij worden alle planten effectief uit het geïnfecteerde gebied verwijderd (= afvoeren naar een composteringsplaats en in geen geval deponeren op de oever; ook niet tijdelijk!). Verwijdering gebeurt het best handmatig. Wanneer gebruik wordt gemaakt van netten, drijfbalken of andere grote middelen, moet het afdrijven of achterblijven van afgebroken plantendelen worden vermeden. Daarom is het goed om na de werken alsnog manueel achterblijvende delen uit het water en van de oevers te verwijderen. De oeverzones waarop de soort voortkomt, worden kort voor de winter gemaaid zodanig dat ze gedurende de gehele winter kaal liggen en de kans groot is dat de plantenresten bevriezen. Bij het opvolgingsbeheer worden de planten al in (begin) juni verwijderd, omdat de groei dan nog niet optimaal is. Nieuwe planten die de kop opsteken worden onverwijld weggehaald. De inspanning moet over meerdere jaren worden volgehouden wil het succes hebben. Aanvankelijk moeten dan ook meerdere controles per jaar worden uitgevoerd.

4.11. Dood hout en oude bomen 4.11.1. Dood hout Met uitzondering van enkele bestanden is op de meeste plaatsen het aandeel dood hout beperkt en doorgaans betreft het dun tak- of stamhout (§ 2.3.2.3). Het staand dood hout haalt slechts 3,72% van het totale houtvolume. Dit ligt beneden de 4%-norm; ofwel het minimale streefcijfer voor een duurzaam bosbeheer. Voor de verhoging van het aandeel dood hout wordt in eerste instantie ingespeeld op natuurlijke afstervings- en afbraakprocessen, maar om op middellange termijn het cijfer op te drijven zijn bijkomende maatregelen noodzakelijk. Bij elke kapping worden in alle gevallen enkele gevelde stammen in het bos achtergelaten en worden staande dode bomen in de bestanden overgehouden vooral onder de grote stamdiameters. Er wordt een minimaal streefcijfer vooropgesteld tussen en 20 m³/ha, waarvan het volume vooral bij de grote(re) stamomtrekken wordt gehaald, doch met aandacht voor een spreiding over het ganse sortiment. Bepalend voor de hoeveelheid dood hout is de toegankelijkheid van het bos, waarbij niet alleen de veiligheid, maar ook het subjectieve negatief gevoel van wanorde en slordigheid t.a.v. van “onbeheerde” bossen vanwege de recreanten een sturende rol speelt. Vooral op plaatsen waar bomen niet zonder beschadiging van de bodem kunnen worden gekapt of waar een versneld verdwijnen van bomen ongewenst is, kunnen grote bomen als staand of liggend dood of afstervend hout behouden blijven. In eenvormige bestanden kunnen afstervingsprocessen ook door het ringen of omtrekken van bomen worden geïntroduceerd; maar deze maatregel wordt enkel in situaties toegepast waar staand dood hout achterwege of beperkt blijft (bv. in naaldbos).

200



Bij het kappen blijven de grote stobben in het bos behouden en enkele kunnen met behulp van een lier geheel of gedeeltelijk worden losgetrokken om holten en wortelwanden te creëren. Dergelijke stobben vormen een aantrekkelijke schuil- en nestplaats voor allerlei dieren. Met onverkoopbaar hout, evenals met takhout en stronken kunnen verspreid (kleine) houtstapels en -mijten worden aangelegd. Wanneer dood hout ontstaat door toevallige, natuurlijke verschijnselen (bv. stormschade, windval), wordt dit zoveel mogelijk in het bestand behouden. Met de voorgestelde maatregelen wordt verwacht dat het totale volume dood hout binnen de planperiode minstens zal verdubbelen, waardoor de 4%-norm ruimschoots wordt bereikt. In de bossen met een natuurgericht beheer wordt een dood-hout-volume van meer dan 10% nagestreefd.

4.11.2. Oude bomen Niettegenstaande de betrekkelijk jonge leeftijd van grote bosdelen, zijn vooral in de parkbosdelen en in de ongelijkjarige bosbestanden verspreid oude bomen aanwezig (§ 2.3.2.1.3). Zolang het aandeel oude bomen (> 80 jaar en/of stamomtrek 250 cm) in gelijkjarige bestanden beneden de 20% van het grondvlak ligt, wordt een actief beheer gevoerd om het aantal oude(re) bomen in het bos op te drijven en dit door in elke leeftijdsklasse specifieke exemplaren als toekomstige oude bomen aan te duiden. Het is de bedoeling om naderhand in elke leeftijdscategorie van 10 jaar minstens 10 oude bomen/ha te behouden totdat ze de fysiologische maximumleeftijd hebben bereikt. Ze spelen hun rol in de bossuccessie, die voorziet in een combinatie van bomen van diverse leeftijden en het behoud van een belangrijk aandeel staand dood hout (§ 4.11.1). Er wordt geen onderscheid gemaakt tussen inheemse en uitheemse soorten en evenmin tussen loof- en naaldbomen. Zolang de bomen geen gevaar vormen, wordt het afsterven van de oude, volgroeide bomen getolereerd. Vandaar dat dergelijke bomen vooral worden overgehouden in de kern van de bestanden die een aaneengesloten geheel vormen of m.a.w. niet door opengestelde wegen doorsneden worden. In de bestanden waar oude bomen ontbreken, worden enkele bomen als toekomstbomen aangeduid (§ 4.4.3.4). Deze worden niet gekapt. Bomen met (spechten)holen, spleten, loshangende schors, tak-, stamen wortelholten of andere schuilplaatsen voor dieren, krijgen naast o.a. vitale zaadbomen de voorkeur en er wordt voor een afwisseling in boomsoorten gezorgd. Ten behoeve van de bosbeleving worden ook merkwaardige groeivormen bij een kapping gespaard. Overeenkomstig de criteria voor duurzaam bosbeheer ligt het aantal oude bomen op minimum 10 bomen per hectare. De bomen komen verspreid voor over het bos en hun aantal kan verschillen naargelang het bestand. Het kappen van oude en dode loofbomen met voormelde kenmerken wordt vermeden of zolang mogelijk uitgesteld. Indien het kappen noodzakelijk is, wordt door zichtwaarneming en/of met behulp van o.a. een vleermuisdetector nagegaan of er al dan niet vleermuizen in de boom aanwezig zijn (zie ook 4.10.2.1). Indien dit het geval is, wordt de mogelijkheid bekeken om enkel de delen van de boom te kappen die een gevaar opleveren en blijft het gedeelte waarin de vleermuizen verblijven gevrijwaard. In het slechtste geval wordt tot volledige kapping van de boom overgegaan en dit op een ogenblik dat de boom niet door de vleermuizen wordt bewoond. Ook de aanwezigheid van (bijzondere) broedvogels geeft aanleiding tot uitstel van kapping. De volgende bomen en boomgroepen worden aan een onderzoek onderworpen alvorens tot (gedeeltelijke) kapping over te gaan: In de westelijke dreef staat een zieke Amerikaanse eik en nabij de veentuin, in dezelfde dreef, een stervende Rode beuk waarvan vallend takhout een gevaar oplevert voor het publiek. De mogelijkheid om beide bomen te kappen, dan wel om deze dreef in zijn geheel te vervangen (naar analogie met de N-Z dreef tussen het arboretum en het rond punt), wordt bekeken. Indien bomen worden gekapt, wordt overwogen om delen over te houden en een deel van het hout te laten liggen om er een museale of educatieve functie aan toe te kennen. Een bomengroep van Grauwe abelen in het zuiden van parkbosbestand PA5b is spontaan opgegroeid en reeds gedeeltelijk geveld na een windval. Thans wordt overwogen om de resterende bomengroep eveneens te kappen. Vooraf wordt de stabiliteit van de resterende bomen en de eventuele meerwaarde van deze bomengroep verder onderzocht (temeer er in een gekapt



201

exemplaar een vleermuizenkolonie was gehuisvest), alvorens tot verdere kapping over te gaan. Buiten het opruimen van de omgewaaide bomen, blijft de bomengroep zolang gevrijwaard.

4.12. Beheermaatregelen en richtlijnen met betrekking tot de toegankelijkheid Het gebied is vrijwel in zijn geheel op de paden toegankelijk. De enige uitzondering hierop vormt het natuurreservaat ‘Wik’, dat uitsluitend onder begeleiding toegankelijk is. Het gebied ‘Vijvers en de weidegebieden ‘Herkenrodeplaats en ‘Craenevenne worden verder toegankelijk gemaakt. De maatregelen worden genomen om de ecologisch meest waardevolle gebieden te ontlasten en enkele grote aaneengesloten rustzones te creëren en dit zonder in te boeten aan toeristische of recreatieve gebiedsfuncties. De bezoeker krijgt ondermeer de mogelijk om het tot nog toe moeilijk toegankelijke bosen weidegebied ten zuiden van de weg Craenevenne te ontdekken en er worden maatregelen genomen om de kwetsbare (niet of moeilijk toegankelijke) zones op gepaste wijze te beleven. Het gedeelte van het openluchtmuseum blijft als vanouds omheind en enkel toegankelijk voor betalende bezoekers. De mogelijkheid wordt opengehouden om dit verder uit te breiden, dan wel de grenzen ervan te verleggen (zie ook 4.19.7).

4.12.1. Wegennet en opengestelde boswegen Kaart 2.15: “Wegeninfrastructuur en nutsvoorzieningen” toont de wegen die op dit ogenblik toegankelijk zijn en op welke wijze, terwijl op Kaart 4.8: “Infrastructuur en inrichting” de wegen te zien zijn die worden opgeheven of enkel nog in beperkte mate, in bepaalde periodes of voor bepaalde gebruikers toegankelijk zijn. Het merendeel van de op te heffen wegen valt binnen het deelgebied ‘Vijvers’, dat voortaan als natuurgebied met een belangrijke toeristische en recreatieve nevenfunctie wordt beheerd. Om de gebiedsbeleving mogelijk te maken, worden de nodige voorzieningen aangebracht en worden de resterende paden hierop aangepast (§ 4.12.3.3). Het weidegebied ‘Craenevenne wordt voor de bezoeker opengesteld zonder dat een afgelijnde padenstructuur wordt uitgezet (zie verder 4.12.2.2). In functie hiervan worden ook enkele aansluitingswegen aangepast. De padenstructuur in deelgebied ‘Park wordt geoptimaliseerd en beter afgestemd op de educatieve functie. De belangrijkste aanpassingen binnen het geheel van het plangebied betreffen: Het afsluiten van de paden rondom de verschillende vijvers in het deelgebied ‘Vijvers’. Enkele blijven behouden i.f.v. het beheer. De verharde paden worden als wandelen fietswegen opengehouden. Tussen de Kisseweyer (VI3d), de Grote Moffert (VI3h) en de Grote Beemd (VI3k) enerzijds en de Kuil (VI4a) en de Rode vijvers (VI4b) anderzijds, wordt een pad opengehouden voor geleide bezoeken aan het gebied. Het geheel kadert in een toeristisch-recreatief project voor het toekomstig natuurgebied “De Wijers”, waarin het vijvergebied van Bokrijk een vooraanstaande rol speelt (§ 4.12.3.3). De bereikbaarheid en toegankelijkheid van het deelgebied ‘Kneip wordt verbeterd door de aanleg van twee veilige oversteekplaatsen voor voetgangers en fietsers over de spoorweg respectievelijk t.h.v.: het pad op de grens van de bestanden KN1c en KN2a; het pad tussen de bestanden KN3b en KN3c ten oosten van het plangebied. De oversteken sluiten enerzijds aan op een centraal, van west naar oost lopend bospad en leiden anderzijds naar veilige oversteekplaatsen aan de Hasseltweg. De aansluitingswegen dienen ook de toegankelijkheid voor de omwonenden te verbeteren. Om de spoorwegovergangen te realiseren, worden onderhandelingen gevoerd en afspraken gemaakt met spoorwegbeheerder Infrabel Op min of meer dezelfde wijze wordt ook het bovengelegen deelgebied ‘Craenevenne ingericht. Hier wordt eveneens een centraal, van west naar oost lopend bospad onderhouden dat dwarst met de paden die leiden naar de spoorwegovergangen en aansluiting geven op paden die de bezoeker op

202



verschillende manieren via de weg Craenevenne (N726), naar het noordelijk gelegen deel van het plangebied leiden. De aansluiting t.h.v. het station wordt daarvoor opgewaardeerd en er wordt voorzien in de geleiding naar veilige oversteekplaatsen op de weg Craenevenne. In bestand PA5g wordt een nieuwe bostoegang voorzien. (zie verder 4.12.3.3) Enkele boswegen doorheen het deelgebied ‘Park worden opgeheven. Tegelijk worden ze (beter) bewegwijzerd i.f.v. de verschillende gebruiksmogelijkheden en de nieuw in te brengen educatieve voorzieningen (§ 4.12.3.3). Het Grote Routepad dat over de aarden wal loopt, wordt verlegd zodanig dat de wal niet verder beschadigd wordt. Voor het fysiek afsluiten van paden die geen enkel nut meer hebben, wordt gebruik gemaakt van natuurlijke materialen (boomstammen, boomkronen) die de toegang versperren. Er kunnen ook maatregelen worden genomen om op de af te sluiten plaatsen braamontwikkeling te bevorderen of doornstruweel aan te planten (braam, meidoorn). Een geschikte methode om een bospad geheel ontoegankelijk te maken bestaat uit het vellen van een boom die in de lengte op het pad komt te liggen. Paden die tijdelijk worden afgesloten (bv. tijdens de broedperiode) of een verder gebruik behouden, maar dan niet met een openbaar karakter (bv. beheerpad), worden met een hek of houtwal afgesloten, ofwel wordt de toegang verboden door het plaatsen van een verbodsbord. Op plaatsen waar de toegankelijkheid enkel aan rijtuigen verboden wordt, kunnen speciale barrières onder de vorm van slagbomen of klappaaltjes worden geplaatst.

4.12.2. Speelzones en vrije loopzones 4.12.2.1. Speelbos De bosbestanden PA5h, PA5i en PA5j worden aangeduid als bosspeelzone (Kaart 4.9: “Zonering en toegankelijkheid”). Het speelbos sluit aan op de speeltuin en de sportvelden. Het avonturenparcours (in bestand PA5j) wordt opgeruimd. Op de grens met de weg Craenevenne is een hoge omheining aanwezig die verhinderd dat spelende kinderen op de weg terechtkomen. De speelzone wordt met gepaste borden aan de toegangswegen aangeduid. Het speelbos wordt door een beheermatig ingrijpen aantrekkelijker gemaakt voor spelende kinderen. Het grasland PA5i blijft als ruige open bosplek behouden. Door het inbrengen van natuurlijke spelelementen die met het bos samenhangen, krijgt het een avontuurlijker karakter en nodigt het uit tot een creatief gebruik. Om dit resultaat te verkrijgen, worden zowel initieel als op regelmatige basis boswerken uitgevoerd die situaties creëren die tot spelen uitnodigen, zoals het maaien van bramen, het omtrekken van bomen, het laten liggen of inbrengen van stammen (zowel stamstukken als volledige stammen) en boomdelen voor kampenbouw (zoals takken of takkenbussels), het aanbrengen van klimvoorzieningen (vrijstaand, dus zonder boombeschadiging) en het verzagen van boomdelen in functie van een gebruik door kinderen. Aangezien deze bosbestanden ook een bijzonder boshabitat herbergen (Kaart 3.2: Habitatrichtlijntypes” en Kaart 4.12: “Toekomstige habitattypes”), zullen er op het verwijderen van exoten na geen kappingen worden uitgevoerd. Hout dat nodig is voor het versterken van de spelkwaliteit dient bijgevolg van kappingen uit andere bestanden afkomstig te zijn.

4.12.2.2. Vrije loopzones In de regel wordt de bezoeker overal in het gebied geleid door de aanduiding van de toegankelijke wegen. Doorheen het begrazingsblok van ‘Craenevenne wordt evenwel geen strikt afgelijnde padenstructuur voorzie,n maar wordt enkel een suggestielooproute uitgezet d.m.v. duidelijk zichtbare paaltjes die de meest geschikte looproute aangeven en de gebiedsbezoeker die niet vertrouwd is met het gebied naar de in- en uitgangen van de begrazingseenheid te geleiden. Dit betekent dat de bezoeker min of meer vrij doorheen het gebied kan wandelen, al is het niet de bedoeling dat deze in het gehele gebied gaan rondstruinen. Niettegenstaande het feit dat overal honden aan de leiband moeten worden gehouden,



203

worden nabij de toegangen van het begrazingsgebied extra verbodsborden (type A.14, cfr. Kaart 4.10: “Bebordingsplan”) geplaatst die de wandelaar erop wijzen dat ze hun hond moeten aanlijnen. De route past in een globaal toeristisch-recreatief inrichtingsproject (zie verder 4.12.3.3).

4.12.2.3. Openluchtmuseum De toegang tot het openluchtmuseum is betalend en verder enkel toegankelijk op de opengestelde wegen en erven. Daarnaast zijn verschillende graslanden (al dan niet tijdelijk) als evenementenweide in gebruik (Kaart 3.1: “Gebiedsvisie”). Deze graslanden worden overeenkomstig hun gebruik onderhouden, hetgeen enkele beperkingen oplegt t.a.v. meer natuurlijke graslandontwikkelingen.

4.12.3. Recreatieve infrastructuur en medegebruik In het gebied zijn talrijke toeristische en recreatieve voorzieningen aanwezig (Kaart 2.16: “Recreatieve routes”). De bestaande infrastructuur wordt uitgebreid aansluitend op de initiatieven die binnen of aansluitend op het plangebied worden ontplooid (§ 3.4.4).

4.12.3.1. Padennetwerk In 4.12.1 worden reeds enkele initiatieven besproken die ertoe dienen de toegankelijkheid en doorstroming te verbeteren en een aantal gebieden van recreatieve druk te vrijwaren. In functie hiervan, wordt het padennetwerk over een grotere oppervlakte uitgebreid (‘Craenevenne’), terwijl in de meest kwetsbare gebieden een betere geleiding en afsluiting van wegen rust moet brengen binnen verstoringsgevoelige gebiedseenheden (‘Wik en ‘Vijvers’). Lokaal worden ook wegen ontdubbeld en tussenwegen afgeschaft of kleine trajecten verschoven (‘Park en ‘Kneip’). Zo wordt ook het GR-pad dat langs de hengelvijver over de aarden wal loopt verlegd naar het oosten om erosieverschijnselen aan deze wal te beperken. De paden worden onderhouden in de mate dat ze toegankelijk en in goede staat moeten blijven. Dit betekent dat de hoofdpaden ten allen tijde begaanbaar moeten zijn en bij beschadiging worden hersteld (effenen paden). Boomopslag die de toegankelijkheid bemoeilijkt wordt gekapt. Bomen waarvan de takken de weg versperren worden gesnoeid en stammen die over of op de weg komen te liggen worden geheel of gedeeltelijk van het pad verwijderd. Bij het verwijderen van stammen die bospaden versperren kan creatief worden ingegrepen door delen te gebruiken om bvb. spelen sportelementen in te brengen.

4.12.3.2. Geleiding en zonering Voor het geheel van het plangebied is een zoneringsplan opgemaakt dat aangeeft welke delen al dan niet toegankelijk zijn en op welke wijze en gedurende welke periode (Kaart 4.9: “Zonering en toegankelijkheid”). Het zoneringsplan is richtinggevend voor de toegankelijkheidsregeling dat de principes een juridisch kader geeft. Naar aanleiding van de nieuwe zonering worden waar nodig bijkomende verbodsborden geplaatst die de toegang tijdelijk of permanent verbieden. Er wordt echter geopteerd om de toegangen die geen functie meer hebben zoveel mogelijk fysiek af te sluiten met natuurlijke materialen (§ 4.12.1). De bebording sluit naar aanleiding van de nieuwe wetgeving omtrent de toegankelijkheid van de bossen en natuurreservaten aan op een algemeen bebordingsplan voor het plangebied (Kaart 4.10: “Bebordingsplan”). Om de toegankelijkheid te regelen en voor de gebiedsbezoeker duidelijk te maken, worden zogenaamde “portalen” voorzien. De precieze uitwerking hiervan ligt nog niet vast, maar het is de bedoeling dat deze een zekere aantrekkingskracht uitoefenen op de bezoeker en duidelijk maken dat dit een bewegwijzerde toegang is tot het gebied en/of naar bepaalde belevingselementen. Daarvoor worden op deze plekken nieuwe borden geplaatst met een plattegrond van de opengestelde bosdelen, de voor de verschillende bezoekersgroepen uitgestippelde paden en de erlangs liggende bezienswaardigheden of belevingselementen.

204



4.12.3.3. Recreatieve en educatieve inrichting Er wordt voortdurend gewerkt aan nieuwe toeristische, recreatieve en educatieve initiatieven voor het plangebied. Waar mogelijk probeert het beheer hierop in te spelen en dit zowel om de impact van menselijke activiteiten op de natuur- en landschapswaarden van het gebied te beperken, als om de waarde van deze initiatieven te versterken. Hieronder worden enkele initiatieven belicht die beheermatig worden aangestuurd of ondersteund. In het beheerplan worden enkel de aspecten hiervan meegenomen die consequenties hebben voor het bosen landschapsbeheer in het plangebied. Natuurbelevingsgebied ‘Vijvers’ De inrichting van het natuurontwikkelingsgebied ‘Vijvers voorziet eveneens in de uitbouw van diverse observatieplekken en (actieve) belevingselementen die de landschappelijke beleving mogelijk maken (§ 4.19.5). Dit gebeurt zodanig dat de ecologische en landschappelijke functie van het gebied niet in het gedrang komt. Mogelijke ontwikkelingen gaan in de richting van een landschapsvenster, een doorwaadbare plek, een onderwaterkijkvenster, een hangbrug, een trekvlot, een uitkijktoren, een knuppelpad, een visvangplek, een blote voetenpad, een rietwand, en diverse cultuurhistorische elementen gerelateerd aan de viskweek (§ 4.19.3.1) en de gebiedsontginning (o.a. zavel-/turfwinning) en andere historische land(schaps)gebruiksvormen. Openluchtmuseum Het openluchtmuseum evoceert het vroegere landschapsgebruik en hierin passen heel wat grondgebruiksvormen en beheertechnieken die natuur- en landschapswaarden (kunnen) opleveren zoals: het gebruik van houtvlechtwerk en vlechtheggen voor perceelscheidingen; aanplanting en onderhoud van knotbomen voor o.a. brandhout; beheer van hakhout en middelhout voor brand-, gerief- en werkhout; gebruik van plaggen als strooisel en na gebruik als meststof; gebruik van turf als brandstof; poelen voor het drenken van vee; hoogstamboomgaarden, leibomen, heggen en solitaire bomen voor vruchten; tuinen voor kruiden, als sier of voor medicinale, rituele en symbolische toepassingen. Een uitgebreid overzicht van mogelijke toepassingen geeft Tabel 4.52 (§ 4.16.9). Het is de bedoeling dat deze worden ingezet in educatieve projecten, demonstraties in het openluchtmuseum en leerprocessen (bv. lessen, voorlichtingsmomenten en workshops) en tegelijk de natuur- en landschapsbeleving verhogen en enkele functionaliteiten invullen (bv. afrasteringen). De voorstellen inzake historisch landgebruik dienen ook de link met de in het openluchtmuseum aanwezige gebouwen te versterken, zodanig dat een wisselwerking tussen beide mogelijk is door toepassing van allerhande gebruiksvormen (bv. wissenteelt en mandenvlechten, hakhout en maken van stelen en werktuigen, natuurlijke omheiningen en veehouderij). Begrazingsprojecten Het doorlopen van terreinen die begraasd worden door grote grazers, wordt als avontuurlijk aanzien en kent een hoge belevingswaarde. Daarom wordt in het deelgebied ‘Craenevenne een groot begrazingsblok gevormd dat vrij kan doorlopen worden (§ 4.12.2.2). De infrastructuur die hiervoor noodzakelijk is (Kaart 4.8: “Infrastructuur en inrichting”) beperkt zich tot: een gebiedsomvattend raster en enkele tussenrasters die kwetsbare zones uitsluiten of een tijdelijke afsluiting van gebiedseenheden mogelijk maken; het plaatsen van klap- of draaihekkens of het aanbrengen van veeroosters aan de gebiedstoegangen en op plaatsen waar de grazers geen toegang krijgen of uit het omheind gebied zouden kunnen ontsnappen; het aanbrengen van paaltjes met een gekleurde kop en een richtingspijl, die de meest geschikte looproute aangeven;



205

het aanbrengen van waarschuwingsbordjes die het aanraken, opjagen en voederen van de dieren verbiedt en het aanlijnen van honden gebiedt. Aansluitend hierop wordt in de mogelijkheid voorzien om het verharde oppervlak in de beheereenheid CR2b t.h.v. de bocht in de weg Craenevenne te gebruiken voor de inrichting van een informatiepunt dat uitleg verstrekt over het begrazingsproject en waar ook de voorzieningen voor het vangen en (tijdelijk) bijvoederen van de grazers worden aangelegd (zie hiervoor ook 4.19.5). Ook in de begrazingseenheid ‘Herkenrodeplaats en in het westelijk deel van het openluchtmuseum regio ‘Haspengouw (HA1a) kunnen grote grazers een uitgestrekt gebied doorlopen dat geheel of gedeeltelijk wordt doorkruist door een wandelweg. Het looptraject is evenwel in beide gevallen beperkt, waardoor een toegangspoort of veerooster aan de respectievelijke in- en uitgang volstaat (Kaart 4.8: “Infrastructuur en inrichting”). Voor de begrazing wordt gekozen voor een gemengde kudde van koeien en paarden, waarvoor enkele zelfredzame rassen kunnen worden ingezet en waarin de huidige kudde Lakenvelders en Brabantse trekpaarden zeker behouden blijven (§ 4.16.5.1). Educatief bos en natuur Door de aanwezigheid van het Groene Huis wordt in de nabijheid van het gebouw groot belang gehecht aan goede (natuur- en bos)educatieve voorzieningen. Bijlage 24 verschaft inzicht in de gewenste educatieve structuur en wordt nog verder uitgewerkt. De mogelijkheid bestaat om in de educatieve bospercelen beheermatig educatieve elementen in te brengen (bv. opstaande wortelschijf, stamdoorsnede met jaarringen of uitneembare boomstukken) of er in te spelen op natuurlijke situaties (bv. spechten/vleermuizenboom, paddenstoelen op bomen, staand en liggend dood hout, soortenvergelijking, afwijkende bossituaties). De uitwerking hiervan maakt deel uit van een afzonderlijk (her)inrichtingsplan. Op eenzelfde wijze kunnen eventueel ook delen van deelgebied ‘Vijvers worden ingericht. Zone voor demonstratie van oude bosspelen in Openluchtmuseum In bestand MU7a wordt de mogelijkheid voorzien om oude bosspelen te demonstreren (Kaart 4.9: “Zonering en toegankelijkheid”). Daarbij wordt evenwel gelet op een minimale verstoring van de bosbodem en oude inheemse bomen. Kleuterspeeltuin De speeltuin in bestand KP1a zal in de toekomst een andere invulling krijgen. Dit heeft in principe geen invloed op de omliggende bosbestanden of de landschappelijke structuur. Gehandicaptentuin Naar de toekomst toe, bestaat de intentie om een tuin in te richten voor mensen met een handicap, op het weiland ten zuiden van MU8a. Rozentuin De ommuurde tuin achter het kasteel van Bokrijk stond vroeger bekend als de “Rozentuin”. Momenteel zijn er reeds enige aanpassingen aan de inrichting gebeurd en wordt het perceel nu “Geuren- en kleurentuin” genoemd. Het is een gebruikstuin voor kleine tot middelgrote feesten, met plantsoen dat het gehele jaar aantrekkelijk is.

4.12.3.4. Parkeervoorzieningen en gebiedsportalen Er wordt naar een oplossing gezocht om het parkeren langsheen de Bokrijkseweg en de Zavelvennestraat te ontmoedigen. Omdat er tijdens grote manifestaties nood is aan bijkomende parkeergelegenheid worden twee noodparkings voorzien (kaart 4.8.), respectievelijk: in het noordelijk deel van beheereenheid CR2b In de regel behoort dit tot het begrazingsblok ‘Craenevenne’ over het geheel beheereenheid HE1e (Kaart 4.9: “Zonering en toegankelijkheid”). Deze is reeds als parking ingericht.

206



Concreet betekent dit dat de desbetreffende terreinen enkel worden opengesteld wanneer zich hiertoe de noodzaak stelt. De huidige parkeerruimte ter hoogte van de hengelvijver (§ 4.14.1), in de rand van bestand HE1b, wordt boslandschappelijk ingepast door een duidelijke afbakening van de parkeerstrook met behulp van houten materialen en de aanleg van een bosrand als buffer voor het bos.

4.12.4. Rustzones De meest kwetsbare boszones liggen in de beekvallei van de Zusterkloosterbeek en in en rondom de vijvergebieden (natte bossen). Op deze plaatsen worden geen bossen en vijvers of enkel beperkte delen ervan opengesteld en worden maatregelen genomen om de toegankelijkheid te beperken en bezoekersstromen naar interessante (uitzicht)plekken te geleiden. Preventieve maatregelen zullen vooral nodig zijn in de zones die aansluiten op druk bezochte recreatieassen, in het openluchtmuseum en in het deelgebied ‘Park’, waar de recreatieve druk het hoogst is. Bijzondere aandacht gaat vooral naar het deelgebied ‘Vijvers’, waarbinnen de toegankelijkheid wordt beperkt zonder afbreuk te doen aan de belevingswaarde. Het deelgebied ‘Wik blijft ontoegankelijk zonder begeleiding (zie ook 4.12). Ontmoediging van betreding wordt aangepakt door een combinatie van verschillende maatregelen, zoals: een duidelijke(re) visuele afbakening van de grens tussen de toegankelijke en ontoegankelijke zones; dit kan zowel door beplantingen, als door het aanbrengen van fysieke afsluitingen zowel natuurlijke (bv. hagen) als kunstmatige (bv. gladde draden of kastanjehouten paaltjes) en plaatsen van visuele elementen (bv. verhoogde drempels langsheen de rijbaan) of verbodsborden. de geleiding naar attractiepolen in combinatie met een goede toegankelijkheid en vlotte bereikbaarheid; ze dienen bezoekers weg te leiden van de rustzones. spreiding van de bezoekersstromen over een ruimer gebied en/of de ruime(re) omgeving ervan; het aanleggen van onthaalinfrastructuur in de rand van het plangebied en een dwingende geleiding ernaar; het creëren van fysieke en bij voorkeur natuurlijke barrières die betreding bemoeilijken of onmogelijk maken (§ 4.12.1).

4.13. Beheermaatregelen en richtlijnen met betrekking tot de jacht Omwille van het recreatief bosgebruik en de instelling van rustzones wordt het gebied niet voor jachtdoeleinden verpacht. Wel kan nog een bestrijding van soorten plaatsvinden (= beheerjacht) wanneer daarvoor een gegronde, verantwoorde en aantoonbare reden bestaat. Tot het doden van dieren wordt enkel overgegaan wanneer geen alternatieve bestrijdingsmethoden bestaan. Zo worden uitheemse watervogels vooreerst d.m.v. vangkooien uit het gebied verwijderd en worden succesvolle broedsels van deze soorten tegengegaan door het schudden van de eieren. Elke vraag tot bejaging of bestrijding wordt door de eigenaar/beheerder aan het ANB voorgelegd ter goedkeuring.

4.14. Beheermaatregelen en richtlijnen met betrekking tot de visserij en het vijverbeheer 4.14.1. Inrichting hengelvijver De vijver VI3h blijft grotendeels als hengelvijver behouden. Elders in het plangebied wordt het hengelen evenwel uitgesloten. Om de toegankelijkheid te regelen worden de hengelzones duidelijk afgebakend en met de toegankelijkheidsborden A06 (begin hengelzone) en V06 (einde hengelzone) aangeduid. De hengelzone beslaat de gehele zuidoostelijke en zuidwestelijke oever en de aansluitende zuidelijke helft



207

van de westelijke oever (Kaart 4.8: “Infrastructuur en inrichting” en Kaart 4.9: “Zonering en toegankelijkheid”). In functie van de toegankelijkheid zal de wegverbreding ter hoogte van bestand HE1b als parking in gebruik blijven en daarop aansluitende wordt een struiklaag voorzien om deze landschappelijk af te zomen (zie ook 4.12.3.4).

4.14.2. Visstandbeheer In het kader van het visstandsbeheer is het uitzetten van vis op alle vijvers met uitzondering van de hengelvijver VI3h verboden. Uitzondering wordt gemaakt voor visuitzettingen die dienen om de gebiedseigen vispopulatie te herstellen in het kader van een actief biologisch waterbeheer en ten voordele van Roerdomp en Woudaap (§ 4.10.2.4). Uitheemse en gebiedsvreemde vissen worden op de onbeviste vijvers zoveel als mogelijk weggevangen. Dit wordt gekoppeld aan het waterpeilbeheer (§ 4.19.1.1). Bij het aflaten van de vijvers worden alle vissen ter hoogte van de aflaten opgevangen. Daarvoor wordt gebruik gemaakt van de visopvangbakken althans daar waar deze aanwezig zijn (Kaart 4.7: “Waterbeheer”). Gebiedseigen vissen worden met respect voor de evenredige soortensamenstelling op de andere vijvers teruggezet; gebiedsvreemde vissen en soorten, zoals karpers en Brasem, die nefast zijn voor een ecologisch vijverbeheer, worden uit het gebied verwijderd. Na het aflaten zullen zo nodig vissen uit achtergebleven plassen moeten verwijderd worden. Om het achterblijven van plassen in de toekomst te vermijden, worden de oorspronkelijke geulen die in de vijvers zijn aangelegd om het water af te voeren, na de drooglegging uitgediept om de waterafstroming te herstellen (§ 4.19.2.2). Alle vijveraflaten- en oplaten worden voorzien van een fijnmazig gaas om de toevoer of afvoer van visexoten te reguleren. Omwille van de dominante rol die vissen spelen op de structuur, het functioneren en de biodiversiteit van vijversystemen is het uitermate belangrijk dat een gericht en efficiënt visstandsbeheer wordt toegepast. In eerste instantie omvat dit extra maatregelen ter bestrijding van niet inheemse vissoorten (Blauwbandgrondel, Zonnebaars, Giebel, enz.). Daarnaast speelt ook de samenstelling van visgemeenschap een belangrijke rol. Vanuit ecologisch standpunt biedt een visbestand gedomineerd door Rietvoorn, Zeelt en Snoek (het zogenaamde voorn-zeelt-snoek-type) het beste perspectief. De beoogde visgemeenschap (minimaal in de vijvers met avifaunistische doelstellingen) is bijgevolg voorn-zeelt-snoek. Om dit te bekomen, wordt voorzien in een bepoting met volgende soorten: Baars, Rietvoorn, Zeelt en Snoek (zeker geen karpers) en dit aan zo’n 20-30 kg/ha (dit is een zeer lage bezetting, overeenkomstig met wat er van nature zou kunnen voorkomen). Volgende aspecten worden daarbij in acht genomen: éénjarige Snoek (vanaf weken) in voldoende hoeveelheden (bv. 150 stuks/ha). Er is namelijk vastgesteld dat er bij aanwezigheid van voldoende Snoek weinig of geen Blauwbandgrondel aanwezig is. Voorn (bij voorkeur Rietvoorn: 12-15 cm of enkele “kweekvoorns” van 15cm). In lagere hoeveelheden Zeelt (15-20 cm) en Baars. Geen bijvoedering. Afvissing en herbepoting om de verdwijnt.

jaar, omdat de visstand te groot kan worden en het evenwicht

4.15. Beheermaatregelen en richtlijnen met betrekking tot het gebruik van niet-houtachtige bosproducten Het gebruik van niet-houtige bosproducten, waaronder strooiseluitbating of het oogsten van vruchten is niet toegestaan, tenzij met een machtiging van het Agentschap voor Natuur en Bos (ANB). Enkel in het

208



openluchtmuseum kunnen voor educatieve of demonstratieve doeleinden kleinschalige acties plaatsvinden om bepaalde (bos)gebruiksvormen te tonen (§ 4.12.3.3 en 4.16.9).

4.16. Beheermaatregelen en richtlijnen met betrekking tot cultuurhistorische elementen 4.16.1. Beheer van dreven en andere bomenrijen 4.16.1.1. Dreven en opgaande bomenrijen Het beheer van de bomenrijen is afhankelijk van de groeivorm en de standplaats. De dreven en bomenrijen blijven in principe behouden totdat ze de fysiologische leeftijd hebben bereikt en zolang ze geen gevaar betekenen voor de beheerder of gebiedsbezoekers. Het regulier onderhoud bestaat vooral uit de snoei van hinderlijke of gevaarlijke takken en wondbehandeling van beschadigde bomen. Dit veronderstelt een regelmatige in het geval van oude bomen bij voorkeur jaarlijkse inspectie van de bomenrijen, om mogelijke gebreken te detecteren en te bepalen of ingrepen nodig zijn aan de boom en/of zijn groeiplaats. Dit is vooral van belang voor de bomenrijen langsheen openbare en opengestelde wegen. In sommige gevallen kan gespecialiseerd onderzoek naar de kwaliteit van de boom en/of zijn groeiplaats noodzakelijk zijn (incl. verslag). Er zijn geen dreven of andere bomenrijen die binnen de termijn van dit beheerplan voor kapping in aanmerking komen, met uitzondering van de noord-zuid georiënteerde Amerikaanse eikendreef in HA1a en deze ten westen van het arboretum, die in hun geheel vervangen wordt door een dreef van Wintereik (+ eventueel westelijke Rode beukendreef in bestand PA5a). Naar de toekomst toe moet worden gedacht aan de geleidelijke verjonging van de dreven. Dit gebeurt door eindkap van het geheel van de betrokken dreef of een aaneengesloten deel ervan op het moment dat de helft van de bomen is afgestorven of dermate beschadigd dat het dreefbeeld zwaar is aangetast. Het is mogelijk dat de gebreken en/of de stabiliteit van de bomen moeten bepaald worden aan de hand van een boomonderzoek. Aan elke kapping gaat tevens een vooronderzoek naar de aanwezigheid van boombewonende vleermuizen of vogels vooraf en zo nodig blijven individuele bomen of boomdelen (tijdelijk) behouden (zie verder 4.10.2.1). Bij de aanleg van nieuwe dreven wordt de keuze van de soorten afgestemd op de reeds aanwezige bomen of de randbomen in het aangrenzende bosbestand. In het geval van een keuze voor inheemse soorten zijn, afhankelijk van de standplaats, volgende soorten geschikt: Zomereik (licht), Winterlinde (halfschaduw) of Beuk (schaduw). Het voorliggende beheersplan houdt geen goedkeuring van Onroerend Erfgoed in ten aanzien van een concrete soortkeuze. De uiteindelijke soortkeuze bij de (her)aanleg van dreven blijft voorwerp van een afzonderlijk advies en/of toestemming door Onroerend Erfgoed. Zeker de eerste jaren na de aanplant dient de dreef een vormen geleidingssnoei te krijgen. Deze beheervorm is er op gericht om een optimale groeivorm en dito landschapsbeeld te verwezenlijken. Waar dreven en andere bomenrijen voorkomen in bosverband wordt erop toegezien dat de rijbomen niet door bosbomen overgroeid geraken. Dat betekent dat in de rand van de dreef of de bomenrij een aangepast bosbeheer wordt gevoerd. Bomenrijen die door bosbomen worden overgroeid, worden tijdig vrijgesteld door het kappen van de randboom of -bomen die de rijboom benadelen (Figuur 4.82). Zo mogelijk, wordt de kapping gekoppeld aan de behandeling van het aangrenzende bosbestand. Inheemse struiken die in de bestandsrand voorkomen worden gespaard op voorwaarde dat ze de dreefstructuur niet verstoren of de doorgang niet verhinderen. Op plaatsen waar de natuurlijke struiken boomopslag in de bomenrij doordringt, wordt deze wel afgezet (hakhout). Dezelfde maatregel wordt ook toegepast voor secundaire boomsoorten die deel uitmaken van de bestandsrand (zie 4.9.2). Bestandsranden herbergen immers ook vaak bestandsdifferentiërende boomsoorten.



209

Figuur 4.82: Vrijstellen van een dreef in bosverband (bron: Econnection).

4.16.1.2. Knotbomenrijen De knotbomenrijen vereisen een regelmatig onderhoud; d.w.z. dat het kophout van de knotboom op gezette tijden wordt afgezet (Kaart 4.5: “Beheer van kleinschalige landschapselementen”). Voor Schietwilg geldt daarbij een frequentie van eens in de vier tot zes jaar. Het knotten gebeurt in de winter en niet alle knotbomenrijen worden in hetzelfde jaar afgezet. Het knotten wordt over drie tweejaarlijkse termijnen gespreid. Bij knotwilgen verhoogt lang wachten met knotten het risico op optreden van de watermerkziekte. Na iedere knotbeurt kan al in de winter na het eerste groeiseizoen een deel van de nieuwe takken worden weggehaald zodanig dat er nog tien tot twintig afhankelijk van de ouderdom van de boom overblijven. Dit heet 'stikken'. Bij oudere knotbomen kan het stikken ook later plaatsvinden. Bij het knotten worden takstompjes van ongeveer tot 10 cm lang overgehouden, waardoor er sneller holten in de knot kunnen ontstaan (Figuur 4.83). Winter

Winter

Knotten groep

Winter

Winter

Knotten groep Stikken groep

Winter

Winter

Knotten groep Stikken groep

Stikken groep

Figuur 4.83: Periodiek beheer van de knotbomenrijen. Binnen de grenzen van het openluchtmuseum wordt gezocht naar locaties om nieuwe knotbomenrijen te kunnen aanplanten. De bedoeling hiervan is om een aantal andere boomsoorten als knotboom te introduceren, met name Zwarte els, Haagbeuk, Populier, Gewone esdoorn, Zomereik en Gewone es. Deze krijgen eenzelfde knotbeheer als de Schietwilgen; enkel voor Zomereik en Haagbeuk gebeurt het knotten slechts één keer om de tien jaar.

4.16.2. Beheer van hagen, heggen en houtkanten Een heg is een breed uitgroeiende begroeiing waarin struiken van struweelsoorten overheersen. Een houtkant daarentegen is een doorgaans in hoogte en breedte wisselende strook bomen, struiken en kruiden. Het onderscheid tussen heggen en hagen zit voornamelijk in de groeivorm en het onderhoud. Hagen worden in een bepaalde vorm geschoren en tot een dicht vlechtwerk vervlochten. Daardoor hebben ze een compacte structuur. Heggen daarentegen kennen een veel lossere en meer natuurlijke groeivorm. Ze worden minder intensief beheerd.

4.16.2.1. Houtkanten Alle houtkanten krijgen een cyclisch (uit)kapbeheer over een periode van of 12 jaar, waarbij met regelmatige tussenpozen een deel van de houtkant wordt afgezet. Op dat punt is er weinig verschil met het hakhoutbeheer in het bos (§ 4.4.6). In de regel wordt per kap een strook van maximaal 50 of 100

210



gekapt in het geval het om korte dan wel om lange aaneengesloten houtkanten gaat. Bij het afzetten worden de zeldzamere of differentiërende struiksoorten aanvankelijk gespaard, dit tot op het ogenblik dat ze zich voldoende in de houtkant hebben doorgezet. In het geval ongewenste struiken en bomen in de houtkant aanwezig zijn, wordt het kapbeheer hierop afgestemd (Kaart 4.5: “Beheer van kleinschalige landschapselementen”). In de regel zijn dit Amerikaanse vogelkers en Amerikaanse eik, soms ook andere soorten zoals Robinia. Bij het kappen worden verspreid over de houtkant individuele bomen veelal Zomereik gespaard, zodanig dat ze als boom kunnen doorgroeien (middelhoutbeheer). Er wordt eveneens een structuurrijke opbouw nagestreefd die veel gemeen heeft met een bosrand en waarin hoog opgroeiende bomen afwisselen met struiken van wisselende hoogte. Dergelijke variërende structuur is te bereiken d.m.v. een (uit)kapbeheer waarin op variabele wijze bomen en struiken in eerste instantie van dominante soorten op stok worden gezet. D.w.z. dat ze aan de voet worden afgezet, zodanig dat uit de stobbe nieuwe scheuten kunnen groeien zoals ook het geval is bij het hakhoutbeheer. De variatie wordt niet alleen in de hoogte maar ook in de breedte tot stand gebracht door delen in te kappen, dan wel struiken in de rand van de houtkant te laten doorgroeien. Aansluitend op de bestaande bomenrijen en houtkanten, wordt voorzien in de aanleg van enkele nieuwe houtkanten, voornamelijk ter versterking van de lineaire structuur. Voor de aanplanting wordt gebruik gemaakt van meerdere inheemse struiksoorten, zoals die ook worden gebruikt voor de inrichting van bosranden (§ 4.9.2). De struiken worden in een dicht driehoeksverband met een tussenafstand van 0,5 geplant.

4.16.2.2. Hagen en heggen Hagen langs wegen en rond tuinen, boomgaarden of graslanden, worden onderhouden door ze jaarlijks in een vaste vorm te scheren. De hagen en heggen die deel uitmaken van de open ruimte krijgen een extensiever beheer. Ze worden enkel nog met tussenpozen van drie jaar geschoren of gesnoeid en nooit in hun geheel (bv. enkel een strook of afwisselend langs één zijde). Uitzondering wordt gemaakt voor de hagen en heggen (of haag/hegzijden) die aansluiten op paden en waar de doorgang in het gedrang zou kunnen komen. Deze worden geschoren/gesnoeid in de late wintermaanden op het moment dat de meeste bessen zijn opgegeten (tussen januari en maart). Er wordt op toegezien dat verspreid en bij voorkeur aansluitend op andere landschapsstructuren (bv. ter hoogte van een poel) van de basisstructuur wordt afgeweken, door delen te laten uitgroeien of slechts gedeeltelijk te scheren/snoeien. Op plaatsen waar de haag aansluit op het bos of op een houtkant, gaat de lijnbeplanting geleidelijk over in het bos. Dit kan door de struiken in het verlengde hiervan hoog en breed uit te laten groeien. Gelijkaardige wilde(re) groeivormen kunnen ook op markante punten (bv. aansluiting van twee hagen) of in afwisseling van de uniforme haagstructuur worden nagestreefd. Gaten die in een haag vallen, worden met nieuwe struiken ingeplant. Hiervoor wordt jong bosplantsoen gebruikt (staken van 0,75 hoog). Typische haagplanten voor een haag zijn Meidoorn, Haagbeuk, Beuk, Veldesdoorn of Wilde liguster. In sommige hagen kunnen andere soorten worden ingeplant dan de dominante soort om variatie in de haag te verkrijgen, zoals Hazelaar, Hondsroos, Gewone vlier, Gewone es en Gladde iep. In het openluchtmuseum worden enkele nieuwe hagen aangelegd om het principe van een vlechthaag te demonstreren (§ 4.12.3.3). Een haag wordt een vlechthaag wanneer door menselijk ingrijpen een horizontale of diagonale structuur is aangebracht. Het vlechten kan grofweg in twee grote groepen worden ingedeeld: het “invlechten” en het “leggen” van een haag. Het invlechten gebeurt door takken om te buigen en dood hout te gebruiken om een gat te dichten. Met dode takken wordt er een structuur gevlochten. De jonge twijgen groeien langs deze structuur, waardoor de haag opnieuw dichtgroeit. Leggen is het inkappen en ombuigen van de gehele struik. Jonge hagen worden aanvankelijk regelmatig gesnoeid (twee- tot driemaal per jaar: eind mei-begin juni, september, oktober) om voldoende vertakkingen en een goede vervlechting te verkrijgen.



211

4.16.2.3. Berceauhagen In het plangebied komen twee goed ontwikkelde berceauhagen voor (zie Kaart 2.14: “Bosdifferentiërende, ecologisch en landschappelijk waardevolle zones en elementen” en Kaart 4.5: “Beheer van kleinschalige landschapselementen”). Beide (bestand PA5b en VI6b) verkeren in goede staat maar vereisen verder onderhoud om dit te bestendigen. De Haagbeuken die de loofgang vormen moeten ongehinderd kunnen groeien. Dit betekent dat alle bomen of boomdelen, die de groei van de haagplanten belemmeren, worden gekapt of afgezet (omzetten in hakhout). De Haagbeuken verdragen wel enige schaduw en worden dus niet blootgesteld. Ook moet een vormsnoei worden toegepast op de haagvormende bomen alsook op eventuele toegevoegde, opgroeiende boompjes. De haag moet een minstens tot hoge koepel vormen waarbij de kronen van de bomen langs weerszijden van de weg in elkaar groeien en een aaneensluitend geheel vormen. Dat gebeurt door de opgaande bomen op de juiste wijze naar boven te geleiden en daarbij zowel de zijwaarts gerichte takken als de kroontakken met elkaar te vervlechten. Gaten die in de haag vallen, worden onverwijld met nieuw plantsoen ingeplant. Hiervoor wordt jong maar voldoende groot en voor hagen geschikt plantsoen gebruikt (staken van minimum 1,5m hoog).

4.16.3. Beheer van het gebiedseigen cultuurhistorisch erfgoed 4.16.3.1. Aarden wal rondom domein (hout)wallen De restanten van de historische aarden wal, die nog steeds een groot deel van Bokrijk omringt (Kaart 2.14: “Bosdifferentiërende, ecologisch en landschappelijk waardevolle zones en elementen” Bijlage 11 Bijlage 22), moeten bewaard blijven. Dit betekent dat enerzijds afkalving, egalisering of enige andere structuurwijziging vermeden wordt en beschadigingen op een historisch verantwoorde wijze worden hersteld. Anderzijds wordt op de beboste delen van de wal een uitkapbeheer gevoerd dat ertoe dient de aanwezigheid van deze landschapsstructuur te accentueren en het als historisch landschapselement op te waarderen. Daarvoor wordt in de noordelijke bosstrook (bestand ZO1j) een middelhoutbeheer ingesteld (§ 4.4.6) dat mede gericht is op het verwijderen van de massale opslag van Amerikaanse eik (§ 4.4.7.3). Het Grote Routepad wordt in het zuidwesten verlegd, zodanig dat dit niet meer over de wal loopt (§ 4.12.1). Wat betreft de walrestanten ten oosten van het domein, moet een nader onderzoek de precieze ligging ten aanzien van het beschermde landschap bepalen en zijn in voorkomend geval gelijkaardige maatregelen aangewezen (vermijden van afkalving, egalisering of andere structuurwijzigingen; herstel van beschadigingen; accentuering en opwaardering door bijvoorbeeld een uitkapbeheer). Kleinere voorbeelden van cultuurhistorisch bepaalde en te behouden wallen en/of taluds zijn onder andere de ontginningsdijk met beukendreef in het Craenevenne (tussen CR2a en CR2c1), evenals de houtkanten vermeld in Bijlage 19. Deze zijn tevens aangeduid op Kaart 2.11: “Biologische waardering” en Kaart 2.14: “Bosdifferentiërende, ecologisch en landschappelijk waardevolle zones en elementen”.

4.16.3.2. Kasteelpark Rond het kasteel is het van belang dat de authenticiteit van de site behouden blijft. Elementen die aandacht krijgen zijn: het behoud en de verjonging van het parkbos (PA5b en PA5e, mits instandhouding bosklimaat en bosgerelateerde fauna en flora) (§ 4.16.11); de zichtlijn van het park en het landschapskader van het kasteel (§ 4.16.4); een meer verscheiden gazonbeheer (PA5a en westelijk deel KP1a) (§ 4.16.5.3); bloemrijke plantsoenen (verspreid in KP1a) (§ 4.16.11); behoud en verjonging van gebiedsdifferentieërende elementen zoals solitaire bomen en boomgroepen (§ 4.11.2);

212



inbrengen van extra en gebiedseigen belevingselementen zoals stinzenplanten (§ 4.10.1.1) en muurvegetaties (§ 4.10.1.2 en 4.16.3.3).

4.16.3.3. Ommuurde tuinen Zowel in het kasteelpark als in het openluchtmuseum zijn enkele ommuurde tuinen aanwezig. Deze fungeren als moestuin, kruidentuin, fruittuin of een andere nutstuin. De tuinen worden overeenkomstig hun oorspronkelijke functie verder onderhouden, waarbij aandacht wordt gegeven aan het behoud van de daarin aanwezige oude en voor Vlaanderen kenmerkende soorten, rassen en variëteiten van teeltgewassen. De muren lenen zich evenwel (ook) voor het behoud en herstel van muurplanten en -begroeiingen (§ 4.10.1.2). Om dit mogelijk te maken worden (toekomstige) herstellingswerken volgens de technieken en met de materialen van weleer uitgevoerd. Delen die muurplanten herbergen worden in de mate van het mogelijke gespaard en zonodig bij een restauratie teruggezet. Voor herstelling van het metselwerk wordt een mengsel van gebluste kalk en zand (soms ook leem) gebruikt (= kalkcement). Een geschikt mengsel bestaat uit één deel gebluste kalk op drie delen zand of één deel zand en twee delen zavel. De cement zoals we die tegenwoordig kennen is ongeschikt omdat het de planten geen kans geeft om te wortelen. De voeg wordt niet geheel geëffend, dit wil zeggen dat ze iets dieper dan de steen ligt zodanig dat een (groei)randje overblijft. Tegen de muren die oostelijk en zuidelijk zijn georiënteerd kunnen leifruitbomen worden aangeplant van oude rassen en variëteiten. Hierbij kunnen verschillende opbindvormen en snoeitechnieken gedemonstreerd worden.

4.16.3.4. Educatieve en museale bebouwing In het kader van de historische tijdslijn die wordt uitgebouwd in het openluchtmuseum van Bokrijk, wordt in de bouw van druivenserres voorzien in bestand HA1a (§ 4.19.3.2, zie indicatieve plaatsaanduiding op Kaart 4.4: “Landschapsbeheer (uitgezonderd KLE’s)”). Deze zullen optimaal gekaderd worden in het landschap en zullen de nodige informatieve begeleiding krijgen. Vanuit educatief en recreatief oogpunt, is het soms wenselijk om lokaal één of enkele tijdelijke constructie(s) te kunnen bouwen. In 2011 wordt daartoe ondermeer een staalskelet opgetrokken in bestand OW1b. De plaatsing van dergelijke installaties dient steeds voorafgaandelijk goedgekeurd worden door de verantwoordlijke instanties (ANB, Onroerend Erfgoed, enz.) en er zal steeds omzichting omgesprongen moeten worden met de landschappelijke omkadering en de ecologische waarden het het perceel in kwestie. Vanuit beweegredenen t.v.v. de museale werking van Bokrijk, wordt voorzien in de bouw van een visrookinstallatie. Deze is gepland in bestand MU1e en situeert zich in het educatief kader van de historische viskweek. Voor deze oprichting is een kleine ontbossing nodig (zie Kaart 4.3: “Bosuitbreiding, compensatie en -herstel”) en dient nog een ruimtelijk masterplan opgemaakt te worden, dat ter goedkeuring wordt voorgelegd aan de bevoegde instanties.

4.16.4. Behoud en herstel van zichtassen Het landschapsbeheer is erop gericht de waardevolle zichtassen te behouden en waar nodig te versterken of te herstellen (zie aanduiding op Kaart 4.4: “Landschapsbeheer (uitgezonderd KLE’s)”). Zichtassen zijn uitzichten vanop een bepaalde plek op weidse landschappen of markante landschapselementen en waarbij de blik wordt geleid door de landschapsstructuur en/of markante landschapselementen.

4.16.4.1. Herstel en ontwikkeling van zichtlijnen Kaart 4.4: “Landschapsbeheer (uitgezonderd KLE’s)” toont de plaatsen waar ofwel het behoud en herstel, ofwel de toekomstige aanleg van zichtassen aan de orde is. Deze concentreren zich in de volgende gebieden:



213

deelgebied ‘Vijvers’: diverse zichten op het opengemaakt vijvergebied, voornamelijk aangestuurd door rietgordels en omkapseld door moerasstruweel; deelgebied ‘Herkenrodeplaats’: meerdere zichten op het (half)open weidegebied, aangestuurd door goed gepositioneerde houtige elementen en landschappelijke integratie van mogelijk beeldverstorende elementen d.m.v. randbeplanting en -bebossing (§ 4.16.4.2); deelgebied ‘Oost- en West-Vlaanderen en deelgebied ‘Haspengouw in het openluchtmuseum: d.m.v. goed gepositioneerde houtige elementen die het landbouwlandschap accentueren; deelgebied ‘Park (PA5a) aansluitend op het westelijk deel van het deelgebied ‘Kasteelpark (KP1a): het betreft het herstel en de (verdere) versterking van bestaande zichten die steunen op de historische parkarchitectuur; deelgebied ‘Craenevenne’: meerdere zichten op het (half)open weidegebied, aangestuurd door de positie van veldbosjes, houtkanten, bomenrijen en andere houtige landschapselementen.

4.16.4.2. Visuele in- en omkadering Om de landschapsbeleving te optimaliseren, worden initiatieven genomen om d.m.v. gerichte beplantingen, die zijn aangepast aan de omgeving, visueel storende elementen landschappelijk te integreren. Het betreft ondermeer de volgende terreinen: de noodparking HE1e bijkomende, vlekgewijze aanplantingen van diverse inheemse struiksoorten moeten de link met het omliggende landschap maken en de parkeerinfrastructuur in het landschap verankeren. Om dezelfde reden wordt ook het maaibeheer in de overgangszones geëxtensiveerd. het paviljoen nabij de kleine visputten in VI4c rondom worden elementen die gerelateerd zijn aan het waterlandschap ingebracht en het maaibeheer rondom de visputjes wordt lokaal geëxtensiveerd om het geheel aantrekkelijker te maken en voor geleiding te zorgen. de parkvreemde constructies in het oostelijk parkgedeelte van KP1a diverse bos-, plantsoenen structuurelementen, die gerelateerd zijn aan de historische parkstructuur, kunnen in dit deel worden doorgetrokken en/of hersteld en moeten het beeldverstorend effect van enkele gebiedsvreemde voorwerpen en situaties temperen. de parking PA2h bijkomende aanplantingen van diverse inheemse struiksoorten randen kunnen zorgen voor een betere boslandschappelijke integratie.

vooral in de

4.16.5. Beheer van graslanden en ruigten Voor het graslandbeheer wordt een onderscheid gemaakt tussen weilanden, hooilanden en gazons. Daarnaast worden ook nog ruigten onderscheiden (zie hiervoor ook 4.10.1.4 Voedselrijke zoomvormende ruigten). Bij het beheer wordt rekening gehouden met het gebruik van verschillende graslanden als evenementenweide (Kaart 3.1: “Gebiedsvisie”).

4.16.5.1. Begrazing Het merendeel van de graslanden in het plangebied wordt begraasd (Kaart 4.6: “Natuurbeheer”). Daarbij wordt beheertechnisch een onderscheid gemaakt tussen: natuurgerichte begrazing; museale begrazing van huiskavels in openluchtmuseum; begrazing d.m.v. rondtrekkende (schapen)kuddes. In de toekomst wordt de pachtbegrazing (o.a. onder de vorm van grasverkoop) stopgezet. Daarmee verdwijnt ook de begrazing door vee dat afkomstig is van derden en ingezet wordt in de landbouwbedrijvigheid van lokale landbouwers of voor bedrijvigheden binnen het domein (cf. ezelsweide). Ook het dierenpark in PA5f wordt opgeheven. In de deelgebieden ‘Herkenrodeplaats’ en ‘Craenevenne’ worden de graasweiden gegroepeerd in twee grote, aaneengesloten begrazingseenheden (Kaart 4.6: “Natuurbeheer”). Ook in het openluchtmuseum

214



worden twee afzonderlijke weiden met elkaar verbonden (begrazingseenheid 4). Dit maakt dat over het geheel van het plangebied de volgende begrazingseenheden en -groepen overblijven: begrazingseenheid 1: ‘Herkenrodeplaats’ (opp. 10,8 ha). begrazingseenheid 2: ‘Craenevenne’ (opp. 26,9 ha, incl. deel bosbegrazing). begrazingsgroep 3: ‘Oost- en West-Vlaanderen’ bestaande uit eenheden (opp. 4,8 ha). begrazingsgroep 4: ‘Haspengouw’ bestaande uit eenheden (opp. 7,8 ha). begrazingsgroep 5: ‘Kempen’ bestaande uit eenheden (opp. 1,4 ha). Natuur- en landschapsgerichte begrazing Een extensieve begrazing over een grote oppervlakte dient zowel het voormalig landschappelijk karakter te herstellen, als de ecologische waarde van de weilanden te verhogen. Deze vorm van begrazing beperkt zich tot de deelgebieden ‘Herkenrodeplaats en ‘Craenevenne waar de mogelijkheid is gegeven om verschillende weilanden met elkaar te verbinden. Hiervoor volstaat het de tussenliggende rasters (gedeeltelijk) te verwijderen en terreineenheden die best buiten het begrazingsblok worden gehouden breed uit te rasteren. Langsheen de zuidkant van Craenevenne en de noordkant van Herkenrodeplaats wordt een volledig nieuw raster geplaatst, overeenkomstig de geplande bosrandontwikkelingen (§ 4.9.2). In het noordelijke bosdeel van het bosbestand CR1i moet een tussenraster worden geplaatst. Aanvullende maatregelen zijn nodig om de toegangen te beveiligen (zie hiervoor 4.12.3.3). Er wordt geopteerd voor een extensieve jaarrondbegrazing, waarbij de dieren het gehele jaar in het gebied grazen. De dieren ontwikkelen een vast graaspatroon en sociale structuur en hebben een belangrijke impact op de vegetatie(structuur). Voor de begrazing wordt gebruik gemaakt van een gemengde kudde van runderen en paarden, waarbij de voorkeur uitgaat naar zelfredzame en bij voorkeur Vlaamse rassen, zoals Lakenvelder en Kempens roodbont rund bij de runderen en Vlaams paard of Exmoor-pony bij de paarden. Omdat het doorgaans weinig productieve graslanden zijn, wordt de begrazingsdruk laag gehouden en wordt gestart met een begrazingsdruk van GVE/5 ha die mogelijk kan evolueren naar GVE/4 ha51 mede omwille van de combinatie met een lokaal hooibeheer (zie 4.16.5.2). Dieren die ingezet worden voor natuurbeheer vallen in Vlaanderen onder de wetgeving voor landbouwhuisdieren en moeten een minimum aan gezondheidszorg krijgen. Daarom wordt op het gebetonneerd terrein in de westelijke rand van bestand CR2b een vangen voederplaats voor grazers ingericht in combinatie met een informatiepunt (§ 4.19.5). Mogelijk wordt een gelijkaardige voorziening ook in bestand HE2c of HE1e voorzien. Stootbegrazing De stoot- of drukbegrazing omhelst dat in het najaar gedurende een beperkte tijd en op een beperkte ruimte een (groot) aantal dieren wordt ingeschaard om sterk verruigde, verboste of vergraste begroeiingen intensief te laten begrazen en zo de plek open(er) te houden en/of verruiging tegen te gaan. Deze methode zal tweejaarlijks toegepast worden in bestand CR1l. Kavelbegrazing In het openluchtmuseum worden verspreid kleine weilanden aangehouden om zeldzame huisdierrassen waaronder verschillende geiten- en schapenrassen te tonen aan de bezoekers (begrazingsgroepen 3, en 5). Ook de boomgaarden worden begraasd; meestal door schapen. Vlaamse paarden-, ezel- en runderrassen worden uitsluitend op de grotere weilanden gehouden. Hier en daar is ook kleinvee aanwezig. De begrazingskavels worden verder aangehouden. Waar bodem- of vegetatieverstoring optreedt wordt de begrazingsdruk aangepast (verlaagd). Een dichtheid van GVE per hectare52 (jaarrond) wordt als norm gehanteerd.

51

Er kan eventueel een (tijdelijke) versoepeling voorzien worden vanwege (extensieve) bijvoedering, de (cultuurhistorische) soortensamenstelling, het tijdelijk inschakelen van dieren op andere percelen of met het oog op een specifiek landschapsbeeld. In dat geval mag voor het westelijk en het oostelijk weidecomplex de begrazingsdruk echter niet hoger liggen dan 1 GVE per 3 ha (dit komt neer op maximaal 12,5 GVE – op elk moment – voor beide beheerblokken samen). 52 De totale begraasbare oppervlakte voor kavelbegrazing bedraagt 14 ha en resulteert dus in 28 GVE bij jaarrondbegrazing.



215

Om de attractiviteit voor de bezoeker te verhogen en de dieren dichter bij de mens te brengen worden in het deelgebied ‘Haspengouw (begrazingseenheid 4a) twee grote weilanden samengevoegd door het scheidingsraster langs weerszijden van de weg te verwijderen. Daardoor komt het wandelpad in het midden van het nieuwe begrazingsblok te liggen. Rondtrekkende kuddebegrazing Bij een door een herder gestuurde begrazing, wordt geen gebruik gemaakt van rasters; maar leidt een herder de kudde doorheen het begrazingsgebied. Dit beweidingssysteem met behulp van schapen wordt toegepast in het openluchtmuseum en heeft een louter museaal karakter. Met de kudde worden enkele grotere grasvlakken aangedaan en de begrazing beperkt zich tot een bepaalde periode. Daarbuiten wordt de kudde binnen een omheining gehouden (zie kavelbegrazing).

4.16.5.2. Hooien Slechts een klein deel van de graslanden in het plangebied wordt gehooid (Kaart 4.6: “Natuurbeheer”). De hooilanden behoren voor het merendeel tot het openluchtmuseum en hebben een museale functie. Om de volledige controle over het beheer te bekomen, worden de bestaande gebruiksconcessies (grasverkoop, pony’s, e.d.) geleidelijk aan opgezegd (= uitdoofbeleid). Om de hooilanden een bloemenrijk(er) karakter te geven, wordt op enkele plekken het beheer geëxtensiveerd en aangepast aan de aanwezige soorten. Dit geldt in het bijzonder voor de twee hooilanden met Grote ratelaar in de deelgebieden HA1a en OW1b van het openluchtmuseum (§ 4.10.1.2). De beheereenheid VI2h vormt eveneens een klein hooilandencomplex dat jaarlijks wordt gemaaid na de zaadzetting van de meeste soorten in de maand augustus. De begrazing (grasverkoop) in de beheereenheid ZO1i wordt stopgezet en omgezet in een hooilandbeheer. Tenslotte worden verspreid over het beheergebied en met enige afwisseling, delen van het graslandcomplex ‘Craenevenne (zie 4.16.5.1) gehooid, te beginnen met een (noordelijk) deel van de beheereenheid CR2b. De als hooiland aangeduide zones krijgen allemaal een extensief maaibeheer, dat bestaat uit een maaibeurt omstreeks eind juni of begin juli; dit is de periode nadat de meeste graslandsoorten zaad hebben gevormd. In het najaar (eind september begin oktober) kan zo nodig een tweede keer worden gemaaid.

4.16.5.3. Gedifferentieerd gazonbeheer Het gazonbeheer omhelst het (twee)wekelijks maaien van de betrokken graslanden in de periode van april tot en met september. Rand- en schaduwstroken worden evenwel minder intensief gemaaid om variatie in het gazon te bekomen en smalle overgangen tussen de verschillende, momenteel nog strak afgelijnde terreineenheden te creëren. Geleidelijke overgangen tussen hoog opgaande (park)begroeiingen en kort53 gemaaide grasstroken verhogen de belevingswaarde en hebben een belangrijk ecologisch effect. Het parkbos wordt bijvoorbeeld voorzien van een soortenrijke bosrand die aansluit op extensief beheerde, bloemrijke graslandstroken die geleidelijk overlopen in de intensief gemaaide graslanden (gazon) (Figuur 4.84). De overgangen moeten niet alleen de grenzen van de terreineenheden vervagen, maar evenzeer andere afgebakende structuren integreren; waarbij vooral gedacht wordt aan de parkwegen, maar evenzeer aan andere puntvormige (solitaire boom) of vlakdekkende parkstructuren (bv. bloemenperk). Voorts kan een gediversifieerd gazonbeheer grootschalige grasoppervlakken doorbreken en mensen geleiden naar en/of weghouden van specifieke gebiedsdelen.

53

Om mosvorming te vermijden, dient er evenwel op toegezien te worden dat er niet te kort gemaaid wordt.

216



Figuur 4.84: Mogelijkheden voor terreinverweving tussen (park)bos en grasland (bron: Econnection).

4.16.5.4. Ruigtebeheer Enkele ruigten krijgen een extensief maaibeheer. Dat omhelst één maaibeurt om de twee drie jaar. Hierin is variatie mogelijk naargelang de soortensamenstelling, de ruigtestructuur en de verruigingsgraad van de ruigte (zie Figuur 4.76 onder 4.9.2). Het maaien van de ruigte gebeurt in het najaar, na de bloei, hoewel ook in het vroege voorjaar dit is voordat het vegetatieseizoen begint kan worden gemaaid. In dit geval kunnen goed ontwikkelde ruigtevegetaties in de winter worden overgehouden en als schuil- en voedselplaats voor dieren dienen. Op Kaart 4.6: “Natuurbeheer” zijn enkele grote(re) plekken voor ruigtebeheer aangeduid, maar de maatregel is evenzeer van toepassing op kleine, doorgaans meer fragmentair aanwezige ruigteplekken doorheen het gebied. Tegelijk is het ook inzetbaar voor het openhouden van open bosplekken (§ 4.8).

4.16.6. Bosbegrazing Het noordelijk deel van het bosbestand CR1i wordt uitgerasterd en toegevoegd aan de begrazingseenheid om een verbinding met het westelijk gelegen begrazingsblok te creëren. Daardoor zal in dit deel van het bos bosbegrazing plaatsvinden.

4.16.7. Aanleg en beheer van hoogstamboomgaarden De bestaande hoogstamboomgaarden worden onderhouden door regelmatige snoei van de kroon in functie van een goede kroonvorming en vruchtzetting. Afstervende oude(re) fruitbomen blijven behouden omwille van de ecologische waarde van dood stamhout. Zodra 25% van de in de boomgaard aanwezige bomen in een slechte conditie verkeert, dan wel is afgestorven, wordt tot de vervanging ervan overgegaan. Dode of kwijnende exemplaren worden dus niet meteen verwijderd en blijven behouden tot de vervanging; uitzondering wordt gemaakt voor zieke exemplaren die de andere fruitbomen kunnen infecteren of de verdere groei van andere bomen belemmeren.



217

Hoogstamboomgaarden versterken het beeld van het cultuurlandschap, maar kunnen ook kleinschalig worden ingezet om de ecologische landschapswaarde te versterken. Hoogstammige fruitbomen worden daarom ook individueel of in kleine groepen aansluitend op de bosrand aangeplant (§ 4.9.3.1). Voor de aanplant van (nieuwe) fruitboomgaarden en -groepen wordt steeds gebruik gemaakt van oude rassen en streekeigen variëteiten. Informatie hierover kan ingewonnen worden bij de Nationale Boomgaardenstichting. De slecht groeiende “proefboomgaard” in bestand HE1c wordt integraal gekapt en vervangen door bos (cfr. 4.19.4 en Kaart 4.1a: “Kapbeheer”).

4.16.8. Aanleg en beheer van graan- en (on)kruidakkers In het openluchtmuseum zijn op verschillende plaatsen akkers aanwezig (Kaart 2.3: “Terreintypering”). Momenteel worden reeds bij de aanleg van graanakkers akker(on)kruiden mee ingezaaid, maar slechts weinig soorten wisten zich te handhaven (pers. med. Jozef Van Meulder). Het is de bedoeling dit als voorheen te doen, maar meer gericht tewerk te gaan en daarbij ook zeldzamere soorten als Bolderik, Dreps, Slofhak en Korensla te introduceren (Kaart 4.6: “Natuurbeheer”). Vooral Rogge is voor zeldzamere planten een geschikte graansoort omdat het een open gewas oplevert, maar ook Boekweit en Haver zijn gepaste soorten. Voorts kan ook aandacht worden gegeven aan weinig voorkomende graangewassen zoals Emmer(tarwe), Eenkoorn, Spelt en (Pluim)gierst. Het behoud van akker(on)kruiden veronderstelt dat ze zichzelf kunnen uitzaaien. Eventueel kan gebruik worden gemaakt van ongeschoonde granen om in te zaaien. Het akkerbeheer omvat in grote lijnen: oppervlakkige, niet kerende grondbewerking, zo kort mogelijk voor de zaaiperiode; het jaarlijks of tweejaarlijks inzaaien van één of meerdere soorten graan- of andere voedergewassen in een gepaste teeltrotatie; in de nawinter blijft het gewas of de stoppel zo lang als mogelijk behouden (bij voorkeur tot in maart) als dekking en voedselbron; bemesting is organisch en wordt beperkt en aangepast aan de teelt; geen akkerkruidbestrijding, maar akkerkruidenbevordering aangepast aan de teeltmogelijkheden. Enkele akkers kunnen ook worden gebruikt voor de teelt van nijverheidsgewassen zoals Hennep (Kemp), Wouw en Tabak. Verspreid over het museum kan ook op het vroegere economische gebruik van enkele in het wild groeiende gewassen zoals Hop, Vlier, Walnoot en wilg en een aantal kruidensoorten worden gewezen (bv. Zuring, Brandnetel, Kleefkruid, Walstro, Smeerwortel, Boerenwormkruid, Agrimonie, Heermoes, Liguster, Bingelkruid en Wede).

4.16.9. Aanleg en beheer van tuinen landschapselementen Het openluchtmuseum biedt vele mogelijkheden om aanvullend op de geëxposeerde cultuurelementen een ecologische en landschappelijke opwaardering te realiseren. Om dit concreet te verwezenlijken, is een meer gedetailleerde inventarisatie en analyse nodig van alle aanwezige gebouwen en cultuurelementen aan de hand waarvan concrete en aan de situatie aangepaste voorstellen voor elk van deze elementen kunnen worden uitgewerkt. Daarbij is de reeds aanwezige fauna en flora enerzijds en de potenties van gebouwen en landschapselementen anderzijds richtinggevend. Tabel 4.52 geeft een overzicht van de mogelijkheden die zich aanbieden. Het is de bedoeling dat deze elementen de natuurlijke en landschappelijke belevingswaarde van het museum versterken en tegelijk voor educatieve doeleinden van allerlei aard kunnen worden ingezet. Ze dienen tevens de voor Vlaanderen kenmerkende cultuurhistorische en landschapselementen te behouden en voor te stellen. Daarom wordt bij de aanleg waar mogelijk gerefereerd naar historische gebruiksvormen en landschapsituaties en wordt het materiaalgebruik en de soortenkeuze overeenkomstig aangepast.

218



In het gebied zal ook geëxperimenteerd worden met natuurlijke omheiningen die worden opgeworpen met natuurlijk materiaal zoals takhout, plaggen, houtstammen, stronken, braamtakken, snoeisel, zandsteen, enz. (Figuur 4.85).

Figuur 4.85: Voorbeeld van een natuurlijke omheining van snoeihout (Foto: Proclam). In het openluchtmuseum worden nog enkele bijkomende nutstuinen voorzien op de volgend locaties: Oevel Sint Rijkers Heist-op-den-Berg Herenthout boerderij Kortessem Sint-Martens-Voeren Hoogstade De volgend locaties hebben reeds een nutstuin, maar die ligt geheel in de schaduw waardoor een nieuwe tuin moet worden aangelegd: Wellenshoeve boerderij Helchteren



219

Tabel 4.52: Mogelijkheden voor ecologische en landschappelijke opwaardering van het openluchtmuseum.

Element Nestkasten binnen buiten Inrichting van nestplekken Toegang tot gebouwen

Toepassingsmogelijkheden

Educatieve en recreatieve/toeristische nevenfuncties

Zie ook

Diverse gebouwen, doch in eerste instantie in en aan de grotere

Werkateliers over nestkastenbouw en plaatsen van meer ingewikkelde

4.10.2.2.

gebouwen (hoeves, kerken, schuren, pastorieën, molens). Soorten die in

nestkastconstructies (bv. inrichting van vleermuizenzolders).

aanmerking komen zijn o.a. Kerkuil, Huiszwaluw, Boerenzwaluw,

Natuurbeleving (nestkastenonderzoek, observatie).

Huismus, Spreeuw, Gierzwaluw en gebouwbewonende vleermuizen.

Educatieve voorstelling (diverse typen en mogelijkheden).

Tuinen en de daarin aanwezige bijgebouwen. Soorten die in aanmerking

Educatieve wandelroute.

komen zijn o.a. diverse mezensoorten, Gekraagde roodstaart, Grauwe

Historische gebruiksvormen (spreeuwenpot, eendenkorf, gliraria).

vliegenvanger, Ringmus, Torenvalk, Steenuil, Egel, kleine marterachtigen, slaapmuizen en diverse insectengroepen. Bossen: soorten die in aanmerking komen zijn o.a. Boomkruiper, Boomklever,

diverse

mezensoorten,

Bosuil,

Ransuil,

diverse

spechtensoorten en boombewonende vleermuizen. Aanleg broedwanden nesteilanden

Steile vijver- en beekoevers. Soort die in aanmerking komt is o.a. IJsvogel.

Natuurbeleving (observatie).

Grote(re) vijvers: soorten die in aanmerking komen zijn o.a. diverse

Educatieve voorstelling.

4.10.2.2.

soorten watervogels. Muur- en dakvegetaties

Voorzien van groeiplaatsen op muren en daken.

Werkateliers over restauratietechnieken van oude muren en aanmaak

Gevelbegroeiingen.

van oude mortelspecies.

Streekeigen bloemen- en kruidentuinen.

Werkateliers en educatieve voorstelling van diverse gebruiksvormen van

4.10.1.2.

Functies van gevelbegroeiingen (o.a. bescherming van woningen). Oude(rwetse)

tuinplanten

en

kruiden

Thematische

natuur-(lijke)

tuinen

(bv.

bijentuin,

vlindertuin,

vleermuizentuin).

4.10.2.2.

planten al dan niet gerelateerd aan bepaalde museumvoorstellingen (bv. verven van wol, looien van huiden, geneeskunde). Historische voorstelling tuininrichting. Werkateliers over natuurlijke inrichting van tuinen en gebruik van planten als natuurlijke onkruid- en ongediertebestrijder (bv. in moestuinen).

Vergelijkende aanplantingen van diverse graangewassen.

Werkateliers over bakken van brood en andere toepassingen (bv. met

akker(on)kruiden

Oude

(graan)gewassen

en

Gebruik graanmolens.

vlas).

Hagen en houtkanten

Soortencombinaties en functionaliteiten.

Werkateliers over aanleg en beheer van heggen en houtkanten.

Diverse snoeien vlechttechnieken.

Historische gebruiksvormen.

4.16.9.

Proeverijen.

Educatieve

voorstelling

(diverse

functies

van

heggen

gebruiksmogelijkheden van houtsoorten). Historische landschapsbeleving. Semi-natuurlijke

Technieken voor half-natuurlijke perceelscheiding en -afscherming.

220


Werkateliers over aanleg en beheer van kunstmatige schermen.


4.16.2. en

Element


Educatieve en recreatieve/toeristische nevenfuncties

perceelsscheidingen

Zie ook

Inspiratie tuinideeën (diverse systemen). Educatieve voorstelling (belang van houten weidepalen voor fauna, korstmossen, enz., vosveilige kippenhokken).

Symboolbomen

Symboliek van bomen (o.a. bij toegang hoeve, bij kapel, grensboom,

Historische landschapsbeleving.

galgboom, enz.).


Inplanting van schaduwbomen o.a. nabij stopplaatsen of horecaterrassen en op pleinen. Waterhoudende elementen Plagbodems

Aanleg broedwand voor IJsvogel langs walgracht.


4.10.2.2.

Aanleg poelen en poelattributen.

Educatieve voorstelling en gebruik (educatieve vijver reeds aanwezig).

4.16.3.

Werkateliers over plagmethoden.

4.16.15.

Plaggen

van

bodems

voor

verspreide

heide-

en

heischrale

vegetatieontwikkeling.

Historische gebruiksvormen en landschapsbeleving.

Toepassingen van plaggen (plaggenwal, potstal, brandstof). Hak- en middelhout

Bossen: demonstratie van verschillende bijzondere kapmethoden

Werkateliers over kapmethoden en houttoepassingen.

(uitkap, hakhout, middelhout, plenterkap).

Historische gebruiksvormen en landschapsbeleving.

4.4.5.

Geriefhoutbosjes aansluitend op tuinen. Functionaliteit van diverse soorten

hout

en

diverse

gebruiksvormen

(bv.

rijshout

voor

mandenvlechten; takhout voor allerhande stokken; politoermiddel, takhout voor bezems; takkenbossen voor houtovens; hout voor oeverbeschoeiing of omheining). Knotbomen

Diverse boomknotvormen en -methoden.

Werkateliers over knottechnieken.

4.16.1.

Introductie van nieuwe soorten als knotboom (o.a. Zwarte els, Haagbeuk, Populier, Gewone esdoorn, Zomereik en Gewone es. Houtkunst

Demonstratie en presentatie van houtsnijwerk.

Educatieve voorstelling houtgebruik voor creatieve toepassingen.

Toepassingsmogelijkheden van houtsoorten.

Creatieve landschapsbeleving.

Kunstige boomvormen (al dan niet verder bewerkt door kunstenaars) en

Historische vrijetijdsinvulling.

kunst in het bos (reeds aanwezig, maar zonder duiding). Viskweek

Historische voorstelling visvangst, -kwekerij en -verwerking in Limburg


4.19.3.

(o.a. fuikenvisserij, viskweek en roken van vis).

Natuurbeleving (observatie vissen).

4.19.2.2.

Educatieve inschakeling van de voormalige gebouwen.

Educatieve voorstelling (diverse vangst- en kweektechnieken of verwerkingsmethoden). Educatieve wandelroute. Proeverijen en gastronomische uitstappen.

Watermolen

Werking van watermolens.

Historische gebruik.

Leven in en rond watermolens (waterminnende vleermuissoorten,


Huismuis, Grote gele kwikstaart, vissen, diverse insecten, muur- en

Natuurbeleving (observatie fauna en flora).

oevervegetaties).



221

Element


Bijzondere habitats

Aanduiden

van

vleermuisbomen,

waardevolle spechtenbomen,

bomen

en

Educatieve en recreatieve/toeristische nevenfuncties (bos)habitats

struikgewas,

dood

hout

(bv.

Zie ook

Educatieve wandelroute.

4.10.2.1.

met

4.11.2.

zwammen, bosheide).

4.16.13. 4.16.15.

Stinzenplanten

Inbrengen van diverse soorten stinzenplanten in parkbos en parkachtige


4.10.1.1.

omgeving openluchtmuseum, o.a. in grote(re) tuinen en grasvelden of rondom monumentale gebouwen. Aanplanting

gebiedsspecifieke

soorten

Gerichte aanplanting van kenmerkende soorten van de voorgestelde


geografische regio’s (bv. Struikheide, Gaspeldoorn en Gewone brem voor


de Kempen). Opslagmethoden

Natuurgerichte functionele aanleg van stapels, hopen, oppers, schelven

Functionele

en mijten van hout, hooi, stro en/of steen. Deze kunnen worden voorzien

biomassaverwerking.

van schuilplaatsen voor allerhande dieren.

toepassingen

van

methoden

voor

opslag

en

Werkateliers over nestkastenbouw en inrichting van nestplaatsen. Natuurbeleving (nestkastenonderzoek, observatie). Educatieve voorstelling (diverse typen en mogelijkheden). Educatieve wandelroute. Historische gebruiksvormen (drogen van hooi, stapelen van diverse soorten hout, oogstmethoden).

Faunavoorzieningen

Functionele inrichting van (historische) gebouwen voor diverse

Educatieve voorstelling (habitatgebruik in verstedelijkte omgeving).

diersoorten


o.a.

voor

gebouwbewonende

vleermuizen,

Kerkuil,

4.10.2.2.

Steenmarter. Bloem-

en

kruidenrijke

graslanden

Gazons: extensivering maaibeheer in randen en rondom natuurlijke

Versterking van de landschapsbeleving.

elementen (bv. onder bomen).

4.16.6. 4.10.1.2.

Hooilanden: vegetatieherstel door aangepast beheer en/of inzaaien van bijzondere soorten (bv. Ratelaar). Hoogstamboomgaarden fruittuinen Historische gebruiksvormen

en

Voorstelling

van

diverse

fruitsoorten

onder

de

vorm

van

fruitboomgaarden en fruittuinen Aanleg en inrichting van historische voorzieningen met een ecologische of

landschappelijke

referentiewaarde

zoals

eendenkooi,

konijnenwarande, techniek wissen van ansjovisserij, palingvisserij met slachtafval, duiventil voor duivenkweek, muizenruiters en -piramiden. Demonstratie van voormalige vangstmethoden en -instrumenten.

222



4.16.8.

4.16.10. Bermbeheer Bermen worden extensief beheerd, met de bedoeling om bloemen- en kruidenrijke(re) bermen te bekomen; waarbij bijzondere aandacht wordt gegeven aan bermen met bijzondere soorten. Ook het beheer van een populatie Grote keverorchis in de dreef doorheen HA1a (§ 4.10.1.2) wordt opgehangen aan het bermbeheer. Dit betekent dat de huidige bodemsituatie (bodemdichtheid, bodemvochtigheid, enz.) niet mag worden gewijzigd of nadelig beïnvloedt (bv. door vermijden van betreding, bemesting, omwoeling of drainage). De orchideeën krijgen de mogelijkheid om te bloeien, zaden te vormen en uit te zaaien, door pas na de bloei in augustus of later te maaien. Daarvoor worden lichte en aan de terreinomstandigheden aangepaste machines zoals een eenassige trekker met messenbalk of een bosmaaier gebruikt. Het maaisel kan korte tijd blijven liggen, maar wordt vervolgens afgevoerd om o.a. bodemverrijking te voorkomen. Voor alle bermen wordt gewerkt volgend het Bermdecreet, dat o.a. impliceet dat een eerste maaibeurt pas kan plaatsvinden na 15 juni en een tweede pas na 15 september. Ook moet het maaisel afgevoerd worden om bodemverrijking tegen te gaan.

4.16.11. Park- en plantsoenbeheer Aanvullend op het huidige bomenbestand kunnen in de kasteelparken plantsoenzone (Kaart 4.4: “Landschapsbeheer (uitgezonderd KLE’s)”) ook uitheemse soorten in het gebied worden geïntroduceerd of aangehouden, die er voor zorgen dat er het gehele jaar door natuurlijke belevingselementen in het park aanwezig zijn. Ook de plekken die voor parkbosverjonging dienen, kunnen hier deels voor worden gebruikt. Door Jef Van Meulder van de groendienst van Bokrijk werd eveneens een voorstel (persoonlijke visie) opgemaakt met bijzondere en bij voorkeur te behouden boomsoorten in de parken bosbestanden (Bijlage 29). De visie van het ANB m.b.t. de instandhouding van uitheemse soorten in bos, staat in Bijlage 30. Het uitvoeren van de boswetgeving geeft dan aanleiding tot een herwerkte tekst (zie Bijlage 31)54 Volgende soorten komen in o.a. aanmerking (niet limitatief; aanvullend wordt de belangrijkste reden voor aanplanting vermeld): Loofbomen bitternoot (Carya tomentosa lekker geurende bladeren en eetbare vruchten vergelijkbaar met okkernoot; esdoorn diverse soorten zoals Montpellier esdoorn (Acer monspessulanum), Cappedocische esdoorn (Acer cappadocicum), Suikeresdoorn (Acer saccharum), Rode esdoorn (Acer rubrum en Zwarte esdoorn (Acer nigrum esdoorns leveren een prachtig herfstaspect omwille van de opvallende verkleuring van hun bladeren; Europese hopbeuk (Ostrya carpinifolia hopvormige vruchten; Doodsbeenderenboom (Gymnocladus dioicus grote bladeren (bijna één meter lang en vijfenveertig centimeter breed); de boom bezit geen fijne twijgen, maar enkel grove en dikke takken die doen denken aan een skelet; Honingboom (Styphnolobium japonicum syn. Sophora japonica late bloeier, bijenplant; Japanse koekjesboom (Cercidiphyllum japonicum uitzonderlijke koekjesgeur van de dode en rottende bladeren in de herfst; Kastanjebladeik (Quercus castaneifolia kastanjevormig blad; Gewone pluimes (Fraxinus ornus opvallende, welriekende bloemen; Wollige sneeuwbal (Viburnum lantana dichte beharing aan de onderzijde van het blad; Zweedse kornoelje (Cornus suecica bijzondere bloeiwijze. 54

De verwijdering van uitheemse boomsoorten, waarover geen overeenstemming werd bereikt in de Bijlage 29, Bijlage 30 en

Bijlage 31, blijft voorwerp van een afzonderlijk advies en/of toestemming door Onroerend Erfgoed (cfr. § 3.3.3, § 4.4.7 en Kaart 4.2: “Bestrijding exoten”).



223

Naaldbomen Ginkgo (Ginkgo biloba levend fossiel en schakel tussen de varens en de hogere planten; bijzonder blad met de vorm van een ganzenvoet; Koreaanse zilverspar (Abies koreana de kegels hangen op ooghoogte en bezitten leuke eigenschappen (o.a. uiteenvallen van de rijpe kegels bij aanraking); Reuzenzilverspar (Abies grandis), Kaukasische zilverspar of Nordmannspar (Abies nordmanniana en/of Nikkozilverspar (Abies homolepis Noord-Amerikaanse zilversparren hebben uitzonderlijk zinnenstrelende eigenschappen, waaronder verschillende opvallende geuren; Sequoia (Sequoia sempervirens dikke schors op oudere leeftijd die aanvoelt als een spons (“boksboom”); Verschillende soorten zijn reeds in het gebied aanwezig. De bomen zijn onderling te combineren, bv. combinatie Suikeresdoorn met Beuk en/of Douglasspar en/of Rode esdoorn en Zwarte esdoorn. Alhoewel de parkbosbestanden in PA5b en PA5e over een zekere landschappelijke en erfgoedwaarde beschikken, dient er over gewaakt te worden dat het Bosdecreet niet geschonden wordt. Hiervoor zal de aanwezige bosflora maximale groeikansen gegeven worden en zullen ook inspanningen geleverd worden om de fauna te laten ontwikkelen. Indien echter het huidige maaien pesticidebeheer bij Adelaarsvaren en braam wordt verdergezet of er intensieve aanplantingen gebeuren van ondergroei, dient deze bestandsoppervlakte integraal gecompenseerd te worden door nieuwe bebossingen (cfr. bosarboretum, 4.16.12.2). Tot het parken plantsoenbeheer behoort ook het creëren van veelzijdige overgangen (§ 4.9), aansluitend op een gedifferentieerd gazonbeheer (§ 4.16.5.3). Dit betekent dat structuurrijke overgangen worden nagestreefd die alle geledingen van parkbos, plantsoen en gazon omvatten (Figuur 4.86).

Figuur 4.86: Principe van een overgang van (gesloten) parkbos naar (open) gazon. Het bomen- en struikenaandeel tussen beide vermindert geleidelijk en kan beheermatig worden aangestuurd (bron: Econnection).

4.16.12. Arboretum en bosarboretum 4.16.12.1. Arboretum Het beheer van het arboretum beoogt het behoud en de vernieuwing van de bestaande plantencollectie binnen de ruimte die hiervoor is voorzien (wetenschappelijk belang, cfr. landschapswaarden 1.9.2.4 en

224



Bijlage 1). Dit onderhoud is erg arbeidsintensief en erg specifiek. Het wisselt afhankelijk van de vegetatie(structuur), de groeiplaats, de periode en de aanwezige plantensoorten. De details hiervan vallen buiten dit beheerplan, maar de werkzaamheden omhelzen in grote lijnen planten/verplanten/scheuren, snoeien, maaien en diverse bodembewerkingen (Tabel 4.53). Tabel 4.53: Overzicht van de belangrijkste onderhoudswerken aan het arboretum en de plantsoenen (bron: Hoveniersbedrijf J. Baaij, Nederland). 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

Jan

Feb

Mrt

Apr

Mei

Juni

Juli

Aug

Sept

Okt

Nov

Dec

MAAND

Gazon

Maaien Verticuteren Mesten

meerdere mogelijkheden

Mechanische mosbestrijding Wieden en mechanische onkruidbestrijding Maaien: Maaihoogte 2 a 3 cm, 1 a 2 maal per week. Kanten: Steken en knippen afhankelijk van de gewenste netheid. Mosbestrijding: Combineren met doorzaaien en bemesten. Denk ook aan niet te kort maaien en blad ruimen. 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

Jan

Feb

Mrt

Apr

Mei

Juni

Juli

Aug

Sept

Okt

Nov

Dec

MAAND

Haag

Snoeien

Bomen Heesters

meerdere mogelijkheden Snoei Voorjaarsbloeiers Snoei Zomerbloeiers Snoei Overige Heesters bemesten

Rozen

Snoeien

Uitgebloeide bloemen verwijderen

Bemesten Heide

Snoei Winterbloeiers Snoei Voorjaarsbloeiers Snoei Zomerbloeiers



225

Vaste

Scheuren

planten Bemesten Snoeien

uitgebloeide bloemen verwijderen geeft bij sommige soorten een tweede bloei

Afdekken (vorstschade) Algemeen

Beregenen

naargelang de behoefte

De plantencollectie wordt momenteel (2010) geïnventariseerd, waarbij alle soorten exact worden gedetermineerd, beschreven, gekwantificeerd, genummerd en gelokaliseerd. Het beheer wordt in functie van de bevindingen van deze inventarisatie bijgestuurd. Richtinggevend voor het beheer zijn eveneens de functies die aan het arboretum zijn toegekend (§ 3.7.3).

4.16.12.2. Bosarboretum Een gedeelte van het bestand PA1 is tot bosarboretum omgevormd en blijft als dusdanig behouden. Het deelbestand PA1b fungeert daarbij als bufferzone tussen het bos en het (bos)arboretum. De aanplantingen van o.a. Hulst worden beëindigd en niet verder onderhouden. Het beheer van het bosarboretum wordt afgestemd op het behoud van een ijle bossituatie en de daarbij horende bosvegetatie, waarin vooral (half)schaduwminnende bosplanten een onderkomen krijgen. Concreet betekent dit dat een minimum aantal van 500 inheemse bomen wordt aangehouden en toekomstige kappingen achterwege blijven. Het bosarboretum beoogt geen geografische weergave van verschillende bostypen en heeft evenmin een bosbouwkundige functie, waardoor het verschilt van andere bosarboreta in Vlaanderen. In de mate van het mogelijke worden er kenmerkende soorten van Vlaamse bossen voorgesteld en worden technieken en omstandigheden gedemonstreerd die aansluiten op de Vlaamse bosbeheersituatie. De klemtoon ligt daarbij op de Kempische bosomstandigheden. Het huidig onverhard padennetwerk wordt onderhouden, maar niet verder uitgebouwd en krijgt een natuurlijk karakter.

4.16.13. Plaggen In het verleden is reeds geprobeerd om een heideterrein in het openluchtmuseum tot ontwikkeling te brengen (rand OW1b MU1a), maar dat is niet geheel gelukt (mond. med. Jozef Van Meulder). Mogelijk waren de omstandigheden ongunstig en groeiden uiteindelijk slechts hier en daar toefjes heide op. Aansluitend op deze restanten wordt in het bosbestand MU1a door kleinschalig plaggen nagegaan of alsnog een bosheideontwikkeling tot stand kan komen. Hetzelfde staat te gebeuren in bestand ZO1c. Bij plaggen wordt de humusrijke toplaag tot op de minerale bodem afgeschraapt. In sommige gevallen volstaat het om bij een kapping een boomstam over de bodem te slepen om een gelijkaardig effect te bekomen. De goede resultaten die met plaggen worden behaald in het deelgebied ‘Wik’, doen vermoeden dat alsnog goede kansen voor heischrale vegetatieontwikkelingen aanwezig zijn (Bijlage 6). Andere locaties waar initieel de ontwikkeling van een bosgerelateerde heideontwikkeling kan worden beproefd, zijn de bestanden PA4d, PA4e, VI2n, ZO1e en ZO1d (oostkant); maar beslist zijn ook elders potenties aanwezig.

226



4.17. Beheermaatregelen en richtlijnen met betrekking tot de milieubeschermende functie 4.17.1. Vrijwaren van kwel- en bronzones Het bosen natuurbeheer wordt aangepast aan de lokale bodemomstandigheden. Vooral in de natte gebieden en de kwel- en bronzones in het bijzonder, blijven ingrepen achterwege of worden ze beperkt tot de noodzakelijk beheermaatregelen, waarbij de juiste omstandigheden worden afgewacht en aangepast materiaal wordt ingezet om deze uit te voeren (zie ook 4.4.11 en 4.4.12).

4.17.2. Herlokalisatie en organisatie opslag van organisch afval In het gebied worden vaste plaatsen aangewezen voor de opslag van organisch afval dat afkomstig is van het park-, bosen natuurbeheer. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen tijdelijke opslagplaatsen en permanente opslagplaatsen (Kaart 4.8: “Infrastructuur en inrichting”). De centrale stapelplaats, waar het afval wordt verwerkt of gestapeld voor afvoer, ligt nabij de dienstgebouwen van de Groendienst (DI1a). Tijdelijke stapelplaatsen worden voorzien: op kleine hopen bestand AR1a voor het materiaal dat afkomstig is van het arboretum; op kleine stapelplaatsen op de erven voor organisch afval uit het openluchtmuseum; naast de loods in PA2b voor het materiaal dat afkomstig is van de beheergebieden ‘Kasteelpark en ‘Park’; in de hoek van HE1e (afgeschermd voor het publiek) voor het materiaal dat afkomstig is van het beheergebied ‘Vijvers en ‘Herkenrodeplaats’; op de betonnen ondergrond in CR2b (bocht weg Craenevenne) en in CR1o voor het materiaal dat afkomstig is beheergebieden ‘Craenevenne en ‘Kneip’. De stapelplaatsen krijgen een vaste plek en oppervlakte toegewezen en worden landschappelijk ingekaderd d.m.v. een lage, houten vlechtwerkomheining die door klimplanten overgroeid wordt. Aansluitend op de centrale stapelplaats in bestand DI1a wordt een brandplaats voorzien, voor het verbranden van organisch afval dat niet voor verwerking in aanmerking komt. Deze situeert zich op minstens 100m van de gebouwen en het bos. Het verbanden beperkt zich tot het strikt noodzakelijke.

4.17.3. Verbetering waterkwaliteit De aanwezigheid van een overstort op de Zusterkloosterbeek ter hoogte van Boxberg heeft een nadelige invloed op het natuurreservaat ‘Wik’. Ook is er een ongunstig effect op het gebied door de afkoppeling van het hemelwater in Boxberg Aan beide wordt na verder onderzoek een oplossing gegeven. Hiervoor is reeds een overleg met de stad Genk opgestart. Aan de Vlaamse MilieuMaatschappij (VMM) is gevraagd om de mogelijke oorzaak van de vervuiling van de Kapelbeek te onderzoeken door twee extra meetpunten te voorzien. Thans is onduidelijk waar de vervuiling vandaan komt. De slechte waterkwaliteit van de Kapelbeek beïnvloedt ook de waterkwaliteit van de Zusterkloosterbeek en bij oplaat van beekwater ook deze van de vijvers. De waterkwaliteit van de vijvers wordt gewaarborgd door het voeren van een actief biologisch waterbeheer (§ 4.10.2.4).



227

4.18. Beheermaatregelen en richtlijnen met betrekking tot de wetenschappelijke functie 4.18.1. Opvolging ecologische ontwikkeling De wetenschappelijke functie spitst zich vooral toe op het opvolgen van de landschapsontwikkelingen en beheerresultaten, waarbij een aantal dieren plantensoorten of habitatevoluties richtinggevend zijn. De aandacht gaat onder meer naar: een opvolging van de evolutie van de graslandvegetaties, door het verder vijfjaarlijks opvolgen van de vegetatie-evolutie in begrazingseenheden en (zie 4.16.5.1). een opvolging van de vegetatieontwikkeling in de vijvers na een eerste drooglegging en vervolgens na het instellen van het nieuwe waterpeilbeheer (zie 4.19.1.1). Voorvermelde elementen maken deel uit van het monitoring- en evaluatieprogramma dat voor het plangebied is uitgewerkt (§ 4.21.2).

4.18.2. Beheergerichte inventarisaties In functie van een gericht beheer en een ecologische opwaardering van het openluchtmuseum, dient een inventarisatie van broedvogels en vleermuizen plaats te vinden en moeten gelijktijdig potentiële nest- en verblijfplaatsen in kaart worden gebracht. Deze dienen als basis voor een soortgerichte inrichting van het openluchtmuseum; aansluitend op het landschapshistorisch referentiekader (zie 4.16.9). Het is de bedoeling om voor elk van de gebouwen en hun omgeving voorstellen te formuleren die aansluiten op de inrichtingsmogelijkheden en het streekkarakter dat ze uitbeelden.

4.18.3. Arboretische collecties Zoals ook reeds onder 4.16.12 werd vermeld, behoren de arboretische collecties van Bokrijk tot de wetenschappelijke waarde van het beschemd landschap (cfr. 1.9.2.4 en Bijlage 1). Het beheer zal hoofdzakelijk bestaan uit het onderhoud van de aanwezige collecties, het veilig stellen van de genenbronnen en een landschappelijk aangepaste inkadering van de betrokken bestanden (AR1a en PA1a).

4.19. Werken die de biotische of abiotische toestand van het bos wijzigen 4.19.1. Hydrologie 4.19.1.1. Waterpeilregeling Zoals vroeger gebruikelijk was, krijgen de vijvers een aangepast waterpeilbeheer (Kaart 4.7: “Waterbeheer”). Dit kent seizoenale schommelingen waarbij de waterstand doorgaans standvastig is, maar in de winter gemiddeld 20 tot 25 centimeter hoger dan in de zomer. Het peil is ook regelbaar, hetgeen betekent dat het vijverwater beurtelings wordt open afgelaten met tussenpozen van jaar en waarbij elk jaar een deel van de vijvers tijdelijk droogligt. Dit gebeurde voor het eerst in 2010. De vijvers zijn als volgt gegroepeerd: Vijvergroep 1 Provincievijver, Grote Turfvijver t/m d, Kleine vijver en Bellemans 1. Vijvergroep 2 Kisseweyer en Groot Jacobsbroek.

228



Vijvergroep 3 Cox en Grote Beemd. Vijvergroep 4 Rode vijver en c. Vijvergroep 5 Cemente brak, Grote Moffert noord en Kuil. Vijvergroep 6 Bellemans 2, Cox II, Rietvijver, Rode vijver worden niet afgelaten).

en Grote Moffert zuid (deze vijvers

De vijvers worden in het najaar (na oktober) afgelaten en blijven vervolgens gedurende één winter droog liggen. In het voorjaar (maart-april) wordt er opnieuw water opgelaten. Bij langdurige drooglegging wordt gevreesd voor een snelle verlanding door riet- en boomopslag. Dit is ook de ervaring in het deelgebied ‘Wik’. In dergelijke gevallen zal snel en op gepaste wijze worden gereageerd door oveermatige plantengroei te verwijderen, de betrokken vijvers versneld opnieuw met water te vullen en/of het waterpeil van de volgelopen vijvers aan te passen. Het open aflaten van water gebeurt d.m.v. het bestaande sluizen- en grachtensysteem. Vooraf moeten echter enkele monniken en afvoergrachten worden hersteld (§ 4.19.2.2). Bij het oplaten van vijvers wordt er op gelet dat dit niet gebeurt na een hevige regenbui omdat de aanwezigheid van overstorten op de Zusterkloosterbeek (t.h.v. Boxberg de waterkwaliteit ongunstig beïnvloedt. Zo nodig wordt vooraf de geleidbaarheid van het water getest. Het waterpeilbeheer wordt mogelijk in de toekomst bijgestuurd afhankelijk van de resultaten van de eerste drooglegging. Initieel kunnen individuele vijvers sneller of langer worden drooggelegd om specifieke vegetatieontwikkelingen op te volgen of te bevoordelen. Na elke drooglegging wordt een inventarisatie uitgevoerd, die de bodemomstandigheden (o.a. bodemtextuur, slibdikte, doorlaatbaarheid) weergeeft, mogelijke structuurgebreken aanwijst, de aanwezigheid van gebiedsvreemde waterdieren en plantensoorten aan het licht brengt en de soortenverhouding en potenties inzake plantengroei onderzoekt (§ 4.21.2). In het verleden werd de aanwezigheid van meerdere inmiddels verdwenen plantensoorten in Bokrijk vastgesteld (§ 4.10.1.3). Het betrof vooral soorten die gebonden zijn aan voedselarme droogvallende vijvers. Het waterpeilbeheer moet worden gekoppeld aan een herziening van de waterregulering in het noordelijk net buiten Bokrijk gelegen Klotbroek van waaruit het plangebied met kwelwater wordt gevoed. Het moet o.m. een oplossing geven aan het watertekort gedurende de zomermaanden in de Zusterkloosterbeek. Dit beheer veronderstelt ook dat de Zusterkloosterbeek in het Klotbroek wordt verondiept of opgestuwd, waardoor de beek minder draineert en meer kwelrijk water in de beek terecht komt. Ook het beheer van de Zusterkloosterbeek als centrale watertoevoeras binnen het plangebied en van deelgebied ‘Wik als eerste waterbuffergebied moet in een geleidelijke maar gestage watertoevoer naar het deelgebied ‘Vijvers voorzien. Dit kan door een regelmatige opvolging van het watertransport (§ 4.21.2) en een gepaste, kleinschalige ruiming van elementen die de watertoevoer stroomafwaarts in het gedrang brengen (§ 4.19.1.3).

4.19.1.2. Aanleg, onderhoud en beheer van poelen In het deelgebied ‘Craenevenne (CR) wordt o.a. voor de Boomkikker een netwerk van poelen aangelegd (§ 4.10.2.3). Dit gaat gepaard met een natuurgericht begrazingsbeheer en bos(rand)beheer in het (poelen)gebied. Op Kaart 4.4: “Landschapsbeheer (uitgezonderd KLE’s)” zijn de locaties aangeduid waar het graven van poelen mogelijk is. Voor de situering wordt gekeken naar bestaande depressies en natte plekken. Ook worden in hetzelfde kader enkele poelen voorzien in deelgebied ‘Herkenrodeplaats’ Met uitzondering van bestand PA5k zijn elders in het gebied geen nieuwe poelen gepland. De aangeduide locaties gelden als zoekzones en blijven voorwerp van een vergunningsaanvraag die voor advies wordt voorgelegd aan de betrokken overheden.



229

4.19.1.3. Beheer van andere waterhoudende elementen De structuur van de Zusterkloosterbeek is ecologisch erg waardevol vanwege de aanwezigheid van natuurlijke oevers, een sterke meandering, de aansluiting op bron- en kwelgebieden en een natuurlijk pool-riffle patroon. Hieraan mag niet worden geraakt. Omstandigheden die de waterdoorvoer in de beek verstoren, worden lokaal opgelost door het verstoringselement eventueel te verwijderen. Daarbij mogen de mogelijkheden voor natuurlijke dynamische ontwikkelingen niet worden gehinderd. Walgrachten, bosgrachten en vergelijkbare lineaire waterstructuren die deel uitmaken van de waterinfrastructuur worden onderhouden overeenkomstig hun oorspronkelijke structuur. D.w.z. dat ze op gezette tijden worden geruimd (doch niet verdiept), om de watertoevoer en -doorstroming naar de vijvers te verzekeren. Bij het ruimen wordt erop toegezien dat het ruimingsmateriaal nadat het een drogingsproces heeft doorlopen wordt afgevoerd, zodat de reliëfstructuur van de oever niet veranderd en naderhand geen vegetatieverruiging optreedt. De ruiming beperkt zich tot het weghalen van slib en ander ophopingsmateriaal tot op de oorspronkelijke bedding. Watergrachten die de verbinding vormen met de vijvers worden omwille van de mogelijke aanwezigheid van bijzondere waterdieren, waaronder de Grote modderkruiper, gefaseerd geruimd (§ 4.10.2.5). Dit betekent dat ze nooit over hun gehele traject worden geruimd, maar wel in korte stroken van hooguit enkele tientallen meters, die in hun totaliteit nooit meer dan 1/3 van het totale grachttraject omvatten en waarbij tussenin evenwaardig lange stroken onaangeroerd blijven. Het ruimen kan in de regel beperkt blijven tot de stroken die een obstructie vormen voor een goede waterdoorvoer. Langs bredere grachten kan ook tussen de beide oeverzijden worden gewisseld. De mogelijkheden hiertoe zijn in Bokrijk evenwel beperkt. Het waterhoudend vermogen van de Kapelbeek wordt verbeterd door lokale verdieping en beperkte opstuwing van de beek waardoor de waterafvoer wordt vertraagd. Tegelijk wordt een oplossing gegeven aan de vervuiling van de beek (§ 4.17.3). De grachten in de bosplaatsen ‘Park’ en ‘Kneip’ worden verondiept en teruggebracht tot een maximale diepte van 0,5m (t.o.v. het grondniveau van de aangrenzende bestanden). Hiertoe wordt grond van de zuidgeoriënteerde55 talud gebruikt om de gracht gedeeltelijk op te vullen en wordt deze oever licht afgeschuind. Op die manier zal een (minimale) vernatting van de aanpalende (bos)bestanden bekomen worden, zonder de afwatering van oppervlakkig of overtollig (regen)water in het gedrang te brengen en zonder de grondwatertafel te beïnvloeden.

4.19.2. Herinrichting vijvergebied De herinrichting van het deelgebied ‘Vijvers’ doorloopt verschillende stappen die hierna op een rijtje worden gezet en die gedeeltelijk samenhangen met het kap- en waterpeilbeheer. Het betreft: het kappen van de bomenopslag op de oevers van een aantal vijvers (§ 4.19.2.1); het bevorderen en onderhouden van oever- en watervegetaties (§ 4.19.2.3); het tijdelijk droogleggen van de vijvers en laten inklinken van de sliblaag (§ 4.19.1.1); herstel van de vispopulatie (§ 4.10.2.4 en 4.14.2); herinrichting en herstel van bepaalde vijvers (§ 4.19.2.2); recreatieve inrichting (§ 4.19.5 en 4.19.3.1) en sturing (§ 4.12.3.2 en 4.12.3.3).

4.19.2.1. Kappen boomopslag vijverranden De verboste oevers van de vijvers worden, gespreid over inrichtingsfasen, geleidelijk aan open gekapt (Kaart 4.1a: “Kapbeheer”). Concreet betekent dit dat alle bomen en struiken op de dijken en langsheen de oevers worden afgezet en dat waar mogelijk de wortels worden verwijderd. Het is de bedoeling dat zich in de plaats hiervan een oevervegetatie vestigt en brede, aaneengesloten rietgordels ontstaan. Dit 55

Dit ter bescherming van bijzondere biotoopkarakteristieken en vegetaties zoals Dubbelloof.

230



veronderstelt dat althans initieel nieuw opgroeiende struiken en bomen herhaaldelijk worden gekapt om de vegetatie open te houden. Verspreid over het gebied en vooral in de overgangszone naar het gesloten bos kunnen wel kleine struikgroepen overgehouden worden (= moerasstruweel). Omgekeerd zullen de randen van de bosbestanden, die aansluiten op het vijvergebied, worden open gekapt om de geleidelijke overgang tussen beide te versterken.

4.19.2.2. Herinrichting vijvers Aanleg van een onderwaterberm in vijver VI3h In bestand VI3h wordt iets ten noorden van het midden van de hengelvijver een brede onderwaterberm aangelegd tot 10 cm onder het laagste natuurlijke waterniveau (Kaart 4.6: “Natuurbeheer”). Deze vormt de scheiding tussen het noordelijk gelegen moerasgedeelte en de eigenlijke hengelvijver ten zuiden ervan. Het moerasgedeelte dient tevens als paaiplaats voor vissen. De aanleg van een vijverberm biedt de mogelijkheid om de waterstand in dit deel van de vijver te reguleren en een deel van de vijver op gezette tijden af te laten zonder dat hierdoor de hengelvijver droogvalt. Het bevordert eveneens de ontwikkeling van waterriet. Herstel vijverafwatering Om het afvangen van vissen te vergemakkelijken worden, na het droogleggen en uitdrogen van de vijverbodem, de afwateringsgeulen die in het verleden de goede afwatering verzekerden zonder dat er diepe plassen in de vijvers achterbleven (her)uitgegraven (§ 4.14.2). Het uitgraven gebeurt handmatig of door gebruik van een lichte graafmachine die de oever- en vijverbodem niet beschadigd. Herstel waterreguleringssysteem De aanwezige afwateringsinfrastructuur kan als voorheen worden gebruikt om het waterpeil te reguleren. Op verschillende plaatsen moeten evenwel herstellings- of verbeteringswerken worden uitgevoerd. De nodige aanpassingen zitten vervat in de desbetreffende databank die is gerelateerd aan Kaart 4.7: “Waterbeheer”. Het betreft doorgaans kleine materiële ingrepen en herstellingen aan monniken, sluizen en waterdoorlaten, -oplaten, -aflaten en -overlopen. Een voorbeeld hiervan is het herstellen/vervangen van de ondergrondse toevoerleiding in bestand VI5d. Alle vijveraflaten- en oplaten worden voorzien van een fijnmazig gaas om de toe- of afvoer van visexoten te reguleren (§ 4.14.2). In bepaalde gevallen kunnen daarvoor ook de visverzamelbakken worden ingezet. Slibruiming Geval per geval wordt bekeken of een slibreductie d.m.v. het droogleggen en laten inklinken van de slibbodem nodig en realiseerbaar, dan wel afdoende is. In het geval grote slibhoeveelheden de vijverbodem bedekken, wordt (een deel van) het uitgedroogde slib tot op de minerale bodem afgegraven en afgevoerd. Dit betekent echter niet dat alle slib moet worden verwijderd. Het betreft vooral slecht afbrekend slib, dat vaak uit bladafval bestaat. Bepaalde vissoorten, zoals de Grote modderkruiper, hebben een dikke sliblaag (20 50cm) nodig om in te overwinteren of langdurige periodes van droogte door te komen. De slibruimingen worden daarom alleen uitgevoerd wanneer dit noodzakelijk is en blijven zo mogelijk beperkt tot gedeelten of worden gefaseerd in tijd en ruimte uitgevoerd. Herprofilering vijveroevers Om geleidelijke oeverovergangen te creëren en het (tijdelijk) droogvallen van oeverdelen mogelijk te maken, wordt bij slibruimingen of andere aanpassingswerken de mogelijkheid aangegrepen om zwak en geleidelijk hellende oevers aan te leggen; zonder afbreuk te doen aan de vijverstructuur die de watertoevoer en -afvoer verzekert (hoofd- en zijzouwen). De herprofileringen dienen eveneens een geleidelijke overgang naar aansluitende biotopen te creëren. In de diepste delen van de grotere vijvers wordt de aanleg of het behoud van predatievrije broedeilanden van gemiddeld 50 are groot en op ongeveer 30 cm beneden waterniveau overwogen. Op dergelijke plekken kunnen overjarige waterrietvegetaties totstandkomen. Door golvende oevers met inhammen te voorzien is de verhouding tussen oeverlengte en -oppervlakte groot.



231

4.19.2.3. Bevorderen en onderhouden van oever- en watervegetaties Na een eerste drooglegging wordt de potentiële vegetatieontwikkeling van elke vijver nagegaan. In functie hiervan kan het initieel voorgestelde waterpeilbeheer dat ervoor moet zorgen dat riet- en vergelijkbare oever- en watervegetaties tot stand kunnen komen en een aaneengesloten maar gevarieerd geheel gaan vormen worden bijgestuurd (§ 4.19.1.1). Het initieel beheer bestaat uit het kappen van een belangrijk deel van de in en langs de vijvers aanwezige bomen en struiken (§ 4.19.2.1). Om de nieuwe situatie in stand te houden zal aanvankelijk een herhaling van de kapwerkzaamheden nodig zijn. Het verdere beheer omvat het verspreid en periodiek maaien van rietvegetaties (in het najaar) om verjonging van het Riet te stimuleren en een mozaïekpatroon te verkrijgen. In geschikte rietmoerassen wisselen jonge en oude rietvegetaties elkaar af. Waar overstromingen en wind het oude Riet opruimen, ontstaat er vanzelf nieuw open water waarin zich jong Riet kan vestigen; maar doorgaans moeten verjongingsprocessen beheermatig worden geïntroduceerd door middel van een cyclisch maaibeheer. Dat beheer wisselt in tijd en ruimte en strekt zich in de regel uit over een periode van minstens jaar (Figuur 4.87). Het maaibeheer valt samen met het kappen van struweelopslag, waarbij in de rietstukken enkel gespreid kleine struiken of struikgroepen worden overgehouden (= moerasstruweel).

Figuur 4.87: Cyclisch maaien kapbeheer, gespreid over een periode van jaar (cijfers geven beheerjaar aan). Watervegetaties worden in stand gehouden d.m.v. het bijsturen van de waterstand en het openhouden van grote en kleine stukken wateroppervlak.

4.19.2.4. Kleinschalige watergerelateerde elementen Aansluitend op de inrichting van het vijvergebied worden nog enkele waterrijke terreinen (her)ingericht, of worden deze niet langer onderhouden.

232



Vijver Groot Jacobsbroek bestand MU1d De vijver wordt betrokken bij het openluchtmuseum (§ 4.19.3.1), maar behoudt tevens zijn ecologische functies. Het terrein dient o.a. de Limburgse viskweekmethodes te demonstreren. Poel bestand VI2g De poel wordt niet langer onderhouden en zal verder verlanden. Doordat het bos rondom grotendeels wordt verwijderd, wordt de ontwikkeling van een (hoog)veenvegetatie verwacht. Om instroom van nutriënten te voorkomen, wordt getracht de in het bestand aanwezige poel zo veel mogelijk hydrologisch te isoleren en de waterstand zo hoog mogelijk te houden. Vijver Bellemans bestand VI2m De vijver wordt niet langer open gehouden. Zowel de bomen op de oever, als de aanwezige opgaande Zwarte elzen in de vijver worden verwijderd voor de ontwikkeling van een rietgebonden vegetatie. Visputten bestand VI3f De beide putten worden niet langer onderhouden en zullen dus naderhand (verder) verlanden. Doordat het bos rondom wordt verwijderd, wordt de ontwikkeling van een rietgebonden moerasvegetatie verwacht. Centrale Rode vijver bestand VI4b In deze vijver ontwikkelde zich een drijftil die in stand wordt gehouden door ervoor te zorgen dat de veenlens intact blijft. De vijver wordt niet afgelaten in tegenstelling tot de naastliggende vijvers en het waterniveau wordt constant hoog gehouden. Kleinschalige waterzuivering bestand VI6b De waterzuivering is niet langer functioneel en de vier vijvertjes die er deel van uitmaken, worden als poelensysteem verder beheerd. Concreet betekent dit dat: rondom de poelen een periodiek en kleinschalig maaibeheer van riet- en grasruigte wordt gevoerd, dat aansluit op dat van de rietkragen in het vijvergebied (§ 4.19.2.3) en alle boomopslag behalve in de randen wordt gekapt; een gunstig waterpeil voor een langdurig natte bodem wordt aangehouden.

4.19.3. Inrichting historische referentie-elementen 4.19.3.1. Historische voorstelling viskweek Limburg Er worden inrichtingswerken uitgevoerd om aansluitend op het openluchtmuseum een historische voorstelling te maken van de (voormalige) viskweek in Midden-Limburg en Bokrijk in het bijzonder. Daarvoor worden een aantal bestaande voorzieningen opgewaardeerd en wordt de vijver MU1d op gepaste wijze ingeschakeld. De ingrepen omvatten (zie ook 4.16.3.4): Het openkappen van de zuidoostelijke oever van de vijver door eindkap van een deel van bestand MU1e. Het betreft vooreerst het centrale deel tussen voormelde vijver en het museumgedeelte OW1b, waarbij ervoor gezorgd wordt dat langs beide uiteinden de aansluiting op het naastliggende bos behouden blijft en een geleidelijke overgang verkrijgt. De aanleg van een landschappelijk ingepast pad naar de vijver en langsheen de oever. Het inbrengen van enkele museale aspecten die de viskweek illustreren. Het uitstippelen van een wandelroute die de aansluiting onderhoudt met andere attracties die gerelateerd zijn aan het thema en waarvan enkele aspecten in de navolgende punten worden opgesomd. (Her)inschakeling van de kleine visbewaarvijvers in beheereenheid VI4c als demonstratievijver voor diverse (inheemse) vissoorten; waarbij deze eveneens inzetbaar zijn voor de tijdelijke opslag van de vissen die worden gevangen bij drooglegging van de andere vijvers. Aansluitend op voorgaande, zal ook het gebouw in VI4c voor educatieve doeleinden worden (her)ingericht. Het dient tevens als uitvalsbasis voor een bezoek aan het vijvergebied, waar op



233

uiteenlopende plaatsen aanvullende recreatieve en toeristische elementen worden voorzien om het thema van de viskweek verder toe te lichten en actief te beleven (§ 4.12.3.3). De visbehandelingsruimte in bestand VI3i wordt eveneens hersteld om voor educatieve en/of museale doeleinden te worden ingeschakeld.

4.19.3.2. Bouw druivenserres In bestand HA1a wordt ten westen van de vierkanthoeve van Beverst een terrein gereserveerd voor de reconstructie van vier druivenserres als nieuw onderdeel van het openluchtmuseum. De constructie vormt het onderwerp van een stedenbouwkundige vergunning met voorafgaand advies vanwege de betrokken overheidsdiensten. Het maakt verder geen deel uit van dit beheerplan.

4.19.4. Wijziging grondgebruik Enkele terreinen worden gebruikt voor bebossing (§ 4.3) en krijgen daardoor een ander grondgebruik. De bebossing heeft een impact op de volgende beheereenheden: het weiland CR3g; de boomgaard HE1c; het weiland HE2c (noordelijke en oostelijke uitloper); het sportterrein in KN5b; het sportterrein in KP1a (zuidoostelijke hoek, aansluitend op de bestanden PA5j en PA5k). Voor de gebruikswijziging van het bosbestand PA1a als bosarboretum, wordt middels dit beheerplan een rechtzetting gevraagd. Dit is verbonden met enkele voorwaarden (§ 4.16.12.2).

4.19.5. Recreatieve infrastructuur Toekomstige gebiedsontwikkelingen en beheeracties voorzien waar mogelijk in een toeristische en recreatieve meerwaarde, zonder dat daarbij de ecologische en landschappelijke functies in het gedrang komen. Door een goede zonering van de toegankelijke zones en een doordachte situering van voorzieningen voornamelijk in de rand van de natuurkernzones is een medegebruik te verantwoorden. De geplande natuurontwikkelingen in het westelijk vijvergebied (§ 4.19.2) gaan gepaard met de inrichting van landschappelijk geïntegreerde wandelvoorzieningen doorheen het gebied (§ 4.12.3.3). De inrichting voorziet in diverse (verhoogde) observatieplekken en (actieve) belevingselementen op verschillende gebruikniveaus. Er wordt in de mogelijkheid voorzien om het verharde oppervlak in de beheereenheid CR2b t.h.v. de bocht in de weg Craenevenne te gebruiken voor de inrichting van een informatiepunt dat uitleg verstrekt over het begrazingsproject en waar ook voorzieningen voor het vangen en (tijdelijk) bijvoederen van de grazers worden aangelegd (begrazingseenheid 2). Mogelijk wordt een gelijkaardige voorziening ook in bestand HE2c of HE1c voorzien (begrazingseenheid 1). (zie ook 4.16.5.1) De mogelijkheid wordt bekeken om doorheen het gebied meerdere thematische wandelroutes uit te stippelen, die verschillende interessegebieden omvatten (o.a. bos, natuur, cultuur, historiek, landschap) en in afstand kunnen wisselen. De voormelde historische voorstelling van de viskweek in Limburg (§ 4.19.3.1) geeft vorm aan één van deze routes.

4.19.6. Evenementenweiden Jaarlijks vinden enkele grote evenementen plaats in Bokrijk. Hierbij worden vele duizenden bezoekers op een korte tijdspanne ontvangen. Bijzondere maatregelen zijn dan ook noodzakelijk om dergelijke manifestaties in goede banen te leiden. Daartoe zijn ondermeer enkele “noodparkings” voorzien (zie Kaart 4.8: “Infrastructuur en inrichting”). De draagkracht van de (open) terreinen die voor de bouw van podia, tenten, e.d. gebruikt worden, dient voldoende te zijn om de druk aan te kunnen. Indien nodig, wordt een restrictie opgelegd van de toegang

234



met zwaar materieel of worden beschermende maatregelen getroffen (o.a. grasdallen of rijplaten) om de ondergrond te beschermen. In kwetsbare periodes, zoals gedurende de broedtijd of na zware regenval, kan besloten worden om (al dan niet tijdelijk) restricties op te leggen aan bepaalde zones. In principe komen enkel bestanden KP1a (o.a. terrein voormalige looppiste), AR1a, HA1a en PA5a in aanmerking om te gebruiken als evenementenweide. Ontheffingen kunnen, mits afdoende motivering, aangevraagd worden bij de bevoegde overheden (ANB en Onroerend Erfgoed).

4.19.7. Omheiningen In het gebied komen heel wat omheiningen voor (§ 2.5.4). Dit is noodzakelijk omdat een groot gedeelte enkel toegankelijk is voor een betalend publiek en andere delen moeten worden afgeschermd voor gebiedsbezoekers. Een deel van deze omheiningen ligt in bos en blijft om voormelde redenen behouden. Mogelijk zijn in de toekomst bijkomende omheiningen in bosgebied noodzakelijk om bijkomende terreinen af te schermen. De inrichting van enkele grote begrazingsblokken (eenheden 1, en 4a 4.16.5.1) veronderstelt het (ver)plaatsen van nieuwe en/of bijkomende omheiningen en het uitrasteren van kwetsbare terreinelementen, waaronder ook enkele bosruigten (§ 4.16.5.4) en bosranden vallen (§ 4.9.2). Op plaatsen met een beperkte of tijdelijke begrazing worden ook tussenrasters of tijdelijke rasters voorzien vooral ‘Craenevenne waarvan enkele (gedeeltelijk) in bosgebied vallen (bestanden CR2d, CR1i en CR1l).

4.20. Bijzondere werken 4.20.1. Vrijhouden van nutsleidingen en veiligheidszones Het vrijhouden van nutsleidingen en veiligheidszones wordt waar mogelijk gekoppeld aan het regulier bosbeheer. D.w.z. dat de veiligheidskappingen samenvallen met dunningen of andere vormen van periodiek kapbeheer. Door een regelmatige schouwing van de nutsleidingen kunnen eventuele calamiteiten tijdig worden herkend en kunnen preventieve maatregelen worden genomen.

4.20.1.1. Elektriciteitsleidingen Doorheen de bestanden CR3d en KN2f loopt een bovengrondse elektriciteitsleiding (Kaart 2.15: “Wegeninfrastructuur en nutsvoorzieningen”). In uitvoering van artikel 14 paragraaf van de wet op de elektriciteitsvoorziening van 10 maart 1925, moeten uit veiligheidsoverwegingen de hoogspanningsmasten en -leidingen vrijgehouden worden van alle houtige vegetatie tot op een hoogte van 4,5m onder de laagst hangende lijn. Vroeger werden hiervoor de bomen binnen een strikt afgelijnde strook onder de hoogspanningsleiding gekapt en/of gekopt. In de toekomst wordt hier een natuurgericht middelhoutbeheer gevoerd dat aansluit op het bosbeheer in de aangrenzende bosbestanden (§ 4.4.6 en 4.9.2) (Figuur 4.88).



235

Figuur 4.88: Uitgangspunten hak- en/of middelhoutbeheer onder en langsheen een elektriciteitsleiding (boven) en langs een spoorweg (onder) (bron: Econnection).

4.20.1.2. Spoorwegen Meerdere bosbestanden sluiten aan op een spoorweg (Kaart 2.15: “Wegeninfrastructuur en nutsvoorzieningen”). De wetgeving betreffende de spoorwegen voorziet in het vrijwaren van de spoorleiding voor vallende bomen. Concreet betekent dit dat binnen een strook van vanaf de vrije rand geen bomen aanwezig mogen zijn. Hier mag niet worden beplant en spontaan opschietende bomen moeten worden verwijderd. Buiten deze veiligheidszone mogen wel bomen aanwezig zijn, maar de hoogte van deze bomen moet altijd kleiner zijn dan de afstand van de voet van de boom tot de vrije rand. Zo niet moeten deze bomen getopt of gekapt worden. Het toezicht op deze reglementering gebeurt door Infrabel de beheerder van de Belgische spoorweginfrastructuur. De vrije rand van de spoorweg wordt als volgt bepaald: waar het spoor op gelijke hoogte ligt als de omliggende gronden, wordt de vrije rand bepaald als een denkbeeldige lijn getrokken op 1,50 afstand van de buitenste spoorstaaf. Waar het spoor in ophoging is gelegen, is de vrije rand gelijk aan de onderrand van het talud. De afstandsregel van geldt steeds vanaf de vrije rand. De hoogteregel voor bomen buiten de wijkt hier echter licht van af. Immers, in geval de spoorweg in ophoging ligt, wordt voor de toepassing van deze hoogteregel (en enkel hiervoor!) de bovenrand van het talud als vrije rand aangenomen. Vroeger werden hiervoor de bomen binnen een strikt afgelijnde strook langsheen de spoorlijn gekapt. In de toekomst wordt hier een natuurgericht hakhoutbeheer gevoerd, met aandacht voor heideherstel, dat aansluit op het bosbeheer in de aangrenzende bosbestanden (§ 4.4.6 4.9.2 en Figuur 4.88).

4.20.2. Zonevreemde constructies en oneigenlijk bosgebruik In het gebied zijn op enkele plaatsen “zonevreemde” constructies aanwezig (§ 2.7), die een voor het beheer nuttige (her)bestemming krijgen (§ 4.10.2.2). Het betreft: betonnen bunker bestand ZO1d ombouw tot vleermuisverblijfplaats (§ 4.10.2.2); gebouw in zuidelijk weiland perceel HA1a ombouw tot vleermuisverblijfplaats (§ 4.10.2.2); bestanden CR1g, CR2c1 en CR2c3 inrichting van dierenschuilplaatsen (§ 4.10.2.2);

236



bestanden VI2h en VI3i inrichting van dierenschuilplaatsen (§ 4.10.2.2); gebetonneerd terrein in westelijke rand bestand CR2b inrichting informatiepunt en vangen voederplaats voor grazers (§ 4.19.5); Stapelplaatsen van organisch afval die op verschillende plaatsen in het gebied aanwezig zijn, worden geherlokaliseerd (§ 4.17.2). Voorts wordt opgetreden tegen sluikstortingen in de rand van het bos door omwonenden, vooral in de oostelijke rand van deelgebied ‘Kneip’. Er wordt gewerkt aan het herstel van het bos dat zonder ontbossingsvergunning werd gekapt of door een verkeerdelijk bosgebruik is afgetakeld (§ 2.7). Een deel hiervan wordt elders gecompenseerd (§ 4.3). De volgende bestanden krijgen een herstelbeheer: CR2d wordt uitgerasterd en herbebost, aansluitend op de ontwikkeling van een bosovergang (§ 4.9.2); CR3f het bosbestand werd inmiddels uitgerasterd, waardoor het niet langer wordt begraasd (§ 4.9.2); PA1b het bestand wordt aan het bosarboretum (PA1a) onttrokken en dient als buffer; alle beheer aan de aangeplantte bomen en struiken wordt stopgezet en ook de aanwezige steunpalen of vraatbescherming worden verwijderd (§ 4.16.12.2); PA5f het dierenpark wordt in zijn geheel verwijderd waarna een bijkomende (herstel)bebossing wordt uitgevoerd (§ 4.9.3.2); PA5b en PA5e stopzetten maaien pesticidebeheer van bosvegetatie en verwijderen aanplant ondergroei van na 2007 (geldt niet voor vervanging van bijzondere parkbomen). Avonturenparcours en paintbalvoorzieningen in bestanden Pa5h en PA5j worden volledig afgebroken (§ 4.12.2.1).

4.20.3. Onderhoud en herstel van infrastructuur Bokrijk is een provinciedomein en bezit heel wat infrastructuur, die deels in dienst staat van het gebiedsbeheer en de gebiedsbeleving. Het beheerplan gaat niet in op het onderhoud en herstel van deze infrastructuur. Wel wordt vermeld dat deze regelmatig moet worden onderhouden en zonodig worden hersteld, vooral wat betreft de volgende elementen: de vijvers en de bijhorende infrastructuur voor de watertoevoer en waterpeilregeling; de omheiningen en toegangspoorten; de soortgerichte voorzieningen voor fauna en flora; de beheer- en wandelwegen; de natuur- en landschapsgerelateerde educatieve, informatieve, recreatieve en toeristische voorzieningen; de beheervoorzieningen en opslagplaatsen.

4.20.4. Plaatsen van reespiegels Het initiatief wordt genomen om langsheen de N726 reespiegels te plaatsen om aanrijdingen met Reeën te voorkomen. Hiervoor worden afspraken gemaakt met de wegbeheerder (Vlaams gewest).

4.21. Planning van de beheerwerken 4.21.1. Beheer en inrichting Bijlage 33 geeft een overzicht van alle inrichtingswerken en beheerhandelingen die het gebiedsbeheer met zich meebrengt. Voor een specificatie van het kapbeheer wordt verwezen naar 4.5. De beheerplanning zal maximaal inspelen op natuurlijke opportuniteiten zoals windval, stormschade, verbossing of boomuitval.



237

In de beheertabel is ook aangegeven welke beheer- en inrichtingswerkzaamheden worden betoelaagd en door welke instantie. Er kan zowel aanspraak worden gemaakt op subsidies vanwege het Agentschap Natuur en Bos (ANB) als het Agentschap Ruimte en Erfgoed Enkele initiatieven maken deel uit van een projectmatige aanpak (zie 4.21.3). De meeste kappingen vooral in de bossfeer beogen eveneens economische meerwaarden te realiseren en worden daarom op een gecoördineerde en meest rendabele manier uitgevoerd, evenwel zonder afbreuk te doen aan de vooropgestelde doelstellingen.

4.21.2. Monitoring en evaluatie Op gezette tijden wordt het uitgevoerde beheer geëvalueerd (Tabel 4.54). Na beoordeling worden zonodig de maatregelen voortgezet, dan wel bijgestuurd, in overeenstemming met de beheerdoelstellingen en binnen de grenzen van het goedgekeurde beheerplan. Eventueel worden bijkomende beheerhandelingen gesteld om het beoogde doel te bereiken. Zoals ook wordt vermeld in Bijlage 1, kan een tussentijdse evaluatie gebeuren op basis van bv. nieuwe inzichten of evoluties. Voor de bestanden behorende tot het bosbeheerplan, kan een herziening aangevraagd worden om de jaar en voor de percelen die vallen onder het beschermde landschap, kan dat na jaar. Tabel 4.54: Evaluatie van het uitgevoerde beheer. Evaluatie-item

Evaluatiemoment

Evaluatie-elementen

Opvolging

bosomvormingen door

twee jaar na kap,

concurrentieverhouding en conditie

concurrentieverhouding

vrijstelling van gewenste

daarna driejaarlijks

vrijgestelde gebiedseigen bomen of

bijstellen door bijkomende kap

boomsoorten

boomgroepen

individuele bomen

bosomvormingen d.m.v.

twee jaar na kap, tot vijf

verjonging inheemse soorten

kunstmatige verjonging

(gedeeltelijke) natuurlijke

jaar na kap

aandeel ongewenste verjonging

overwegen

exoten

verwijderen zaailingen

verjonging

ongewenste soorten bijkomende beplantingen bestrijding Amerikaanse

tweejaarlijks na

heropschieten verjonging

nabehandeling

vogelkers e.a.

bestrijding

Amerikaanse vogelkers e.a.

uittrekken opslag

heropschieten ongewenste soorten

nabehandeling

bestrijding invasieve

jaarlijks tot drie jaar na

kruidensoorten

bestrijding

dood hout

driejaarlijks

aandeel dood hout

gericht ringen, omtrekken of kappen van bomen

oude bomen met een

jaarlijks

toestand bomen

verwijderen risicovolle

veiligheidsrisico

boomdelen eindkap i.f.v. vervanging

bosrandbeheer

jaarlijks, tot vijf jaar na

groeiontwikkeling aangeplante

inboeten met streefsoorten

aanleg

struiken

extra kappingen in bosrand

diversiteit structuurovergang en

bevoordelen natuurlijke

soortverhouding

inmenging bijzondere soorten

natuurlijke inmenging streekeigen

verwijderen uitheemse soorten

soorten inmenging uitheemse soorten waterpeilbeheer

jaarlijks

vestiging bijzondere soorten en

bijsturen waterpeilbeheer

kenmerkende vegetaties

watertoevoer verbeteren

verloop watertoevoer gedurende het gehele jaar vernatting en inundatieduur wateren moerasgebied waterkwaliteit

twee jaar na buffering,

trend kwaliteit door waterstaalname

opsporen vervuilende bronnen

daarna jaarlijks tot

(totaal fosfor 40 g/l, totaal stikstof

of elementen en overeenkomstig

gewenste waarden zijn

<0,8 mg/l, pH tussen

oplossen

en 7,5)

bereikt

238



Evaluatie-item vijverbodem

Evaluatiemoment jaarlijks

Evaluatie-elementen slibdikte

Opvolging afhankelijk van mate van inklinking of gewenste (vegetatie)ontwikkeling bijkomende ruimen van slib

moerasbosontwikkeling

jaarlijks, eerste vijf jaar;

evolutie moerasbos en kenmerkende

bepalen vaste peildrempel

daarna regelmatige

vegetaties

bijsturen waterpeilbeheer bepalen vaste peildrempel

opvolging rietontwikkeling

jaarlijks, eerste vijf jaar;

evolutie rietmoeras en kenmerkende

daarna regelmatige

vegetaties

bijsturen waterpeilbeheer

opvolging

verhouding t.o.v. aandeel open water

herhalen/bijsturen

verbossingsinvloeden

herstelmaatregelen (o.a. kappen boomopslag)

visstand

vijfjaarlijks

nemen van steekproeven

wegvangen exoten en/of bepoten met soorten van de beoogde visgemeenschap (afhankelijk van doelstellingen: avifaunistisch of vegetatie)

vegetatie vijvers

jaarlijks

bij drooglegging

periode of duur aanpassen (afhankelijk van doelstellingen: avifaunistisch of vegetatie)

vegetatie graslanden

vijfjaarlijks

vegetatieontwikkeling

bijsturen beheer

indicatorsoorten (bos)heideontwikkeling en

jaarlijks

gagelstruweel

soorten en aantallen van heide en

bijkomend plaggen

andere heischrale vegetatie

sterkere bosdunning

oppervlakte en dichtheid gagelstruweel amfibieën (vooreerst

driejaarlijks

Boomkikker en Knoflookpad)

soorten en aantallen

uitbreiden poelen en

aanwezigheid Boomkikker en

randbiotopen in migratiezone

Knoflookpad (indicatorsoorten)

bijsturen begrazing

broedvogels (vooreerst in de

jaarlijks, eerste tien

soorten en aantallen

uitbreiden rietland (bv.

vijvergebieden)

jaar; daarna

broedterritoria moerasvogels

bepoten), natte ruigte,

regelmatige opvolging

aanwezigheid Roerdomp, Woudaap

moerasstruweel en moerasbos

en Porseleinhoen (indicatorsoorten)

bijsturen verhouding open water en rietmoeras(bos)

4.21.3. Organisatorische aspecten Het technisch beheer van de bestanden van de Provincie wordt gevoerd door de Groendienst van de vzw Bokrijk onder het toezicht van het Agentschap voor Natuur en Bos (ANB) regio West-Midden-Limburg Volgens het ministrieel besluit van 2003, bestaat de mogelijkheid tot oprichting van een beheercommissie voor de frequente opvolging (en zo nodig bijsturing) van het beheer. Het beheerplan omvat enkele onderdelen die een eigen planmatige aanpak vereisen omwille van het veelzijdig karakter en de onderlinge afstemming van de geplande beheer- en inrichtingsmaatregelen. Hiervoor kunnen externe geldmiddelen gezocht worden om de uitvoering ervan te realiseren. Het betreft: de ecologische herinrichting en toeristische herwaardering van het deelgebied ‘Vijvers (§ 4.19.2); de landschappelijke herinrichting en ecologische opwaardering van het deelgebied ‘Craenevenne (§ 4.9.2 en 4.19.1.2); de landschappelijke herinrichting en ecologische opwaardering van het deelgebied ‘Herkenrodeplaats (§ 4.19.1.2); de landschappelijke herinrichting en ecologische opwaardering van het deelgebied ‘Zonhoverkant (§ 4.19.1.2); de ecologische en recreatieve-toeristische opwaardering van het openluchtmuseum (§ 4.16.9); de bosomvorming en Amerikaanse vogelkersbestrijding in de deelgebieden ‘Kneip en ‘Craenevenne (§ 4.2 en 4.4.7.3).



239

4.21.4. Vergunningsplichtige werken Een aantal werkzaamheden blijft onderhevig aan voorafgaande vergunningen. De volgende toelatingen moeten alsnog worden aangevraagd (niet limitatief): 1. Het graven van poelen (§ 4.19.1.2) en vergraven van vijvers (§ 4.19.2.2) is vergunningsplichtig en vereist een stedenbouwkundige vergunning. De in het voorliggende beheersplan voor poelen aangeduide locaties gelden als zoekzones. 2. Bij bodemingrepen is mogelijk een archeologisch onderzoek nodig. 3. Aan het Agentschap voor Natuur en Bos (ANB) wordt vrijstelling van de boscompensatieplicht gevraagd voor de ontbossingen die plaatsvinden ten behoeve van het herstel van de Natura 2000habitats (§ 4.19.2.1). 4. Het optrekken van (tijdelijke) constructies (o.a. 4.16.3.4 en 4.19.3.2) is eveneens vergunningsplichting en dient naast een stedebouwkundige vergunning ook vergezeld te worden door een advies van ANB en Onroerend Erfgoed. 5. In het bijzonder blijven alle werkzaamheden in het Openluchtmuseum onderworpen aan de regelgeving en de eventuele vergunningsplicht m.b.t. monumentenzorg. 6. Voor gronden die vallen binnen de perimeter van het beschermde landschap (cfr. Kaart 1.6c: “Afbakening van de bescherminszones en aandachtsgebieden: Beschermde landschappen, monumenten en dorpsgezichten”), doch dewelke niet zijn aangeduid op Kaart 1.2: “Kadastraal plan van het studiegebied”, houdt het voorliggende beheerplan geen advies of toestemming in met betrekking tot de regelgeving voor beschermde landschappen of het bosdecreet en hiervoor zullen voor elke ingrepen afzonderlijke toelatingen gevraagd moeten worden. 7. De verwijdering van uitheemse boomsoorten, waarover geen overeenstemming werd bereikt in de Bijlage 29, Bijlage 30 en Bijlage 31, blijft voorwerp van een afzonderlijk advies en/of toestemming door Onroerend Erfgoed (cf. 3.3.3, 4.4.7, 4.16.11 en Kaart 4.2: “Bestrijding exoten”). 8. De uiteindelijke soortkeuze bij de (her)aanleg van dreven blijft voorwerp van een afzonderlijk advies en/of toestemming door Onroerend Erfgoed.

4.21.5. Financieringsmogelijkheden 4.21.5.1. Premies voor beschermde landschappen Het premiestelsel wordt geregeld door de uitvoeringsbesluiten bij het landschapsdecreet, die op april 2003 werden goedgekeurd door de Vlaamse Regering. Voor het beheer van beschermde landschappen bestaan twee premies: De onderhoudspremie dient instandhoudings- en onderhoudswerken aan de voor het beschermd landschap kenmerkende structuren of elementen te ondersteunen en te stimuleren. De premie bedraagt 40%. De landschapspremie wordt verkregen op basis van een beheerplan en dit voor het geheel of voor een deel van het beschermd landschap. De premie voor de kosten van instandhoudings-, onderhouds-, herstel- en verbeteringswerkzaamheden bedraagt 70%. Voor ontsluitings-, onderzoeks- en voorlichtingswerkzaamheden bedraagt de premie 20%. Tevens kan gewerkt worden met een forfaitair bedrag voor de uit te voeren werkzaamheden (cfr. ministrieel besluit 2003). Als voorwaarde voor de bekoming van deze subsidies wordt evenwel gesteld dat de ingrepen tot doel hebben de landschapswaarden (hoofdstuk en Bijlage 1) te behouden, verbeteren of herstellen. Aan een aantal bosen natuurgerelateerde beheermaatregelen zijn bovendien volgende voorwaarden verbonden: betekenisvolle meerwaarde voor de historische en/of esthetische waarde van het beschermde landschap, opgenomen in een goedgekeurd bosbeheerplan met een aanvullend gedeelte en/of in een natuurrichtplan. De in het beheerplan opgesomde maatregelen en de in Bijlage 33 weergegeven beheertabellen houden bijgevolg geen uitsluitsel in over de al dan niet ontvankelijkheid van een premieaanvraag. De eventuele toekenning van een premie wordt afgewogen ten aanzien van de landschapswaarden, waarnaar hierboven gerefereerd wordt.

240



Verdere informatie www.onroerenderfgoed.be Home Informeren Premies Premies voor beschermde landschappen

4.21.5.2. Subsidies voor bosbeheer De Vlaamse boseigenaren worden financieel ondersteund door de overheid voor de aanleg en het beheer van hun bossen. Er bestaan verschillende subsidiesystemen, die al dan niet verbonden zijn aan een duurzaam bosbeheer. Verdere informatie www.natuurenbos.be Home Thema's Bos Subsidies



241

242



5. Literatuur Adriaens D., T. Adriaens G. Ameeuw (2008). Ontwikkeling van criteria voor de beoordeling van de lokale staat van instandhouding van de habitatrichtlijnsoorten. Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, 2008(35). Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek. 217 p. Adriaens P. G. Ameeuw (red) (2008). Ontwikkeling van criteria voor de beoordeling van de lokale staat van instandhouding van de vogelrichtlijnsoorten Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek 2008 (36). Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, Brussel, pp. 21-23. Boesmans A. P. De Ceuster (1998). "Beeldig" Bokrijk Gent, Snoeck-Ducaju Grafische Studio, 132 p.

Zoon, provincie Limburg,

Cools P. (2006). Beschermings- en ontwikkelingsplan voor de boomkikker in de provincie Noord-Brabant. Onderzoek in opdracht van de Provincie Noord-Brabant. Adviesbureau Cools, Tilburg. 53 p. De Keyzer L. (2001). Het Openluchtmuseum van Bokrijk Gent-Amsterdam, Ludion, Ludion Guides, 128 p. De Rynck P. (2008). Achter de Traditie. Op zoek naar een levend verleden. Leven en werk van Jozef Weyns Antwerpen, Provincie Antwerpen, Streekgericht, nr. 2, 287 p. Ecologisch Adviesbureau Cools (2007): Soortbeschermingsplan Boomkikker ontwikkelingsplan in Noord-Brabant. Provincie Noord-Brabant. 82 p.

Beschermings- en

Laenen M. (1975). Flämische Volkskunst: Flämisches Freilichtmuseum Bokrijk: Museumsverein Dorenburg Nierrheinisches Freilichtmuseum Grefrath Grefrath, Niederrheinisches Freilichtmuseum, 32p. Minders W. (1970). Bokrijk zin en zijn Uitgeverij Lannoo, uitgave door bestendige deputatie van Limburg. Powell, D. (2006). In: The bittern in Europe: guide to species and habitat management White G., J. Purps S. Alsbury. The RSPB, Sandy. 186 p. Raskin L.

H. Duchateau (2002). Het vreemde bos Antwerpen, Petraco Pandora.

Rentzhog S. (2007). Open Air Museums. The history and future of Carlsson/Jamtli, 530 p.

visionary idea Kristianstad,

van der Hut R.M.G. (2001): Terreinkeus van de roerdomp in Nederlandse moerasgebieden Rapport nr. 01010. Bureau Waardenburg i.o. Vogelbescherming Nederland. 102 p. Weyns J. (1967). Omstandige Gids van het Openluchtmuseum te Bokrijk Beringen, Peters, 2e ed., 121 p.



243

244



Bos- en aanvullend landschapsbeheerplan Bokrijk

Recommend Documents