Borstvoeding
het beste voor je baby
1
VOORWOORD Voor je ligt de brochure Borstvoeding, het beste voor je baby. Met deze brochure willen we je informeren en begeleiden bij het geven van borstvoeding. Voor hulp bij en informatie over borstvoeding kun je bij veel mensen uit de gezondheidszorg terecht: deze professionals worden dagelijks ondersteund door lactatiekundigen (borstvoeding-specialisten). Aan de totstandkoming van deze brochure hebben dan ook professionals van verschillende organisaties samengewerkt: • Jeroen Bosch Ziekenhuis • Vivent Kraamzorg en Jeugdgezondheidszorg • Kring van verloskundigen ‘s-Hertogenbosch • District Huisartsen Vereniging Noord Brabant Noordoost • Vereniging Borstvoeding Natuurlijk • Stichting Thuiszorg en Maatschappelijk Werk Rivierenland Sinds december 2004 is STMR in het bezit van het kwaliteitscertificaat WHO, Unicef zorg voor borstvoeding.
Wij verwachten dat deze brochure een waardevolle aanvulling zal zijn van je kennis over borstvoeding: voor een goede start! 2
INHOUDSOPGAVE
3
Voorwoord
2
Inleiding Borstvoedingsprotocol Wat lees je in deze brochure?
6 6 7
1: Het geven van borstvoeding Waarom moedermelk? De samenstelling van moedermelk Voordelen voor je baby Voordelen voor jezelf Borstvoeding, begeleiding nodig? Bijeenkomsten Hoe bereid je je voor op borstvoeding? Na de bevalling De eerste keer voeden Rooming-in Zo komt de melkproductie op gang Het aanleggen van je baby Houding bij het voeden Liggend Zittend (madonnahouding) Baby onder je arm (rugbyhouding) De ideale houding gevonden Waar je verder nog op moet letten Aanleggen; aandachtspunten Goed aangelegd; observatiepunten De verzorging van je borsten Het op gang brengen van de borstvoeding Spanning en onrust Hoe voed je op verzoek?
8 8 8 9 9 10 10 11 11 11 12 12 12 13 13 13 13 14 14 15 15 15 16 16 17
-
Voor- en achtermelk De duur van de voeding Aanleggen in de eerste dagen Nog even samengevat De optimale start Door deze aanpak Voldoende voeding? Waar moet je op letten? Ontspannen en alert Plassen Schematisch Ontlasting Schematisch Gewicht Groei Uitgangspunten Hoeveel voedingen geef je per dag? De eerste 10 dagen Na vier tot acht weken Je baby heeft ook regeldagen Heeft je baby bijvoeding nodig? Tepel-/speenverwarring Je eigen voeding Je baby heeft ook vitamines nodig Wat je vooral niet moet doen Het afbouwen van borstvoeding Het afbouwen gaat als volgt Aanbevelingen
2: Borstvoeding en werken Alles over kolven Waarom kolven? Hoe begin je met kolven
4
17 18 18 18 19 19 19 20 20 20 20 21 21 21 21 22 22 22 23 23 23 24 25 25 25 26 26 27 27 27 27
-
5
Welke kolf Wanneer kolf je Hoe bewaar je moedermelk Hoe verwarm je afgekolfde moedermelk Hoe ontdooi je afgekolfde moedermelk De rol van je werkgever Tips voor op het werk Als het niet lukt
28 28 28 29 29 29 30 30
3: Problemen en oplossingen Problemen met je tepels Ingetrokken of platte tepels Gevoelige of pijnlijke tepels en tepelkloven Stuwing Te veel borstvoeding Te weinig borstvoeding Dreigende borstontsteking Borstontsteking Spruw? Darmkrampjes
31 31 31 32 33 33 34 35 36 37 38
4: Bijzondere omstandigheden Borstvoeding na een keizersnede Liggend op je rug voeden Zijligging Baby onder je arm (rugbyhouding) Borstvoeding bij een tweeling Een te vroeg geboren baby en borstvoeding Baby met lip-, kaak en/of gehemeltespleet
40 40 40 40 40 40 41 41
Adressenlijst Aanbevolen literatuur
42 45
Inleiding BORSTVOEDINGSPROTOCOL De wereldgezondheidsorganisatie (WHO) startte in samenwerking met Unicef in 1991 een campagne om het geven van borstvoeding te beschermen, bevorderen en te ondersteunen. De afdeling Jeugdgezondheidszorg van STMR ondersteunt deze campagne van harte. Wij willen alle (aanstaande) ouders op een eenduidige manier informeren en steun bieden bij het geven van borstvoeding. Om die reden hebben wij afspraken ‘hoe om te gaan met borstvoeding’ op papier gezet in de vorm van een zogeheten borstvoedingsprotocol voor professionals. Medewerkers van de genoemde organisaties en beroepskrachten werken volgens dit protocol. De bedoeling hiervan is duidelijkheid te bieden in onze voorlichting en ons advies over borstvoeding aan aanstaande ouders. Bij de STMR is een lactatiekundige (borstvoedingspecialist) in dienst. Zij helpt om het borstvoedingsproces te bevorderen en te begeleiden. De keuze voor borst- of kunstvoeding is uiteraard aan jou! Om een goede keuze te kunnen maken heb je informatie nodig. Onder andere via deze brochure ontvang je informatie over borstvoeding. Informatie over kunstvoeding ontvang je via andere kanalen, zoals fabrikanten van kunstvoeding.
6
WAT LEES JE IN DEZE BROCHURE? De brochure bestaat uit vier delen. In deel 1 wordt uitgelegd waarom borstvoeding aanbevolen wordt. Je krijgt praktische informatie over het geven van borstvoeding en de dagelijkse praktijk daarvan. Deel 2 geeft informatie over het kolven van borstvoeding. Over problemen bij het geven van borstvoeding en oplossingen hiervoor lees je in deel 3. Tenslotte wordt er in deel 4 kort informatie gegeven over borstvoeding in bijzondere omstandigheden. Om je voor te bereiden op het geven van borstvoeding kun je deel 1 lezen. Als aanvulling hierop kan deel 4 van belang zijn. De delen 2 en 3 kun je zien als informatie die je tijdens het geven van borstvoeding gebruiken kunt. Achter in de brochure vind je een adressenlijst en aanbevolen literatuur. 1: Het geven van borstvoeding Marie-Therèse, 35 jaar, moeder van Lisa (3 maanden): “Nadat we er alles aan gedaan hebben om zwanger te worden, wilden we ook de beste start aan onze dochter meegeven; dat werd dus borstvoeding! Dankzij een goede voorbereiding, begeleiding van deskundige zorgverleners én steun van mijn man, genieten we er allebei nog steeds van!” WAAROM MOEDERMELK? Tijdens de zwangerschap gebeurt er ontzettend veel in je lichaam. Je baby ontwikkelt zich van een bevrucht eitje tot een volwaardig mensje met alles erop en eraan. Ook je borsten maken een speciale ontwikkeling door. Ze worden voorbereid op het geven van de meest natuurlijke manier van voeden: het 7
geven van borstvoeding. Of je borsten nu klein of groot zijn, de natuur zorgt ervoor dat jij je kind zelf van de nodige voeding (met de beste samenstelling) kunt voorzien met alle voordelen van dien. Borstvoeding geven betekent intimiteit en bescherming voor je baby. De samenstelling van moedermelk Het is eigenlijk logisch dat moedermelk het beste is voor je baby. Het wordt tenslotte door je eigen lichaam aangemaakt (met zijn lichaamseigen eiwitten) met als doel je baby te kunnen voeden en weerstand te geven tegen allerlei ziektes. Moedermelk heeft altijd de juiste samenstelling en de goede temperatuur. Dit zijn belangrijke voordelen ten opzichte van kunstvoeding. Uit onderzoek blijkt steeds weer dat moedermelk stoffen bevat die je baby beschermen tegen allerlei infecties. Vooral in de eerste melk, het zogenaamde ‘colostrum’, zitten veel van deze belangrijke antistoffen. Deze zijn nodig omdat je baby vlak na de geboorte nog zo klein is en daarom vatbaar is voor infecties. In je buik zat je baby beschermd en kreeg via jouw bloed ook antistoffen. Als de baby ongeveer een week oud is kom je in de fase van ‘overgangsmelk’. Hierin zit geleidelijk minder eiwit terwijl de hoeveelheid vet en melksuiker (en daarmee de calorische waarde) toeneemt. Ongeveer twee weken na de geboorte produceren de borsten rijpe moedermelk. Hoewel de concentratie van antistoffen nu lager is dan in het ‘colostrum’, is ook na de eerste weken de beschermende waarde van moedermelk van groot belang voor de gezondheid van je baby. Het geven van borstvoeding is dus een perfecte manier om je baby na de bevalling op een natuurlijke manier te beschermen.
8
Voordelen voor je baby Uit onderzoek bij borstgevoede en niet-borstgevoede kinderen blijkt dat borstgevoede kinderen minder kans hebben op luchtweg-infecties, oorontstekingen en maagdarminfecties. Moedermelk heeft daarnaast een beschermende werking bij kinderen die een erfelijke aanleg hebben voor allergische aandoeningen. Als deze klachten zich toch voordoen, dan komen deze vaak later en in een mildere vorm voor. Moedermelk wordt door de darmen van een jonge zuigeling veel beter en sneller verteerd, zonder het darmslijmvlies te irriteren. Kunstvoeding doet dit soms wel bij mogelijk allergische kinderen. Verder komt bij borstgevoede kinderen minder overgewicht voor.Borstvoeding is daarbij ook een factor die het optreden van obesitas op latere leeftijd positief beinvloedt Voordelen voor jezelf Ook voor de moeder is het geven van borstvoeding goed. Door het geven van borstvoeding herstelt je baarmoeder zich sneller en je komt makkelijker terug op je oude gewicht. Op langere termijn heeft het geven van borstvoeding nog meer voordelen. Je loopt minder risico op bepaalde vormen van kanker als je een tijdlang borstvoeding hebt gegeven en je botten zijn op latere leeftijd steviger. Bovendien beschermt het geven van borstvoeding de moeder tegen reuma Hoewel aangetoond is dat borstvoeding ook stoffen bevat die we liever niet in borstvoeding zien, zoals dioxinen (via de voeding van de moeder), blijkt uit onderzoek dat desondanks de voordelen van borstvoeding verreweg overheersen. “Wat maak je je druk, kunstvoeding is tegenwoordig net zo goed als moedermelk”, is een uitspraak die je veel hoort maar die niet juist is. Kunstvoeding blijft altijd een imitatie. 9
BORSTVOEDING, BEGELEIDING NODIG? Borstvoeding geven heeft veel te maken met zelfvertrouwen en kennis. Hoe minder je door je eigen opvoeding en ervaring met dit natuurlijke proces vertrouwd bent geraakt, des te meer kennis kun je erbij gebruiken. Goede raad komt van alle kanten. Het is een hele kunst om je weg te vinden in een wirwar van goedbedoelde, maar vaak tegenstrijdige adviezen. Met wat kennis van zaken wordt dit een stuk eenvoudiger. Het gaat erom dat je zelfvertrouwen tegen een stootje kan en dat je je eigen verantwoordelijkheid kunt nemen. Bijeenkomsten Door deze brochure en de begeleiding van onze medewerkers proberen wij een steun in de rug te zijn voor vrouwen die borstvoeding (willen) geven. Daarnaast bestaat er de mogelijkheid om bijeenkomsten te bezoeken die speciaal georganiseerd zijn om vrouwen die ervoor kiezen om hun kind borstvoeding te geven, met elkaar in contact te brengen. Deze bijeenkomsten worden ‘moedergroepen’ of ‘borstvoedingbegeleidingsgroepen’ genoemd. Op deze manier krijgen vrouwen informatie die voor hen van belang kan zijn om met plezier en succes borstvoeding te geven. De bijeenkomsten worden geleid door vrouwen die zelf ervaring hebben met borstvoeding geven en daarnaast een intensieve training hebben gevolgd. Vraag je arts, verloskundige en jeugdverpleegkundige naar informatie over een cursus bij jou in de buurt. Je kunt ook direct contact opnemen met de Vereniging Borstvoeding Natuurlijk (zie het landelijk toegangsnummer achterin de adressenlijst). Deze organisatie werkt met regionale contactpersonen. Iedere week hebben er zes contactpersonen dienst om zoveel mogelijk vragen te kunnen beantwoorden. Een zelfde organisatie is La Leche League, ook van hen vind je het telefoonnummer achterin de adressenlijst. 10
Roos-Marijn, 24 jaar, moeder van David (2 jaar) en 5 maanden zwanger van haar tweede kind: “Bij onze eerste ben ik helaas na twee weken modderen gestopt met de borstvoeding, bij nummer 2 ga ik het anders doen. Bij de thuiszorg heb ik duidelijk aangegeven dat ik zelf wil gaan voeden en ze hebben me alle begeleiding toegezegd. En ik ga eens informeren bij een borstvoedings-organisatie voor meer informatie of een cursus. Ik ga het in ieder geval weer proberen!” HOE BEREID JE JE VOOR OP BORSTVOEDING? Wil borstvoeding een kans van slagen hebben dan is de motivatie van beide aanstaande ouders erg belangrijk. De vrouw is degene die de borstvoeding geeft, maar de steun van de partner speelt daarbij een belangrijke rol. Als aanstaande ouders maak je een keuze die regelrecht verband houdt met de gezondheid van de baby als die eenmaal geboren is. Borstvoeding geven is heel natuurlijk. Je lichaam is er tenslotte op gebouwd. Twijfel je misschien of je wel borstvoeding kunt geven omdat je bijvoorbeeld platte of ingetrokken en gevoelige tepels hebt? Bespreek dit dan met een lactatiekundige, verloskundige of arts. Maatregelen in de zwangerschap blijken meestal niet nodig. Met goede begeleiding bij het aanleggen als de baby er is zijn ingetrokken/vlakke tepels geen belemmering voor het geven van borstvoeding (zie ook deel 3). NA DE BEVALLING De eerste keer voeden Het grote moment is daar! Je baby is net geboren en ligt uit te rusten op je buik. Ook voor hem of haar was de bevalling een hele klus. Dit is het beste moment om je baby voor het eerst aan te leggen. De zuigreflex is namelijk het eerste uur na de 11
geboorte erg sterk. Dit bij uitstek geschikte moment om met borstvoeding geven te beginnen, zorgt ervoor dat je baby het drinken goed onthoudt. De borstvoeding zal beduidend sneller op gang komen als je dit moment benut. Als er pijnmedicatie is gegeven tijdens de bevalling kan het mogelijk wat langer duren voordat de baby alert genoeg is. Rooming-in Tijdens de kraamdagen en ook daarna is het voor de borstvoeding van belang dat moeder en kind zoveel mogelijk in één ruimte verblijven. Dit heet rooming-in. Dit geeft je als moeder de beste mogelijkheid om goed in te spelen op de behoeften van de baby. Dit is van belang voor het op gang brengen van de borstvoeding en het stimuleren van voeden op verzoek. Zo komt de melkproductie op gang Je hebt in je lichaam als het ware een kleine fabriek die op gang komt zodra je baby geboren is. Bij de melkproductie speelt de ‘toeschietreflex’ een belangrijke rol. Deze toeschietreflex wordt gestimuleerd door een speciaal hormoon dat ervoor zorgt dat de melk door de melkkanaaltjes naar de tepels stroomt. Bij elke voeding komt de toeschietreflex op gang, als je baby een paar keer aan je tepels heeft gezogen begint het lichaam direct nieuwe melk aan te maken. Tussen twee voedingen door wordt in een laag tempo melk gemaakt die naar de melkkanalen druppelt. Deze voorraad kan, na verloop van tijd, de borsten behoorlijk vol doen aanvoelen. Na de voeding voelen de borsten weer soepel aan
12
HET AANLEGGEN VAN JE BABY Het aanleggen van de baby gaat meestal vanzelf. Voor het beste resultaat is het toch goed om op een aantal punten te letten. Het is vooral belangrijk dat je een houding zoekt die voor jou het prettigst is. In de kraamtijd zal de kraamverzorgende je hierbij zeker goede adviezen geven. Er zijn verschillende voedingshoudingen mogelijk. Houdingen bij het voeden Liggend Liggend voeden is vooral prettig voor de nacht- en ochtendvoedingen wanneer je (nog) lekker in bed ligt. Jij en je baby liggen allebei goed op de zij, eventueel met een kussen in de rug. Je tepel en het mondje van je baby liggen op dezelfde hoogte, dus in elkaars verlengde. Zittend (madonnahouding) Wanneer je in een zittende houding voedt, zorg dan dat je goed rechtop zit, met ontspannen schouders (dus niet opge-trokken) en met het buikje van je baby tegen je eigen buik. Je kunt de arm waarmee je je baby vasthoudt ondersteunen met een kussen, zodat hij niet wegzakt. Het mondje zit op dezelfde hoogte als de tepel. Let erop dat je baby’s rug in één lijn loopt met het achterhoofd. Als je het prettig vindt kun je eventueel je knieën optrekken. Baby onder je arm (rugbyhouding) Een derde mogelijkheid is het voeden van je baby onder je arm. Je legt een kussen naast je, gedeeltelijk op schoot. Je baby ligt met zijn beentjes onder je arm door.
13
De billetjes bevinden zich ter hoogte van je elleboog. Het hoofdje van de baby rust in je hand. De rug wordt door je onderarm ondersteund. Zonodig liggen de benen van de baby omhoog tegen een leuning, zodat deze zich niet kan afzetten. Deze houding is prettig als je een keizersnede hebt gehad, bij veel stuwing of gevoelige tepels. Maak eventueel gebruik van een zogenaamd voedingskussen. De ideale houding gevonden? Heb je de ideale houding gevonden, dan kun je je baby aanleggen. Breng je baby naar je borst toe. Buig niet zelf naar je baby toe. Ondersteun je borst met vier vingers aan de onderkant en je duim bovenop naast je tepelhof. Wacht tot het mondje opengaat met het tongetje naar beneden. Kietel eventueel het onderlipje of druk zachtjes tegen het kinnetje. Laat de baby je tepel én een deel van de tepelhof in het mondje nemen. Alleen zo kan je baby goed zuigen en krijgt hij voldoende melk binnen. Waar je verder nog op moet letten Tijdens de eerste week kan bij het voeden de tepel wat gevoeliger zijn doordat je tepel en tepelhof oprekken. Als de baby goed is aangelegd, verdwijnt deze gevoeligheid. Als de gevoeligheid blijft of overgaat in pijn, is je baby waarschijnlijk niet goed aangelegd. Dit geldt ook tijdens de eerste dagen. Voeden hoort niet pijnlijk te zijn. Leg je baby in dat geval rustig opnieuw aan. Als je baby oppervlakkig zuigt, zonder diepe teugen, (waarbij je smakgeluidjes hoort en de wangetjes naar binnen worden gezogen) is het beter om je baby van de borst te nemen en opnieuw aan te leggen. 14
Aanleggen; aandachtspunten • privacy • ontspannen houding • buik tegen buik • lichaam en hoofdje baby in één lijn • gebruik maken van reflexen baby (zoeken en happen) • borst op juiste manier ondersteunen • neusje niet vrij houden door borst in te drukken Goed aangelegd; observatiepunten • mondje wijd open aan de borst • onderlipje naar buiten gekruld • kin en neus tegen moederborst • eventueel billen naar je toe trekken (neus vrij) • wangen niet naar binnen gezogen • na enkele malen masseren (door de babykaak) hoor je slikken
DE VERZORGING VAN JE BORSTEN • Gebruik geen zeep, ‘s ochtends douchen is afdoende. • Vóór het geven van borstvoeding was je extra goed je handen. • Als je gevoed hebt, laat je je borsten gewoon aan de lucht drogen. Veeg eventuele druppeltjes melk niet weg. Moedermelk zorgt voor een beschermend laagje op je tepels! • Draag een goed steunende, niet knellende beha, zo nodig met zoogkompressen om eventuele lekkages te voorkomen. • Zorg dat je tepels tussen de voedingen droog blijven: verwissel eventuele natte zoogkompressen dus regelmatig en draag dagelijks een schone beha.
15
HET OP GANG BRENGEN VAN DE BORSTVOEDING Borstvoeding wordt gestimuleerd door vaak en goed aanleggen. Na de geboorte heeft je baby voldoende vet- en vochtreserves om de eerste uren zonder voeding of water te kunnen overbruggen. Je baby heeft dus geen honger maar wil wel regelmatig drinken/ zuigen. Het is belangrijk om je baby snel na de geboorte aan te leggen om de zuigreflexen en de melkproductie te stimuleren. Dit biedt jou en je kind de mogelijkheid om de borstvoeding te oefenen voordat het colostrum (de eerste melk) overgaat in rijpe melk. Deze overgang kan gepaard gaan met stuwing, vaak rond de vierde dag. Je borsten zijn ineens veel zwaarder, soms zelfs erg gespannen. Vaak aanleggen in de eerste dagen na de geboorte kan stuwing voorkómen of de ernst van deze stuwing verminderen. Daarnaast garandeert vaak aanleggen ook een voldoende opname van colostrum met de daarin voorkomende onontbeerlijke stoffen voor de groei en de ontwikkeling van het immuunsysteem. Tenslotte zorgt veelvuldig aanleggen voor een dusdanige conditionering van de melkvormende processen, dat voor maanden tot jaren een probleemloze melkproductie wordt gegarandeerd. Oftewel, het proces van borstvoeden zal gemakkelijker verlopen. SPANNING EN ONRUST Spanningen en onrust kunnen een negatieve invloed hebben op het tot stand komen van de toeschietreflex, die onder invloed staat van het hormoon oxytocine. Een glas water of sap drinken voor of tijdens het voeden wil ook wel helpen om het toeschieten van de melk te bevorderen.
16
Iedere vrouw ervaart de toeschietreflex anders. Voor sommige vrouwen is het een stekende pijn of tinteling en andere vrouwen voelen helemaal niets. Deze ervaringen zijn allemaal normaal te noemen. Tijdens het voeden voelt de moeder zich vaak loom en moe. Dit is de tijdelijke werking van de oxytocine, dat een soort natuurlijke rust veroorzaakt. HOE VOED JE OP VERZOEK? Patricia, 38 jaar, moeder van Daan (5), Iris (3) en Ole (2 maanden): “Ik ben een echte controlfreak en bij de oudsten had ik alles keurig geregeld, tot de voedingstijden toe. Ole trok zich echter niets aan van het schema dat ik had gekregen in het ziekenhuis, hij wilde gewoon eerder aan de borst of nog lekker doorslapen. Hoe moeilijk ik het ook vond om de tijden los te laten, (want hoe wist ik nu dat hij genoeg kreeg?) na een paar dagen was ik eraan gewend om meer op Ole te letten dan op de klok. Nu tel ik de plas- en poepluiers en kijk ik of mijn zoontje wel alert reageert. Natuurlijk houden ze op het consultatiebureau zijn gewicht goed in de gaten. Hoe vaak ik voed en hoe lang? Dat houd ik dus echt niet meer bij…” Belangrijk is het om vanaf het eerste begin ‘op verzoek’ te voeden. Voeden op verzoek betekent dat je je kind voedt op het moment dat hij een teken van voedingsbehoefte geeft. Een teken kan zijn: onrustig slapen, lichte slaap, ontwaken, zoekgedrag met mond en/of handen, smakken of huilen. Het is goed om elke voeding beide borsten aan te bieden. Bied als eerste de borst aan waarmee je de vorige keer bent geëindigd. Bied de tweede borst hierna ook aan. Het kan zijn dat de baby al voldaan is na de eerste borst en geen tweede borst wil, dit is ook goed. Bij frequent aanleggen stimuleer je genoeg.
17
Voor- en achtermelk De melk die het eerst uit de borst komt heeft een andere samen-stelling dan de achtermelk die later vrijkomt. De voormelk is wateriger en lest de dorst van de baby. De achtermelk bevat meer vet en zorgt ervoor dat de baby zich verzadigd voelt en goed groeit. De overgang van voormelk naar achtermelk gaat overigens geleidelijk. Wil de baby zowel genoeg voor- als achtermelk krijgen zal de toeschietreflex moeten optreden en zal de baby de tijd moeten krijgen om zolang aan de borst te drinken totdat hij verzadigd is. Voor alle duidelijkheid: zowel het colostrum (de eerste melk) als de overgangsmelk en de rijpe melk bestaat uit de genoemde voor- en achtermelk. Als het systeem na een paar weken goed afgesteld is zijn volle borsten geen graadmeter voor voldoende voeding. De borsten kunnen soepel aanvoelen en toch voldoende melk produceren. Immers tijdens de voeding maakt je lichaam continu melk aan. DE DUUR VAN DE VOEDING De duur van de voeding wordt door de baby bepaald. Het is afhankelijk van de frequentie van het voeden en ligt over het algemeen tussen de tien en twintig minuten. In principe laat de baby vanzelf los als hij genoeg gedronken heeft. Signalen dat een kind genoeg heeft gehad zijn: in slaap vallen, loslaten, sabbelen of onregelmatig slikken. Wil je zelf de voeding beëindigen, dan breng je je pink in de mondhoek van de baby. Zo wordt het vacuüm opgeheven en je tepel losgelaten.
18
AANLEGGEN IN DE EERSTE DAGEN Aanleggen gebeurt minimaal acht keer per dag. Om de melkproductie op gang te brengen is het goed om je baby de eerste twee à drie dagen in elk geval elke twee à drie uur aan te leggen en ‘s nachts om de vier uur. Let op: sommige baby’s zijn de eerste dagen nog wat slaperig of sloom. Het kan dan zijn dat ze niet uit zichzelf echt wakker worden. Wacht dan niet op het echte wakker worden, maar voed wel elke twee à drie uur om de melkproductie op gang te brengen. Je voedt dan als je baby onrustig slaapt, licht slaapt, smakt of zoekgedrag vertoont met mond of handen.Meestal komt de melkproductie pas goed op gang vanaf de vierde dag. NOG EVEN SAMENGEVAT Het is de bedoeling om de melkproductie de eerste dagen goed op gang te brengen. Daartoe leg je je kindje om de twee à drie uur aan. Daarna zal de baby op vraag gevoed kunnen worden. De baby drinkt dan al meer per keer. Het eerste uur na de bevalling is een baby alert en heeft een sterke zoekreflex. Als deze wordt benut heeft het aanleggen veel kans van slagen. Het zogenaamde ‘inprentingsvermogen’ dat een baby heeft, zorgt ervoor dat in de volgende uren het aanleggen soepeler zal verlopen. De optimale start • liefst binnen een uur na de geboorte aanleggen • beide borsten aanbieden • daarna om de twee tot drie uur, of zo vaak als de baby voedingssignalen geeft (dit komt neer op acht tot twaalf keer per etmaal gedurende de eerste dagen totdat de voeding op gang is gekomen) • borsten zijn nog zacht ... moeder kan goed oefenen • baby en moeder wennen snel aan elkaar 19
Door deze aanpak • komt de voeding snel op gang • krijgt de baby snel veel colostrum • is de kans op geel worden van de baby kleiner • is de kans op ernstige stuwing kleiner • zal de baby niet of nauwelijks afvallen • zal de baby na de stuwing in een eigen ritme komen van zes tot zeven voedingen per etmaal
VOLDOENDE VOEDING? WAAR MOET JE OP LETTEN? Als criterium voor voldoende vochtinname geldt het aantal keren dat je kindje plast (aantal natte luiers). De kraamverzorgende zal contact opnemen met de verantwoordelijke verloskundige of arts als de baby binnen 24 uur niet geplast heeft. Als een baby op medische indicatie moet worden bijgevoed, dan gaat de voorkeur uit naar het bijgeven met een kopje, een lepeltje of een vingervoedspuitje. Terughoudendheid met water geven is geboden. Door het geven van water krijgt je baby alleen vocht binnen en geen voedings-stoffen. Als een baby uit een flesje wordt bijgevoed bestaat het gevaar dat de baby de borst daarna minder accepteert. Het drinken uit de fles vraagt namelijk een andere techniek van de jonge baby. Hij kan hierdoor in verwarring raken.
20
Om te weten of je baby voldoende voeding binnen krijgt, kun je letten op de volgende aanwijzingen. Ontspannen en alert Is je baby tevreden, ontspannen en alert na het wakker worden? Plassen Plast je baby voldoende? Het aantal luiers is vanaf de vierde dag gemiddeld zes tot acht per 24 uur. Als je papieren luiers gebruikt, zijn de kleine babyplasjes niet altijd goed te zien door het grote absorberende vermogen. Schrik hier niet direct van, kijk nog eens goed. Of voel het gewichtsverschil tussen een droge en een natte luier. Schematisch De eerste twee tot drie dagen: een à twee natte luiers (beetje). Vanaf dag drie tot vier: zes à acht natte luiers (vijf disposables) Na zes weken: vijf/zes natte luiers (deze zijn natter) Ontlasting Hoe is de ontlasting van je baby? Een baby die alleen moedermelk drinkt, heeft zachte ontlasting; soms zelfs waterig met vlokjes. De kleur kan variëren van mosterdgeel tot lichtgroen. Deze dunne en veelvuldige ontlasting is normaal en dus geen diarree. Na een week of zes wordt het minder vaak (soms 1x per week, dit is normaal).
21
Schematisch De eerste twee tot drie dagen: meconium (dit is groene of bruinzwarte ontlasting die zich in de darm van de ongeboren baby bevindt en na de geboorte wordt uitgescheiden). Tot ongeveer zes weken: twee tot vijf poepluiers (dun) per dag. Vanaf zes weken: minder poepluiers (ontlasting is geel, soms groen). Gewicht Naast bovenstaande aanwijzingen is het gewicht ook een indicatie om te kunnen zien of je kind voldoende voeding binnenkrijgt. Tijdens de kraamperiode zal de kraamverzorgende of verpleeg-kundige je kindje de eerste, vierde en zevende dag wegen. Daarnaast kan het zijn dat je baby op indicatie of op verzoek van de verloskundige/arts extra gewogen wordt. Na de kraamtijd wordt je kind iedere keer gewogen tijdens het bezoek aan het consultatiebureau. Dit bezoek vindt voor de eerste keer plaats als de baby ongeveer vier weken oud is. Tijdens de wekelijkse inloopspreekuren kun je je kindje eventueel extra laten wegen. Groei Het geboortegewicht van de baby geeft geen aanwijzingen voor de te verwachten groei. Hoe zwaar de baby is bij zijn geboorte wordt voornamelijk bepaald door het functioneren van de placenta. Geleidelijk komt de baby op zijn eigen ‘groeilijn’ terecht. Aanleg en lichaamsbouw van de ouders spelen daarbij natuurlijk mee.
22
Uitgangspunten • Afvallen gedurende de eerste dagen is een normaal verschijnsel. Het gewichtsverlies kan oplopen tot zeven procent van het geboortegewicht. • Van belang is dat een kind na ongeveer vier dagen weer begint aan te komen. • Nadat de baby terug is op het geboortegewicht, zal hij ongeveer 90 tot 200 gram per week groeien. • De standaardgroeicurven kunnen onjuiste verwachtingen wekken voor uitsluitend borstgevoede zuigelingen. De ervaring leert dat borstgevoede kinderen de eerste twee tot drie maanden vaak sneller groeien dan de curve aangeeft. Rond de leeftijd van vier maanden gaat het vaak minder hard. De afvlakking van de groeicurve hoeft dan geen teken te zijn van een teruglopende melkproductie. HOEVEEL VOEDINGEN GEEF JE PER DAG? De eerste tien dagen • Voed de eerste tien dagen om de twee à drie uur (‘s nachts om de vier à vijf uur). • Een zuigeling tot twee à drie dagen oud wordt tot twaalf keer per 24 uur aangelegd (max. drie uur, geen minimum). • Een zuigeling van drie tot tien dagen wordt acht à tien keer aangelegd. Na tien dagen Op verzoek blijven voeden zonder speciale rust- of drinktijden te hanteren. Minimaal zes keer per 24 uur.
23
Na vier tot acht weken Je baby heeft nu meestal een eigen ritme gevonden. Let op de reactie van je baby; wil hij zuigen, heeft hij honger, heeft hij andere behoeften? Heeft je baby moeite met het vinden van een ritme, heb je hier vragen over, neem dan contact op met het consultatie-bureau. Veel baby’s willen ‘s nachts ook nog gevoed worden. Dit is normaal. Doorslapen is prettig maar een keer voeden is heel goed: de prolactine-spiegel in het bloed van de moeder is dan hoger. Prolactine is een hormoon dat de melkproductie stimuleert. Je baby heeft ook ‘regeldagen’ Je baby kan zogenaamde ‘regeldagen’ hebben, waarop het totale voedingsschema omgegooid wordt. Dit gebeurt meestal rond de tien tot veertien dagen, zes weken en rond de drie maanden. Regeldagen kunnen echter ook op andere tijdstippen voorkomen. Gemiddeld genomen duurt het twee à drie dagen voordat je weer in een ritme bent. Je baby kan onrustig zijn en veel huilen. Het kan ook gebeuren dat je baby plotseling ‘s nachts weer wakker wordt en huilt om voeding. Deze regeldagen worden door je baby ingesteld om hem of haar in de grotere behoefte aan moedermelk te kunnen voorzien en de aanmaak in de borsten te stimuleren. Het beste kun je gewoon doorgaan met voeden op verzoek. Blijf er vooral kalm onder, het gaat weer over en voordat je het weet heeft je baby alweer een nieuw ritme gevonden. Vaker aanleggen verhoogt de productie.
24
HEEFT DE BABY BIJVOEDING NODIG? Alles wat een kind wordt aangeboden naast de borstvoeding (dus ook water) is bijvoeding. Een baby krijgt alleen bijvoeding als daar een medische reden voor is. Als je baby groeit, is het de eerste zes maanden niet nodig om vast voedsel, zoals een fruithapje of groenten, te geven. Mocht je twijfelen, vraag dan advies aan de jeugdverpleegkundige of arts op het consultatiebureau. TEPEL-/SPEENVERWARRING Bij veel baby’s die in de eerste vier weken een speen of een fopspeen krijgen, kan een tepel-/speenverwarring optreden. Tepel-/speenverwarring (ook wel zuigverwarring genoemd) is het verminderde vermogen van de zuigeling om op adequate manier de borst te pakken en te drinken. Het is het gevolg van het zuigen aan een fopspeen, flessenspeen of tepelhoedje. Het soort speen, de vorm noch het formaat is van belang. Voor de meeste zuigelingen is één enkele ervaring met een speen al voldoende om tepel-speenverwarring te ontwikkelen. Sommige zuigelingen hebben er geen last van. Je kunt de volgende alternatieven gebruiken: • voor een flessenspeen: voeden met behulp van een lepeltje, cupfeeder (of een eierdopje) of door middel van vingervoeden • voor een fopspeen: aanleggen, veel huidcontact en aandacht, of de schone vinger van moeder of partner • voor een tepelhoedje: goed aanleggen, juiste houding en techniek toepassen Als er geen aanlegproblemen zijn kun je na vier tot vijf weken wel een keer afgekolfde melk met een fles geven. Dit om te voorkomen dat je baby een fles weigert op latere leeftijd (als jij
25
bijvoorbeeld werkt en afgekolfde melk achterlaat). Ook het gebruik van een fopspeen kan op deze leeftijd minder kwaad dan bij een te vroege introductie. JE EIGEN VOEDING Als je borstvoeding geeft, verbruik je extra energie. Daarom is het belangrijk dat je gezond en gevarieerd eet. Volg geen vermageringsdieet tijdens de borstvoedingsperiode want dan kun je een tekort aan energie krijgen en je slap en lusteloos gaan voelen. Bovendien kan sterk gewichtsverlies tijdens het geven van borstvoeding ook zorgen voor schadelijke stoffen in de moedermelk. Natuurlijk eet je naar behoefte ook wat tussendoor. Neem naast de aanbevolen voedingsmiddelen als aanvulling een vitamine D-preparaat. Dit is te koop bij drogist of apotheek. Vraag de aanbevolen hoeveelheid na op het consultatiebureau. Overigens heeft je lichaam tijdens de zwangerschap een extra voorraadje vet aangelegd, juist met het oog op de borstvoeding. Eventueel overgewicht raak je, door het geven van borstvoeding, heel gemakkelijk in de loop van een paar maanden kwijt. Drink naar behoefte. Een glas voor of tijdens het voeden of kolven is een goede graadmeter. Als je urine erg donker is, drink je dus te weinig. JE BABY HEEFT OOK VITAMINES NODIG Vitamine A krijgt je baby voldoende via de moedermelk. Vitamine D is wel extra nodig. Deze vitamine D druppels zijn verkrijgbaar bij drogist en apotheek. Vraag op het consultatiebureau naar de aanbevolen hoeveelheid Vitamine K wordt in de eerste uren na de geboorte aan je baby toegediend door de verloskundige, kraamverzorgende of 26
verpleegkundige. Krijgt je baby borstvoeding dan geef je ook de eerste drie maanden vitamine K. De verloskundige zal je te zijner tijd hierover verder informeren. WAT JE VOORAL NIET MOET DOEN Alles wat een moeder eet en drinkt komt in mindere mate via de borstvoeding ook bij de baby. Het is dan ook logisch dat het gebruik van alcohol, sigaretten, veel koffie of andere genotmiddelen tijdens de borstvoedingsperiode is af te raden. Het liefst moet je ook het gebruik van medicijnen vermijden, tenzij deze door je arts worden voorgeschreven. Door het gebruik van een oestrogeen bevattende anticonceptiepil kan de hoeveelheid borstvoeding afnemen. Ook verandert de borstvoeding dan van smaak, waardoor je baby de borst kan weigeren. Aanbevolen wordt om andere anticonceptiemiddelen te gebruiken tijdens de periode dat je borstvoeding geeft. HET AFBOUWEN VAN BORSTVOEDING Tot ongeveer zes maanden heeft je baby voldoende aan alleen borstvoeding. Meestal krijg je via het consultatiebureau advies over het geven van bijvoeding. Daarnaast kan je gewoon op vraag borstvoeding blijven geven. Wil je stoppen dan kan je borstvoeding geleidelijk vervangen door kunstvoeding. Unicef en de WHO bevelen aan de borstvoeding voort te zetten tot ver in het tweede levensjaar. Vanzelfsprekend is de moedermelk vooral de eerste maanden van belang voor de baby. Het immuunsysteem van kinderen is pas rond het vijfde jaar op volle sterkte. Het is daarom zinvol de borstvoeding zolang te continueren als moeder en baby dat willen. Voor het kind is dat een gezondheidsbonus. Kinderen die tot zes 27
maanden uitsluitend met borstvoeding zijn gevoed, zijn veel minder vaak en minder ernstig ziek dan kinderen gevoed met kunstvoeding. Het afbouwen gaat als volgt • Van de voedingen overdag laat je het eerst de voeding vervallen waar je baby het minst drinkt. Deze vervang je door andere zuigelingenvoeding. • Stop als één na laatste met de voeding voor de nacht. • Als allerlaatste stop je met de ochtendvoeding. Aanbevelingen • Neem vooral de tijd voor het afbouwen. Stoppen gaat niet van de ene op de andere dag. • Niet meer dan één voeding per vijf à zeven dagen laten vervallen, afhankelijk van de hoeveelheid voeding. Moet je door omstandigheden toch ineens stoppen, dan is het advies om af te kolven (in deel 2 lees je er meer over). Het liefst borsten leeg kolven als ze onprettig aan gaan voelen. De tijd tussen het leegkolven wordt steeds langer en dus de vraag steeds kleiner waardoor borstvoeding afneemt en de moeder zonder risico op borstontsteking afbouwt. Bij ernstige stuwing is het soms beter om (vooral ‘s nachts) juist geen beha te dragen omdat dit gauw knelt, met als gevolg een ontsteking. Bij lekkage kan een handdoek onder het shirt worden gedragen.
28
2: Borstvoeding en werken Joyce, 29 jaar, moeder van Tom (5 maanden): “De borstvoeding met Tom liep vanaf het begin gesmeerd en ik wil hem graag zo lang als mogelijk is zelf blijven voeden. Al tijdens mijn verlof heb ik met m’n werkgever geregeld dat ik op mijn werkdagen kon kolven. Omdat ik de eerste in het bedrijf ben, hebben ze speciaal voor mij een kamer in orde gemaakt, met een makkelijke stoel. De volle flesjes bewaar ik gewoon in de koelkast van de kantine. Aan het einde van een werkdag neem ik de flesjes mee naar huis.” ALLES OVER KOLVEN Geef je borstvoeding en ga je weer aan het werk? Als je wilt, kun je doorgaan met borstvoeding. Waarom kolven? Na je zwangerschapsverlof kan je kind minder vaak bij je drinken. Daardoor maak je minder moedermelk aan. Als je kolft, blijf je genoeg melk aanmaken. Een kolf vervangt eigenlijk het mondje van je kind als je kind niet bij je is. Je bewaart de melk. Een volgende werkdag krijgt je kind deze melk op het kinderdagverblijf of van de oppas of je partner. Hoe begin je met kolven? Goed kolven moet je leren. Begin er daarom op tijd mee. Dan ben je er handig in als je weer gaat werken. Je kunt beginnen met kolven, zodra de borstvoeding goed loopt. Dat is ongeveer zes weken na de bevalling. Dan ben je nog niet aan het werk. Je hebt dus alle tijd om te oefenen. Je kunt bijvoorbeeld een beetje melk afkolven na de ochtendvoeding. Dan heb je genoeg melk. Geef de melk aan je kind in een zuigflesje. Hij kan dan uit een flesje leren drinken. Oefen dit elke dag. Zo went je kind goed 29
aan het speentje. Dat voelt heel anders aan dan een tepel. Oefen alleen als je kind goed drinkt aan de borst. Drinkt jouw kind niet zo goed? Wacht dan met kolven. Voeden aan de borst gaat voor. Vraag eventueel hulp van een lactatiekundige. Adressen vind je op www.borstvoeding.nl. Kolven gaat het best als je je ontspant. Gun jezelf even de tijd. Neem iets te drinken, blader een tijdschrift door, bekijk foto’s van je kind of luister naar muziek. De afgekolfde melk kun je ook invriezen. Dan heb je straks een voorraadje. Dat is handig als je een keer wat minder borstvoeding hebt. Welke kolf? Een kolf doet de zuigbeweging van je kind na. Daardoor stroomt de melk uit je borst. Kolven kan met een handkolf of met een elektrische kolf. Elektrische kolven zijn er ‘enkelzijdig’ en ‘dubbelzijdig’. Met een dubbelzijdige kolf kun je aan twee borsten tegelijk melk afkolven. De ‘beste kolf’ bestaat niet. Het gaat erom welke kolf het beste past bij jou. Hoe vaak heb je een kolf nodig? Elke dag? En hoe vaak per dag? Wat is je budget? Laat je goed informeren bij een organisatie voor borstvoeding of bij een lactatiekundige. Koop geen kolfapparaat voor de geboorte. Je weet dan nog niet hoe de borstvoeding gaat lopen. Neem ook geen tweedehandsapparaat. Misschien is dat apparaat niet goed meer. Het is ook niet zo hygiënisch. Wanneer kolf je? Als je weer gaat werken, kolf je op het moment dat je je kind zou voeden. Je hoeft minder vaak op je werk te kolven als je: • je kind zelf voedt vlak voordat je naar je werk gaat • je kind direct voedt als je weer thuis bent
30
Hoe bewaar je moedermelk? Zet de afgekolfde melk op je werk direct in de koelkast. Neem de melk in een koeltas mee naar huis. Thuis bewaar je de melk in schone flesjes, ijsblokzakjes of speciale zakjes voor borstvoeding. In de koelkast kun je de melk maximaal drie dagen bewaren. De koelkast moet koeler zijn dan 4˚C. Je kunt de melk ook invriezen. In de diepvries blijft de melk zeker drie maanden goed. De temperatuur moet dan kouder zijn dan 18˚C. Hoe verwarm je afgekolfde moedermelk? Thuis kun je de melk opwarmen in een flessenwarmer, in een pannetje met warm water of in de magnetron. Houd voor de magnetron ongeveer deze tijd aan: bij een fles van 100 ml. duurt het 30 seconden bij een vermogen van 600 Watt. De melk mag niet warmer worden dan 30-35˚C. Controleer dit met een druppeltje melk op de binnenkant van je pols. Als je de melk in de magnetron opwarmt, moet je hem halverwege even schudden. Dat doe je ook als het flesje warm is. Dan wordt de warmte goed verdeeld. Gooi restjes die overblijven na de voeding altijd weg! Hoe ontdooi je ingevroren moedermelk? Ingevroren moedermelk moet in het flesje of zakje langzaam ontdooien: in de koelkast. Dat duurt dus even. Heb je een keer snel een portie nodig? Zet het flesje of zakje dan in warm water. Is de fles van glas? Maak het water dan niet te heet. Anders knapt de fles. De ontdooide melk blijft in de koelkast nog 24 uur goed. Opnieuw invriezen kan niet.
31
DE ROL VAN DE WERKGEVER Je werkgever moet zich houden aan wettelijke regels. Deze staan onder andere in de Arbowet en het Arbeidstijdenbesluit: • De eerste zes maanden na de bevalling moeten ze er op je werk rekening mee houden dat jij wilt kolven en borstvoeding wilt geven. Je werk, je werkplek en de manier van werken moeten zodanig zijn, dat je melkproductie gewoon kan doorgaan. Is dat niet mogelijk? Dan moet er iets worden aangepast in je werk of in je werktijden. Bijvoorbeeld een aangepast rooster of flexibele werktijden. De eerste zes maanden na de bevalling hoef je geen nachtdiensten te draaien. • De eerste negen maanden na de bevalling mag je je werk onderbreken om borstvoeding te geven of te kolven. • Je mag zo vaak en zo lang kolven als nodig is, tot maximaal een kwart van je werktijd. • Je werkgever moet deze tijd doorbetalen. • Er moet een geschikte ruimte voor je zijn. Deze moet op slot kunnen. Ook moet hij voldoende privacy bieden. Is er geen goede ruimte? Dan moet je werkgever je de kans geven om thuis te voeden of te kolven. • Je werkgever hoeft niet toe te staan dat je je baby meemeemt naar je werk. In de wet staat ook dat jij je werkgever van tevoren moet vertellen dat je borstvoeding wilt blijven geven. Kijk hoe alle regels passen bij jouw situatie. Maak een plan hoe jij het gaat aanpakken. Dat bespreek je met je werkgever.
32
Tips voor op je werk • Vertel al tijdens je zwangerschap dat je borstvoeding wilt blijven geven als je weer gaat werken. Zo kunnen je werkgever en collega’s zich daarop voorbereiden. • Vertel dat je je werk geregeld moet onderbreken, maar dat het maar voor een paar maanden is. • Bedank je leidinggevende en je collega’s voor hun begrip. • Draag kleding die je makkelijk kunt openknopen of openritsen. Je kunt ook kleding kopen die speciaal bedoeld is voor het geven van borstvoeding. Deze kleding is vaak te koop in winkels die zwangerschapskleding verkopen. Je kunt ook kijken bij speciale winkels op internet. • Leg zoogkompressen en een extra shirt of trui op je werkplek. Dan heb je iets schoons bij je als je borsten gaan lekken of je kleding nat wordt. • Neem een koelboxje mee om de voeding te vervoeren. Het koelelement moet goed koud zijn. Als het niet lukt Lukt het kolven niet? Dan kun je borstvoeding geven en flesvoeding van melkpoeder. Thuis geef je borstvoeding. Als je werkt, krijgt je kind flesvoeding. 3: Problemen en oplossingen Angelique, 27 jaar, zwanger van haar eerste kind: “Van vriendinnen hoor ik alleen maar enge verhalen over tepelkloven en borstontstekingen, brr, dat lijkt me heel pijnlijk hoor! Nu lees ik hoe ik dit kan voorkomen en hoe ik dit ook zelf kan oplossen!”
33
Alle tepelproblemen zijn in principe te voorkomen door goed aan te leggen. In dit deel gaan we in op een aantal problemen en geven we daarbij behorende oplossingen. Deze adviezen dienen als leidraad om je borstvoeding zo probleemloos mogelijk te laten verlopen. Heb je twijfels? Aarzel dan niet en neem contact op met je verloskundige, kraamverzorgende, consultatiebureau-arts, jeugdverpleegkundige of lactatiekundige. PROBLEMEN MET JE TEPELS Ingetrokken of platte tepels Sommige vrouwen hebben ingetrokken of vlakke tepels. Meestal geeft dit geen problemen. In een enkele situatie kan de baby de tepel niet goed ‘pakken’. Met de volgende tips lukt het meestal heel goed om in dat geval normaal borstvoeding te geven. Advies voor de geboorte: • Masseer en stimuleer dagelijks je tepels. Vraag zo nodig advies van een lactatiekundige Advies na de geboorte: • Masseer je tepels of gebruik eventueel een handkolf, zodat de tepel zich opricht • Druk wat melk uit je tepel • Zorg ervoor dat de baby wakker en alert is. Huilen is een te laat signaal • Draag een half uur voor de voeding een tepelvormer
34
Gevoelige of pijnlijke tepels en tepelkloven De eerste dagen heeft praktisch elke moeder wel eens last van gevoelige tepels. Als je je baby goed hebt aangelegd ligt je tepel veilig tussen de tong en het (achterste) zachte gedeelte van het gehemelte en kan deze niet beschadigd worden. Oorzaken van pijn en/of kloofjes kunnen zijn: • niet goed aanleggen: er wordt op de verkeerde plaats wrijving uitgeoefend • huidirritatie door overgevoeligheid voor creme, zoogkompressen, zeep of wasmiddelen • spruw (een schimmelinfectie) in de mond van je baby of op je tepels Advies: • Ga niet dapper door met voeden als het pijn doet, maar leg opnieuw aan • Begin met het voeden aan de minst pijnlijke kant. In verband met de verhoogde kans op borstontsteking in de meest pijnlijke borst mag je maximaal gedurende 24 uur steeds beginnen met voeden aan de minst pijnlijke kant • Ga niet minder voeden, maar leg juist vaker en korter aan. Zo is je baby minder hongerig en zal deze wat rustiger drinken • Laat je baby de borst (tepel en tepelhof) goed in de mond nemen • Voed je baby onder de arm in de zogenaamde rugbyhouding (zie pagina 12). Zo wordt de pijnlijke kant van de tepel minder belast en kan deze sneller genezen • Na de voeding laat je op je tepels wat moedermelk goed indrogen
35
• Smeer ‘s nachts een dun laagje zalf, of volledig gezuiverde lanoline (wolvet) op je tepels.
Let op: Teveel zalf maakt de tepel week en kan juist kloofjes veroorzaken. Smeer nooit iets op de tepels wat er weer afgeveegd moet worden voordat je baby gaat drinken. • Gebruik tepelbeschermers of hydrogelverbanden (te verkrijgen bij de Thuiszorgwinkel) zodat je tepels als het ware continu vrij liggen en er lucht bij kan. Ze genezen dan sneller. • Om de pijn te verlichten kun je eventueel een kwartier voor de voeding een pijnstiller nemen (doe dit wel in overleg met de verloskundige/arts) of kolven als de pijn te erg is. • Spruw behandelen bij moeder en kind (zie verderop in deze brochure) STUWING Tijdens de eerste dagen na de bevalling, meestal rond de vierde dag, kan stuwing in je borsten optreden. Je borsten kunnen dan ineens veel zwaarder en gespannen zijn doordat er veel bloed en lymfevocht naar je borsten gaan voor het maken van borstvoeding in je borstklieren. Stuwing is een natuurlijk verschijnsel en verdwijnt weer snel. Advies: • Leg je baby vanaf het begin vaak aan, zolang als deze het wil. • Leg voor het voeden warme doeken op je borsten en eventueel koude doeken na de voeding. Koude doeken geven de verlichting van het onbehaaglijke gevoel. • Neem een warme douche.
36
TE VEEL BORSTVOEDING Na de stuwing kan er te veel melk uit je borsten komen. De hoeveelheid voeding past zich echter vanzelf weer aan. Signalen die je baby kan geven zijn: • een gedeelte van de voeding terug spuwen • buikkrampjes • veel natte luiers en dunne lichtgroene ontlasting Zelf heb je last van lekkende, gespannen borsten, ook na de voeding. Advies: • Voed op verzoek, maar niet extra tussendoor om te troosten. • Wil je baby binnen twee uur weer voeding, bied dan dezelfde ‘lege’ borst aan, anders kan een te grote stimulans van de borstvoeding optreden. • Geef eventueel een borst per voeding totdat de productie genormaliseerd is. • Haal je baby even van de borst na het toeschieten van de melk. Laat die melk wegstromen in bijvoorbeeld een spuuglapje. Als het weer druppelt opnieuw aanleggen. • Draag een goede, niet knellende beha. • Gebruik warme doeken voor de voeding en leg na de voeding koude doeken op je borsten. Dit heeft wellicht een remmend effect op de melkproductie. • Ga op je rug liggen en leg je baby aan met zijn buik op jouw buik. • Verschoon de (natte) zoogkompressen regelmatig. • Gebruik geen borstlekglaasjes. Dit heeft een kolvende werking.
37
Let op: ook hier geldt dat afkolven geen oplossing biedt. Soms echter kan een lactatiekundige wel adviseren om gedurende een bepaalde periode eenmaal per dag en desnoods vaker de borsten helemaal leeg te kolven teneinde borstontsteking te voorkomen. Vraag gerust advies als je er met deze tips niet helemaal uitkomt. Miranda, 33 jaar, moeder van Max (2) en Lieke (2 maanden): “Omdat ik bij de borstvoeding aan mijn zoontje Max veel last heb gehad van het luxe probleem ‘te veel melk’ heeft Max veel gehuild en was hij eigenlijk nooit tevreden. Hij kon gewoon nooit lekker rustig drinken want mijn melk spoot eruit! Met Lieke had ik in het begin precies hetzelfde probleem, maar nu wist ik veel beter wat ik eraan kon doen. Samen hebben we inmiddels heel wat uurtjes rustig voor de tv of lekker in bed doorgebracht, heerlijk.” TE WEINIG BORSTVOEDING Het kan natuurlijk ook voorkomen dat je niet genoeg melk produceert. Oorzaken hiervan kunnen zijn dat je baby: • niet vaak genoeg en/of lang genoeg drinkt • niet goed is aangelegd • bijvoeding krijgt in de vorm van kunstvoeding. Het kan ook zijn dat je gespannen bent waardoor toeschietreflex niet voldoende is. Signalen die je baby kan geven zijn: • te weinig natte luiers (zes tot acht per dag is normaal) • niet tevreden zijn • niet aankomen of zelfs afvallen • zich niet meer melden voor een voeding.
38
Advies: • Leg je baby goed en vaker aan, gedurende twee tot drie dagen om de twee uur. Borstvoeding is na ongeveer anderhalf tot twee uur weer voor het grootste gedeelte beschikbaar. • Geef beide borsten per voeding. Let op: ga pas over op de tweede borst als de baby dit aangeeft, dus als de baby de borst loslaat of gaat sabbelen na eerst goed gedronken te hebben. • Maak je baby zonodig wakker voor de voeding. • Let op je drinkgedrag, je behoefte is groter. • Neem voldoende rust en zoek tijdens het voeden een plek waar je je kunt ontspannen. Geef je baby geen kunstvoeding tenzij je arts dit voorschrijft. • Zorg voor veel huidcontact met je baby en verblijf zoveel mogelijk in een en dezelfde ruimte (rooming-in) om de werking van de speciale hormonen die nodig zijn voor de borstvoeding te versterken. • Geef nachtvoeding. • Huur desnoods tijdelijk een elektrische borstkolf om wel de productie te verhogen als de baby niet vaak genoeg wil zuigen. DREIGENDE BORSTONTSTEKING Denk je te maken te hebben met dreigende borstontsteking, vraag dan advies aan de lactatiekundige, verloskundige, verpleegkundige of arts. De oorzaken van een dreigende borstontsteking kunnen zijn: • te volle borsten: bijvoorbeeld door het overslaan van een voeding met als gevolg een verstopt melkkanaaltje; • spruw in het mondje van de baby; • oververmoeidheid. 39
Signalen: Een pijnlijke, harde rode plek op de borst die niet verdwijnt na de voeding. Eventueel een lichte temperatuurverhoging. Advies: • STOP NIET met borstvoeding geven. • Verwarm je borsten voor de voeding met warme doeken of warm water. Dit verwijdt de melkkanalen. • Masseer zachtjes mee tijdens het voeden. Doe dit met vlakke hand van boven naar beneden in de richting van de tepel. Het mag geen pijn doen. • Sla geen voeding over. • Voed eerst uit de pijnlijke borst. Houd de kin van de baby in de richting van de pijnlijke plek. Zijn tong brengt de melkstroom goed op gang. • Laat je borst goed leegdrinken. • Wissel regelmatig van houding. • Vermijd druk op je borsten en draag overdag en ‘s nachts geen knellende kleding. • Zorg altijd voor een goede hygiëne (handen wassen). • Neem heel veel rust, het liefst terug in bed. • Gebruik eventueel een pijnstiller. BORSTONTSTEKING Denk je te maken te hebben met borstontsteking, neem dan direct contact op met je verloskundige of arts, en/of een lactatiekundige. Signalen: Hoofdpijn, rillerig, pijnlijke spieren, pijnlijke borst, vaak flinke koorts.
40
Advies: • Idem als dreigende borstontsteking. • Goed rusten, goed eten en drinken, terug in bed. • Laat je borst goed leegdrinken. • Ga door met voeden. Vraag medicatie die geen kwaad kan bij borstvoeding. • Warme kompressen. Laat je borst tijdig ‘opwarmen’ voor een voeding zodat de doorbloeding goed is, waardoor de melk weer makkelijker stroomt. Warmte stimuleert juist de doorbloeding en doorstroming van het bloed en de melk. Dit is nodig om het ontstekingsproces te laten verdwijnen. • Leg je baby vaker aan. • Voedt eerst met de pijnlijke borst, de kin van de baby in de richting van de pijnlijke plek. SPRUW? Sommige vrouwen klagen over een vlammende pijn door de hele borst die na de voeding het hevigst is. De pijn kan in een of in beide borsten optreden. Er is geen sprake van een ontsteking en de vrouw heeft geen koorts. De oplossing van dit probleem is lastig. Het is mogelijk dat spruw (candidiasis, een schimmelinfectie) hiervan de oorzaak is. Spruw kan in de borst een stekende pijn veroorzaken, die vanuit de tepel uitstraalt naar de hele borst en vaak lang na de voeding aanhoudt. Branderige rode tepels of vaginale uitscheiding zijn vaak, maar niet altijd, deel van het klachtenpatroon. Soms is er beschadiging van de tepel(s), soms ook zijn er geen uiterlijke kenmerken. De baby kan ook verschijnselen hebben die kunnen duiden op spruw. Deze verschijnselen zijn: 41
geïrriteerde slijmvliezen in mond en keelholte waarbij vaak witte plekken te zien zijn, veranderd gedrag van de baby (onrustig, kort slapen), de borst weigeren, herhaaldelijk de borst los laten, parelmoerachtige lippen, klakkend geluid maken tijdens het drinken, of luieruitslag. Advies: Bij verdenking op spruw is het raadzaam om een consult van de lactatiekundige of (huis)arts te vragen. In principe is spruw een verschijnsel dat vanzelf overgaat. Bij borstvoeding echter ontstaat een situatie waarbij moeder en kind elkaar steeds opnieuw kunnen blijven besmetten en daarom is behandeling noodzakelijk. Zowel de moeder als de baby zullen behandeld moeten worden met een middel dat schimmels bestrijdt, ook als maar een van de twee klachten heeft. Soms is het ook nodig de partner te behandelen. Belangrijk naast behandeling is dat er gewerkt wordt aan verhogen van de weerstand van de moeder, gezonde voeding en hygiëne. Zolang er klachten zijn van spruw kan de moedermelk niet worden ingevroren. De schimmel wordt namelijk niet gedood door het invriezen waardoor de baby en de moeder na ontdooiing van de melk opnieuw kunnen worden besmet DARMKRAMPJES Darmkrampjes kunnen zowel bij borstgevoede kinderen als kunst-gevoede kinderen voorkomen. Bedenk dat moedermelk altijd het beste is. Er zijn verschillende oorzaken: • je baby krijgt teveel lucht binnen tijdens het drinken • het zenuwstelsel van het maag-darmstelsel is nog niet volledig ontwikkeld • de darmspieren van je baby trekken krachtig samen
42
• je baby wordt prikkelbaar door invloeden van buitenaf, zoals veel lawaai of doordat hij oververmoeid raakt door te weinig rust • je baby krijgt teveel voeding • je baby is ergens allergisch voor • je baby krijgt alleen voormelk. Deze bevat veel lactose en dit geeft gisting. Eet gezond en gevarieerd. Overal waar té voor staat vermijden, vraag zonodig advies. Signalen die je baby kan geven zijn: • veel huilen en de knietjes tegen de buik trekken • niet te troosten • vaak dunne, schuimige en groene ontlasting. Advies: Laat de eerste borst volledig leegdrinken, dus laten drinken zolang de baby zelf wil. De tweede borst kun je als "toetje" aanbieden. Bij een sterke toeschietreflex kun je de melk tijdens het toeschieten laten wegstromen. De baby mist dan iets van de voormelk maar kan daarna rustiger verder drinken. Houd je baby vaak tegen je aan zodat er een gevoel van geborgenheid is. Wieg je baby zachtjes of draag je baby in buikligging op je arm, het hoofdje in je hand. Leg een warme doek op het buikje van de baby. • Laat je baby extra boeren. Grote zuigbehoefte kun je opvangen door de pink van de moeder aan te bieden of bij uitzondering door een fopspeen. Doe dit liever niet als de borstvoeding nog niet goed op gang is. 43
Het gebruik van een fopspeen moet wel heel gericht gebeuren en geen gewoonte worden om een kind tot rust te brengen. Gebruik van de fopspeen kan tot tepel-/speenverwarring leiden, zeker als een kind nog wel eens problemen heeft met het aanzuigen van de moeder-tepel. 4: Bijzondere omstandigheden BORSTVOEDING NA EEN KEIZERSNEDE De melkproductie komt ook na een keizersnede gewoon op gang. Soms duurt dit wat langer door de gebruikte verdoving, de pijn en algehele conditie van de moeder en door eventuele emotionele problemen bij met name een onverwachte keizersnede. Van belang is een goede houding en steun in verband met wondpijn. Liggend op je rug voeden De baby ligt op zijn buik, gedeeltelijk op een kussen naast je. Je steunt zelf het voorhoofd van je baby. Zijligging Leg met behulp van een kussen de baby op gelijke hoogte met de borsten. Baby onder je arm (rugbyhouding) Je legt een kussen naast je, gedeeltelijk op je schoot. Je baby ligt met zijn beentjes onder je arm door. De billetjes bevinden zich ter hoogte van je elleboog. Het hoofdje van de baby rust in je hand. De rug wordt door je onderarm ondersteund. Een extra kussen is soms nodig om ervoor te zorgen dat je je baby dicht genoeg tegen je aan kunt houden. Zie de foto op pagina 13.
44
BORSTVOEDING BIJ EEN TWEELING Het geven van borstvoeding aan een tweeling is heel goed mogelijk. Het systeem van vraag en aanbod zorgt in principe voor de nodige melkproductie. Als de voeding goed op gang is kun je je baby’s ook tegelijk voeden. Natuurlijk mag je wat extra steun en hulp verlangen van mensen in je omgeving. Vraag ook gerust hulp en advies aan de lactatie-kundige, de jeugdverpleegkundige of vraag informatie bij de Vereniging Borstvoeding Natuurlijk of La Leche League (zie adressenlijst achterin). EEN TE VROEG GEBOREN BABY EN BORSTVOEDING Ook een baby die in de couveuse moet blijven, is erg gebaat bij het krijgen van borstvoeding. Te vroeg geboren baby’s hebben andere behoeften en de moedermelk past zich hier op aan, het bevat bovendien meer calorieën en antistoffen dan ‘rijpe’ moedermelk. Het irriteert het darmslijmvlies van de baby niet, het wordt eerder opgenomen en verteerd. Vaak zul je een tijdje gaan kolven omdat je baby (nog) niet zelf kan drinken. De moedermelk kan dan afhankelijk van de drinkconditie op verschillende manieren aan je baby worden gegeven, onder andere door middel van sonde-voeding, cupfeeding, vingervoeden of via de fles. Later kan je baby dan weer gewoon bij jou leren drinken. Vraag advies hierbij op de kinderafdeling, of aan de lactatiekundige.
45
Simone, 30 jaar, moeder van Thijmen (6 maanden): “Thijmen is zeven weken te vroeg geboren, dat was een moeilijke start. Het viel door de spanning niet mee om borstvoeding te geven en ons mannetje was te klein om meteen goed te drinken. De verpleging heeft me echt heel goed geholpen om in het begin melk te kolven, dat heeft hem én mij zo goed gedaan. Nu is hij al weer vier maanden thuis en hij drinkt als de beste.” BORSTVOEDING BIJ EEN BABY MET EEN LIP-, KAAK EN/OF GEHEMELTE-SPLEET Wanneer een baby geboren wordt met een lip-, kaak- en/of gehemeltespleet (schisis) is borstvoeding geven soms toch mogelijk. Voor specifieke informatie hierover kun je terecht bij de lactatiekundige. Daarnaast kun je contact opnemen met het schisisteam in het ziekenhuis, of met de BOSK. Bij borstvoeding in andere bijzondere omstandigheden kun je ook gerust contact opnemen met de Nederlandse Vereniging voor Lactatiekundigen (borstvoedingspecialisten) voor hulp en advies, met name als het gaat om een huisbezoek van een lactatiekundige. Zie voor de adressen achterin deze brochure.
46
ADRESSENLIJST STMR Bezoekadres: Siependaalllaan 1, 4003 LE Tiel Postadres: Postbus 6063, 4000 HB Tiel telefoonnummer Klantenservice (0900) 8433 (€ 0,10 p/m) Voor informatie over borstvoeding, zwangerschapsgym en jeugdgezondheidszorg (consultatiebureau). Voor vragen over gezonde voeding voor moeders is er een telefonisch spreekuur op: maandag, woensdag en vrijdag van 14.00 uur tot 16.00 uur. Thuiszorgwinkel en uitleenpunten STMR Voor verkoop van kolven (ook verhuur), andere borstvoedingshulpmiddelen en ouder-kindartikelen; uitleen van bedverhogers en po’s. Informatie over het dichtstbijzijnde uitleenpunt en de openingstijden, is op te vragen bij de Klantenservice, telefoonnummer (0900) 8433 (€ 0,10 p/m) Ziekenhuis Rivierenland President Kennedylaan 1, 4002 WP Tiel telefoonnummer algemeen (0344) 67 49 11 Antonius Ziekenhuis Koekoekslaan 1, 3435 CM Nieuwegein telefoonnummer algemeen (030) 609 91 11 Beatrix Ziekenhuis Banneweg 57, 4204 AA Gorinchem telefoonnummer algemeen (0183) 64 44 44
47
Jeroen Bosch Ziekenhuis locatie Groot Ziekengasthuis Bezoekadres: Tolbrugstraat 11, 5211 RW ‘s-Hertogenbosch locatie Carolus Bezoekadres: Hervensebaan 4, 5232 JL ’s-Hertogenbosch telefoonnummer algemeen (073) 699 20 00 www.jeroenboschziekenhuis.nl Stichting Zorg voor Borstvoeding (informatie voor de gezondheidszorg) www.zorgvoorborstvoeding.nl Vereniging Borstvoeding Natuurlijk, VBN (Informatie voor ouders) www.borstvoedingnatuurlijk.nl De VBN is een vrijwilligersorganisatie en geeft wetenschappelijk gefundeerde, consistente informatie over borstvoeding aan (aanstaande) ouders en andere belangstellenden. De kracht van de vereniging ligt in de ervaringsdeskundigheid van meer dan 150 contactpersonen. Zij worden intern opgeleid en bijgeschoold om moeders te kunnen ondersteunen met praktische informatie over het geven van borstvoeding. De VBN wordt terzijde gestaan door een Medisch Adviescollege. Borstvoedingsorganisatie LLL, La Leche League Nederland (informatie voor ouders) www.lalecheleague.nl LLL is een onderdeel van een internationale vrijwilligersorganisatie die zich inzet voor het geven van hulp en informatie aan vrouwen die borstvoeding (willen gaan) geven en aan zorgverleners. De hulp en informatie wordt gegeven door middel van maandelijkse regionale informatiebijeenkomsten, persoonlijke gesprekken, boeken, 48
brochures en hulpmiddelen. Het werkgebied van LLL omvat alle aspecten van borstvoeding, van de voorbereiding op het geven van bostvoeding tot en met het stoppen met borstvoeding. Nederlandse Vereniging van Lactatiekundigen www.nvlborstvoeding.nl Vereniging Kind en Ziekenhuis www.kindenziekenhuis.nl Vereniging Ouders van Couveusekinderen www.couveuseouders.nl Nederlandse Vereniging Ouders van Meerlingen www.nvom.net Werkgroep Schisis van de BOSK, vereniging van motorisch gehandicapten en hun ouders www.bosk.nl Voedingscentrum www.voedingscentrum.nl Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid www. szw.nl AANBEVOLEN LITERATUUR Zowel de Vereniging Borstvoeding Natuurlijk als La Leche League geeft een groot aantal informatiefolders uit met betrekking tot borstvoeding, deze zijn per stuk te koop. Vraag gerust om advies en informatie bij beide organisaties.
49
1. ‘Borstvoeding geven, een antwoord op heel veel vragen’ door Adrienne de Reede-Dunselman. September 2005 ISBN 9789032510466 2. 'Handboek Borstvoeding', door La Leche League International ISBN 90-521-873-7 3. ‘Borstvoeding’ door Mary Broekhuijsen en Stefan Kleintjes ISBN 978 90 274 6621 1 Deze brochure is gemaakt door de werkgroep promotie borstvoeding regio 's-Hertogenbosch, waarin deelnemen Vivent Kraamzorg en Jeugdgezondheidszorg, Jeroen Bosch Ziekenhuis, Kring van verloskundigen ‘s-Hertogenbosch, Districts Huisartsen Vereniging Noord Brabant Noordoost en Vereniging Borstvoeding Natuurlijk. Deze brochure is verder aangepast door de Stuurgroep Borstvoeding van de STMR. Informatie over borstvoeding en werken is overgenomen van de brochure van het Voedingscentrum. Het auteursrecht van deze brochure berust bij Vivent en het Jeroen Bosch Ziekenhuis. Gehele of gedeeltelijke overname van teksten is toegestaan, mits daarbij de bron wordt vermeld. Vermenigvuldiging en publicatie in een andere vorm dan deze brochure is slechts toegestaan na schriftelijke toestemming van Vivent en het Jeroen Bosch Ziekenhuis.
50
51
STMR Postbus 6063 4000 HB Tiel www.stmr.nl Telefoon 0900 - 8433 (€ 0,10 per minuut) Juni 2012
52
