BOEK 1. TENDENSEN EN DE KERNVRAAG een portie maatschappijkritiek

BOEK

1

TENDENSEN EN DE KERNVRAAG een portie maatschappijkritiek

19

BOEK

1

TENDENSEN EN DE KERNVRAAG een portie maatschappijkritiek

Het gaat fantastisch met de mens. De afgelopen honderd jaar hebben we ons van analfabeten ontwikkeld tot wezens die naar de maan kunnen vliegen. Dit alles op basis van vertrouwen in onszelf en de droom van rijkdom en geluk: ‘the American Dream.’ Maar er zijn ook negatieve tendensen. De droom wordt beperkt door de capaciteiten van de aarde en mensen raken verslaafd aan begeerten. We worden asocialer, en er groeit een nieuw soort maffia: de bovenbazen. En de tendensen zetten zich fors door: de internationalisering van de economie is niet meer te stoppen, en waar de welvaart groeit daalt het vertrouwen in het oordeel van de oppergod. Zo ontstaat de vraag: wat houdt mensen naar de toekomst toe nog sociaal? En zijn de negatieve tendensen nog te keren? Tot slot is daar onze economie die geregeerd wordt door multinationals en het aandelenkapitaal. Overheden hebben hierop steeds minder invloed, laat staan de individuele burger. Maar laten we positief beginnen: Al wordt er misschien meer geklaagd dan ooit, de mensheid heeft in het Westen de afgelopen honderd jaar een ongekende sprong voorwaarts gemaakt. Honderd jaar geleden werkten veel mensen nog 72 uur in de fabriek en woonden gezinnen met vier, zes of zelfs acht mensen op één kamer6. Nu bewonen gemiddeld twee mensen één huis en hebben we ons van boeren, jagers en dommekrachten ontwikkeld tot individuen die zich omgeven hebben met de meest complexe apparaten. We zoeven met een immense snelheid over drukke wegen zonder veel ongelukken te veroorzaken en overbruggen zo binnen enkele uren afstanden, die onze voorouders 21

HET TOEKOMST MANIFEST

nog meerdere dagen kostten.7 Vrijwel iedereen in het Westen kan tegenwoordig lezen en schrijven, en ons gevoelsleven heeft zich meer en meer geopend.8 Bovendien zijn we zo handig geworden dat velen eigenhandig hun huizen opknappen. We maken zelf foto’s en films, en hebben de meest ingewikkelde hobby’s; we vliegen door de ruimte en ontdekken het ons omringende universum, en de oorsprong van de mens en het heelal. Ons leven is omgeven met elektronica als tv, audio, recorders, magnetrons en elektrische tandenborstels, en vrijwel iedereen kan met een computer overweg. Kleine fabrieken zijn uitgegroeid tot immense hallen vol geprogrammeerde robots, en met steeds minder mensen produceren we steeds meer. De meesten van ons leiden een comfortabel zittend leven. Ze regelen vanachter hun pc de in- en verkoop, en reguleren de productie en ontwikkeling. Voeg hierbij de enorme vooruitgang in de gezondheidszorg, waardoor oud worden niet meer gelijk staat aan pijn lijden, waardoor nog nauwelijks vrouwen in het kraambed sterven en vrijwel alle baby’s hun eerste verjaardag halen. Bedenk verder dat artsen vandaag de dag met de meest waanzinnige apparatuur in ons lichaam kunnen kijken.9 Men kan het netvlies op onze ogen vervangen, knutselen aan onze genen en zelfs dieren klonen. En waren mensen honderd jaar geleden op hun veertigste al oud en versleten10, tegenwoordig is een vijfenzestigplusser nog vief. We worden ouder en fitter, en sporten heeft een enorme vlucht genomen. Atleten breken wereldrecord op wereldrecord en de gemiddelde levensverwachting is in de VS in de laatste honderd jaar van 45 tot maar liefst 80 jaar gestegen. En in Europa worden mensen nog ouder.11 Daarnaast is de naoorlogse westerse generatie misschien wel de eerste die niet geconfronteerd is met oorlogen, zware epidemieën en diepe economische crisissen. Ook sociaal hebben we een grote sprong voorwaarts gemaakt. Onze voorouders waren bepaald geen lieverdjes. Veel mensen hielden van moordpartijen, ophanging en verbranding. En denk aan de slavenhandel en de koloniën. De Spanjaarden en Portugezen hebben het overgrote deel van de indianen gemarteld en uitgeroeid, maar liefst zeventig miljoen mensen!12 Deze vreedzame indianen waren in hun ogen zeden- en schaamteloos omdat ze naakt rondliepen. Ook Joden en zigeuners werden niet als volwaardige mensen beschouwd. Er is heel veel gemoord in de naam van God! Denk aan de Attila de Hun die de Gesel Gods werd genoemd. En we hadden griezels als Caligula en Dzjengis Khan. Meer recent tekenden Hitler, Mao, Stalin en Pol Pot het soms diep trieste relaas van de mensheid... Er is dus heel veel verbeterd. En toch klaagt de westerling veel. Deels terecht omdat we waakzaam moeten blijven; omdat succes niet per definitie 22

TENDENSEN EN DE KERNVRAAG

betekent dat de toekomst via dezelfde route niet doodloopt. Want elk voordeel heeft zijn nadeel; temeer daar onze wereld in sneltreinvaart verandert. Tot zover het goede nieuws. Laten we eens stevig kritiek gaan spuien.

23


1.1 TENDENSEN

TENDENS 1: THE AMERICAN DREAM EN HAAR GRENZEN Het overgrote deel van deze goede ontwikkelingen is een product van de westerse vrije wereld, waarin hard en productief wordt gewerkt; waar een ‘winners-mentaliteit’ alom geprezen wordt, en waar je iemand moet zijn; waar ‘een wil leidt tot een weg’, en waar een krantenjongen miljonair kan worden. Voor zo’n instelling is iets te zeggen omdat ze het beste in de mens naar boven kan halen. ‘The American Dream’ staat aan de basis van de liberale ideologie: hard werken, iets bereiken, rijk worden. Ze is niet binnen de landsgrenzen gebleven. De afgelopen vijftig jaar heeft de westerse economie zich over de hele aarde verspreid. Het begon met overal verkrijgbare Coca-Cola en nu lijkt alles overal te koop. In Beijing zie je dezelfde winkels als in Amsterdam. De basis van deze economie is een andere manier van leven, waarin we vele uren per week ‘produceren’ om de opbrengst op andere tijdstippen te ‘consumeren’. Als we daar tenminste nog aan toe komen… Want na aftrek van de tijd die gemoeid is met naar ons werk gaan, inkopen doen, het huishouden, de kinderen, eten, slapen en wat sporten, blijft voor de meesten van ons weinig tijd over. Dat komt omdat we gemiddeld wel minder uren werken dan de meeste van onze voorouders, maar tevens intensiever. Dat komt ook omdat we veel meer willen én moeten. Dat komt ook omdat tegenwoordig zowel man als vrouw werkzaam zijn, zich in lange files naar hun werk begeven, én beiden nog het huishouden moeten runnen en de klusjes moeten doen. Een groot deel van ons leven putten we ons derhalve uit in de hoop op andere momenten te kunnen relaxen. Het contrast met de wereld van onze voorouders is groot, zo niet immens... Het grote voordeel van deze levensstijl is dat ze welvaart en ontwikkeling brengt en dat de mens in theorie vrijer is dan ooit. Maar de levensstijl van de A-dream heeft veel keerzijdes. Het grootste nadeel is misschien wel dat er geen alternatief is. De droom van het socialisme/communisme is in het verleden al onmogelijk gebleken, 24


laat staan in een wereld die in alle opzichten veel complexer is. Ik ben naar China en Cuba geweest in de hoop zo’n alternatief te vinden. Maar de wet van het geld heerst in beide landen net als in het Westen. Vooral China, waar een ‘communistisch staatskapitalisme’ is ontstaan, wordt overwoekerd met westerse reclame. De sfeer in de steden is vergelijkbaar met hier. Chinezen zijn erg gedisciplineerd en werken het overgrote deel van hun leven geconcentreerd en toegewijd; het verschil met het Westen oogt van buitenaf niet meer zo groot. En ook Cuba kan voorlopig niet met een bevredigend alternatief komen. Misschien ook omdat het land door handelsbeperkingen geïsoleerd is. Probleem van het socialisme/communisme is dat het mensen niet erg activeert. Net als overigens in het boeddhisme. In Cuba gebeurt eigenlijk weinig of niets. De stad Havana is van een prachtige stad veranderd in vergane glorie. En niemand pakt een kwast of een hamer. Prachtige oude Amerikaanse auto’s zijn vervallen tot (nog steeds prachtige) roestige lijken. En nieuwe komen er niet; voor de eigen valuta is vrijwel niets te koop. Daarom azen alle Cubanen op dollars. Het moge duidelijk zijn dat een zekere mate van welvaart meer dan welkom is. De tijd dat mensen mensonterende handelingen moesten verrichten in fabrieken en mijnen ligt gelukkig ver achter ons. De rest van de wereld moet in dit opzicht nog een inhaalslag maken. Hun leefomstandigheden lopen ver achter bij die van ons. De A-dream heeft haar werk dus bijzonder goed gedaan; maar ze blijkt ook onbevredigbaar. Onder andere omdat de mens bijzonder creatief is in het steeds weer bedenken van nieuwe, betere en meer begerenswaardige producten. Deze tendens is niet te stoppen omdat de kennis en creativiteit van mensen mee lijken te groeien met het welvaartsniveau. Meer creatieve mensen betekent méér nieuwe producten en diensten. Daarmee heeft de oorspronkelijke gedachte achter het liberalisme geen rekening gehouden. Het idee was dat als de welvaart hoog genoeg was en we ‘alles’ zouden hebben, mensen meer tijd voor elkaar zouden krijgen. Daar is tot op heden weinig van terecht gekomen. Voorlopig blijkt alleen dat hoe méér we hebben, hoe harder we gaan werken. Darin McMahon stelt in zijn boek Geluk dat het stressgevoelig streven naar geluk een typisch Amerikaanse aandoening is. Van daaruit is deze overgenomen door de gehele westerse Cultuur.13 De A-dream is vanuit een klein ideaal uitgegroeid tot een moeilijk, zo niet onmogelijk te beheersen systeem, dat zich in ijltempo naar andere delen van de wereld heeft verplaatst. Hij blijft groeien en groeien via een sterke productie en via een ver ontwikkelde 25


commercie die nieuwe producten aan de man moet brengen. Steeds weer verbeterde en vernieuwde versies van bestaande goederen worden tegen steeds grotere reclamebudgetten in steeds langere reclameblokken aangeprezen. Repareren wordt financieel bijzonder onaantrekkelijk gemaakt en we worden constant verleid om de nieuwste variant te kopen. Dit is een voortdurende cyclus; totaal tegengesteld aan de markt van vijftig jaar geleden. Toen was de productie nog vooral het gevolg van de vraag.14 Daarnaast komen elke dag nieuwe hebbedingen op de markt. Een turbo wasdroger, nieuw speelgoed, de nieuwste iPod, een nog exotischer vliegreis, of een super toetje. En wat te denken van een reisje buiten de dampkring of (in de toekomst) vakantie op de maan? Omdat je niets kunt kopen als je geen geld hebt is zelfs ‘geld krijgen’ tot product verheven. Los van casino’s en loterijen zijn overal ‘voordelige’ kredieten te koop. Het resultaat is dat, vooral in de bakermat van deze levensstijl, de VS, ontzettend veel mensen op de pof leven. De A-dream leidt daardoor niet tot de opbouw van welvaart, maar vaak tot het tegenovergestelde: schuld. Want veel producten die mensen kopen verminderen ontzettend snel in waarde. In het land van de vrijheid groeit daardoor de afhankelijkheid. Mensen worden weer slaven, niet meer van een of andere grootgrondbezitter, maar wel van hun eigen begeerte, van hun economisch systeem… Grondige grenzen Ik heb acht jaar in het bestuur van de Club voor Rome (NL) gezeten. Dat was de organisatie die in de jaren zeventig aan de bel trok door te stellen dat economische groei haar grenzen kent.15 Dit, omdat energie en grondstoffen niet onbeperkt voorradig zijn, maar ook omdat grond schaars is. Om ook in de welvaart te kunnen delen, moeten over de hele wereld boeren hun productie opvoeren. Maar landbouwgrond is beperkt en er komen steeds meer ‘kleine boertjes’ bij. Daarvoor is op het platteland geen plaats meer. Kinderen worden naar de grote steden gestuurd om aldaar hun heil te zoeken. In het prachtige boek Een wankel evenwicht wordt deze ontwikkeling voor een land als India zeer krachtig beschreven.16 In de tweede plaats is meer landbouwgrond nodig omdat welvaart voor een belangrijk deel in lekkerder eten blijkt te zitten. Daar de meeste mensen dieren lekkerder vinden dan planten, is de vleesconsumptie gigantisch gestegen. Maar vele miljarden varkens, koeien en kippen consumeren tijdens hun uiterst korte leven nog steeds héél veel veevoer. Ook hiervoor is heel veel extra landbouwgrond nodig.17 Daarnaast geldt dat steeds meer mensen steeds meer ruimte wensen; voor zichzelf en om te ontspannen. Dus grotere huizen, kantoren, fabrie26


ken, tweede huizen en recreatieparken. En nog meer asfalt om alles met elkaar te verbinden. Hebben we dus steeds meer grond nodig, door de opwarming van de aarde neemt de beschikbare vruchtbare grond juist verder af. Grote delen van de aarde zullen in woestijnen veranderen, andere zullen overstromen... Het verbruik van de natuurlijk bronnen van de aarde wordt samengevat uitgedrukt in de ‘footprint’. En wat blijkt? De VS consumeren en vervuilen niet eens het meeste. De Arabische emiraten zijn nog erger. De Europese landen zitten ergens in de middenmoot, maar hebben een vele malen hogere ‘footprint’ dan de Derde Wereld. Maar dat zal niemand verbazen, want daar hebben ze voorlopig geen geld om veel producten te kopen.18 Alleen al hieruit blijkt dat de ideologie van the American Dream geen lang leven beschoren kan zijn. Over enkele decennia kent de aarde negen miljard mensen die allemaal het welvaartsniveau willen van het huidige Westen: een huis, een koelkast, airco of verwarming, een scooter, een auto, een caravan en op vakantie. Volgens vrijwel alle deskundigen is dit volstrekt onmogelijk. Daar komt bij dat wijzelf, de westerlingen, óók nog lang niet bevredigd zijn. Op onze beurt willen wij het welvaartsniveau zoals de rijken in onze landen te pas en te onpas demonstreren: directeuren met topinkomens, voetbalidolen, pop- en filmsterren. Over de hele wereld worden zij in de schijnwerpers gezet en geven ons het voorbeeld hoe je goed, tof en vet moet leven: het geld moet rollen. De A-dream is onbevredigbaar. Maar over niet zóveel jaren lijkt olie, als belangrijkste energiebron en als grondstof voor veel producten, vrijwel aan zijn einde. Het alternatief is het vervaardigen van grondstoffen van planten als rietsuiker en aardappelen. Maar het probleem is dat nú al te weinig grond beschikbaar is om alle monden op aarde te voeden. En als over enkele decennia de bevolking met circa 50 procent is toegenomen en ook deze mensen hamburgers en kipnuggets willen, hebben we ontzettend veel extra landbouwgrond nodig. Die is nergens te vinden... CO2 De opwarming is voor een belangrijk deel het gevolg van de A-dream. De verregaande industrialisatie zorgt voor een steeds groter energieverbruik en onze fabrieken, auto’s, airco’s en centrale verwarmingsystemen leiden tot veel stof en CO2 in onze atmosfeer. We kunnen de uitstoot van CO2 wellicht verminderen via betere technie27


ken. We kunnen auto’s en machines zuiniger maken. We kunnen bewuster omgaan met het verwarmen en koelen van huizen en kantoren. Technisch zijn veel problemen oplosbaar. Maar je moet via nieuwe technieken wel héél veel bezuinigen om te voorkomen dat méér welvaart uiteindelijk toch niet ook tot méér energieverbruik leidt. Mensen isoleren bijvoorbeeld hun huizen waardoor de energierekening lager wordt. En wat doen ze? Ze zetten de thermostaat hoger, pikken een vliegreisje of gooien de tank vol en gaan met de auto gezellig even naar Frankrijk. Anderen bouwen een stuk aan hun huis of schaffen airco aan. Meer welvaart betekent meer geldelijke middelen. Dat geld wordt uiteindelijk hoe dan ook besteed; en dat kost energie en grondstoffen. Moeten we de milieubeweging serieus nemen? In de jaren zeventig jaren ontstond de milieubeweging. Een aantal jaren daarna twijfelde ik of de problemen wel zo groot waren als men stelde. De aarde zou zich wel aanpassen, dacht ik, en de mens is maar zo klein! Hoe kunnen wij nu zo veel invloed hebben? Tot het moment dat ik in Lesotho, Zuid-Afrika was. Ik zag daar een prachtig landschap, met huizen van palmbladeren die daarin mooi in opgingen. Zo moet het, dacht ik. Maar toen viel me op dat nergens in dat landschap bomen stonden. Nergens konden mensen onder bomen schuilen tegen de hitte en felle zon! Hoe is dat mogelijk, dacht ik verontwaardigd! Het antwoord drong snel tot me door. Ook in Lesotho kan het koud zijn in de bergen. En ook in Lesotho hebben mensen hout nodig als brandstof om hun geitenvlees te braden. Want meer dan geitenvlees had dit landschap niet te bieden. Er woonden daar niet veel mensen, in die heuvels van Lesotho. Dat kon ook niet, want de mensen hadden het landschap compleet gesloopt… Later zag ik dit verschijnsel terug op veel andere plekken in de wereld. Overal waar méér mensen wonen dan de natuur aankan, wordt de natuurlijke habitat verwoest. Ooit is de aarde grotendeels bebost geweest. De bomen nemen CO2 op en geven zuurstof terug. Het zijn de longen van de aarde. Maar in de afgelopen eeuwen heeft de mens driekwart van de bomen gekapt en er zijn nauwelijks nieuwe aangeplant. Door de erosie spoelt de vruchtbare aarde weg. Maar ook door woestijnvorming, door verarming en vergiftiging, en door bebouwing neemt de oppervlakte van landbouwgrond gestaag af terwijl de bevolking snel groeit.19 In slechts twintig jaar is de bevolking van de aarde verdubbeld! In een tijdsbestek van krap een eeuw heeft het Westen vrijwel alle fossiele brandstoffen geconsumeerd. Ik, en velen met mij, hebben met verbazing staan kijken naar de oliebronnen in Irak die ten tijde van de oorlog in brand waren gestoken. Wat een immense warmtebronnen! En wat een rook! Maar dit is helemaal niks vergeleken met wat in de afgelopen eeuw heeft plaatsgevonden. We verbruiken momenteel per jaar net zoveel brandstof als de natuur in een miljoen jaar heeft gevormd!20 En we hebben zoveel brandstof in warmte omgezet dat dit toch min 28


of meer vergelijkbaar moet zijn met de hele aarde die gelijktijdig in brand heeft gestaan. Hoezo twijfels over de opwarming van de aarde?! Ook zijn steeds grotere delen van de wereld gezegend met elektriciteit. Hierdoor kunnen mensen van licht, een koelkast, tv, of zelfs airco genieten. Maar alle apparaten produceren warmte. Een ouderwetse gloeilamp zelfs 85 procent. Om al die energie te verspreiden ligt over de hele wereld nu een kabelnetwerk en gaat ook nog eens groot deel van die gebruikte elektriciteit tijdens het transport via warmte verloren.21 Het zal dan ook niemand verbazen dat uit onderzoek blijkt dat de dampkring warmer wordt.22 In Het geluk in jezelf stelt Deepak Chopra dat we én een eigen lichaam hebben, én een uitgebreid lichaam: de aarde. Hij citeert: ‘Ik heb een persoonlijk en een uitgebreid lichaam, en beiden zijn van mij. Die bomen zijn niet gewoon bomen, ze zijn mijn longen. Die rivieren zijn niet gewoon rivieren, ze zijn mijn bloedsomloop. Deze aarde is mijn lichaam, deze lucht is mijn adem en het vuur in mijn hart is het vuur in de sterren.’23 Concluderend denk ik dat we het milieuprobleem zéér serieus moeten nemen. In het consumeren van de aarde zijn we veel groter dan we denken…

Andere planeten Het energieprobleem lijkt niet eens het grootste probleem. Als we haar serieus nemen zijn er volgens veel deskundigen voldoende alternatieven. De grootste vraag is waar we meer m2-ters aarde vandaan kunnen halen; want volgens veel deskundigen hebben we in de toekomst wel vier maal de aarde nodig. Op zoek naar andere planeten? Misschien leidt de A-dream ons uiteindelijk naar sciencefictionachtige taferelen. Dat zou in mijn ogen geweldig zijn omdat we dan de kosmos zouden kunnen verkennen. Maar voorlopig is dit weinig realistisch en zullen we de oplossing hier op aarde moeten vinden. Voorlopig geldt dat ongebreidelde groei niet kan op een planeet die niet mee groeit. Bovendien, en dat willen veel mensen graag snel vergeten, hebben wij westerlingen een verantwoording naar de rest van de wereld. En niet alleen omdat we alle goedkope brandstoffen hebben geconsumeerd en de grootste vervuilers zijn. Ook mogen we nooit vergeten dat Europa rond 1915 driekwart van de wereld in haar macht had en waar wenselijk benutte. Dat schept verplichtingen…24 De problemen zijn duidelijk en beperken de A-dream. De richting van de oplossing ligt eigenlijk voor de hand. Naar de toekomst zullen we minder het bezige bijtje moeten spelen en meer vrije tijd moeten genieten, minder gericht op het grote en meer op het kleine, minder gericht op consumeren en meer op cultuur, minder bezig zijn met geld verdienen, en meer op zoek 29


naar levenswijsheid. Maar hoe bereik je dat? Hoe vertraag je een geoliede machine als de westerse economie? Hoe kun je die sturen naar een langzamer, duurzamer en vooral meer sociaal niveau? Is dat überhaupt nog wel denkbaar? En hoe doe je dat geleidelijk, zonder schokken en diepe crisissen. Want van crisissen zijn altijd de zwakste mensen het meest de dupe. Hoe beheers je een mens die gelukkiger wordt van het consumeren, en die nog lang niet alles heeft wat op zijn oneindige verlanglijstje staat? Hoe voorkom je dat mensen schulden maken en uiteindelijk drie banen nodig hebben om nog te kunnen leven? En hoe krijg je het voor elkaar dat mensen vrijwillig een deel van hun inkomen afstaan ten behoeve van een meer rechtvaardige en evenwichtige wereld? Onze economie vereist dat dingen in een steeds hoger tempo worden versleten, vervangen, verteerd en afgedankt.25 En onze economie is niet of nauwelijks bezig met de lange termijn…

TENDENS 2: DOOR MEER WELVAART MOET GOD HET ONDERSPIT DELVEN De A-Dream heeft een enorme groei van de welvaart tot gevolg gehad. Vooral in het Westen, maar meer en meer ook in de Derde Wereld. Mensen leren daardoor het heft beter in eigen hand te nemen en leggen hun lot minder in handen van God. Het grote verschil is dat die God sociaal gedrag predikt als een vorm van collectief geluk, en de A-dream vooral neerkomt op ‘ieder voor zich’. Dit is een zéér wezenlijk onderscheid. Beide ontwikkelingen samen, God aan de ene kant en de A-dream aan de andere, vormen een spanningsveld dat de toekomst van de wereld bepaalt. Toekomstvisies Na de val van de Muur zijn enkele belangwekkende toekomstvisies geschreven. Een daarvan kwam van de hand van Francis Fukuyama. In Het einde van de geschiedenis en de laatste mens (1992) stelde deze dat in de toekomst de democratie als staatsvorm steeds dominanter zou worden. De wereld zou zo naar een nieuw evenwicht groeien waarin de werkende en heersende klasse tot elkaar zouden groeien.26 De ineenstorting van het communisme zou niet leiden tot het einde van de ideologie, maar wel tot een ongenegeerde overwinning van het economisch en politiek liberalisme. Dat zou het 30


einde van de geschiedenis inluiden: het eindpunt van de ideologische evolutie van de menselijke soort en de veralgemening van de westerse democratie als de uiteindelijke vorm van bestuur. Kapitalisme en democratie zijn verstrengeld en zullen uiteindelijk leiden tot een moderne vooruitstrevende samenleving. Elk land had daar volgens Fukuyama recht op.27 Een zeer belangwekkende reactie hierop was The Clash of Civilisations (1997) van Samuel Huntington. Hierin stelt Huntington dat het beeld van een universele westerse wereld misplaatst, arrogant, onjuist en gevaarlijk is. ‘Te velen willen de wereld veramerikaniseren, maar daartegen is in grote delen van de wereld juist veel weerstand,’ schrijft hij. ‘Culturen zullen zich eerder vastbijten in hun culturele eigenheid, zoals godsdienst en taal, en langs de grenzen van deze culturele verschillen zullen toekomstige conflicten plaatsvinden.’ Volgens Huntington zullen samenlevingen die gescheiden zijn door ideologie, maar verbonden door cultuur (zoals de vroegere Duitslanden) elkaar ontmoeten. Daarentegen zullen alle landen die dezelfde ideologie hebben, maar juist gescheiden zijn door cultuur, uit elkaar vallen (zoals de Sovjet-Unie en Joegoslavië).28 Voorzag dus Fukuyama een nieuw evenwicht, Huntington stelde juist dat de conflicten in de wereld zullen groeien: overal wordt weliswaar cola gedronken, worden spijkerbroeken gedragen en wordt naar MTV gekeken, maar daarmee worden Aziaten nog geen Amerikanen. De aanslagen van 11 september 2001 op het World Trade Center zouden we kunnen opvatten als zo’n botsing tussen beschavingen. Maar volgens Fukuyama heeft deze aanslag betrekking op een wanhopige achterhoede die te zijner tijd zal worden overvleugeld.29 Het is maar hoe je het ziet. Ik ben het met Huntington eens dat er nog een gapende culturele kloof zit tussen de uitbundige Amerikaanse levensstijl en het veel meer ingetogen leven in andere delen van de wereld. Maar de modernisering haalt ook in Azië tal van Amerikaanse ingrediënten in de keuken van het leven. De Aziatische consument zal zich daardoor steeds meer vereenzelvigen met de westerse wereld die deze levensstijl heeft voortgebracht. Bovendien zijn veel westerse producten landseigen geworden; geheel van eigen bodem, omdat ze in het land zélf worden gemaakt; van laptop tot Nike schoenen, van flatscreen tot geavanceerd kinderspeeltje. De weerstand tegen de ‘veramerikanisering’ is het heftigst waar de armoede het grootst is. Maar het zijn juist de jongere, beter ontwikkelde mensen, vooral woonachtig in de steden, die het sterkst verwesteren. Een deel van hen spreekt goed Engels, heeft gestudeerd in het Westen en wordt in hun land beschouwd als de elite van de toekomst. En elke elite zet de toon… 31


Welvaart contra God Ik denk dat Fukuyama gelijk heeft waar hij stelt dat de wereld democratiseert en veramerikaniseert. Maar ook Huntington heeft gelijk waar hij grote conflicten voorziet. Misschien hebben beiden gelijk omdat volgens Deepak Chopra, het consumentisme overal destructief is voor tal van waardevolle tradities.30 Hoe dan ook is de huidige tendens dat via de weg van de welvaart steeds meer mensen hun lot in eigen hand kunnen nemen, waarmee het geloof in God afneemt. Dat is volgens mij logisch, en wel om drie redenen: 1. Van één kant omdat meer geld betekent dat je beter over je eigen lot kunt beslissen en je dus minder afhankelijk bent van het lot dat God voor jou heeft uitgezocht. Dat uit zich al in kleine dingen, zoals bij ziektes. Waar voorheen veel werd gebeden en boze geesten werden verjaagd, leidt meer welvaart tot het alternatief van een dokter en medicijnen. En dat blijkt meestal effectiever dan de goddelijke weg. 2. Maar ook brengt welvaart meer kennis. Door onderwijs over religies in andere delen van de wereld ga je automatisch je eigen geloof relativeren. Meer kennis betekent misschien ook dat je leert over wijsgeren als Plato, Rousseau, Nietzsche en Aristoteles; en dat je leest over Darwin en andere niet-religieuze visies op het leven. Bovendien ontdek je dat de wetenschap talloze religieuze heilige huisjes naar de wereld der fabelen heeft verwezen. 3. Als derde reden geldt dat tegenwoordig driekwart van de wereld, soms in onderkomens bestaande uit niet meer dan een afdak, de televisie heeft omarmd. Dagelijks halen ze daarmee westerse reclame, films, en soaps in hun leven. Hier demonstreren rijke, mooie mensen - die in hun ogen allemaal in het paradijs wonen- het leven zoals dat zóu moeten zijn. Dat willen zij natuurlijk ook! De beschikbaarheid van televisie wordt snel door internet gevolgd, waardoor overal in de wereld taboes doorbroken zullen worden… De teloorgang van de religieuze leer gaat gepaard met twijfels of een goed en sociaal leven uiteindelijk daadwerkelijk beloond gaat worden ná de dood; of dat nu in de hemel, of via reïncarnatie op aarde plaatsvindt is om het even. Niet minder belangrijk: de neergang van het geloof betekent eveneens de neergang van de goddelijke rechtvaardigheid. Daarmee verdwijnt een soort rust uit het leven. Of zoals Geert Mak het In de wereld van mijn vader formuleert: ‘Geloof steunde, troostte en gaf ongekende middelen om de slagen van het lot te accepteren.’31 De neergang van de traditionele religies maakt dat het hele toneelstuk van het leven hier en nu op aarde gespeeld moet worden…

32


Grote verschillen Natuurlijk, het bovenstaande is bovenal een tendens. In het overgrote deel van de wereld zijn mensen nog zeer gelovig. De ontkerkelijking is groot en lijkt definitief in het noordelijke deel van Europa. Het atheïsme is in een tijdbestek van enkele decennia fors gegroeid. Zo ook in het land van de A-dream.32 Maar zoals altijd zijn de contrasten in de VS groot. Zo is het kerkbezoek in veel staten relatief hoog. Deels is dit te verklaren omdat de VS een land van immigranten is die vanouds veel waarde hechten aan de cultuur en religie van hun vaderland. Maar ook omdat in de VS alle culturen en religies uit de hele wereld vertegenwoordigd zijn, en de verschillen in welvaart en ontwikkeling bijzonder groot. Richard Dawkins stelt in God als misvatting dat de meest religieuze landen ook de armste zijn. Maar ook in de VS zie je volgens hem dat armoede, tienerzwangerschappen, abortussen en sociale achterstand hand in hand gaan met religie.33 In Zuid-Amerika, vooral in Bolivia, heeft de fanatieke pinkstergemeente veel aanhang. Maar Bolivia is dan ook het armste land van Zuid-Amerika. Ook tussen landelijke regio’s kunnen verschillen groot zijn. In veel dorpjes op het platteland in Europa lijkt de tijd stil te hebben gestaan. Het leven is daar totaal anders dan in steden als Amsterdam, Londen en Parijs. Mensen zijn minder hectisch en komen vriendelijker over. De tendens is wel goed zichtbaar in alle grote steden van de wereld, de derde wereld inclusief. Daar is een mix ontstaan tussen traditionele, gelovige oudere mensen, en moderne jongeren; jongeren die onderwijs hebben genoten en die willen aanhaken bij de westerse ontwikkeling: ze lopen in jeans, pronken met hun nieuwste mobieltje of rijden stoer rond op een scooter. Sommige lópen zelfs als westerlingen! In de grote steden van China is dit fenomeen zó belangrijk dat ouders en grootouders elke cent opzij leggen om van hun kind een MTV-kloon te maken. Jonge ontwikkelde mensen in Peru vinden, zo blijkt uit onderzoek, hun carrière het allerbelangrijkste in hun leven.34 Maar ook in India, Brazilië, Mexico en Noord- en Zuid-Afrika prefereren jongeren cola boven thee, Nike’s boven sandalen, en kipnuggets en hamburgers boven nationale gerechten. Als ze opstaan trekken ze hun Levi’s aan en doen de oortelefoons van hun Sony MP3-speler in. MTV staat triomfantelijk centraal in het mondiale tienerfenomeen.35 Ik sprak in de metro van Shanghai een vrouw over dit onderwerp. Ze stelde dat door het verbieden van religies in het China van Mao vooral onder jongeren een leegte is ontstaan. Die vullen ze op met werken en consumeren, zo stelde ze. Het is een onomkeerbare tendens. Een optocht van consumptie trekt door de spirituele wereld. 33


Vanzelfsprekend betreft dit lang niet alle mensen. Velen halen voldoende bevrediging uit hun werk, voelen zich mede verantwoordelijk en hebben een goed ontwikkeld rechtvaardigheidsgevoel. Maar tallozen slagen hier niet in en zoeken hun heil in materie om hun ego op te sieren.

TENDENS 3: VAN SOCIAAL TOT ASOCIAAL Aan één kant is de westerse levensstijl een zegen, omdat ze zowel tot meer ontwikkeling leidt als mensen zelfstandiger maakt. Maar deze zegen is in een aantal opzichten tegengesteld aan de zegen van God. Goden zijn meestal barmhartige figuren die garant staan voor ‘rechtvaardigheid’; die braafheid en naastenliefde prediken. Duizenden jaren lang is dit fenomeen omarmd. Ook de oudere generaties zijn nog volgens deze principes opgevoed. Maar nieuwe generaties groeien op met ‘je moet slagen in het leven’. Naastenliefde, sociale cohesie en bescheidenheid zijn geen issues meer. De westerse levensstijl leert mensen vooral voor zichzelf opkomen. Sinds de jaren zestig is een verharding opgetreden en is brutaal gedrag populair geworden.36 Daardoor individualiseren we, en vervagen sociale verbanden. Men is nog wel sociaal naar familie, vrienden, bekenden en mensen op het werk. Maar voor velen houdt het daarbuiten een beetje op. Er is een algehele verharding die ook vooral voortkomt uit de bedrijfscultuur waarin de concurrentie vele malen groter is geworden; net als de onzekerheid. Alles moet efficiënter, ontslagrondes zijn aan de orde van de dag en oudere werknemers vliegen er vaak uit. Bovendien wil iedereen carrière maken. Mensen hebben meer uiteenlopende interesses en hobby’s en zoeken naar een passend imago. Waren vroeger de rijke en statige families het grote voorbeeld, tegenwoordig worden pornosterren en rijke patsers bewonderd om hun ‘ik trek me nergens wat van aan’ mentaliteit. Volgens een vriend, Bas van Stokkum die Wat een hufter schreef, is op deze manier afzeiken, een grote mond en machogedrag tegenwoordig ook een kenmerk van de middenklasse geworden. Men wil niet over zich heen laten lopen en wil van zich afbijten. De verontwaardiging over van alles en nog wat is groot.37 Martijn Lampert, schrijver van De grenzeloze generatie, schetst eenzelfde beeld.38 De ‘ik-generatie’ laat zich door niemand iets vertellen. Ze staat altijd klaar met haar mening, en een gebrek aan kennis is daarbij geen bezwaar. Men heeft bovendien een grondige afkeer van autoriteit en uniform. 34


Uit onderzoek blijkt dat helft van de Nederlanders de politiek wantrouwt. En dat niet alleen. Velen vertrouwen hun eigen buurman niet eens! Men hangt sterk aan het eigen gezin en materieel geluk om lekker te kunnen leven. Maar met de maatschappij in groter verband hebben ze weinig op. Van Lampert stelt dat het basisgevoel onder dit uiterlijk vertoon onzekerheid en soms angst is. Wat men wel wil is ‘sterk leiderschap.’39 Volgens van Stokkom is mede onder invloed van de media, van programmamakers en van sommige cabaretiers de samenleving verhufterd. Nederland loopt daarin voorop. ‘Zeggen wat je denkt’ is een soort morele deugd geworden. Men hecht grote waarde aan onbelemmerd handelen en spreken. Aan bemoeizucht heeft men hartgrondig de pest: niemand mag zedenmeester spelen en aan individuele vrijheid mag niet worden getornd. In de buitenlandse media wekt dat veel verbazing.40 Groot voordeel van deze opvatting is de discussie die het oplevert ten aanzien van wat een juiste moraal, normen en waarden nu eigenlijk zijn. Internationaal gezien kent Nederland een naar verhouding grote tolerantie ten opzichte van homo’s, prostitutie, zelfdoding, euthanasie en dergelijke. Minder compassie is er echter naar daklozen, psychisch gestoorden en migranten.41 Het niveau van de discussie is bijzonder laag. De nieuwe generatie is meer cynisch en narcistisch en vindt het normaal dat aan al haar verlangens tegemoet wordt gekomen. Bovendien is die narcistische mens sterk geïndividualiseerd. Iedereen wil ‘iemand’ zijn; wil een imago ‘kweken’ middels soms bizarre interesses. Nieuwe sociale structuren van ‘gelijk-geïnteresseerden’ hebben de oude vervangen. Enige probleem is dat je in de nieuwe groep slechts net zo lang geaccepteerd wordt als je in de gratie valt. Men kent geen lidmaatschap voor onbepaalde tijd, zoals in de kerk en ten tijde van grote families. Dat maakt sociale verbanden onzeker. Een voorbeeld zijn hangjongeren. Je hoort erbij zolang je gedrag en opvattingen ‘correct’ zijn en je de juiste kleding draagt. Als je teveel gaat afwijken ‘lig je eruit’! Zo zijn we binnen een tijdsbestek van een aantal decennia van een wereld bestaande uit sociale structuren zoals het dorp, de parochie, de familie en het gezin, op weg naar een wereld bestaande uit losse individuen. De christelijke religie is goeddeels terzijde geschoven. In mijn ogen terecht, omdat ze betuttelend is en veel bijgeloof bevat. Maar het gevolg is wel dat de moderne mens meer is gaan geloven in een leven waarin je zoveel mogelijk moet doen wat je wilt. Werk wordt steeds meer als een noodzakelijk kwaad gezien; het doel is inkomen verwerven voor het grote genieten. Volgens van Stokkum is daarnaast sprake van moreel verval. In de lagere kringen wordt dit veroorzaakt door uitzichtloosheid en gebrek aan sociale controle. Maar er is meer aan de hand: de verhuftering dringt net zo goed 35


door naar de hogere klassen.42 De reklame, MTV en andere media zenden veelvuldig spots uit van ruw mannelijk vertoon en opgefokt narcisme die tot een ideaalbeeld leiden.43 Het moreel verval is ook het rechtstreekse gevolg van de w esterse levenstijl: een sociaal-culturele ontwikkeling waarin de verwachtingen almaar hoger worden. Burgers gaan daardoor eerder op hun strepen staan.44 De ongebreidelde prestatiedrang die tegenwoordig in de meeste kringen de norm is, maakt dat succes is uitgegroeid tot een nieuw soort religie. En de meerderheid doet er klakkeloos aan mee. Succes is ‘norm’. En vergeleek de pianist van vroeger zichzelf nog met de pianist uit het dórp, tegenwoordig vergelijken velen zich met de ábsolute wereldtop; allen die daaronder eindigen blijven teleurgesteld.45 De maatschappelijke druk is enorm. Alain de Botton schreef hierover een mooi boek: Statusangst. In een samenleving waarin onze waarde wordt afgemeten aan onze materie en ons maatschappelijk aanzien, zijn we ons pijnlijk bewust van de noodzaak om te slagen en te presteren. Statusangst is volgens Botton de prijs die we betalen voor erkenning.46 Het leven van de westerling wordt door competitie beheerst: de strijd om uiterlijk, bezit, status en macht.47 Het groeiende narcisme wordt ook veroorzaakt door de hedendaagse opvoeding, waarin kinderen op een voetstuk worden geplaatst.48 Bovendien groeit de onzekerheid. Niet alleen omdat de mens geen goede basis meer heeft waarop haar leven gefundeerd is, ook omdat het werk onzekerder is geworden en mede daardoor de oude dag. Werkte je vroeger bij veel bedrijven (en zeker bij de overheid) tot je pensioen, tegenwoordig zijn de eisen aan werknemers veel hoger. Alles in de samenleving wijst maar in één richting: werken, werken, werken. Een grote groep mensen kan niet meer mee met het tempo van de economie. Ze zijn van nature wat langzamer en kunnen de stress die het werk oplevert niet aan. De onrendabelen worden ze genoemd door Hans van Heijnen en Marcel van Dam. Ze vallen overal buiten de boot en zijn slachtoffer geworden van een samenleving waarin het gaat om geld, tempo, markt en prestatie. De basis hiervan ligt in de opvattingen van Milton Friedman die aan de bakermat van het neoliberale geloof stond. ‘Solidariteit maakt armen alleen maar zwakker,’ was zijn motto. En ook: ‘hebzucht kun je toch niet bestrijden, want het zit verankerd in de mens.’ Het resultaat is een sterk groeiende groep ‘onrendabelen’ die tal van maatschappelijk zinvolle taken zouden kunnen vervullen, maar die in onze snelle wereld armoedig aan de kant moeten toekijken.49 Is de oude generatie nog religieus opgevoed met ‘naastenliefde’, ‘je plicht 36


doen’ en ‘braaf-zijn’, voor de nieuwe generatie geldt ‘slagen in het leven’, een ‘goede maatschappelijke positie verwerven’ en ‘je best doen op school’. Kinderen worden steeds meer blootgesteld aan reclame, agressieve videospelletjes en programma’s voor volwassenen. Waar jongeren vroeger braaf naar de kerk gingen, gaan te velen zich vandaag de dag te buiten aan alcohol en drugs in de hoop een toffe avond te hebben. Men moet zich ‘indrinken’ om ‘zichzelf’ te kunnen zijn; om zich zelfverzekerder, toffer, sneller en belangrijker voor te kunnen doen dan men eigenlijk is. De verwachtingen van het leven zijn hoog en de werkelijkheid kan die verwachtingen niet invullen. Het gevolg is veel mensen met een ‘kort lontje’, veel opgeblazen ego’s, agressief gedrag en hufterigheid. De westerse mens heeft alles, maar oogt vele malen ontevredener dan eenvoudige hutbewoners in Azië, die niets dan elkaar hebben… Ook sociale controle bestaat nauwelijks nog. Een terechtwijzing naar jongeren voor misdragingen leidt tegenwoordig tot boze gezichten en opgeheven vingers: ‘Waar bemoei je je mee?’ Mensen zien kleine criminaliteit om zich heen: diefstal, vernieling of geweld, maar durven niet meer in te grijpen uit angst zelf het slachtoffer te worden. Daarmee heeft de grote bek gewonnen. In onze vrije westerse democratieën staat de vrijheid centraal. Maar die vrijheid wordt véél te absoluut genomen. Mensen vinden het steeds moeilijker grenzen te accepteren. James Kennedy schrijft in Bezielende Verbanden dat de Nederlandse samenleving de afgelopen decennia onherkenbaar veranderd is. Ook Kennedy noemt de identificatie met roem, rijkdom en glamour, gecombineerd met de roep om harde maatregelen. Daarnaast concludeert hij dat fraude en bedrog een stijgende lijn laten zien.50 Uit een onderzoek van de EU uit 2012 blijkt dat driekwart van de Europeanen de corruptie in zijn land een groot probleem vindt. Nederland steekt daar (nog?) gunstig bij af. Als de corruptie in de EU al een probleem is, dan kun je je voorstellen hoe dit verschijnsel veel ontwikkelingslanden in zijn greep heeft; daar waar het type met de grootste mond veelvuldig de politiek domineert.51 Het bovenstaande geldt gelukkig niet voor iedereen. Het emotionele leven van de meeste mensen is redelijk in evenwicht. Maar velen zijn uit balans geraakt, krijgen teveel negatiefs over zich heen en verliezen zichzelf. Depressiviteit is een welvaartsverschijnsel dat zich vanaf de jaren zeventig als een epidemie verspreidt. Begin van dit millennium gebruikte in de VS 10 procent van de mensen het antidepressivum Prozac!!52 Volgens Darian Leader die hierover Het nieuwe zwart schreef komt depressie voort uit de opkomst van de nieuwe markteconomieën waardoor sociale steun en gemeen37


schapsgevoel worden afgebroken. Volgens de wereldgezondheidsorganisatie zal binnen afzienbare tijd 25 tot 45 procent van de mensen door depressies worden getroffen.53 Daarnaast lijden in de VS 15 miljoen mensen (5 procent!) aan enige vorm van ADHV. Zij krijgen het middel Ritalin voorgeschreven dat verwant is aan speed en cocaïne. Heeft Prozac iets van een gelukspil, Ritalin is de rol gaan spelen van een instrument van sociale controle.54 Beide staan voor ‘geluk in een flesje’. De negatieve effecten op de langere termijn zijn nog betrekkelijk onbekend. Francis Fukuyama noemt in De nieuwe mens onder andere gewichtstoename, zenuwtrekken, geheugenverlies, zelfmoord, gewelddadigheid en hersenletsel.55 Ik kan hieraan toevoegen verslaving, waarbij vooral de farmaceutische industrie garen spint. Het zijn de negatieve consequenties van de wereld conform de A-dream: ieder voor zich, grote welvaartsverschillen en veel onderlinge concurrentie leiden tot meer egoïsme en onstabiliteit. De oplossing zit niet in het bestrijden van de oorzaak maar in de farmacie. En aan de randen van deze wereld verzamelen zich de onrendabelen, de asocialen en de criminelen…

TENDENS 4: EEN NIEUWE MAFFIA Een van de meest negatieve kanten van de A-dream is dat hij de verschillen in rijkdom enorm uitvergroot. Dat geldt in Europa, en extremer in de VS. In Manhattan bijvoorbeeld is het leven boven de grond vol pracht en praal; maar in vele lagen daaronder leefden nog niet zo lang geleden massa’s daklozen als ratten in holen.56 In de rest van de wereld zijn de contrasten nog groter. Karim Bennamar stelt in Overvloed dat de consumptie bij de allerrijksten steeds opzichtiger wordt: exclusieve mode, grote jachten, raceauto’s, het kan niet op. We consumeren volgens Bennamar steeds meer om te pronken.57 Nederland heeft internationaal gezien kleine welvaartsverschillen. Maar volgens Marcel van Dam is ook in Nederland het verschil tussen het minimumloon en de top schandalig gegroeid. Overal leven vandaag de dag zwervers naast miljonairs. Velen van hen zijn alcohol- of drugsverslaafd. Maar lang niet allemaal. Wat hen bindt is dat ze op de een of ander manier niet meer mee kunnen en aan de onderkant van de samenleving zijn beland. Dat was in de jaren vijftig, toen onze welvaart veel láger was, ondenkbaar. Mensen waren meer solidair, stelt Van Dam.58 We zijn véél rijker, maar zorgen minder voor elkaar. De westerse economie bracht ons: ‘ieder 38


voor zich en God voor ons allen’, een instelling waarvan de zwakken het slachtoffer zijn. In Nederland heeft de minister-president een goed, maar niet overdreven salaris. Maar het huidige management van grote ondernemingen en zelfs van sociale instellingen keert zichzelf daarvan een veelvoud uit. Op hun salarissen is nauwelijks controle. Temeer daar het eigendom van de meeste bedrijven uiteenvalt naar duizenden losse aandeelhouders en het management geen verantwoording hoeft af te leggen aan de overige werknemers. Zo groeide in 2006 het inkomen van directeuren van grote Britse bedrijven met 28 procent, terwijl dat van hun werknemers met 0,4 procent daalde.59 Hoe verkoop je dat toch? Het is de wet van vraag en aanbod die heeft geleid tot een nieuw soort maffia. De top verdeelt een deel van de winst onder elkaar en kijkt gewoon naar andere bedrijven die hetzelfde doen. Er zijn in Europa zelfs heren die zichzelf een salaris toekennen dat wel duizend maal zo hoog is als dat van hun werknemers, om daarbij als toetje nog eens absurde bonussen op te strijken!60 Dat zal wel afgekeken zijn van de VS. Want de hele top honderd van bedrijfsdirecteuren verdient in de VS ongeveer duizend maal zoveel als de gemiddelde werknemer. Veertig jaar geleden was dit nog maar 48 maal!61 In Europa verdienden vóór 1980 president-directeuren gemiddeld 42 keer het loon van de gemiddelde werknemer. Dertig jaar later is dit verschil opgelopen naar 411 maal!62 Nog extremer is de situatie bij banken, onder andere door de bonuscultuur. Daar is dan ook vólop geld voor beschikbaar! In 2007 bedroeg de winst van de financiële sector in de VS maar liefst 41procent van de totale winst! Dus van alle bedrijven tezamen!!63 In de managementtop is alle redelijkheid zoek. Iemand die honderd keer meer verdient zou ook honderd keer zoveel moeten bijdragen. Dan moet je wel heel erg arogant zijn om dat van jezelf te vinden. Wat is het verschil tussen een bankrover die een kluis kraakt en een bankdirecteur die er stilletjes mee tussenuit gaat? Het verschil is dat de bankrover de politie achter zich aankrijgt en de bankdirecteur een escorte om zijn geld te beschermen. Om minder zijn revoluties uitgebroken in tijden dat werknemers nog goedgelovig waren en de kerken ervoor zorgde dat ze braaf bleven. Ook in het tot voor kort bescheiden Nederland zijn zelfverrijking, pronkzucht en demonstratieve consumptie geen taboes meer. Alom groeit de overtuiging dat de mens vooral uit is op eigenbelang, ook doordat veel (ex-) politici het voorbeeld geven. Dat creëert een klimaat waarin illegaal handelen wordt aangemoedigd. Al met al dit leidt volgens van Stokkom tot een sterke verrechtsing en verharding.64 39


De verschillen zijn extreem in de derde wereld. Directeuren van multinationale ondernemingen verdienen westerse salarissen en lopen tussen anderen die een mensonterend leven lijden. Onze werelden worden steeds intenser vervlochten. Beroemdheden vangen enorme bedragen om in commercials producten te promoten. Aan de andere zijde van dat product staan de werknemers die maar al te vaak in sloppenwijken wonen en in smerige fabrieken onder miserabele omstandigheden veel te lange werkdagen maken. Toegegeven: multinationals brengen werk en inkomen, maar ook een schrijnende ongelijkheid… De vraag is hoe in zo’n wereld het sociale gevoel nog overeind kan blijven. Hoe kun je ervoor zorgen dat mensen fatsoenlijk blijven, dat ze niet gaan vastlopen in een wedloop om geld, afgunst en haat. Hoe hou je criminaliteit binnen de perken; zodat we ons minimaal veilig voelen. Want veiligheid is een basisbehoefte. Steeds meer politie? Mensen met de hoogste inkomens hebben niet alleen de grootste ‘footprint’ (zie tendens 7) en zijn daarmee in principe het meest schadelijk voor de aarde, velen ondergraven ook nog eens de sociale solidariteit. En die is uitermate belangrijk voor het functioneren van de samenleving. Wereldwijd leeft de woede over de verrijking van topmanagers.65 Want, het is absurd maar waar: de rijkdom van een paar honderd miljardairs is hoger dan het inkomen van drie miljard anderen bij elkaar; bijna de helft van de mensheid!66 En de VS staat er ook nog eens om bekend dat deze rijken nauwelijks belasting betalen! Ook Nederland is, volgens de onderzoekers Trimp en Van de Kam, de hoge inkomens goedgezind. Ze betalen uiteindelijk procentueel niet meer dan de lage inkomens.67 Alles bij elkaar is onder invloed van de vrije markt een nieuwe maffia opgestaan die de wereldeconomie bestuurt en vooral bijzonder goed voor zichzelf zorgt. Topsalarissen worden als het ware tegen elkaar opgeboden en zonder sociaal besef geaccepteerd. Het tekent voor de moraal van groeiend egoïsme.

TENDENS 5: VERSLAAFD AAN BEGEERTEN De industriële revolutie en de daaraan verbonden welvaart heeft ons leven ingewikkeld gemaakt. Met onder andere als resultaat dat mensen het leven niet meer willen laten komen zoals het komt. We willen het leven controleren en sturen om te ontsnappen aan momenten die ongelukkig maken; 40


momenten waarop belangrijke behoeften niet meer worden bevredigd. Bij dieren is dat anders. Dieren in een kooi schijnen niet te weten dat ze daar zitten. Voor een dier geldt alleen datgene wat wordt waargenomen. Dat beschermt ze tegen tragiek en onnodig verdriet. Dieren hebben weinig mogelijkheden en koesteren geen illusies.68 Dat maakt hun aanpassing aan de werkelijkheid gemakkelijker dan voor de huidige mens, die gedroomd heeft van een prachtige auto of een knappe prinses. Die mens heeft vaak het gevoel dat hij steeds niet krijgt waarnaar hij verlangt; het gevoel van altijd pech hebben. Mensen leven daardoor in een spanningsveld tussen feiten en mogelijkheden en zijn hardnekkiger dan ooit op zoek naar méér geluk. Zakenlieden hebben besloten dat geluk te gaan verkopen, opdat ze van de winst zelf ook gelukkiger kunnen worden. Geluk belovende goederen zijn in grote hoeveelheden op de markt: mooie spullen, lekker eten, droomvakanties, drugs, feesten, alcohol, seks en rock-’n-roll. Voor ieder wat wils. Zo kan de mens tegenwoordig enorme sensaties kopen. Maar niemand verkoopt het middel tegen de kater, het ongelukkige gevoel dat vrijwel altijd om de hoek loert als na het grote geluk de dagelijkse realiteit zich weer aandient. Het resultaat is een rottig en leeg gevoel. En het enige middel tegen de kater is meestal hetzelfde als wat de kater veroorzaakte. Zo ontstaat verslaving. Doordat we in steeds minder ‘geloven’, missen veel mensen zin, stabiliteit, innerlijke rust en eigenwaarde. Van ‘kinderen van God levend in sociale verbanden’, zijn velen van ons ‘eenlingen geworden die alles alleen moeten uitzoeken’. En dat lukt vaak niet. De wereld van de grote massa’s in het Westen is platter geworden. Men consumeert en geniet, zonder verder liggend doel; met als enige zin, hun eigen ge-zin. En ook zij zien dat ‘ieder voor zich’ steeds vaker de plaats van ouderwetse gemeenschapszin heeft ingenomen. Doordat grotere plussen te koop zijn dan sommigen aankunnen, is het leven bovendien onstabieler geworden. Een doorsnee mens kan tegenwoordig geluksgevoelens ervaren die voorheen alleen waren weggelegd voor popsterren en voetbaliconen; mensen waarvoor hele stadions uit hun dak gaan. Maar het is niet voor niks dat maar weinig sterren met beide benen op de grond blijven… Steeds meer mensen worden gevangen door de exorbitante geneugten die producten en diensten kunnen bieden en die hen via reclame door de strot worden geduwd. Ik heb me werkelijk verbaasd over de enorme hoeveelheid reclame voor dure westerse producten die de binnensteden van Beijing en Shanghai sieren. Ze zijn voor 99 procent van de Chinezen totaal onbereikbaar. Alom wordt een machocultuur geprezen: mensen met dure 41


auto’s, kleren en horloges, die erbij lopen alsof ze de wereld in hun broekzak hebben. In de VS is het wellicht nog erger. De gemiddelde inwoner gaf daar in 2008 maar liefst 45.000 dollar uit aan allerhande producten, terwijl het gemiddelde inkomen 10.000 dollar lager ligt! De rest leent men bij via leningen en creditcards, zolang het nog kan...69 De producten zelf ontwaarden razendsnel. Klaagde men vroeger over ‘de wegwerpmaatschappij’ in de zin van verpakkingen en plastic bekers, deze heeft zich nu uitgebreid naar de meeste elektronische producten. En je hoort nauwelijks nog iemand... Wegwerpen Producten worden tegenwoordig gemiddeld na vijf jaar afgedankt omdat ze uit de mode zijn of door nieuwe technieken zijn achterhaald .70 Recent zocht ik voor een drie jaar oude beamer een nieuwe lamp. ‘Maar,’ vertelde mij de verkoper, ‘de levertijd daarvoor is minimaal drie weken.’ ‘Bovendien,’ zei hij, ‘is het niet slim om een nieuwe lamp te kopen, omdat een complete nieuwe beamer (met een betere lamp en drie jaar garantie) goedkoper is.’ De ergernis over printers waarvan de inkt bijna duurder is dan een nieuwe printer kent inmiddels iedereen.

Het effect op jongeren is niet best. Volgens onderzoek houden Nederlandse jongeren zich vooral met zichzelf bezig, zijn ze nauwelijks sociaal betrokken, kennen weinig of geen remmingen en blinken vooral uit in ‘eigendunk’. Ze maken veel schulden, er is veel schooluitval en overgewicht rukt op. Dat komt omdat we in een cultuur leven waarin het individu, de zelfontplooiing en zelfredzaamheid centraal staan.71 Om je dat eigen te maken is een hele kluif en menigeen ontbeert de wijsheid om zo’n leven in goede banen te leiden. In de praktijk betekent zo’n levenshouding vaak dat mensen zich verloren voelen. Vergelijk het met een supermarkt waar je een potje olijven moet kiezen uit honderd soorten. Welke kies je, en waarom? Kiezen kost tijd en vereist kennis, en onze huidige levens zitten daarvoor veel te vol. Daardoor heeft het er alle schijn van dat hoe rijker we zijn, hoe minder we in staat lijken te genieten.72 We leven in het tijdperk van het ego: succes, macht en hebzucht. De vraag is of we nog kunnen ontsnappen aan deze door de commercie opgewekte begeerte. We zijn allen in meer of mindere mate verslaafd geraakt en het ontbreekt ons aan een afkickmiddel. Deze tendens is onomkeerbaar. Omdat we veel min- (=mijn eigen definiering voor ‘ongeluk’, zie boek 3) ervaren gaan we harder werken om meer plus+ te kopen (mijn definiëring voor ‘geluk’, zie boek 3). Zo hebben de grote ondernemingen een web van commercie om ons heen geweven waarin we allemaal gevangen zitten. Dit web heeft onze aarde in de houdgreep. De aarde die wij als materie beschouwen, maar die je eveneens als een 42


organisme kunt zien, zoals James Lovelock zo mooi in zijn boek Gaia omschreef.73 Dat organisme kan de snelle veranderingen van de westerse economie steeds moeilijker aan.

TENDENS 6: INTERNATIONALISERING De internationalisering of globalisering van de economie gaat gewoon door. Daar kunnen we nog maar weinig aan doen. De politiek is vooral op nationaal niveau actief en internationaal kan men nauwelijks tot goede besluiten komen. De macht in de wereld verschuift zo naar multinationale ondernemingen die zich van landsgrenzen niks aantrekken en die door fusies groter en groter worden. Ze zijn in eigendom van niet te definiëren groepen aandeelhouders, die morgen hun geld weer naar een andere onderneming sluizen. Die aandeelhouders zijn wij allemaal een beetje samen. Want het is goeddeels ons geld dat via banken, verzekeringsmaatschappijen en pensioenfondsen op beurzen wordt belegd. De 500 grootste multinationals bezitten 70 procent van de wereldhandel! Er zijn ondernemingen als Shell, Toyota en Wal-Mart die een hogere omzet hebben dan het ‘bruto inkomen’ (bbp) van landen als Noorwegen, Polen, Thailand en Griekenland.74 Omdat het eigendom van deze bedrijven in handen is van vele duizenden aandeelhouders heeft niemand meer vat op deze gigantische economische macht die de hele wereld in zijn greep heeft. Hun belang ligt in veel winst maken om het voortbestaan veilig te stellen en de macht te vergroten; hun belang ligt totaal niet in humanitaire doelstellingen of de toekomst van de aarde op de langere termijn. Ondernemen wordt steeds meer korte termijn denken. Wat op de lange termijn gebeurt kan haast niemand meer voorspellen. Daarvoor gaan veranderingen veel te snel. Om een voorbeeld te noemen: de vijf grote oliemaatschappijen maken tezamen de onvoorstelbaar hoge winst van 100 miljard dollar per jaar. Daarvan investeren ze slechts 1 procent in alternatieve energie!75

Liberalisme In het liberalisme staat de ondernemer centraal die winst moet maken om enerzijds investeringen af te lossen, anderzijds om nieuwe kredieten te verkrijgen en de loonkosten op te brengen. Het sociale binnen het systeem is een soort restfactor, die helaas verloren gaat zodra de winst tegenvalt. Door 43


de sterke onderlinge concurrentie tussen bedrijven is winst tegenwoordig meestal van tijdelijke aard. Het wachten is op het antwoord van de concurrentie. Vandaar dat noodzakelijk wordt geïnvesteerd in het bedrijf zelf. Maar zo ontstaat nooit een pot voor sociaal moeilijke tijden. Ook duurzaamheid is voor bedrijven een vrijwillige aangelegenheid en alleen interessant zolang deze niet strijdig is met winstdoelstellingen. En ook van consumenten kun je niet verwachten dat ze hun aankopen steeds selecteren op duurzaamheid. Bedenk daarbij dat grote multinationals de winst pogen te verhogen door bij voorkeur de post arbeidsloon zo laag mogelijk te houden, en je kunt met recht zeggen dat onze wereld steeds verder in de greep raakt van geld. Een zeer opmerkelijk boek is No Logo uit 2001 van de Canadese journaliste Naomi Klein. Klein beschrijft hierin dat de wereldtaal niet het Esperanto is geworden, maar de taal van grote multinationals die ons overal hun merknamen opdringen. Bijna elke aardbewoner weet wat de ‘M’ van McDonalds betekent en kent het logo van Coca-Cola. Ze beschrijft op basis van vele bewijzen het schofterige gedrag van veel multinationals: een wereld van uitbuiting, vervuiling en onverschilligheid. Klein ontdekte dat Nike in ’92 meer geld uitbetaalde aan basketballer Michael Jordan dan aan haar dertigduizend man grote arbeidskorps in Indonesië! Marketing is een bedrijfstak op zich geworden. Er komen steeds meer bedrijven die geen fabrieken hebben, zelf niets produceren, en alleen maar een merknaam verkopen. De productie en ontwikkeling besteden ze uit. En wel in die landen en regio’s waar deze het goedkoopste te verkrijgen is. Op het moment dat een buurland goedkopere arbeidskracht kan leveren, bijvoorbeeld omdat kinderarbeid nog is toegestaan, verplaatst de productie zich morgen.76 In De Shockdoctrine schrijft Klein dat tijdens de jaren negentig veel bedrijven het model van Nike overgenomen hebben. Dus: houdt geen fabrieken in eigendom, werk met een netwerk van contractanten en geef je geld uit aan design en marketing. Anderen hebben gekozen voor het model van Microsoft: houdt zelf een sterk controlecentrum van aandeelhouders en werknemers, zijnde de kernfunctie van het bedrijf, en besteedt de rest uit aan uitzendkrachten.77 No Logo had bij veel actievoerders hetzelfde effect als Het Kapitaal van Marx of Het rode boekje van Mao, en is uitgemond in de zogenaamde andersglobaliseringsbeweging. Verhongeren of verbranden Soms denk ik: waren de multinationals maar weggebleven uit de derde wereld. Dan waren dat eenvoudige samenlevingen gebleven met meer beschaving dan nu. Mensen zouden minder naar westerse producten hebben gehunkerd en de 44


verschillen in welvaart zouden minder opzichtig zijn geweest. Misschien had men wel een ander economisch systeem bedacht, vriendelijker, kleinschaliger. Maar die gedachten blijven niet lang. Ze lossen snel op omdat ze een illusie zijn. Ook als multinationals zich niet, vanwege lage lonen en nieuwe afzetmogelijkheden, in de derde wereld hadden gevestigd waren de problemen enorm geweest. De explosieve groei van de bevolking zou niet meer op te vangen zijn. De beschikbare vruchtbare grond is overal in de wereld allang verdeeld, en het kappen van regenwouden biedt geen soelaas. In landen als Indonesië (Sumatra) gebeurde dit op zo’n grote schaal, dat buurland Maleisië (Kuala Lumpor) de hele zomer in de smog zat. Hetzelfde heb ik gezien in Laos. Dat moet stoppen, zeggen wij dan hier. Maar als je het voor je neus ziet gebeuren, weet je dat de mens daar geen keus heeft. Met tien kleine kinderen en opa en oma is het verhongeren of verbranden. Coca-cola Ook op zee is geen ruimte voor extra vissersboten; ondanks dat er steeds meer kleine vissertjes bijkomen. Ik was in een dorp in India dat in enkele decennia zo hard was gegroeid dat de mensen het hadden opgesplitst in 20 dorpen van circa 1500 inwoners. Alle vissers verdrongen zich op het strand en in de zee. Met steeds meer boten moesten ze steeds minder vis verdelen, zodat de afstand naar hun visgebieden steeds groter werd. De goede vis werd verkocht. Wat mensen zelf aten waren een soort zeeslangen die jou en mij doen kokhalzen. Om hen heen adviseert de westerse wereld coca-cola. Hoe dan ook, altijd had de trek van het platteland naar de steden plaatsgevonden; ook al is daar te weinig werk. Dat terwijl ‘werk’ in veel ontwikkelingslanden al meer een manier van leven is. In India wordt het werk voor één mens verdeeld over tien. Eigenaren van een riksja-taxi zitten voornamelijk te wachten (en te slapen op hun fiets); evenals de miljoenen mensen die iets runnen dat op een restaurant of winkeltje lijkt. Men wacht soms dagen op één klant. Hiervan uitgezonderd zijn natuurlijk de westerse fabrieken en kantoren. Daar, maar ook in de bouw wordt hard gewerkt; helaas vooral door vrouwen… Tegen teveel mensen is op de lange duur geen religie bestand. Er is geen alternatief.

TENDENS 7: RIJKDOM, HONGER EN BEVOLKINGSGROEI Over tendens 7 wil ik kort zijn omdat het meeste algemeen bekend is. De door ééndagspresident Al Gore gepresenteerde documentaire An Unconve45


nient Truth heeft wereldwijd de discussie over de invloed van de mens op onze aarde in een stroomversnelling gebracht. Plotseling brak overal het besef door dat de opwarming van de aarde met al haar gevolgen serieus moet worden genomen.78 De bedreigingen zijn het grootste voor de toekomst van veel arme landen, terwijl de actualiteit al dramatisch is. Want de welvaart is wereldwijd enorm toegenomen, maar dit neemt niet weg dat volgens de FAO, de VN voedselorganisatie, nog steeds bijna een miljard mensen permanent honger lijden! Dit is ongekend en meer dan schandalig. De oorzaken: er is te weinig geld om de landbouw te stimuleren. De roofbouw die op de natuur, het milieu en de waterreserves is gepleegd, en de stijgende prijzen voor kunstmest, maken dat veel boeren liever gewassen telen ten behoeve van biobrandstoffen voor het westen, dan voedsel voor het eigen volk.79 Meer welvaart betekent ook een grotere waterbehoefte, terwijl nu al de helft van de totale wereldbevolking kampt met watergebrek. Meer en meer mensen moeten minder water delen, terwijl hun behoefte aan water om te koken, te wassen, te drinken en gewassen te telen juist groeit. De grondwaterstand daalt wereldwijd; het grondwater dat onttrokken wordt is in veertig jaar verdubbeld. Sinds 1950 is de toename van het gebruik van zoet water meer dan twee maal zo hoog als de bevolkingsgroei!80 In Lima, Peru leven 9 miljoen mensen in een woestijn. Die woestijn was daar oorspronkelijk niet. Ze is ontstaan omdat op het omringende platteland roofbouw is gepleegd waardoor de humuslaag is weggespoeld. Dit verschijnsel vinden we ook op veel druk bewoonde plaatsen elders in de wereld. De aanvoer van het water in Lima moet van een gletsjer in het Andesgebergte komen. Maar die smelt steeds verder weg. Dit alles maakt dat het water uit de rivier momenteel volledig geconsumeerd wordt. Er stroomt helemaal geen water meer in zee! Het meeste water hebben we nodig voor onze industrieën en veeteelt. Het maken van een blouse vraagt maar liefst 1500 liter zoet water, terwijl voor één hamburger 3000 liter nodig is, niet minder dan driehonderd volle emmers!81 Economische groei vereist dus meer en meer zoet water. Binnen enkele decennia zullen 1,8 miljard mensen met absolute waterschaarste te maken krijgen. Deskundigen verwachten dan ook dat binnen een aantal jaren wateroorlogen zullen ontstaan.82 Onze aarde kan volgens veel deskundigen slechts ruimte bieden aan 1,5 miljard mensen met het welvaartsniveau zoals de huidige Amerikanen genieten. Engelsen doen het iets beter met 2 miljard, terwijl de aarde aan mensen met het welvaartsniveau van India voor 15 miljard een leven zou kunnen bieden.83 Laten we nu even stellen dat deze cijfers overdreven zijn (wat ikzelf ver46


onderstel) en dat de aarde ruimte kan bieden aan wel twee of drie maal zoveel Amerikanen, dus zo’n vier miljard. Dan hebben we nog steeds een enorm probleem. Want waar blijven die andere miljarden dan?

TENDENS 8: ZWEMMEND KAPITAAL Als laatste maar bepaald niet minst belangrijke tendens, kunnen we constateren dat de (neo)liberalen definitief gewonnen hebben. Niet alleen zijn de communisten verslagen, ook is de invloed van sociaal-democraten en andere meer sociaal gerichte partijen in het mondiale economisch functioneren nog gering. Er lijkt geen alternatief voor het wereldwijde vrije ondernemen waarbij overheden zich meer en meer terugtrekken om het reilen en zeilen aan de vrije markt over te laten. Privatisering, deregulering van prijzen, en het afbouwen van sociale voorzieningen is verworden tot het internationale motto. Alle landen van de wereld lijken zich, al dan niet vrijwillig, neer te leggen bij de zeer liberale economische theorieën van Milton Friedman. Grondig mis Maar met die theorieën is iets grondig mis. Ze leiden zeker niet tot een ‘gelukkiger’ bestaan (wat in mijn ogen al überhaupt onzin is) en zijn bovendien kortzichtig. Ze leiden er slechts toe dat ‘het kapitaal van de wereld’ (aandelenmarkten en fondsen), zich constant over de wereld verplaatst in de richting van landen met de meest gunstige vestigingsvoorwaarden! Omdat de dollar nog steeds de zogenaamde ‘reservemunt van de wereld’ is, heeft dit kapitaal zich vele jaren richting de VS begeven. Hierdoor kon hun enorme staatsschuld als gevolg van oorlogen en de zeer hoge militaire kosten van de VS worden verbloemd (als wereldmacht heeft de VS 800 militaire basissen over de wereld). In de afgelopen decennia heeft deze kapitaalstroom zich echter vooral richting China, en landen als India en Brazilië verplaatst.84 Wat ik hier vooral wil stellen is dat deze zeer liberale theorieën in veel mindere mate dan algemeen wordt aangenomen, welvaart brengen. Ze leiden vooral tot een enorme concurrentie tussen landen om de goodwill van multinationals en aandeelhouders. En ook tot de afbouw van veel dat erg waardevol is: milieu, zorg, cultuur, AOW en onderwijs; kortom al wat geld kost en dus ten koste gaat van de economische aantrekkingskracht op het wereldkapitaal. Slechts de winnaar haalt profijt in een concurrentieslag die moordend is; een concurrentieslag tússen landen, maar evenzo ín lan47


den. Economisch minder productieven zoals ouderen worden het grootste slachtoffer. Ver-van-mijn-bed Voor veel lezers is economie de ver-van-mijn-bed-show en niet voor niets. Economie kan behoorlijk ingewikkeld zijn. Desondanks is van het grootste belang om na te gaan of ergens een mogelijk economisch alternatief verscholen ligt. Gelukkig zijn er nog veel idealistische economen die naar alternatieven zoeken. Zoals Ad Broere die in Een menselijke economie verder gaat waar E. Schumacher 35 jaar geleden met zijn Hou het klein stopte.85 Het zijn mooie gedachten die hier en daar op deze aarde door idealisten daadwerkelijk worden gerealiseerd. Hoezeer deze mensen ook gedragen moeten worden op handen, omdat het de mooiste mensen van de wereld zijn, ze zullen nooit de wereldeconomie gaan bepalen. Als alternatief voor het grote geheel hebben hun ideeën in mijn ogen geen kans, omdat ze feitelijk vereisen dat de macht en het kapitaal in de wereld worden herverdeeld. Daarvoor is een wereldwijde revolutie nodig, terwijl we vervolgens ook nog eens een héél ander soort economie moeten opbouwen! En waar zou je moeten beginnen? Je kunt de dictator, de koning of de zittende regering eruit gooien, maar hoe doe je dat op wereldniveau? En stel dat dit echt lukt, dan ben je nóg nergens! Want hoe wil je bezit nemen van multinationale ondernemingen en van het aandelenkapitaal? Er is geen beginnen aan. Bovendien weet niemand of zo’n alternatieve economie überhaupt bestaansrecht heeft. Kunnen we ergens een goed experiment starten? Laten we daar dan maar snel mee beginnen. Cuba? Dat neemt niet weg dat we ook niet verder kunnen op de huidige weg. De liberalen laten economie graag over aan de vrije markt omdat ze geloven dat alles door ‘vraag en aanbod’ vanzelf naar een evenwicht groeit. Op zich is dat een correcte opvatting gebleken, maar helaas lost dit principe de sociale en maatschappelijke problemen niet op, en zijn de productiemogelijkheden van de aarde beperkt. De liberale theorie ging oorspronkelijk uit van de veronderstelling dat ooit ‘genoeg’ welvaart zou ontstaan voor iedereen. Maar in de afgelopen vijftig jaar is onze gezamelijke productie al vijf keer zo hoog geworden!86 We weten daarom nu dat er nooit een grens zal bestaan aan wat de mens begeert, omdat onze economie die begeerte juist aanjaagt! Het zijn twee tegenstrijdige factoren. Persoonlijk vind ik daarnaast dat je de productie van levende wezens nooit aan de vrije markt over mag laten. Het gaat er niet slechts om goedkoop vlees te produceren. De aarde is niet alleen van ons. Ook dieren hebben rechten... Einde aan de groei 48


Ik geloof meer in oplossingen via internationale samenwerking. We moeten proberen veel meer vat te krijgen op het mondiale economische functioneren en deze in een meer humane en duurzame richting sturen. Maar er zijn ook veel schrijvers, zoals Richard Heinberg, die niet meer geloven in een alternatief en die een einde aan de groei voorspellen87. Zij geloven in een bitter einde van de ons bekende beschaving, omdat de financiering van onze welvaart volgens hen van de ene kant gebaseerd is op een waanzinnige schuldenberg, terwijl aan de andere kant het milieu, energie en grondstoffen geen verdere groei meer toelaten. Deze schrijvers hebben mijn grote waardering, maar het toekomstperspectief dat ze schetsen is niet erg rooskleurig: massale faillissementen, grote werkloosheid en huisuitzettingen; zaken die een spoor van vernieling door gemeenschappen, buurten en gezinnen zullen trekken. De bevolkingsomvang zou dalen tot het niveau van de huidige beschikbare hernieuwbare hulpbronnen.88 Kortom een schrikbarend scenario. Hoewel Het einde aan de groei intelligent geschreven is kan ik mij niet vinden in dit schrikbeeld. Volgens mij bestaan er wel degelijk alternatieven als economen maar in een andere richting gaan denken. In Boek 6 ga ik hier op in en geeft ik tevens een (persoonlijke) beschouwing over het wezen van de economie. Hier beperk ik me tot een stukje analyse waaruit duidelijk zal worden dat de theorieën van Friedman helaas de wereld overspoelen ten koste van de opvattingen van Keynes; opvattingen die gedurende vele decennia hebben geleid tot een hoge welvaart, maar ook tot hoge overheidstekorten en een grote consumptie van goedkope energie en grondstoffen. In het volgende dus aandacht voor het economisch reilen en zeilen in de wereld. Dit voor hen die een beetje willen begrijpen hoe onze wereld economisch in elkaar zit omdat dit politieke raakvlakken heeft. Wat is er gebeurd in het huidige Rusland? Waarom gaat het economisch zo goed met China? Mocht je, zoals velen, alleen al bij het woord ‘economie’ willen afhaken, lees dan verder op pagina 57: ‘en het einddoel?’

DE ECONOMIE VAN KEYNES Onze westerse welvaart hebben we voor een belangrijk deel te danken aan John Maynard Keynes. Zijn kernprincipe was dat recessies inherent zijn aan elke economie omdat de productie zich schoksgewijs moet aanpassen aan een steeds veranderende markt (vraag en aanbod). Landen in een zware 49


economische recessie moesten volgens Keynes extra geld uitgeven om de economie te stimuleren, bijvoorbeeld door openbare werken uit te voeren (infrastructuur, openbare voorzieningen). Een zwakke economie moest dus aangejaagd worden. Ook werkloosheidsuitkeringen zijn het gevolg van deze visie. De reden zal duidelijk zijn: in een crisis worden veel mensen werkloos. Als hun inkomen geheel wegvalt, valt daarmee ook opeens een groot deel van de vraag naar goederen en diensten weg, en zakt de economie nóg verder in. De theorie van Keynes komt er dus op neer dat je in tijden van crisis de geldhoeveelheid moet vergroten om de werkgelegenheid en koopkrachtige vraag zo goed mogelijk overeind te houden. Je laat dus de geldpers lekker doordraaien en zorgt voor grote stapels mooie bankbiljetten. Dit beleid moeten overheden afbouwen als de economie weer aantrekt. Tegen de achtergrond van de diepe Duitse crisis en de dramatische gevolgen daarvan voor de rest van de wereld (fascisme, wereldoorlogen) bedacht Keynes het zogeheten Internationaal Monitair Fonds (IMF). Het doel van het IMF is dat landen in crisis harde dollars kunnen lenen om hun economie weer op orde te krijgen. Het zogenaamde Marshallplan dat na de Tweede Wereldoorlog hieruit voortgekomen is, heeft Duitsland en Japan weer op de been geholpen.89 Daarnaast bestaat internationaal nog de Wereldbank, die via lange termijn investeringen tot doel heeft landen uit de armoede te halen. Grote nadeel van de theorie van Keynes is dat in betere tijden veel overheden niet bezuinigen. In sommige landen is de overheid op deze manier ontaard in een steeds logger en geldverslindend orgaan; laten te veel regeringen de geldpers maar doordraaien om verkiezingsbeloften waar te maken. Maar in alle grotere landen, zoals bijvoorbeeld de VS en een samenwerkend West-Europa, heeft Keynes decennia lang aan de basis van een grote welvaartsgroei gestaan.90 Structureel veranderd In diezelfde decennia is de economie echter structureel veranderd. Werkten vroeger veel bedrijven voor de binnenlandse markt, deze bedrijven zijn gefuseerd tot steeds grotere multinationale en franchiseondernemingen (zoals veel winkelketens). Die bewegen zich tússen de landsgrenzen en streven de afzetmarkt voor hun producten internationaal zo groot mogelijk te maken. Hierop heeft een monetair economisch beleid op nationaal of regionaal niveau weinig invloed meer. Dat is logisch, want als je nationaal de geldhoeveelheid zou vergroten kopen bedrijven en burgers niet alleen producten uit 50


eigen land, en dus is het gevaar van inflatie enorm. Daarnaast beweegt óók het internationale kapitaal zich tussen de landgrenzen. En wel op drie manieren: Allereerst natuurlijk in de vorm van aandelen. Op de tweede plaats via bedrijven die hun winsten overál in de wereld investeren. En ten slotte, op een veel kleinere schaal, via de rijken der aarde die zich in díe landen vestigen die hen een zo gunstig mogelijk belastingklimaat schenken. Het gevolg is dat naties meer moeten samenwerken en zo ontstond de Europese Unie. Dat was in economisch opzicht een hele verbetering, maar het is geen afdoende oplossing omdat ook de EU geen economische eenheid is. Logica Er zit een grote mate van logica in de internationalisering van bedrijven. Waarom zou je in de wereld bijvoorbeeld vijftig bedrijven moet hebben die allemaal beeldschermen of grasmaaiers maken? Dus gaat het van vijftig naar twintig en van twintig naar slechts vijf ondernemingen die overal ter de wereld kantoren hebben om hun producten aan de man te brengen. Van die vijf zouden de managers het liefst naar één gaan; zoals bijvoorbeeld Microsoft, dat nauwelijks concurrentie kent. Want zo word je alleenheerser, kun je zélf de prijzen bepalen en torenhoge winsten realiseren. Alleen al het gerucht van een fusie doet de aandelenkoersen stijgen. Hoe groter een bedrijf hoe groter de macht en winstmogelijkheden; dat lijkt het motto. Eigendom Het eigendom van grote bedrijven is natuurlijk allang niet meer in handen van families, maar van duizenden aandeelhouders. Dat zijn kleine particuliere investeerders, maar als gezegd vooral ook pensioenfondsen, verzekeringsmaatschappijen en banken. Door goed te beleggen verdienen ze veel geld, kunnen pensioenen worden uitbetaald, kunnen verzekeringspremies laag blijven en kunnen banken goedkoper geld lenen. Zo zou het tenminste moeten zijn, ware het niet dat het geld veelvuldig in de verkeerde zakken verdwijnt en veel instellingen een werkelijk asociaal beleid voeren. Hoe groter de macht van bedrijven en instellingen, hoe hoger de salarissen die het management zichzelf uitkeert. Daar zit dus een probleem. Liberalen Het volgende is belangrijk om de actuele wereld beter te begrijpen. Liberalen staan als vanouds voor vrijheid en geloven in ‘de markt van vraag en aanbod’. Liberalen, die in de VS voorop, willen dus dat alle handelsbeperkingen in de wereld worden opgeruimd zodat multinationale bedrijven zich kunnen blijven ontwikkelen. En omdat de welvaart hierdoor internationaal 51


groeit en bloeit, wordt iedereen, zo menen zij, gelukkig. Tel hierbij op dat veel liberalen geen bezwaar hebben tegen erg grote welvaartsverschillen en je begrijpt waarom ze een hekel hebben aan overheidsingrijpen. De overheid moet zo weinig mogelijk taken vervullen, want particuliere ondernemingen kunnen alles beter en blijven scherp vanwege de concurrentie. Doel is samengevat: weinig overheid, lage belastingen en optimale vrijheid. DE ECONOMIE VAN FRIEDMAN Al is de VS er groot door geworden, hedendaagse liberalen zijn dus geen fan van meer van John Keynes. Maar gelukkig was daar Milton Friedman. Friedman beweerde dat crisissen vooral ontstaan doordat overheden zich veel te veel bemoeien met de economie. Daarmee frustreren ze het vrije functioneren van de markt. Als de overheid daarmee zou stoppen en handelsbarrières wereldwijd geslecht worden, zou een werkelijk vrije wereldeconomie de welvaart wereldwijd enorm ten goede komen. Friedmans pleit voor een soort ‘natuurlijke gezondheid’ waarin alles in balans is.91 De gevolgen van deze denkbeelden zijn voor grote delen van de wereld dramatisch geweest. Het is het pure kapitalisme zonder enige zorg voor de zwakken en met weinig barmhartigheid. Shockdoctrine Naomi Klein schreef hierover een belangwekkend boek: De Shockdoctrine. Hierin beschrijft ze uitvoerig het effect van dit economische beleid gebaseerd op de drie peilers: privatisering van overheidsdiensten, deregulering van prijzen, en bezuinigingen op sociale uitgaven. Gaandeweg de bijna 700 pagina’s word je als lezer steeds bozer en depressiever. Je vraagt je af hoe iemand toch zoveel ellende bij elkaar kan schrijven in één imponerend boek. Nadeel van het boek en tevens de oorzaak dat je boos wordt is dat alles maar van één kant belicht wordt. De achtergrondgedachten van republikeinen als Bush, Friedman, Sack, en Rumsfeld blijven teveel onderbelicht. De toon is heftig en iets te complotterig. Ik geloof persoonlijk niet in immense complotten. Daar zijn mij teveel mensen bij betrokken en dan is de kans dat het níet uitlekt minimaal. Maar de feiten die De Shockdoctrine opsomt zijn imposant. Het boek verhaalt over een optelsom van mislukkingen, blindheid, corruptie en onrecht waarmee de VS in de afgelopen decennia haar buitenlands beleid heeft gekleurd. Overal waar Friedman en zijn opvolgers Jeffrey Sack van de zogeheten ‘Chicagoschool’ het economisch beleid adviseerden waren de effecten dramatisch. Waarom gingen regeringsleiders daar dan op in? Het antwoord is dat deze landen in een diepe economische crisis verkeerden en advies gingen inwinnen bij de topeconomen van het rijkste 52


land. Vanuit het grote vertrouwen dat deze economen genoten koppelde de VS hieraan financiële steun en het IMF leningen. Dit is nog steeds de belangrijkste formule waarop de ontwikkeling in veel landen gestalte krijgt. Veel lof dus voor Klein dat ze alle gegevens verzamelde en dit beleid ter discussie stelt. Werkelijk schrijnend was het effect in de voormalige Sovjet-Unie. Deze viel uiteen toen Boris Jeltsin en twee andere staten zich terugtrokken uit de Unie. Plotseling was Michael Gorbatjov werkloos. De sociale ondergang van Rusland Rusland en de landen van de voormalige Sovjet-Unie hadden behoefte aan snelle hulp van het IMF en de Wereldbank. Rusland was een prille democratie geworden en Jeltsin zocht naar economische hulp. Dat werd door de Amerikaanse economen toegezegd mits het beleid maar gericht was op privatisering, deregulering en minimalisering van sociale voorzieningen. Jeltsin ging akkoord en voerde een beleid dat dwars tegen de wensen van het volk en het parlement inging. Na één jaar hadden miljoenen Russen hun baan en/of spaargeld verloren, leefde een derde deel onder de armoedegrens en consumeerde de gemiddelde Rus 40 procent minder dan in de karige communistische tijd. Daarentegen verdubbelde Jeltsin de salarissen van militairen (opdat die hem zouden blijven steunen), schafte de grondwet af en ontbond het parlement. Alle bezittingen van het land gingen in de uitverkoop: de gigantische olievelden, een derde van alle gasvoorraden ter wereld, een vijfde deel van alle nikkel. Voor de prijs van een grote villa in Nederland kon je in Rusland in die tijd een enorme wapenfabriek kopen. Wie kochten ze op? Natuurlijk de voormalige bewindslieden van de communistische partij; zij die tot die tijd de dienst uitmaakten en altijd aan de basis van het gelijkheidsstreven stonden. Gesteund door westerse beleggingsfondsen maakten deze mensen duizelingwekkende winsten. En alle scenario’s kregen de steun van het Westen. Enorme winsten stroomden naar het buitenland. Het land werd compleet geplunderd, met de familie Jeltsin voorop. In 1998 stortte de Russische economie definitief in: 80 procent van alle boerderijen was gesloten, 70.000 staatsbedrijven waren failliet. Rusland telde bijna 3,5 miljoen dakloze kinderen. De alcoholconsumptie verdubbelde ten opzichte van het al zeer hoge percentage tijdens het communisme. Jeltsin kreeg de schuld van dit alles, maar bleef aan de macht; onder andere door zich in een oorlog in Tsjetsjenië te storten waarvan 100.000 mensen het slachtoffer werden. Het IMF, de Wereldbank en de VS hielden Jeltsin in het zadel, maar verbraken uiteindelijk zélf hun belofte: de portemonnee bleef -op een kleine bijdrage na- gesloten. Men liet de boel de boel in een land waar een groot overschot aan nucleaire wapens gestationeerd staan.92. 53


De opkomst van China In China verliep de omwenteling geheel anders. De Chinese overheid onder leiding van Deng Xiaoping had besloten de overstap te maken naar een op het bedrijfsleven gebaseerde economie. Het grote voorbeeld was Hongkong dat zoveel welvarender was dan de rest van China. Deng verlaagde de lonen en verhoogde de prijzen. Bovendien werden massa’s mensen ontslagen. Hierdoor, tezamen met het vallen van de Muur in 1989, eisten demonstranten op het Plein van de Hemelse Vrede democratie. Alhoewel binnen de communistische partij de meningen verdeeld waren, besloot men uiteindelijk de opstand neer te slaan. Het resulteerde in vele duizenden doden en tienduizenden gewonden. Veertigduizend mensen belandden in kampen of werden geëxecuteerd. In een toespraak legde Deng uit dat men, met het neerslaan van de demonstratie, niet het communisme maar juist het kapitalisme had beschermd. Drie jaar na het bloedbad werd China opengesteld voor buitenlandse investeerders. Partijfunctionarissen en hun verwanten namen de meeste Chinese staatsbedrijven over en bezitten nu honderden miljarden dollars. Maar de economische groei kreeg in China wél gestalte. Voor vrijwel elke multinational was China het paradijs op aarde: lage lonen, goede arbeidsdiscipline, een overvloed aan arbeidskrachten, lage belastingen, lage invoerrechten, en een overheid die bereidwillig aan alles meewerkte.93 Bovendien kondigde Deng aan alle protesten hardnekkig de kop in te drukken. Het gevolg was dat een enorm kapitaal de grenzen van China binnentrok, met een bloeiende economie tot gevolg. Anno 2010 doen de steden van China westers aan. De regering heeft alle media tot haar beschikking en stelt alles in het werk om het Westen zoveel mogelijk te imponeren. Mijn indruk is dat de meeste mensen trots zijn op hun land vanwege de zichtbaar grote welvaartsgroei. Verbazingwekkend is dat je in China geen krottenwijken rond de steden ziet; verbazingwekkend omdat bekend is dat de middenklasse het goed heeft, maar arbeiders een zeer laag inkomen genieten. Waar zijn zij? Men vertelde mij dat velen ín de fabrieken wonen. Maar daar mag je als buitenlander niet komen. De situatie op het platteland is ronduit slecht. De Chinese regering maakt zich nu zorgen om de grote welvaartsverschillen, vertelden mij meerdere Chinezen.

Andere landen: Nog wat voorbeelden van landen waar de Friedman economen, de VS en het IMF hun invloed te gelde maakten: 54


* In Chili liep als gevolg van de privatisering en het openstellen van de grenzen de inflatie in eerste instantie op tot 375 procent en het land werd overspoeld met goedkope importgoederen. Binnenlandse bedrijven moesten de deuren sluiten omdat ze niet konden concurreren. De werkloosheid was enorm. Het aanvullende advies van Milton Friedman: nog meer privatiseren (1974). Mensen zouden snel een baan vinden in de particuliere sector. Het gevolg was dat nog eens 500 staatsbedrijven geprivatiseerd werden en dat 177.000 extra banen verloren gingen. De werkloosheid liep op naar 20 procent. Gezinnen gaven driekwart van hun inkomen alleen al uit aan brood! Pas halverwege de jaren tachtig begon de economie weer op te leven nadat Pinochet veel bedrijven opnieuw nationaliseerde. Het eindresultaat was dat 45 procent van de bevolking onder de armoedegrens belandde en de rijkste Chilenen hun inkomen bijna zagen verdubbelen. Bovendien vermoordde Pinochet duizenden tegenstanders van zijn regime en stopte hij binnen drie jaar 100.000 mensen in concentratiekampen.94 * In Bolivia leidde de shockterapie van Friedman tot een groei van de werkloosheid naar 30 procent, en een daling van de nettolonen met 40 tot 70 procent. Slechts een kleine elite werd rijk. Veel Bolivianen werden de coca-industrie ingedreven wat uiteindelijk tot een economische heropleving leidde. Vele jaren later verdienen 350.000 mensen hun brood in de drugshandel. Een fantastisch resultaat van een uiterst liberaal beleid.95 * In het begin van de jaren negentig werden in Argentinië 90 procent van alle staatsbedrijven verkocht. Binnenlandse fabrieken bleken door de koppeling van de Argentijnse munt aan de dollar niet meer te kunnen concurreren tegen buitenlandse bedrijven en gingen failliet. Uiteindelijk belandde meer dan de helft van de mensen onder de armoedegrens.96 * In Zuid-Afrika is sinds de aantreding van het ANC en de Amerikaanse adviezen van de Chicagoboys (volgelingen Friedman) het aantal mensen dat van een dollar per dag moet leven verdubbeld. Het werkloosheidspercentage steeg naar 48 procent. * Solidariteit kwam in Polen niet zomaar aan de macht. De communisten hadden tientallen jaren een economisch beleid gevoerd waarin fout op fout werd gestapeld. Solidariteit erfde een schuld van 40 miljard dollar, een inflatie van 300 procent, een welig tierende zwarte markt, en staatsbedrijven die van alles produceerden waar geen markt voor was. Polen had financiële hulp heel hard nodig, maar kreeg die niet. Solidariteit werd vanwege de enorme schuld gedwongen om de ‘shocktherapie’ toe te passen. Over het leven in de jaren daarna schrijft Halina Bortnowska dat het hondenjaren waren. Mensen waren totaal gedesoriënteerd en reageerden zeer gedesillusioneerd, alsof het hun allemaal niets meer kon schelen.97 55


* In het zeer liberale Israel groeit de economie al jaren vergelijkbaar met die in China. De reden is de angst in de wereld als gevolg van 11 september. De Israëli’s hebben niet alleen veel kennis van beveiliging, maar ook veel praktijkervaring! Mede daardoor groeit de economie sterk, dit natuurlijk in schril contrast met Palestina. Maar een kwart van de Israëli’s leeft désondanks onder de armoedegrens.98 In 2011 leidde dit tot veel acties. * Irak is een voorbeeld apart. Toen de VS Sadam Hoessein versloeg ging er een andere economische wind waaien. En analoog aan de Russische maffia-cultuur is het huidige Irak een schepping die uit een kruistocht om de wereld te privati seren is voortgekomen. Grote delen van de bevolking hebben hun inkomen zien halveren en zagen hoe de zorg compleet werd uitgehold.99

Twee wezenlijke problemen De inmiddels overleden Friedman zag in mijn ogen twee zeer wezenlijke problemen over het hoofd: 1. Arbeid kan zich niet vrij over de wereld verplaatsen Friedmans theorie kan in principe werken. Ook ikzelf geloof dat vrije marktwerking tot optimalisatie leidt. Het manco is echter dat arbeid zich niet vrij over de wereld kan verplaatsen. Waar multinationals alle grenzen slechten blijven die grenzen meestal dicht voor goedkope arbeid. De rijkere naties hebben al problemen genoeg met politieke vluchtelingen, laat staan dat ze hun grenzen open zouden moeten gooien voor allen die een meer welvarend bestaan zoeken: mensen die emigreren naar het land waar ze het meest betaald krijgen. Landen als de VS en Australië zijn uitzonderingen omdat ze van oorsprong emigrantenlanden zijn; daardoor laten zij meer goedkope arbeidskrachten toe. Open grenzen voor arbeid in de hele wereld zou een complete volksverhuizing over onze planeet veroorzaken, met enorme sloppenwijken rond alle steden in de wereld. Werkloosheidsuitkeringen en ziektekosten zouden onbetaalbaar worden. Bovendien is het beleid asociaal ten opzichte van veel oorspronkelijke laagst betaalden die volledig weg geconcurreerd zouden worden. Op kleine schaal gebeurt dit nu al in Europa met Polen, Hongaren, Roemenen en Albanezen (al vervullen deze goeddeels slechts vacatures die autochtonen niet willen). In de praktijk kan alleen de productie de landsgrenzen slechten, niet de arbeid.

56


2. Automatisering Een tweede kapitale denkfout is dat kennelijk niet doordringt dat de productie steeds verder automatiseert. Machines maken minder fouten en werken 24 uur per dag, 365 dagen per jaar. Daardoor zijn steeds minder mensen nodig om eenzelfde hoeveelheid goederen te produceren. En hoe moet dat dan in een wereld waar de bevolking nog steeds explosief groeit? In een wereld waar steeds duidelijker wordt dat landbouwgronden, grondstoffen en energie beperkt zijn? Welke immense hoeveelheden goederen moeten we dan produceren om iedereen aan een baantje te helpen? De automatisering valt niet meer te stoppen. Ook op het platteland zullen enorme landbouwmachines in de toekomst het werk van velen gaan overnemen. Een gigantisch probleem! Enkele voorbeelden: * In 2010 werd ik door een firma uitgenodigd om naar de modernste tegelfabriek in Spanje te komen. Ik was geïmponeerd maar tegelijk ook geschokt. Alles was geautomatiseerd. Aan één zijde stortten trucks hun grondstoffen in kelders, en aan de andere kwamen ze de bestellingen ophalen. Overal in de fabriek reden volledig geautomatiseerde, onbemande karretjes rond die de tegels ophaalden, naar opslagruimtes vervoerden, en ze van robots weer gesorteerd terugkregen om ze op vrachtwagens te plaatsten. In het enorme fabriekscomplex waren nauwelijks mensen! De enige taak van mensen was om - vanuit het kantoor - de machines te bedienen, te controleren en om onderhoud uit te voeren. Hoe moet dat nu verder? was de gedachte die mij onmiddellijk bevreesde. Hoe kunnen we in een wereld met negen miljard mensen ooit nog voldoende arbeid creëren, zodat iedereen een boterham kan verdienen? * Geheel hiermee in contrast heb ik een fabriek in het communistische deel van India bezocht waar kokosmatten gemaakt worden. In de gehele fabriek was niet één machine te vinden! Elektriciteit diende alleen om de peertjes aan het plafond te laten branden. Werkelijk alles ging met de hand! 1500 mensen vonden er werk en een (schamel) inkomen. Maar de mensen werkten er met veel plezier en ze waren trots op wat ze maakten. Misschien omdat ze nog niet wisten dat één machine wellicht ook het werk van wel 100 man zou kunnen doen. Erger nog: een machine maakt geen fouten, waar de menselijke wevers nogal eens een steekje lieten vallen…

De economische visie van Friedman en volgelingen: uitschakeling publiek domein, totale vrijheid voor ondernemers, en minimale sociale uitgaven hebben immens veel leed veroorzaakt.100 Omdat arbeid zich niet vrijelijk kan verplaatsen naar locaties waar werk is en omdat de economie vanuit zichzelf mensen overbodig maakt, deugt de visie niet. Het zijn bedenksels 57


van mensen die niet, of in ieder geval te weinig, rond hebben gezworven op de arme delen van onze aarde, zoals de immense krottenwijken en townships in veel ontwikkelingslanden, en de Oostbloklanden ten tijde van het communisme. Internationaal geldt dat de rijken al genoeg hebben. Economie moet vooral oplossingen bieden voor de armen in de wereld. Ze moet fatsoenlijk en redelijk betaald werk creëren. De theorieën van Friedman en de zijnen zijn bedenksels vanuit een ivoren toren met dramatische gevolgen voor de massa’s. En het einddoel? Los daarvan: wat is het einddoel van een ongebreideld kapitalisme? Een wereld waarin slechts enkele multinationals het leven beheersen? Slechts enkele partijen die heersen over olie, onze voeding, de kleding, de gezondheidszorg en noem maar op? Is het de snelste route richting sciencefiction? Zijn we dan allemaal afhankelijk geworden van extreem machtige ondernemingen die alles en iedereen ‘opgeslokt’ hebben? Wat is zo’n theorie eigenlijk waard, die alleen over economie gaat? Die niet gekoppeld zit aan wijsheid? Aan álle problemen die de wereld kenmerken? Het is simpel denken vanuit één vakgebied. Erachter zit een denkpatroon zoals ‘als iemand werkloos is moet hij maar beter zijn best doen om een baan te vinden’. Waar komen die banen dan vandaan? Als er maar één baan is op vijf mensen blijven er hoe dan ook vier werkloos; hoe goed ze allemaal ook hun best doen. Op een vergelijkbare manier gaat de discussie over langer doorwerken. Natuurlijk, mensen worden steeds ouder en ouderdomsvoorzieningen zijn bedoeld voor de laatste levensjaren. Maar in de praktijk zal toch vooral de markt de uitkomst bepalen. Bedrijven zitten niet te wachten op ouderen boven de vijftig jaar. Die worden er het liefst uitgewerkt. Ze willen jonge mensen die goedkoop zijn en die men nog kan sturen. Dat is geen onwil, maar elk bedrijf moet mee in de trend die alle bedrijven gezamenlijk zetten. Dat is de tendens van steeds goedkoper. Sociaal of niet. Als de werkloosheid groter is dan normaal, zijn er dus helemaal geen banen voor oudere werklozen. Dus moet het beleid erop gericht zijn dat het, als de markt daar om vraagt, veel aantrekkelijker wordt voor bedrijven om oudere mensen in dienst te houden. Maar als er een grote werkloosheid onder jongeren is verdienen ook zij een kans. Een arbeidsmarkt moet je met andere woorden sturen omdat de vraag en aanbod naar arbeid vaak niet automatisch op elkaar worden afgestemd, maar ook omdat ‘de markt’ niet uitgaat van menselijke waarden. Volgens Klein is het voornaamste doel van ‘de shocktherapie’ dat aandelenmarkten gaan reageren en beleggers aandelen van dat land gaan kopen omdat ze een (financieel) positieve economische ontwikkeling verwachten. 58


Maar in de praktijk gebeurt dit vaak niet, zoals in Argentinië en Zuid-Afrika, aldus Klein.101 Het verplaatsen van geld Maar als de theorie niet werkt zónder dat deze geldstromen op gang komen, dan is het enige economische effect van dit beleid het verplaatsen van geld over de aardbol en wel in de richting waar het meeste rendement te verwachten is! In het land waar het terecht komt creëren de dollars werk en inkomen, zoals we in ondernemersparadijs China zien. Maar elders is het resultaat allereerst veelal ontreddering waarvan de sociaal zwakkeren de klos zijn. Geld stroom daarheen waar kansen bestaan... en blijft stromen... Landen kunnen geen besluiten meer nemen over hun nationaal economisch beleid zonder rekening te houden met de beweeglijkheid van dit kapitaal. De Aziatische crisis in 1997 heeft de wereld laten zien dat zelfs de meest succesvolle landen op hun knieën kunnen worden gedwongen door een plotselinge uitstroom van kapitaal. Door allerlei geruchten verdween in 1997 binnen een jaar 600 miljard dollar uit de aandelenmarkten van Azie.102 Het gevolg was een diepe crisis. Er is internationaal overeenstemming dat de internationale gemeenschap landen die in de problemen zitten helpt. De wereld heeft geleerd van Duitsland dat men aan het begin van de vorige eeuw in de misère heeft laten zitten en waar uiteindelijk een wereldoorlog uit voort is gekomen. Maar wat hedentendage gebeurt is eigenlijk zeker zo gevaarlijk. De huidige inkomensverschillen en contrasten tussen rijk en arm zijn in haar kern veel explosiever. Deze politiek maakt miljarden mensen overtollig en daarmee straatarm, ze put de aarde uit en laat oorlogen en rampen over ons heen komen. Ze maakt dat in grote delen van de wereld mensen vrijwillig achter tralies leven en na zonsondergang niet meer buiten durven te komen. Omdat ze bang zijn. Overal waar de sociale samenleving ondergraven wordt, komen uiteindelijk ‘sterke mannen’ aan de macht. De openbare woede resulteert altijd weer in nationalisme en fascisme. Dat is een wetmatigheid en een bijzonder gevaarlijke wetmatigheid, in een wereld waar stabiliteit hard nodig is. Een groot probleem zit hem in het internationale karakter van de economie en de zeer beperkte nationale mogelijkheden om hier sturing aan te geven. De theorie van Keynes werkt nog slechts ten dele omdat bedrijven de landsgrenzen hebben geslecht, terwijl de theorie van Friedman een soort einde van de beschaving impliceert. Want een antisociaal beleid verspreidt ziektes en sociale problemen als inktvlekken over de wereld. Tendens 8 stelt bovendien dat het kapitaal van de we59


reld slechts tussen landen verschoven wordt: van de VS naar China, en morgen weer door naar India. Van Europa naar Zuid-Amerika en door naar Rusland. Die verschuiving leidt vooral tot veel onrust en onstabiliteit. In boek 6 wordt gezocht naar een alternatief.

60

BOEK 1. TENDENSEN EN DE KERNVRAAG een portie maatschappijkritiek

Recommend Documents