Bloemlezing uit de Middelnederlandse Dichtkunst

VERWI JS

Bloemlezing uit de Middelnederlandse Dichtkunst

2

N.V. W . J. THIEME & CIE - ZUTPHEN Prij~ in.' . f Il .---, cvdb . I I •! .sn

VERWIJS' Bloemlezing uit cle Miciclelneclerlandse Dichtkunst

HERZIEN DOOR

Dr. C . C. DE BRUIN

TWEEDE DEEL

TIJD TOT ± 1300 Geestelijke epiek Wereldlijke en geestelijke lieJeren Didactische poezie

N .V. W. J . THIEME & CIE - ZUTPHEN 1957

Niets ult deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotocopie, microfilm of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schrlftelijke toestemming van de uitgever .



INHOUD GEESTELIJKE EPIEK XXI. XXII. XXIII . XXIV. XXV. XXVI. XXVII . XXVIII.

Sint Servaes Legende . Leven van Sinte Lutgart . . . . Sinte Franciscus Leven Vanden Levene ons Heren Van Sente Aechte . Van Sente Brandane . Beatrijs Theophilus

1 18 55 63 85 94 114 135

WERELDLIJKE EN GEESTELIJKE LIEDEREN XXIX . XXX . XXXI . XXXII . XXXIII . XXXIV . XXXV .

Liederen van Hendrik van Veldeke . Liederen op naam van Hertog Jan van Brabant Twee Westvlaamse minnedichten Fragment van een Ars Amandi uit de Tweede Rose . Liederen van Hadewijch Mengeldichten uit de school van Hadewijch . Van onser vrouwen, een bedinghe

.

150 155 158 160 164 177 187

DIDACTISCHE POEZIE XXXVI. Historia Scolastica (Rijmbijbel) XXXVII. Spiegel Historiael XXXVIII . Der Naturen Bloeme . XXXIX . Heimelijcheit der Heimelijcheden Y.L . Strophische Gedichten A Der Kercken Claghe B Van den lande van Overzee Bronnenlijst

191 204 217 235 244 250 .

258

III

GEESTELIJKE EPIEK

xx' SI NT SERVAES LEGENDE van HE*NDRIK VAN VELDEKE

Boek 1, vs. 859

5

10

15

20

25

30

35

1410

Bennen Tongheren die wijde Waren in then tide Twee endetseventich sameninghen Die Gods loff lasen ende songhen Ende driehondert Capellen Dit hoerde ich voerwaer tellen Daer men Gods dienste in dede Mit sanghe ende mit ghebede . Die wijle dat sij wale daden, Soe waren sij wale beraden Ende haer stat stont wale in eeren Tot dat sij begonsten to verkeren Ende sij der viant vererrede Die sij van Gode verrede . Den leyden helle waerde Denen toernde seer harde, Dat der guede Sinte Servaes Soe vaste in Gods dienste was Ende God soe menghen mensche dede Genade doer sijne bede In Sinte Servaes eer ; Dat benijde hij herde seer, Want hij benijde airehande goet . Soe wie gherne wale doet, Dien laecht hij nacht ende dach, Soe wat hon hynderen mach . Des en liet hij ouch doe nyet . Dien van Tongheren dat hij ryet Dat sij Sinte Servaes woerden gram Ende woerden Gode ongehoersam . Der viant halpse schenden Ter mesdaet ende ten sonden Dat sij hoem woerden ghehaet . Sij en wisten selve om wat Dat sij Goits ane hoem vergaten . 1



40

45

50

55

60

65

70

Te samen sij ghesaten Ende der viant mit hon Die hon den raet gaff ende den sen Dat sij Gods gebot to braken . Sij dachten ende sij spraken : Wij sijn bedroeghen seer ; Onse busdome hevet sijne eer Ane desen vreemden man verloren Die hij busscop is vercoren . Eyn ellendich arme man Die onser spraken nyet en kan Die onse lant nyet en berichtet Noch slote noch burghe en stichtet Noch hoeff en wilt halden, Wat heerscapien mocht hij walden, Eyn arme wandellere, Hoem is alsoe meere Dat menten schelde als menten love . Hij en wilt nommer comen to hove . Hij wilt altoes alleyne wesen Ende altoes in sijnen boeken lesen . Hij en wilt nyet heerlijck leven Noch nyets nyet doer eer gheven . Wie mochten yemant mynnen? All dat hij mach ghewynnen Dat gheeft hij armen luden . Wat wonders mochte dat duden Off dat langhe soude weeren? Wij mochten sijns wale ontberen, Want hij en vroemt ons nyet eyn blat . Wij willenten verdryven uuter stat, Dat en doen wij nommer to vroe . Soe langhe sprack hon der viant toe Dat sijne uuter stat verdreven Ende Gode onghehoersam bleven . Dat hon der viant dat gheriet, Dat en was doer haer goet nyet : Tekst Frings-Schieb .

47 de unse lant nine berigtet heme is alse mere noch burch ne stichtet 53 dat mene schelde alse mene love. nog hof ne willet halden, 50 wat herscape mogte he walden, 61 dat gevet her armen luden . -ein arm[e] wellere? wat wunde+rs mochte dat duden 63 of dat large solde weren. 2



Hij gheeft gherne boesen raet. Doch en mochten sij die daet 75 Mit hem nyet volbrenghen, Want God en wouds nyet ghehenghen, Dat suldi weten sonder waen Als hij daer to voren hadde ghedaen Van Job, den gheduldighen, 80 Dien nyemant en mochte beschuldighen Van egheynre onstede, Soe wat dat men hem dede . Doen God des ghestade Den viant, dat hij hem schade, 85 Die God was voele ghehoersam ; Doen heme die duvel off nam Sijn ghesonde ende sijn goet, Soe ghestadich was sijn moet Dat hi doer alien die scolde 90 Niet twijvelen en wolde . Soe en dede ouch Sinte Servaes, Want sijn gheloeve stedich was . Doen die ongherechte, Die waren des viants knechte, 95 Des waren woerden in eyn, Der enghel Sinte Servaes erscheyn . Hij geboet den heilighen manne Dat hi voer van danne, All daer hij noch is, to Triecht, 100 In eynen dall scoen ende liecht, Effen ende wael ghedaen, Daer twee water tsamen gaen, Eyn groot ende eyn cleyne, Claer, schoen ende reyne : 105 Dats die Jeker ende die Mase . Beide to korne ende to grase Es die stadt wale gheleghen Ende to schepen in voele weghen, In visschen ende in ghewilden 110 Ende in goeden ghevylden, 73 he gevet gerne bosen rat .

idog ne mogten si di dat 75 bit heme nit volbrengen ; want got [nel woldes gehengen, dat solder weten ane wan -

alse [he] da vore hadde gedan 79 van Jape den geduldegen 87 sine gesunde ende sin gut so stade was sin mut 89 dat he dore alle di scolde 3



Der bester coren eerden Die ye mochte ghewerden . Des steyt die stat to maten Aen eynre ghemeynre straten 115 Van Inghelant in Ongheren, Voer Colne ende voer Tongheren Ende alsoe dies ghelijck Van Sassen in Vrancrijck Ende mit scepe die des pleghen 120 Te Denemerken ende to Norweghen . Die weghe versamenen sich all dae . Des is die stadt daer nae Gheheiten Traiectum . Daer sande God Servacium . 125 Doen Sinte Servaes die goede Mit gheisteliken moede Des enghels boetscap vernam Die hoem van Gods weghen quam, Dien hij decke ghenade bat, 130 Doen ruymde hij Tongheren die stat Mit eyn deyll sijnre holden Die hem voighen wolden Ende hem waren ghehoersam . Als hij doen to Triecht quam 135 Die ghenadighe Sinte Servaes Die God alre lief ste was, Daer was hij alsoe gherne. Daer hadde Sinte Materne Eyne Capelle doen werken . 140 Daer bleyff hij by der kerken, All dae sijn monster nu steyt, Daer noch die strate voer gheyt. Vanden heiligen vader Sinte Materne Wille ich uch segghen gherne 145 Cortelike eyne waerheit, Want hij eerstwerf die cristenheit In Gallia stichtede Ende die busscopdome berichtede, Colne ende Tryere, ende also gelike van Sassen to Vrancrike, ende bit schepe di des plegen, 120 to Denemarken ende to Norwegen .

4

di wege si samenen sich al da . des is di stat dar na geheiten Traiectum. dare sande got Servatium . 1.25 Du sente Servas die gude

150 In Sinte Peters eer Ende Tongheren in Sinte Marien namen . Die drie berichtede hij al tsamen Mennich jaer ende menghen dach . Doen hij der alle drie plach, 155 Doen was sijne ghewoenheit Als hij daer in tusschen reyt Van Colne tot Octavia, Soe bleyff hij onderwijlen dae Te Triecht voer den berghe . 160 Daer nam hij herberghe . Want hi deckwijle voer die vaert, Hi vercreych dat daer gemaect waert Eyne kerke ende ghevryet Ende den apostelen ghewijet . 165 Doen buwede Sinte Servacius Bi dat ghewijede Gods huys Herberghe ende eyne celle Ende eyne cleeyne Capelle Ende eyne cluse daer hij in lach, 170 Daer hij nacht ende dach Gode diende mit trouwen Ende Sinte Marien Onser Vrouwen Inder selver eynode . Hij nam sijn armoede 175 Herde verduldelike . Hij wolde Gods rijke Daer mede erwerven, Als het queme aent sterven,

Dat God heme hulpe dede. 180 Hij was stedich ane sijnen gebede ; Des hadde 1) gheruym ende stade . Heme rouwede luttel der scade Dat hij van Tongheren was verdreven . Hij hielt sich ane dat reyne leven, 185 Als hoem der heilighe gheyst gheriet . 1) Van Es stelt voor hadde hij to

171 Bode dinde bit trouwen endue sente Marien unser vrouwen in den einode. he nam sin armode 1.75 vele gutlike .

lezen . he wolde godes rike dar in erwerven, aiset quame ane dat sterven, dat got sin ware name 180 ende hemre to helpen quame .

5

Hem en stont sijn herte nyet Tot werrentliken roeme . Hij en wolde sijn busdome Doch nyet mit alien begheven, 190 Maer hij berichte alle sijn leven In eyns busscops staet. Den waren Gode hij decke baet Voer die van Octave, Dat hij hon vergave 195 Dat onrecht ende die misdaet Dat sij veronwerden sijnen raet . Aldus was der Gods knecht In sijnen dienst voele gherecht, Dat hij des nyet en vergat . 200 Hem luste des to bat Dat hij Goids ghenade soechte, Want hij was uut den gheruechte Ende uuten ghedranghe . Dat heerde hij alsoe langhe, 205 Den gheysteliken arbeyt Dat heme God sijne verholentheit Liet verneemen teynre stont . Dat dede hij sijnen vrienden kont Alsoe balde als hijt hadde vernomen : 210 Dat Attela soude comen, Der Hunen coninck, die heere, Eyn heyden errere, Mit groter heer cracht, Die altoes teghen Gode yacht ; 215 Dat God des ghestaden wolde Dat hij gheyselen solde Die ongherechte keerstenheit Doer der lude boesheit; Dat was over alle Gallia, 220 Tongheren ende ouch anderswae

199 dat he des niwet ne vergat . 200 heme ne luste des di bat dater godes genade suchte ; want he was ut den geruchte ende ut den gedrange. dat leiter also lange, 205 den geistlik en arbeit, 206 dat heme got sine verholenheit 6

209 alse schire alse het hadde vernomen ; 210 ddat Etzel[el solde komen, der Hunen koninc, de mere, ein heiden irrere, bit migeler herecragt, de altos weder gode vagt ; 215 dat got des stafden wolde 216 dat he geiselen solde .

Die waren onghehoersam . Doen dat der heilighe man vernam Sinte Servaes die ghetrouwe, Doen hadde hijs groten rouwe . 225 Sijne boden hij doen sande Mit brieven achter lande Om den anxte ende doer die noet . Den heilighen luden hijt ontboet, Den goeden ende den gherechten, 230 Dat sij daeromme dechten Ende haer ghebet daden Ende vlyteliken baden Haren God ende sceppere, Oft in sijnre ghenaden were 235 Dat hijse beschermen wolde Ende hij hon sijne holde Ghenadelike liet ghewynnen In die eer sijnre mynnen . Doen Sinte Servaes, die gherechte, 240 Die getrouwe Gods knechte, Vermaent hadde alsoe, Doen woerden sijs alle vroe Wijde achter lande Daer hij sijne boden sande, 245 Sinte Servaes die goede . Doen waert hon des to moede, Doen sij die reden vernamen, Dat sij alle to gader quamen Gode to eeren ende to roeme 250 Ende ouch den busdome Te Troys, dat hiet doen Treckaes . Daer quam die goede Sinte Servaes Ende teghen hoem in Goids namen Die heilige busscopen alle quamen 255 Die doe waren in Gallia Over verre ende over na Beide Dutschen ende Walen . 238 in di ere siner minnen. Du sente Servas ,de gerechte 240 di getruwe godis knegte gemanet hadde also, du waren sis vele vro wide achter lande, darer sine boden sande,

245 sente Servas der gude 252 [dare quam der guile sente Servas] ende integen heme in godes namen 254 [di heilege biscope alle samenl 7

260

265

270

275

280

Ich en weyt nyet recht der talen Wie mennich busscop dat daer waer, Monicken ende clusenaer, Voersten ende heeren, Die myndere mitten meeren, Gheleerde ende ongheleerde, Werrentlike ende bekeerde, Derre quam soe voele to samen Die ghedoupt waren in Cristus namen . Daer was wael mennich man Die nyet en wiste nochtan, Wat beduden soude die vaert, Tot dat hon gheseyt waert Armen ende riken, Hon allen even ghelike Die daer doer God waren comen . Doen sij die meer hadden vernomen, Die meer, die alsoe starck was Die hon seide Sinte Servaes, Die heilige ende die getrouwe, Doen hadden sijs groten rouwe Ende waren in sorghen Beyde avont ende morghen Ende vroech ende spade . Doen woerden sij des to rade,

Beide arme ende rike, Dat van hon alien eyn yeghelike 285 Vaste werven solden Om to vercrijghen Gods hulde Openbaer ende stille Ende des vleysches boesen wille Vanden herten solde snijden 290 Ende solden voertmeer vermyden 267 da was vele manech man ende waren in sorgen de nine wiste noch dan 280 den avunt ende den morgen, vru ende spade. wat duden solde di var du worden si des to rade, 270 went et hen geseget wart, arme ende rike amen ende riken dat si alle gelike alien geliken, d! daze ~dore gode waxen komen . 285 vaste werven sodden umbe godes holde, du si hadden vernomen 275 dat mare dat so start was, dat hen segede sente Servas, de heilege ende de getrouwe, du hadden si's groten rouwe

8

openbare ende stille, ende des vleisches bosen wille van den herten solden sniden, 290 ende vort mere miden

Alle sondelike seden Ende eeren Gode daer mede Ende kuysschelike leven, Dat hon God woude vergheven 295 Haer sonden ende haer mesdaet . Daer nae vonden sij in haren raet, Als hon der sen quam van Gode, Dat sij to Romen eynen bode Tot Sinte Peter wouden seynden 300 Off hij mochte wederwenden Gods gramscap ende sijnen toren . Daer toe waert Sinte Servaes vercoren, Die heilighe ende die mere, Dat hijs bode weer . 305 Want der goede Sinte Servaes Der alre eerste was Den der Hunen heer vaert Van Gods weghen condich waert Ende dient God liet verstaen, 310 Soe docht hon alien goet ghedaen, Den heren, die daer waren comen, Diet van Gods weghen hadden vernomen, Dat hi die boetscap dede Ende Gode genade bede 315 Voer die ander alle gemeyne . Sy wisten hoem soe reyne Dat sij to then stonden Gheynen man en vonden Die bat daer toe gheteme

allen sundeliken sede ende even gode dar mede ende kuschelike leven dat hen got wolde vergeven 295 here sunden ende here misdat . dar na vunden si den rat, al-se hen der sin quam van gode, d-at si to Rome einen bode to sente Petere wolden senden, 300 of he mochte erwenden godes gram ende sinen toren . dar to wart sente Servas erkoren, de heilege ende de mare, dat he's bode ware ;

305 want der gude sente Servas der aller ereste was deme der Hunen herevart van Bodes halven kunt wart ende deme't got dede verstan . 310 so duchte hen allen gut gedan, den heren di da waren komen, di et van gode hadden vernomen, dat he di bodescap dade ende Bode genade bade 315 yore di andere al gemeine . si wisten heme so reine dat si tut den stunden negeinen man ne vunden de bat dar to getame 9



320 Ende den God bat verneme Dan Sinte Servaes mit namen . Des baden sijt hoem alle to samen Wel ghenadelike, Beide arme ende rijke . 325 Doen aldus die roemsche vaert Op Sinte Servaes gheleyt waert Ende daer toe was vercoren, Doen hadde hijs wel gerne ontboren, Nyet doer sijnen arbeyt, 330 Maer doer der lude boesheit Die moeste werden ghewroken. Dat voer was ghesproken, Dat dacht hij dat moeste wesen, Dat sij nyet en mochten genesen 335 Noch werden gheheylet, Die daer waren verdeylet Ten vreyseliken valle . Maer doen sijs baden alle, Die gheystelike ghenote, 340 Die cleyne ende die grote, Dat sijs nyet en wouden ontberen, Doe en woude hijs nyet langher weeren . Hi was wijslike bedacht Ende sprack : „Ich doens mijne macht, 345 Soe ich alre beste can, Maer hi is mennich heilich man Die beter weer daer toe . God onne mich dat icht soe wale ghedoe Mit salicheit ende mit synne, 350 Maer doch eer ichs beghinne Dat ich mich ghereyde ane die vaert, Soe moet dat bussdom sijn verwaert Te Colne bij den Rijne ." Dat hiet doe Agrippijne . 355 Doen was eyn boese busscop da Ende was gheheiten Effrata Die onrechts gheloeven was . Van denen sprack Sinte Servaes : „Ich wille ommer soe lange letten, 320 ende den got bat vername dan sente Servase bit namen. des baden si heme alle samen vele genadelike, 10

325

bekie arme ende rike. Du di romisahe vart up sente Servase geleget wart

360 Tot dat wij heme ontsetten Die soe valsche is utermaten . Solde icken achter mich laten Wercken sijne boesheit, Soe verloer ich alle mijnen arbeit . 365 Nu ghij wilt dat ich sij bode, Soe weert dompheit dat ich Gode Ende Sinte Peter yet voele bade Off ich alsoe ovel dade Dat ich sulck onrecht wolde sparen . 370 Ich wille alre eerst daer varen Ende den droeghenaer verdrijven. Hi en sall nyet busscop blyven, Die den luden onrecht leert Ende die keerstenheit verkeert 375 Alsoe voele als hijs mach ghedoen . Hij weder spreket Jhesum Cristum filium Dei, Dat hij God nyet en sij Ende onser alre verloessere . 380 Dat spreect der droeghenere Openbaer ende onverholen . Dit en wilt God nyet meer gedolen. Nyemant en sal sijnre sconen . Men sal hoem to rechte lonen 385 Nae sijnen boesen werken, Die eyn viant is der kerken Ende die die valschheit breyt, Daer hi dat volck mede verleyt Mit boeser heresien. 390 Solde hij by ons ghedijen Des mochten wij ons voer Gode scamen ." Doen loefden sijt alle to samen Dat men Effraten verstiete Ende menten nyet meer en liete 395 Dat busdom nyet langer verwaren . Doen lieten sij Sinte Servaes daer varen, Den salighen Gods holde, Ende mit hoem die hij wolde . Doen dat alsoe ghesloten was, 400 Dat der gode Sinte Servaes Danne to Colne soude varen Mit eynre gheisteliker scaren, Mit vierthiene ghesellen, 11

Die ich uch wille tellen 405 Cortelike ende schier: Daer was eyn busscop van Triere, Der heilighe Sinte Maximijn, Van Arle Sinte Valentijn, Ende van Straesborch Sinte Amant, 410 Eyn heilich busscop wale bekant, Ende van Spiere daer by Eyn heilich busscop, seet men my, Ende van Wormtze Sinte Victoer Die beseten heeft den choer 415 Des hiemels waerlike, Ende daer was uut Vranckrijck Van Riemen Sinte Dyostolus Die wael chierde sijn Gods huys, Ende van Sans Sinte Severijn 420 Die wale daer mede mochte sijn, Van Azor Sinte Valeriaen, Van Troys Sinte Octaviaen, Van Bacherach Sinte Justijn Die Gode wolde ghehoersam sijn, 425 Sinte Eligius van Amiens, Sinte Dyapotus van Orliens . Dit sijn der vierthiender namen Die alle voeren to samen .

Die vijfthiende was Sinte Servaes 430 Die honre alre leydsman was . Doen die Gods holden Quamen daer si wesen wolden Tot Colne, totter heiligher stat, Daer sij Sinte Servaes bat 435 Om to verdrijven Effratam, Groet volck daer teghen hem quam, Die priesterscap nyet alleyne, Maer die voersten alle ghemeyne Ende ander volck vanden lande, 440 Daer Sinte Servaes nae sande, Dien des arbeyts nyet en verdroet . Die Consielie waert daer herde groot Vanden luden, doen sijt vernamen . Doen sij alle to samen quamen 445 Ende namen haren raet Ende mercten die mesdaet, Beide arme ende rike, 12

Doen rieden die somige sekerlike, Dat men Effraten gave vrede 450 Ende vername sijne rede Die der bedriegher was . Dat wedersprack Sinte Servaes : ,,Men saelt anders aen vaen . Effrata es soe ghedaen, 455 Wolden wij beghynnen Hoem aen to spreken mit mynnen Ende vriendeliken hoem vledighen, Hij soude ons alien bedrieghen Mit menghen valschen orconde, 460 Doer to sterken die sonde Ende onrechte beduden, Dat hi die domme lude Daer mede solde verkeren Ende den scade ermeeren. 465 Wolden wij hoem ouch dwinghen Tot cristeliken dinghen, Soe wale kenne ich sijnen aert, Sijn boese herte is soe haert: Hij soude schier maken toren, 470 Dat onsen arbeyt weer verloren . Hi is van sulken moede : Mit ovele noch mit goede En mochten wijs nyet bekeeren Noch keersteliken gheleeren . 475 Hij spreect ongheloevighe woert . Ende daer aff hebbich soe voele gehoert :

Hi en es gheyns vreden wert, Die rechten ewe nyet en begheert Noch egheynre caritaten, 480 Die der heiliger Trynitaten Niet en wilt ghel oeven Ende Jhesum wilt beroeven Ende seet dat hij nyet God en sy Ende wederspreect Corpus Domini . 485 Dat willich helpen wreken Ende wille daer teghen spreken Dat hij nyet busscop en salt sijn, Volghens mich die brueder mijn ." Noch seide voert Sinte Servaes 490 Dien dat onrecht leyt was : ,,Desen valschen Effratam 13

Die Cristus is onghehoersam, Dien verdeyle ich mit Gods recht, Want hi is des viants knecht . 495 Dien hij wale ghedienen kan, Es hij wij f f of to man, Dien willich ervolghen Ende wille hem sijn erbolghen, Dien moghen wij wale tellen 500 Van sijnen gesellen Ende mit hem sijn verstoten Ende mitten vianden, sijnen genoten, Die God van hiemelrijck verstiet Ende these seer vallen liet 505 In dat affgronde neder." Doe en sprack daer nyemant weder Teghen Sinte Servaes woert ; Sij hadden alle wale gehoert Dat sijne reden gherecht was . 510 Doen verwan Sinte Servaes Mit Gods hulpen alleyne Dat die ander alle ghemeyne Des over eyn ghedroeghen Mit gheisteliken ghevoeghen, 515 Dat der boese droghenere Wale mit recht verordelt weer Van sijns selfs woerden . Doen sij dat ghehoerden Dat hij Jhesum wedersprack, 520 Dat was hon alien onghemack . Alse dat ghesproken was, Soe volleynde Sinte Servaes Daeromme dat hij daer quam : Hij ontsat Effratam 525 Sijnre busscopliker eeren Mit ordel alle der heeren, Der busscoppen die doen waren dae Ende der andere heeren daer nae Mit amen ende mit riken. 530 Het was hon someliken Herde seer teghen den moet ; Der gheloeve en was nyet goet . Nu verneemt voert bat: Doen sij volbracht hadden 1) dat, 1) Hs. hadde. 14



535 Den ghewaren God sy baden Dat hijse wolde beraden, Want hij alle herten kende, Dat hij hon eynen busscop sende, Sulken die heme beteme 540 Ende den luden recht bequeme Ende die sij conde gheweghen . Ouch deden sij daer teghen Haer vasten ende haer vyere . Des gheweechde hon God schier 545 Mit vaderliker mynnen . Servacius brachter hon ynne Dat die goede Sinte Severijn Haer busscop soude sijn, Want Onse Heer alsoe wolde . 550 Doen waert die Gods holde Erhaven in die selve stat, Dae Effratem was aff ghesat.

Boek II, vs . 2049-2122 Van sinte Servaes is ons bleven Menghe goede dinck bescreven . Dat is ons wale kondich Dat eyn goet keyser Heynrijch 5 Sinte Servaes seer eerde Ende sijnen vlijt daer toe keerde Tot sijnen dienst alle sijn leven, Want God hadde hem ghegheven Den sen ende den goeden wille 10 Openbaer ende stille Dat hij hem was soe dienstacht . Der wille meerde hoem die cracht Beide stille ende overluyt . Des loende hoem die gods druyt 15 Dat hijne hadde uutvercoren Allen heiligen busscopen to voren Te heeren ende to patrone . Des hadde hij dat to lone Dat hijne decke gheneerde 16 allen heilegen biscopen to voren to heren ende to patrone .

des hadder dat to lone dat here dekke generede 15



20 Die sijnre hulpen gheerde . Dat hadder wale bevonden Te voele menghen stonden, Daer hi in groter vreysen was, Dae hoem verloeste Sinte Servaes . 25 Dat wiste der keyser wale voerwaer . Doen stichde hij to Goszlaer, Die selve keyser Heynrijck, Eyn goids huys herde eerlijck Als men noch wale syet. 30 Provonden hij daer toe beriet. Die stat die wolde hij vryen ; Dat goids huys dede hij wijen, Der keyser voele gheheer, In tweer apostelen eer, 35 Sinte Jude ende Symoens, Ende ouch sijns patroens, Sijns heeren die der deerde was, Die genadighe Sinte Servaes . Den dryen dede hijt wijen to samen 40 Dat gods huys, in haren namen . Aen Sinte Servaes stont sijn moet, Want hij dede hem mennich goet . Aen heme hadde hij groten troost, Want hijne decke hadde verloest . 45 Hij was sijns herten liecht . Sijne boden sande hij to Triecht, Te Sinte Servaes houft stat . Sijnen broederen hij des bat, Den proeste vanden cloester, 20 dar siner helpen gerede. in twer apostelen ere, dat hadder wale bevonden 35 Iude ende Symonis, to vele maneger stunden, ende ouch sins patronis, da he in groten vreisen was, sines heren de der derde was, da heme erloste sente Serva s . de genedege sente Servas . 25 dat weste der keiser wale vorwar . den drin widement alien samen du stigtede her to Gaslar, 40 dat godi's hus in horen namen. de selve keiser Henric, ane sente Servase stunt sin mut, ein Bodes hus harde herlic, want he dede heme manech gut ; alse men noch da wale siet . ane heme hadder groten frost, 30 provenden he dar to berit, want hene decke hadde erlost. rike ende gude, 45 he was sines herten iigt . bit geistliken mude . sinen bruder en he des bat, di stat di welder vrien, to sente Servases hovestat. dat godis hus deder wien, sinen bruderen he des bat . de keiser vele gehere, den profste van den clostre, Y6

50 Den deken ende den coster Ende den broederen al to samen, Ter eeren Sinte Servaes namen, Ende alien sijnen holden Dat sij heme senden wolden 55 Van Sinte Servaes gebeyne, Des confessoers ende busscop reyne, Te sijnen nuwen werke, Te verchieren sijne kerke : Hij woldet gherne eeren 60 Ende sijnen loff vermeeren Den heilighen Sinte Servacium . Dat woude hij ommer gherne doen Die wijle dat hij mochte leven . Sij en doerstens hem doch nyet gheven . 65 Dat was hem leyt doen hijt vernam . Te Triecht hij doen selver quam In corten tijden daer nae . Hij werff aen die heeren dae Dat sij ghedroeghen over eyn 70 Ende gaven hem dat kynne beyn Van Sinte Servaes, sijns heren . Der keyser dede hem ter eeren Eyn gulden houft werken Te troeste sijnre kerken . 50 den deken ende den costre sente Servacion . ende den bruderen alien samen -dat wolder immer gerne don te eren sente Servases namen -di wile dater mugte leven . allen sinen holden, sine dorstens heme idog nit dat -si heme senden wolden geven, 55 sente Servases gebeines, 65 dat was heme leit du heat des heileges ende des reines, vernam . to sinen nuwen werke, to Tricht he du selve quam to zirene sine kerke . in corten tiden dar na. he woldet gerne eren he warf ane den heren da 60 ende siren lof ermeren dat si gedrugen over ein

17

XXII LEVEN VAN SINTE LUTGART Tweede Boek A vs . 1-196 I. T prologe

Nu hebbic u met waren warden En deel der viten van Lutgarden Verclart, gi heren ende vrowen, Daer is in mi to 1) goeder trowen 5 Gepinet hebbe al sonder wanc Te houdene al den selven ganc In didsche, ende in den selven wegen Te gane, die is vant geslegen In din latine yore mi . 10 Nu hebbic van der maget vri Geseget hoe si wart geboren Ende oc van Gode sent vercoren Te sire graciliker 2) minnen ; Oc hebbic u wel doen bekinnen 15 Hoe site Milen wart begeven; Ende hare wel gerakde leven, Dat si daer leidde, hebdi gehoert .

20

25

30

35

Nu salic u vertrekken voert, So is dat cortelingest mach Volbrengen, wis si sider plach T Aiwires, daer si lange sent Wel virtech ijar och daer omtrent Met groten eeren droch abijt . Nu bidt, gi alle die hir sijt, Wat uwer es grote ende clene, Te Gode, dat hi mi verleene So claren sin met sch onre spraken, Dat is u moge cont gemaken Wel menech schone exempelkin, Dat staet noch daer in dat latijn Bescreven van der vrowen viten, Warbi dat is mi moge quiten Van din gelove dat is dede Ende daer is bant mi selven mede In dat begin van desen werke.

1) Van Veerdeghem leest : mire. 2) Hs. gracililiker .

18

Mar wonder sie is ende merke An selke liede die is weet ; Ic siese comen so gereet, Daer men van ouden ijeesten singer, 40 Oc daer men voert die sagen bringer Van wigen och van tavelronden, Daer wilen eer hen onderwonden Te dichtene of die menestrele, Die consten wel met selken spele 45 Die riese lokken ende taenen, So dat si wars hen daden waenen . Mar wonder hevet mi van desen Warumme si so gerne lesen Van ouden sagen dat gedichte, 50 Ende oc geloeven also lichte Din logeneren die se tellen, Daer si hen gerne met gesellen, Ende andre goede exempelkine In didsch, in walsch ende in latine 55 Bescreven achter laten bliven . Mar die die oude bourden scriven, Si swegen bat, dat seggic hen ; Want is dis wale seker ben Dat si mesdoen sere utermaten 60 In din dat si den lieden laten Die loegene horen over waer Van dingen, die si tellen daer . Ene 1) andre pine hen van minnen Te telne, die wel lettel kinnen 65 Och weten wat die minne si; Dengenen seggic weder : spi! Dat si van minnen dorren spreken Die loes baraet ende arge treken Bedekken metter minnen name, 70 Daer beide lachter ende blame Af comet ende menech leet Dengenen, die dat ommecleet Van derre minnen willen dragen . Nochtan sie is so wel behagen 75 Van derre truffen selken doeren Dat rimen, dat sijt gerne horen. Die hiraf spreken, sonder waen, 1) Van Veerdeghem wil bier, en in vs . 89, Ene in Ende verbeteren . 19



En hebben noch nit wel verstaen Noch in hen selven nit ne kinnen 80 De vriheit van gerechter minnen: Want Gode minnen, dats allene Gerakde minne ende el negeene . Die Gode minnet sonder wanc Met goeder herten ende stranc, 85 Hem pinet houden goede seden Getrowelic in alien steden, Dat es degene die so levet Dat hi den prijs van minnen hevet . Ene [l . Ende?] andre sijn die achemeren 90 Die loegene ende so pareren, Die si van wonderliken saken Na haren wille selve maken, Dat si kaitiven ende riesen Doen haren tijt dar met verliesen : 95 Daer doen si stomme beesten spreken, Daer doen si simmen speren breken, Daer doen si rammen messen singen, Din esel dansen ende springen, Dat hem wel qualic vugen soude, 100 Wart dat hi dis it plegen woude, Na dat sijn wesen ons betoeget ; Mar die din esel meer verhoeget, Och die hem meer ambachtes gevet Na die nature, die hi hevet, 105 Dan eenen sac ter moelen dragen, Met rechte mach hijs hem beclagen . Mar bi din esel, die nit el En can gedoen, noch ander spel Betogen dan nature hem leeret, 110 Die alle dinc to pointe keeret Ende allewege en esel blivet So wat dat men van heme scrivet ; Ende oc bi andren beesten mede, Die altoes houden haren sede 115 Din hen verleenet die nature, So provic u dat creature En was gemaket nie en geene So doer alse es die mensche allene : Want hi sijn wesen meer onschonet 120 Met quaden werken, die hi tonet, Dan andre dire ende andre beesten, 20

Die der naturen bat geleesten Na haren wesene hare werke, Dan selke menschen, als is merke 125 An harre wisen, doen de hare ; Dit togt hem selven oppenbare . Die dan van beesten scriven woude, Hem selven tirst hi noemen soude, Na dat mi dunkt in minen wane ; 130 Want die hem rimen pijnt to slane Van stommen diren ende trachten Van hen dis si wel lettel achten, Och die hem pijnt met schonen warden Te dichtene it van din luparden, 135 Van simmen ende cokatrisen Ende andren beesten, die daer bisen Beide achter bossche ende achter heiden, Ende andre goede besechheiden Verroekelosen al die wile 140 Dullic om sos gedane ghile, Mi dunke dat hem wel betaemt Dat hi oc beeste si genaemt; Mi dunket hi wel een cornut ; Want alse hi heft gesegt al ut, 145 Soe nes mar scheren ende schop Al daer hi heft gemuset op. Mar die daer sagen van den diren En roeket nit, welt hi bekiren An een gedichte sinen moet 150 Dat vromelic es ende poet, So come sitten hir bi mi : Die vite van der maget vri Lutgarden, welt hi hem gesellen Met mi, die sal is hem voltellen ; 155 Daer sal hi mogen vinden in, Opdat hi willet sinen sin Daertoe bekiren, die bispele Van prise goet ende dire vele, Opdat hi vrudt, die selen comen 160 Te baten hem ende oc to vromen . Ic seggu wel in wat maniren : Welt hi den sin daertoe bekiren So dat hi moge al ut verstaen Mijn dicht, hi mages bate ontfaen ; 165 En can hi dis gedoen nit wel, 21

So radic hem dat hi it el Ga suken, dat hi moge lesen ; Want over eene lesse wesen Ende nit onthouden dat men seit, 170 Dat es verloren arbeit . Ware imen oc die nit ne rochte Mijns rimens och nit goet en dochte Mijn dicht, dat is hir nu bedide, Dengenen badic ende riede 175 Deen van den tween : och dat hi swege Al stille, och dat hi ginge en wege Al sonder beiden sire verde, Daer hi dengenen nit ne derde Met sire nosen, die hir sijn 180 Versament,om die tale mijn Te horne die is seggen sal. Nu motu geven Got geval, Dat gi se motet so volhoren Van buten alle metten oren, 185 Dat si int herte binnen blive Ende ewelic daerin beclive, So dat si drage vrocht daerbinnen . Nu sal is moten saen beginnen Dat ander deel van desen werke . 190 Bidt Gode dat hi mi gesterke Ende oc gewege in dese vart! Daertoe so mote mi Lutgart, Die maget edel ende goet, Verleenen gracie ende spoet 195 Dat is met eeren ende vromen Des werkes mote al over comen . Anmen . B vs. 1217

1824

VI . Hoe si begerde wesen versekert van haren levene ende hoe si daera f versekert wart 1) .

Men mach hir horen wonder groet . Hoe Got, die alle dinc geboet, Was ere maget onderdaen . Die wel to rechte welt verstaen 5 Dat is hem segge, hi mach bekinnen 1) Hs . wrart .

10

15

20

25

30

35

40

45

Die vriheit van gerechter minnen . Daer minne int herte es wel bedegen, Daer plegt si gerne toe gewegen Van alre baten groet gewin Der silen daer si wont in . Dat comt bidie, alsic u seide, Dat Got met sire almechtechheide Hem selven onderdanech gevet Der silen, die in minnen levet . Dat provic bi Lutgarden wale, Die sonder alle wedertale Beide also vaste ende also stranc Met harre starker minnen duanc Den hogsten coninc, onsen Here, Dat si van hem ilanc so mere In gracien wart op verheven, Ende oc ilanc so eer gegeven Wart hare algader dat si sochte ; Want hijs onsseggen nit ne mochte, Noch ave breken met gewoude Der minnen, dat si hebben woude. Nochtan so schinet meere wonder Dat si, die Gode brachte al onder Met hare krachtechliker minnen, Noit dogt in hare en wilde kinnen, Noch nimene horen prisen mede Dis goedes iwent dat si dede ; Mar alle wile ende alle wege Hilt si har selven over trege, Ende over slap ende ongerakt; Oc hevet si altoes besakt Dis goedes, dat men sach an hare . Mar och si vol van sonden ware, Was si altoes in groten sorgen ; Want si wel wiste dat verborgen Den Godes ogen dine engeene Ne mochte sijn no groet no cleene, Die men in dese werelt doet . Dis was bevaen die maget goet Met groten vare in allen stonden : Si duchtte dat se om hare sonden Die goede Got vertuschen mochte, Waert dat hi binnen wel besochte Har herte, daer si binnen droch 23

50 Dat haren sinne meest verwoch . Mar doe die magt van hogen prise Geweset hadde in derre wise In groten vreesen lange stonde, Ende in har selven nit ne conde 55 Gevinden it, dat haren moede, Of cleene of groet, in staden stoede, Began si suken enen raet Warbi si enech toeverlaet Vercrigen mochte, dat se sachte 60 Te troste ende oc to rasten brachte . Din raet si hevet vonden saen ; Ic sal u seggen hoe gedaen : Op eenen nameliken dach Daer si in kniegebede lach, 65 Began si bidden ende manen Al suchtende met groten tranen Din hosten 1) coninc, onsen Here, Dat hi die vrese, die so sere Verloed har herte, al ave leide 70 Ende oc verleende sekerheide Der silen binnen, dat si lise Ten eweliken paradise Na desen live soude comen : Dos mochte sijn hare al benomen 75 Die grote vreese ende anders nit. Mar eer die maget denen schit Ende eer si kirde van der stat Aldaer si dis to Godes 2) bat, So es si worden wel in hogen 80 Meer dan u imen soude mogen Geseggen wel met didscher spraken; Want daer si lach metterre saken Onledech ende bat to Gode, So quam gevlogen een sijn bode 85 Van boven uten hogen trone, Ic wane het was en ingel schone Die hare brachte selc salut, Daer si es mede comen ut Der vreesen groet, daer si tevoren 90 Af hadde commer ende toren Gedoget ende groten vaer; 1) Van Veerdeghem : ,,1 .

24

hogsten ." 2) v. V. : „1 . Gode ."

Ende alse comen was aldaer Die bode, sprac hi ende seide: ,,Lutgart, die Godes mogentheide 95 Si motu eewelic gesterken In dogden ende in goeden werken! Ic ben hir comers, want is weet Dat gi gedoeget hebbet leet Van vreesen, die u heft gedert 100 Wel lange; want gi sijt ververt Van din dat gi nit wel en kinnet, Alsi dat gi nu Gode minnet Met starken wille ende oc met vrien, Wartoe die minne sal gedien ; 105 Want dikke siet men, die wel sere Van irsten minnen onsen Here Dat si hen laten so vertregen Dat si ne conen nit volplegen Der Godes minnen, daer si in 110 So wel hen proeveden int begin ; Daeromme onssiedi dat van din Oc die gelike u mach geschin. Mar sijt terasten, maget schone ; Die hogste coninc van den trone 115 Ontbiedet u dat hem so wale Becomt u lever altemale Ende oc u wesen, dat hijt al Te goeden inde brengen sal . Dit heft hi u ontbeden 1) nu ; 120 Dis danket hem, dat radio u ; So mogdi oc wel gerne, want Gi selet iegen din viant Met sire helpen vechten sege . Nu blijft to Gode, is vare enwege ." 125 Doe dese wart gesproken waren, So es die bode en wech gevaren Tin schonen paradise wert . Die maget, die so was ververt Tevoren, doe si dat verstoet, 130 Vant si getrostet haren moet, So dat si an din selven tide Stont op in hogen ende blide, Ende oc gepaiset harde wale ; 1) v. V. : „1 . ontbocl en". 25

Want se dis Godes boden tale 135 Terasten hadde weder brachtt Tin tiden ende wel gesachtt Dat ongemac van harre smerten . Dis dankde si met blider herten Ende oc met vren wille sere 140 Den riken coninc, onsen Here . Mar doe Lutgart, die maget fijn, Geweset hadde en stukkelkin Getrostet wel in derre wise, Began si peisen weder lise, 145 Dat si versekert nit ne ware Tevollen gnoch, noch van din vare Geheelen troest en hadde nit An dat gelof, dat hare onthit Die ingel, die to hare quam, 150 Dis si daer ane exempel nam, Dat die nature es also cranc Van alien menschen, even lanc Dat si in dese werelt leven, Dat sonder vallen ende sneven 155 Nimen in dese werelt wijt En can volleven sinen tijt, Noch din volbrengen so, dat hi Der Godes hulden seker si ; Daer omme wart die maget wert 160 Tin tiden weder so ververt Dat si din troest van daer tevoren Saen hevet weder al verloren . Van irst began si weder duchten Ende oc din suaren pas ontfruchten 165 Van dire wreeder Godes wraken, Daer si moste emmer toe geraken, Wart dat die sile so met sonden Teijoncst besmettet worde vonden, Dat si der wraken werdech ware. 170 Dos bleef die maget noch in vare Tote an der stout dat quam die bode Gesendet weder daer van Gode Op ene wile, al daer si sat Ende al ineen to Gode bat 175 Dat hi noch bat van derre saken Har herte wilde seker maken . Al daer die bode was gestaen, 26

So sprac hi toter maget saen : ,,Lutgart, is ben hir weder comen, 180 Want is wel hebbe noch vernomen Dat u mijn troest, din is u gaf, En hevet nit doen comen of Der groter sorgen, die gi claget Dat gise int herte binnen draget . 185 Mar sidermeer dat mine wart Nit wale en connen u, Lutgart, Gegeven sekerheiden gnoch, Noch trostes oc na u gevoch, So segget mi wat ende hoe 190 Gi selve willet dat is doe Warbi gi moget sijn verwert Van dire onrasten, die u dert ; Ic saelt volbrengen, canic, dan ; Ochtic u selven wale en can 195 Te rasten dan gebrengen nit, Lutgart, so mikket ende sit Win gi begert dat boven mi Van derre saken bode si Tote u ; hi salet emmer wesen." 200 Doe sprac die bode noch mettesen : ,,Hir es in desen closter binnen, Die Gode met gerechter minnen Gevestet heft in haren moede, Ene edele nonne ende eene goede, 205 Dat es van Raevie ver Marie ; Wildi, Lutgart, dat si u lie Dis selves oc dat is u seide, Si saels u lien sonder beide; So hebbedi van tueen orconden 210 Hir of die warheit ondervonden . Dos mogdi werden oppenbare Ontcommert van din groten vare Din gi noch Gode alteenen claget ." t Ai,, here", wedersprac die maget, 215 ,Wat holpet dat gi dis gewoeget Marien, die har herte voeget So simpellic an onsen Here, Dat men ne can no min no mere Vergronden noch genemen ware 220 Hoet tuschen hem staet ende hare . 27

Si es so schamel 1) ende bloede Dat si mi soude onttekken noede Des iwent ochte cundech maken; Al wiste si van derre saken 225 Al uten gronde die warheide, Ic wane sijs mi nit ne seide . Dis es mi liever dat sijs nit En wete, wat so mi geschit Dar na ; mar enen vroeden man, 230 Die wel testaden spreken can Ende oc van heimeliken dingen Sijn seggen wel to pointe bringen Ende anders onderscheedech si, Din sendet hare tote mi ; 235 Hi sal mi mogen vele bat Getrosten dan die vrowe, op dat Dat hi mi sekerlic verlijt Dis selves, dis gi bode sijt." Do sprac die bode al daer hi stoet : 240 „Lutgart, nu houdet uwen moet In rasten ende weset blide ; Dit sal geschin in corten tide ." Dos es die bode enwech gevaren. Nu hort, is sal u oppenbaren, 245 En laettijs u verwassen nit, Wat sider es darna geschit : Der dage sent nit vive en leden, So quam gegaen, in weet gereden, TAiwires in den closter mar 250 En ijongelinc schone ende clar, Vol sere 2) ijoegede ende wel Gesettet, dapper ende snel, Ende alles harde wel bequame ; Mar nit ne wisten sinen name 255 Die nonnen die dar waren binnen ; Want nit ne consten si bekinnen Noch wie hi was, noch van wat laude . Mar och hi hem dar wel bekande, So quam hi gaende in dat parloer 260 Op enen tijt dat in den koer Lutgart, die fine maget, was, Aldaer si hare beden las . 1) Hs. sclamel .

28

2) v. V. : „1 . sire."

Die bode, aldaer hi was gestaen, So hevet hi begonnen saen 265 Dos spreken din ijonfrowen toe, Die daer versament waren doe : ,,Die Got, die al geleisten mach, Verleen u", seit hi, ,goeden dach, Gi vrowen, ende u mote geven 270 Met hem dat ewelike leven ." ,,Got lonu, vrint," die vrowen seiden . Do sprac die bode : „In hoveschheiden Badic u gerne, gi ijonfrowen, Dat is Lutgarden mochte schowen ; 275 Die soudic harde gerne sin Opdat het mochte mi geschin, Lutgarden, meinic, van Sent Truden; Comt si, is sal doen hare luden En orconschap, dat hort to hare, 280 Dis is ontcommert gerne ware ." Na desen warden ginc to hant Te rechte al dor den closterpant Tote in den koer der vrowen eene, Dar si Lutgarden vant allene, 285 Onledech sittende over dat Dat si al noch to Gode bat, Dat hise wilde van der saken, Die hare wart, bat seker maken . Do gaf die nonne en teeken lise 290 Der maget f ijn van hogen prise, Dat si din bode ginge spreken .

Darna to samen dat si streken Al dor din pant van utin kore ; Dos quamen si totin parlore . 295 Nu hort hoe tuschen hen verginc Dat parlement : Die ijongelinc, Doe hi die magt hem sach genaken, So hevet hi met schonre spraken Aldos begonnen een salut : 300 „Got houdu," seit hi, ,Godes brut, Got houdu, maget utverkoren ; Die selve Got, die hir tevoren Van nivte alle dinc geboet, Hi motu geven gracie groet 305 Van salechheiden, die u blive Ende allewege in u beclive ." 29

310

315

320

325

330

335

340

345

,,Got lonu," wedersprac die maget, ,,Dit mote ons alien sijn bedaget, Mijn sute vrint, die dat begeren, Ende alle dinc, die mogen deren, Van ons geverret moten sijn." Do sprac die bode : ,Maget fijn, Ic ben ens hoges heeren bode ; Ic ben gesendet hir van Gode, Die alle dinc to rekkene hevet Ende alien creaturen gevet Dis hen behoevet int gevoch Altoes ende alle wile gnoch. Lutgart, hi grotet u met mi Ende u ontbiedet oc dat gi Sijt wel in hogen ende vro Voert ane meer ; want hem also Becomt algader dis gi pleget, Alse u tevoren was geseget Van sinen bode, alsi dat sake Dat u tevollen sine sprake En conde wel getrosten nit ; Mar dis hi u bedroevet lit Ende ongetrostet ende onblide . Dor al dat hi u dis verlijde Al over waer dat gi, Lutgart, Vaste in den Godes prise wart, Ende oc bequame u goede leven Hem so, dat hi u soude geven Na desen live teenen lone Te spanne sonder inde crone, Daromme sendet hi mi nu Hir anderwerve noch tote u Om u to seggene oppenbare Dat gi u selven van din vare Ontcommert, vrowe, die u dert, Ende oc nemmeer en sijt ververt Van desen stukken noch besorget ; Want Ihesus Kerst u heft verborget, U brudegoem, ijonfrowe mijn, legen din hogen vader sijn ; Want hem algader es bequame So dat 1) gi doet, want uuen name

1) v. V. : „1 . so wat ." 30

Hi heft met sire hant gescreven 350 In sinen boeke, ende oc gegeven Darbinnen stat wei salechlike Met alien, die to sinen rike Geteekent sijn ende oc met vromen Te goeden inde selen comen . 355 Dit seggic u in orconschapen Der nonnen, brudere ende papen Ende al dergerre, die hir staen . Nu blift to Gode, ende is moet gaen. Oc motu alien Got behouden 360 Geluc ende eere, ende uwes wouden, Ghi andre vrowen, die hir sijt Versament nu op desen tijt." ,,Dat lonu Got," die nonnen seiden . Doe streec hi wech al sonder beiden 365 Utin parlore ende es gecregen Ter porten wert so lise plegen Dis henen scheedens, dat men daer Nit wale en wiste al over waer Al welken wech hi henen ginc 370 Van daer, die schone ijongelinc, Noch waer hi voer, noch wie hi was, Alsic en lettel eer u las . Idoch so hebbic vonden dat Bescreven, dat die maget bat 375 Getrostet bleef van sire spraken Dan imen mochte u coat gemaken . Si bleef in hogen ende blide, Si dankde Gode in alien tide Dat si so wei versekert ware . 380 Dos es die maget van din vare Verloesset bleven ewelike . Danc hebbes Got van hemelrike! C vs . 1599-1824 VII . Van din dat si sterven begerde ende hoe dat geverstet was ende van den roepene der wonden Gods .

Lutgart, die maget wei bequame, Doe si vernam dat die lichame Met sinen cranken live nam Der silen, dat si nit ne quam 31

5 Daer si begerde meer to sine Dan in die werellike pine, Dat es in dat verwende rike Daer alle salege ewelike Met Gode selen spannen crone 10 Ende oc ontf angers daer to lone Dat lange leven sonder inde, Ende oc die maget dat bekinde Dat si ter eweliker joijen Dat dikke har herte of plach vervroijen 15 In goeden hope, nit ne conde Volcomen evenlange stonde Dat si mettesen live suare Alteenen dos verladen ware, Began si pensen harde lise 20 In welkerhande slachte wise Si dis teboven comen mochte . So lange si met staden sochte Den raet hir op, dat si telest Hilt over nuttest ende best 25 Dat site Gode bidden soude Dat hi die sile loessen woude Ut alire werelliker qualen Ende oc to sinen rike halen. Aldos so ginc die maget f ijn, 30 Die langer nit ne gherde sijn In dese werelt, bidden Gode Op enen tijt, dat hi gebode Die sile van din live scheeden, So dat der eweliker veeden 35 Tuschen den viant ende hare Bi sinen wille en inde ware; Want evenlanc dat si tonstaden Met broschen live was verladen, So moste si met suaren wige 40 Din fellen nied van sinen krige Vroch ende spade wederstaen, Daer hi met waende hare ondergaen . Dat hogste goet dat si begerde, Dit was dat so Lutgarden derde 45 Tin tiden, dat si omme dat Wel menechwerf to Gode bat Dat hise wilde ut alre noet Verloessen ende na die doet 32

Van desen live wilde brengen, 50 Dar si met vrouden mochte singen Din suten sanc, dar ginder boven Die magede alle mede loven, Die daer met eeren spannen crone, Den hogsten coninc van den trone . 55 Mar Got, die alle dinge weet Ende oc to gevene es gereet Dat hen gerievet, alien menschen, Bat dan si selve mogen wenschen, Om dat hi wiste wel dat hare 60 Dat langer leven beter ware, Ende oc dat sire winnen mochte Meer an, dat harre silen dochte, Dan si nu schide van den live, Daromme, al plach hi wesen rive 65 Lutgarden ie van sinen ghichten, Daer hise mede plach verlichten Van ongemake och van meswenden, Och sinen troest dar iegen senden Gelijc dat hi den goeden pleget 70 Altoes, so hevet hi onsseget Nochtan der maget dat si bat Tin selven tiden, omme dat Dat hi die sile wilde binnen Noch ciren bat met sire minnen, 75 Ende oc dis hi har herte fijn Noch wilde bat volmaket sijn In dogden ende in karitaten, Eer hise scheeden wilde laten Ut derre werelt, ochte geven 80 Der silen deewelike leven, Ochte in den rike sijn ontfaen . Doch hevet hire it toe gedaen Warbi dat si gepaiset bleef Van besechheiden, die si dreef, 85 Ende oc to rasten weder quam ; Want doe die sute Got vernam Van desen stukken haren wille, Din si int herte droech al stille, So hevet hi op eenen dach 90 Dat si geknilt in beden lach, Daer si wel hevet in gedurt, Lutgarden haren gheest ontfurt 33

So lise, dat si selve aldoe En conde nit geweten hoe . 95 Si wart verheven sonder hant Daer si har selven staende vant In eene stat van groten prise, Daer si van menegerhande wise Die grote cirheit hevet vonden ; 100 Want daer die schone bloemen stonden, Die so met haren suten ghoere Die stede cirden wel ter koere, Dat het Lutgarden wel bequam . Mat wat si noch aldaer vernam 105 Salic u seggen, hort na mi : Die maget edel ende vri, Die stont met wondere al bevaen, Si sach beneven hare staen Den sone Gods van hemelrike, 110 Die stont bi hare also gelike Al bloet met sinen verschen wonden, Alse och hi an din selven stonden Verloesset van den cruce ware ; Aldosterwijs hi quam to hare 115 Gestreken lise aldaer si stoet . Doe wart verwandelt al die moet Lutgarden, want si sach al roet Van bloede sine wonden groet . Mar Ihesus Cristus, Got die here, 120 Doe hi die maget also sere Sach wederslegen, sonder beide Ghinc hi se trosten ende seide : ,,Lutgart, mine utvercorne wert, Ic weet nu wale wat u dert; 125 Warumme sidi so verssaget? Sijt wel terasten, schone maget ; Ic bent, Ihesus, u brudegoem ; Siet op mi ende nemet ghoem, Lutgart, och gi mi it bekinnet ; 130 Ic ben degene din gi minnet Met vrier herten sonder wane ; Dis we(e)tic '1) u wel groten danc ; Oc salic u met vollen loene Dat wel vergelden, maget schone, 1) In hs. e toegevoegd. 34

135 Op dat gi blivet vaste in desen . Nu latet dan u clagen wesen Dat gi so dekke doet, Lutgart, Van din dat gi so gerne wart Ontladen van der werelt pinen 140 Ende oc gesellet metten minen 1), Die in dat schone paradijs Nu dragen dat gebloide rijs ; Want daer seldi wel mogen comen Al sonder waen, meer tuwen vromen 145 Hir namals ende nit to spade, Op dat gi doet dat is u rade . Mijn raet hi es dat gi u nit En laett verwassen, mar besit Die grote wonden die hir staen 150 In minen live wide ontdaen, Ende oc vernemet har gelut Dat si hir maken, schone brut, Aldaer si staen in minen live . Hort hoe si roepen alle vive ; 155 Si ropen alle sonderlinge . Nu hort, Lutgart, wel har gedinge, Ende al dat si u leeren nu, Onthoudet wel, dat radic u ." Do wart Lutgart, die vrie maget 160 Van din ilancsomeer verssaget, Dat si so roet die wonden sach . Ontfarmelic si seide : ,Owach, Ai, sute Got, ai, sute Here, Dor recht soudic u minnen sere, 165 Dat gi dor minen wille doeget Die wonden die gi hir betoeget ; Mar wat die wonden roepen nu, Dat segget mi, dis biddic u . Dat si mi heeten, do is gerne, 170 Want nit nes recht dat ics hen werne ." Doe sprac hi voert : ,,Wel schone brut, Ic sal u seggen har gelut ; Har roepen, dats dat si u manen Dat gi met ernsteliken tranen, 175 Daer gi u met selt moten quellen, Die grote abolge selt bevellen, 1) Hs. minem .

35

Die hebben die in sonden sijn Verdint iegen den vader mijn . So mogen si der plagen wreet 180 Onstaen, die hen nu es gereet, Ende oc daertoe to haren vromen Te sire soenen weder comen ." Doe sprac oc dos die vrowe voert : ,,Dit roepen hebbic wel gehort ; 185 Dat mi gebieden uwe wonden, Dat salic gerne in alien stonden Al sonder wanc, dach ende nacht Volbrengen al na mine macht . Nu biddic u, wel sute Here 190 Dat gi dor uwes selves eere Mi gracie ende spoet verleenet Al to volbrengene dat gi meenet, So dat in staden moge staen Die pine die is sal angaen 195 Allen dengenen sonderlinge, Die is ontfa in mijn gedinge, Ende die mi uwe wonden groet, Die is beschowet hebbe al bloet, Te minen trowen hebben nu 200 Bevolen; Got, dis biddic u ." Na desen warden sonder beide Die Godes sone weder seide: ,,Dit salic gerne doen, Lutgart ; Nu kirt dan weder ende vart 205 Daer gi volplegen moget des ; Want dat u hir bevolen es Nu terre wilen, maget fijn, Dat moet bi u gevordert sijn ." Doe dese tale har inde nam, 210 Die gheest her weder tale quam Te din lichame, ende altehant Stont op die magt 1), die hare vant Noch liggende op die selve stede Daer si tevoren hare bede 215 Begonnen hadde; ende alse doe Lutgart, die peinsede emmertoe Al noch om dat si heft vernomen, Was wel terasten weder comen, 1) Hs. magt ; v . V. leest : maget .

36

Began si loven harde sere 220 Met blider herten onsen Here, Omdat hi hevet wel gesachtt Al haren commer ende brachtt Har herte wel terasten weder . Dos bleef die maget lange seder 225 Met groten rasten, sonder clage Hem dienende al har levedage .

D vs . 6271-6690 XIX. Van din dat si onsen Here bat dat hi hare name sine gracie van sutheiden ende hise en andre gave .

5

10

15

20

25

Ghi heren ende vrowen, hoert Wat is u sal noch brengen voert, Opdat is can, met corten warden : Ic sal u seggen van Lutgarden Noch een wei schone exempelkijn, Dat nutte sal to horne sijn Ende oc hen alien sal behagen Die Godes minne int herte dragen . Dis wanic wei, opdat si dan Vernemen willen watter an Geleget, ende int herte binnen Verstaen wat ho(e)rt ter Godes minnen . Want die der minnen willen plin, Si moten merken ende sin Hoe verre dat men volgen moet Hars willen ; want si dikke doet Begeren meer dan imens cracht Geleesten can met sire macht. Daeromme radic al dengenen Die hen ter minnen dinste wenen Of die to harre scholen gaen, Dat si hen pinen wei verstaen Die wart die is hen sal ontbinden ; Want sire in selen mogen vinden, Opdat si weten dat begeren Wat hen mach helpen ende deren, Wat hen mach schaden ende vromen ; Want die ter minnen willen comen, 37

Geloevens 1) wel den worden mijn, 30 Si moten onderscheedech sijn ; Si moten weten hoe men sal Bi goeder minnen liefgetal Met Goede werden, onsen Here ; Want menech poget dikke sere 3 5 Ter minnen wert met hastechheiden, Die met gemake moet ontbeiden Eer hi volbrenget sinen ganc. Wille of en wille an sinen danc, Dergerre, din hi was ontgaen ; 40 Masschijn die selen also saen Ochte eer, al volgen si met staden, Volcomen toter Gods genaden . Hoe dat geschit, mach igewelc Wel merken, want hets heden selc 45 Die hem der minnen onderwindet, Bidis dat hi so sute vindet Die ufeninge in din beginne Dat hise vestt in sinen sinne Alse emmermeer to sine in din, 50 Dat hi der minnen wille plin Gestadelic al sonder sparen ; Mar wel gevalt dat hi verswaren Hem welt maschin met selken dingen Die hi nit wel en can volbrengen . 55 Es dan dat sake datten taent Sijns selves wille, die wel waent Volbrengen dis hi nit ne can Geleesten, moet hi bliven dan Te ijoncst van sinen daden achter, 60 So sal hijs hebben groten lachter, Dat seggic u; want hets en ris Die hastet omme sijn verlis, Daer hi namaels to sire vromen Met goeden staden mochte comen . 65 Daeromme schijnt het wel gevuge Dat igewelken dat genuge Daeran geleget sine bate, Ende oc intides varen late Dis hi to ijoncst ontberen moet, 70 Want mate es tallen spele goet . „l . Geloevets" .

38

Wetti warumme is dit ontbinde? Om een exempel dat is vinde Alnoch gescreven van der vrowen, Dat is u sal to goeder trowen 75 Vertrekken, die int herte binnen Gevult onsteken u van minnen Alse u betamet, mar idoch En hebt vernomen nit alnoch Al welken wech gi motet gaen, 80 Wildi ter minnen dinste staen ; Die onderschedechheit, is meene, Daer wel Lutgart, die maget reene, In coste suken har beijach, Als is u wel beto(e)gen mach, 85 Opdat gi wilt geloeven mi . Nu hoert mi dan : Die maget vri Hadde enen dogdeliken sede, Daer is u eer of horen dede En schone exempel ende inwaer, 90 Al dochtt masschijn u somen swar, Bidis dat selke dat ontgouden Die met gemeenen rade wouden Din sede goet hare ave breken ; Dat was dat si van elker weken 95 Dis sonnendages plach to gane Tin Gods outare ende daer tontfane Dat sacrament gebenedijt 1) . So hevet sent op enen tijt Gedaen die maget utverkoren 100 Gelijc dat si dis plach tevoren ; Si hadde ontfaen dat sacrament Te goeder wilen ; dis si sent In corten stonden wart geware Bidin dat het begonste an hare 105 Saen oppenbaren sine cracht . Wat wondre? Want die hevet macht In hemele ende in herterike 2), Dats Ihesus Kerst, die dagelike Ons voedt mettin lichame sijn, 110 Hi hevet in har herte f ijn Dis dages sijn hosteil genomen Ende es met hare ontbiten comen 1) Hs . gbenedijt . 2) v . V . : „1 . erterike ." 39

Van sire spisen, die hi brachte Met hem, daer hise met so sachte 115 Tin selven stonden heft gevudet Dat si wel lettel wart gemudet Van din ontbitene even lanc Dat het gedurde ; want si dranc Der minnen wijn met groten toegen 120 So dat sire ave wart in hoegen ; Si dranc daer uter voire maten Din suten wijn van karitaten, Die goet es buten alien prise, Daer Ihesus Kerst van paradyse 125 Af schinken 1) was, die an din stonden Dis schinkede ute sinen wonden So groten coep, dat hiser mede In groter ioijen wesen dede . Si was in hogen ende blide ; 130 Die vroude wart hare an din tide So over swinge int herte binnen, Dat si ne conste van der minnen Te vollen werden nit versaedt. Mar saen wart sire of so begaedt, 135 Dat si op eten noch op drinken En achtte nit, noch oc gedinken En conste omme andre dinc negeene Dan omme dat si minde allene; Si doegde suten orewoet; 140 So sere was hare oc die moet Vervloten op hare 2) minnekijn, Dat si begerde lange sijn Also met hem in eenechheiden . Mar nit ne mochte sijs verbeiden, 145 Want cort die spacie was daertoe Bidis dat was gesongen doe Ter selver wilen die middach Din men na messe singen plach, Ende oc die cymble was geslegen, 150 Die die ijonfrowen plach gewegen Te haren refrotoere wert. Wat mach dan doen die maget wert, Lutgart, die es gevudet binnen So metter spisen van der minnen, 1) In margin 40

rye

toegevoegd ; v. V. leeest schinker. 2) v. V . : ,;1 . haer M ."



155 Dat sire ongerne of scheeden sal, Mar banderside in dat getal Moet emmer sijn van din ijonfrowen, Sal si voldoen to goeder trowen Dat dordne wiset die si draget? 160 Nu hort : hir mogdi van der maget En bispel merken harde goet, Hoe men der minnen volgen moet Nit al to verre, mar to maten : Die vrowe, die doen ende laten 165 Wel conde, na dat si vernam Dat hare meest to baten quam, Ende oc versach dat si dat een Moste emmer laten van den tween, Si mikde dat het nutter ware 170 Dat si intijds gesellde hare Mettin convente in dat gemeene Dan dat si langer bleve allene In eenechheiden dat men soude Bevaen, wart dat sijs plegen woude 175 Tin selven nameliken tide ; Mar oc versach si banderside Dat schade groet daer an gelage Wart dat si so dis eenes plage Dat si dat ander liete bliven, 180 Dat mochte an imene el becliven, Waert dat hi dis en lettelkijn G esmakede in dat herte sijn . Nu mogdi merken wis si plach, Die maget edel : doe si sach 185 Dat si moste emmer henen gaen Te reftre wert, began si saen Te Gode senden ene bede Die si met corten warden dede . Idoch so was si hastelike 190 Van Gode ontfaen in hemelrike . Wildi nu weten wat si bat? Ic saelt u seggen omme dat Dat gis oc selt to bat bekinnen De vriheit van gerechter minnen, 195 Daer si in imene es becleven. Tin selven tiden was begeven T Aiwires ene vrowe goet Die, alsic wane ende is verstoet 41

Doe is der vrowen vite las, 200 Ver Ysabeel gemanet 1) was; Die vrowe, al was si wel geraket, Nochtan so hadde si gesmaket Van langen tiden dar tevoren Gtoets ongemakes, dar si toren 205 Wel dikke of dogede ende leet; Want Got, die gheecelt ende sleet Met sire vaderliker roeden Din hi verkiset, dats den goeden Din hi in sinen boeke brievet 210 Nadat hi weet datt hem gerievet, Hi gaf oc derre selver nonnen, Daer is of hebbe nu begonnen Te seggene, ene plage swar; Want daer tevoren menech ijar 215 Lach si bevaen met groter qualen So dat met rade noch met talen Noch fisicien, noch ander man, Die hem dis onderwinden can, En conste nit en twint gehelpen 220 Der siker nonnen, noch gestelpen It van der qualen die si droch, Dor al dat men dis pijnde gnoch . Mar hort noch wonder van der plagen : Die nonne si lach so beknagen 225 Dat si gelijc den doden scheen, Want hare en was huut ende been Mar bleven, so was al vertert Dat it gedroch to live wert . Nochtan so was selk die manire 230 Van harre plagen, dat si schire Moste emmer alle dage ontbiten ; Ende oc en conde si gequiten Har selven nit met ere werven ; Want si van hongre waende sterven, 235 En hadde si nit telker uren Daertoe noch gheten ; dat geduren Moste al den dach ende al den nacht . Nochtan so was hare al die cracht Van haren leden so ontgeven, 240 Dat si al even cleene bleven 1) v . V. : „1 . genamet ."

42

Ende even crane ende even mat, Hoe dikke so si dranc ende at . Aldos so was dat cranke wijf Van qualen worden so kaitijf, 245 Dat si ne conde noch gegaen, Noch opgesitten, noch gestaen, Noch ander dine gedoen negeene Dan liggen allewege allene. Dis plach gedades die ijonfrowe ; 250 Dis si wel dikke moste rowe Int herte doegen vele swar, Ende oc din vrowen, die aldaer Hars mosten plegen, dikke in pine Met harre qualen stont to sine ; 255 Want si se hoeven ende lieden 1), Ende oc met groter besechheiden Hars namen ware in elker stonde, Want sijs ontberen nit ne conde . Mar nu willic u van Lutgarden 260 Volseggen voert met welken warden Si hevet har gebet gedaen Eer si van daer es opgestaen . Si seide: „Almechtech vader, Got, Die vrijlic hebbet u gebot 265 In dese werelt over al, Dat emmermeer geduren sal, Van uwer spisen hebbedi En entremes gegeven mi Si 2) is wel gerne, opdat is mochte, 270 Gebroke nu; want ine rochte Der spisen nit dar die lichame Met werdt gesaedt, opdat mi quame Also to pointe u entremes, Dat mi hir nu gegeven es, 275 Dat ics gebruken mochte nu . Mar neenic nit! Dis biddic u, Almechtech Got, wel sute Here, Dat gi dor uwes selves eere Die grote ioye ende dat delijt 280 Dat mi so saedt op desen tijt Dat mi bat wesen nit ne mach, Al doet van mi op desen dach 1) v . V . : „1. leiden ."

2) v . V. leest Dat .

43

Also dat ics nemmeer ne si In inne ende het ne volge mi 285 Nit vorder oc ; want is moet saen Van henen scheeden ende gaen Te reftre wert mettin convente Daer sijn gerechtet die pulmente Die anders smaken ; mar idoch 290 Motikker gaen ontbiten noch, Al es mi dat to doene swar, Want mi die cymble eeschet daer. Mar, Got almechtech, vader mijn, Sent dat is hir nit langer sijn 295 En mach met u in eenechheiden, Want is moet gaen al sonder beiden Te reftre wert mettin ijonfrouwen , So biddic u met goeder trowen Dat gi die vrowde ende dat dedut, 300 Gelijc dat ics hir ga nu ut, Ere andre gevet al geheel Die dis behoeft, dats Ysabeel, Die ghinder leget so verpinet Dat si gelic den doeden schinet ; 305 Want hare commer es so swaer Dat si gedaeds moet liggen; mar Nochtan en can si nit met rasten Geleven, moet si langer vasten Dan elke spacie van ere uren 310 Al lidende over mach geduren. Dis moet si plegen al den dach Ende al den nacht, dat sere mach Dengenen namelic verwegen Dis 1) hars alteenen moten plegen. 315 Mar eist u wille ende u gebot, Genadech vader, sute Got, Dat si der spisen van der minnen Gevule en deel int herte binnen, Ic wane wel dat sise sal 320 So binnen voeden, dat si al Der andre spisen sal vergeten; Want die van derre spisen eten, Die andre es hen saen verleedt . Nu biddic u dan, eer gi scheedt 1) v . V . : „l. Die ." 44

325 Met uwer spisen doch van mi, Dat mine bede ontfangen si, Want ine mach hir letten nit ." Mettesen warden henen schit Die maget ende es wech gegaen . 330 Mar hoe die bede wart ontf aen, Salic u seggen altehant Na din dat ict gescreven vant . Nu hort, gi vrowen ende heeren, Dat u die sute Got mote eeren! 335 Ic sal u seggen wonder groet, Hoe Got, die alle dinc geboet, Wart onderhorech sire brut : Want eer die bede was al ut Gedaen ende oc ten inde comen 340 Die wart, so wart hare al genomen Die sute smak van din delite ; Dis es si worden also quite Alse of sire oit hadde sonder Geweset. Mar en meerre wonder 345 Sal is u seggen, wildijt hoeren, Hoe Ysabeel began verschoeren Lutgarden, die daer henen ginc ; Want si so grote vrowde ontfinc Int herte binnen, dar si lach, 350 Van minnen, dat si rip : ,Owach! Almechtech vader, wat doedi? Got, Here, uwe minne doedet mi! Mi dunket dat mi therte binnen Verswelten sal van uwer minnen, 355 Moet sijs gewerden, eer it lanc! Genadech Got, dis hebbet danc! Want sider dat ic, arm wijf, Ontfinc van mire moeder lijf, En wardic noit dos in hogen . 360 Hoe salics u gedanken mogen Te vollen gnoch, Got, Here mijn? Want gi mi doet nu wale in schijn Dat mijns en es nit al vergeten, Al es mijn arme lijf versieten 365 Van qualen, die mi dikke swart . Want so mijn herte es nu verclart Van starker minnen ende ontfunket, Dat over waer mi selven dunket 45

Dat is ben al genesen nu . 370 Wel sute Got, dis dankic u!" Aldos so lach tin selven tide Die vrowe in hogen ende blide, Ende oc van minnen so bevangen, Dat hare en conde nit gelangen 375 Om eten noch om drinken mede Gelijc dat het tevoren dede . Want hare minne, die si droech Int herte binnen, so versloech Din honger, dat hi nit ne conde 380 Genaken hare in langer stonde; Mar al din nameliken dach Si so versaedt van ioyen lach, Dat hare algader wart ontgeven Die honger ende so verdreven, 385 Dat si en hadde gheeten nit, So wat dat hars ware el geschit, Noch min noch meer, no groet no clene ; Mar liggen ende sijn allene In ioyen, dat was har ambacht 390 Beide al din dach ende al din nacht Ende oc dis anders dags al mede . So lange Got geduren dede In haren sinne dat dedut, Dat si wel hadde oc din al ut 395 Gevastet . Mar Lutgart, die fine, Die sach dat hare also to sine Gelievede in dire eenechheiden, Ende oc die vrowe sach ontbeiden So lange eer si ontbiten woude, 400 Dat die nature werden soude Daraf gekranket al to sere Waert dat si plage dis emmeere, Dis ginc to Gode bidden lise Dat hi die gheestelike spise 405 Der siker nonnen weder name, Die meer verswarde din lichame Dan hi tevoren was verswart . Dos heft die vrie magt Lutgart Der kranker nonnen met gewelde 410 Met harre beden, daer si melde Af was altoes ende allewege, Gequitet yore al har gelege 46

Ende oc to pointe weder brachtt . Mar hoe dat sider wart gesachtt 415 Har ongemac ende hoe genesen Wart Ysabeel, sal is u lesen Ende oc met corten warden voert Vertrekken, die mi gerne hort Der vrowen vite in didscher spraken 420 Ontbinden ende u kundech maken.

E vs . 7769

8056

XXIII. Van din dat si al bloetroet wart alsi pensede om de passie Onss Heren .

Die van Lutgarden gerne ontf aen Die tale mijn, hir sitten gaen Bi mi ; is sal hen noch vertrekken En schone exempel, ende onttekken 5 Hoe mechtech es die Godes minne Dar menre wale werdt in inne . Ic sal u seggen wis si pleget ; Si geft dengenen, die se dreget In 1) herte binnen, goeden spoet 10 Te comene in dat Gods gemoet ; Si doet hen alien, dire plin, Afstaen der sonden ende onttin ; Oc plegt si geven vol aflaet Van alre noseliker daet 15 Der herten, daer si toe geraket; Si es die van din dullen maket Den wel gesedden, ende van Den dommen knecht den vroeden man . Noch heft die minne meerre macht : 20 Din si beverdt met harre cracht Ne can die viant nit gederen ; Die minne makt die marteleren ; Oc makt die minne die propheten, Want si hen doet die dinge weten 25 Die al dengenen sijn verholen Die nit ne gaen to harre scholen ; 1) v. V. : „J. Int."

47

Die minne sterket dat geloeve; Bi harre cracht so hort die doeve ; Den blenden doet die minne schowen ; 30 Beide onder heren ende vrowen So es si middelere goet ; Die minne maket reenen moet; Die minne betert alle saken ; Dat gerne vasten ende waken 35 Die Godes vrint, dat doet die minne ; Si es die oit van beginne Met Gode was ende ewelike Regneren sal in hemelrike . Dit seggic u, gi die begert 40 Te wetene hoe die maget wert, Lutgart, so wale in elker stede Volbrengen mochte al dat si dede, Want u dis wondert omme dat Dat gi dis teer ende oc to bat 45 Voert selt geloeven minen warden Die is u dichte van Lutgarden . Din wonder hevet dan van desen Dat si mi hebben horen lesen Hoe dat Lutgart, die maget rive 50 Van alre dogt, in haren live Volbrengen mochte al dat is u

Vertrokken hebbe tote nu, Hen seggic dat si nit allene, Mar metter minnen al gemeene, 55 Van alien stukken, die si wrachte, Die dine altoes ten inde brachte . Si was der minnen altemale ; Hirbi so quam dat si so' wale Volbrengen mochte al dat si dede ; 60 Want dar minne 1) werket mede, Daer es die spoet altoes gereet . Es imen dan, die ondersteet Dis hi met eeren ende vromen Begert to goeden inde comen, 65 Hem radic wel dat hi beginne Die dine also, dat hem die minne Gehelpech si in sinen daden,

1) v . V . : „1 . dar die r irine ."

48

So sal si comen hem to staden . Dis was die maget wel geleert, 70 Bidis so heft se weder gheert Die Goedes minne ende oc gegeven Din groten lof, die hare es bleven Ende oc sal bliven sonder inde . Mar wildi dat is u ontbinde 75 Wat is mettesen warden meene? Ic segget u : Die maget reene, Lutgart, die vrowe, op selken dach Dar si in knigebede lach Ende si dis pensens wart in inne, 80 Hoe wilen dwanc die starke minne Din sone Godes, Ihesum Kerste, Dat hi dor onser alre berste Van ere maget utvercoren In dit ellende wart geboren, 85 Ende alse voert Lutgart, die goede, Wart pensende omme dat ermoede Dat Ihesus Cristus, Got, die Here, Verdragen wilde wilen eere In sinen live dor ons allen, 90 Din so tevoren was mesf alien, Dat ons die helle was ontploken Ende oc dat paradijs beloken, Daer wi of doolden allegader Sent dat Adam, onse irste vader, 95 Din appel beet met sinen tanden, Daer hi ons brachte met to schanden; Ende alse dan Lutgart, die fine, Wart pensende oc hoe grote pine Dor onser alre wille ontfinc 100 Die Godes sone aldaer hi hinc Ant cruce naket ende bloet, Daer hi wel bitterliker doet Becorde om onser alre bate, Dis hem die rive karitate 105 So meldelike dede plegen Dat hire en seide noit iegen Noch meer noch mijn 1), mar altemale Verdroch al sonder wedertale

1) v. V . : „1. Min ." 49

Din groten commer, din hem daden 110 Die Yoden fel ende onberaden ; Ende alse dan ter selver stonde Wart pensende om die vif to wonde Lutgart, die fine maget, oc Die een met sinen schachte ontploc 115 Die bi den cruce was gestaen, Sent dat hem dleven was ontgaen, Daer beide water ende bloet Lip ut, so wart hare al die moet Op die materie so verstart, 120 Dat si wel lettel heft gespart Die trane, dar si mede wrac Dis Godes sones ongemac In dire wijs dat sire an leide So overswinge ontfarmechheide, 125 Dat van din starken orewoede Faillirden ende worden moede Die sinne; want si nit ne conden Geherden dat to langer stonden, Si mosten wiken ; want het dede 130 Die minne, daer si waren mede Vermeestert so, dat sijt geherden En conden nit. Bidis gewerden Si liten therte metter minnen, Die so tin tiden was darbinnen 135 Gevestet, dat men dis an hare Oc wart van buten wel geware . Ic sal u seggen alse hoe : Die minne starc ende ongeroe Die emmer wokert ende breedt 140 Harselven dar men wel gereedt Dat herte dar si restet in, Si hadde so Lutgarden sin Vervullet ende so verladen, Dat si woed ut in alien staden 145 In ere wonderliker wise ; Want daer die vrowe goet van prise In din gepense onslapen lach, Gevil dat men verttrekken mach Te wondere utermaten groet ; 150 Want si van bloede wart al roet In alien staden van den live Gelijc dat si begoten rive 50

Met bloede roet ware altemale Van boven toten voeten tale . 155 Aldoscerwijs Lutgart, die goede, Lach ende vloide in din bloede Op welken tijt dat si mettesen Har herte lit onledech wesen . Dat alle dage lit geschin 160 Die vrowe goet . Mar hoe van din Es die nimare comen ut, Dat seggic u: Die Godes brut, Lutgart, die maget wel geraket, Si hevet selve cont gemaket 165 Op ene wile aldaer si sat Bi enen din si telde dat Al ut ten inde van beginne . Dat heft gedaen die starke minne Diet hare bergen nit ne lit . 170 Mar hoe die saken sijn geschit, Si hevet an din selven stonden Al bi der minnen rade ontbonden Dengenen, die van derre dinc Der vrowen biechte gerne ontfinc, 175 Want siit in biechten hem vertrac . Mar doe van desen dingen sprac Die vrowe totin confessoer, So sat en ander daer op hoer Nit verren denen, die die wart 180 Verstoet algader, die Lutgart Vertrokken hevet van din bloede . Dis was die maget sonder hoede, Die waende also vertrekken wel Die sprake dat se nimen el 185 Gehort en hadde noch vernomen . Mar neen si nit ; sis voerder comen, Want se die ander oc verstont, Warbi die sake es worden cont Dengenen dire en wisten nit . 190 Mar watter sent es na geschit Sal is u seggen of is can Volbrengen dat : die goede man, Die hadde onthouden wel die wart Die daer gesproken heft Lutgart, 195 Hi sweech al stille; mar iedoch Hi pensde dat hi soude noch 51

200

205

210

215

220

225

230

235

So lange wachten ende spin Dat hi die vrowe soude sien Daer si in harre beden lage, Om weten hoegedaen si plage Te wesene alse in haren sinne Wrachte har ambacht die Godes minne Ende si in din gepense ware . Die goede man, die selve an hare Wilde ondersuken dese dinc, Hi wachte, hi spiede, hi quam, hi ginc Al stille swigende alse en dief ; Waest din ijonfrowen leet of lif, Hi ginc, hi quam beide in ende ut Aldaer to neven daer die brut Onss Heren Gods, Lutgart die fine, In eenechheiden plach to sine . So lange plach die goede man Dis spiens, daer hi was comen an, Dat hi quam gaende op enen dach Aldaer die fine maget lach In din gepense so onslapen Dat hise waende wel betrapen In selken pointe alse hise sochte . So hevet hi ; want hem wel dochte Al sonde 1) twivel ende waen Daer hi van verren quam gegaen, Dat hare werdelik anschin, Dat hijs ontdekket mochte sien Van roden bloede ware al nat . Die goede man, die merkde dat, Hi ginc en lettel staen bat naer Om ondervinden over waer Dat wonder, dat hi daer vernam. Ende alse toter vrowen quam Die goede man, no min no meer Dan hi der magt en lettel eer Vertrekken hoerde, en was geschepen Die dinc aldaer ; want rive sepen Die druppen bloeds al roet van hare; Gelic dat si gewondet ware In hondert staden van den live,

1) v. V. : „1. sonder. " 52

So even starke ende even rive Lac ut dat bloet in alien staden . 240 Dis wart die man also beraden Dat hi van denen wilde bringen Litteeken goet van desen dingen Om dat to proevene ende voert Te toegene oc ; want ongehoert 245 Dat wesen soude ut imens monde Die dat geproeven nit ne conde . Aldos beraden sonder beide Hi knilde neder ende leide Der vrowen wijl bat achterwert, 250 Die so tin tiden lach vertert In contemplaciliken saken, Dat si ne conde nit ontwaken Mettin dat hi se also gereen . Daerna so heft gesneden een 255 Dis haers, dat daer besiden hint, Die mensche, din mettere dinc Gelustte onledech dos to sine, Met enen cleenen schaerekine Dat hi met hem daer hadde brachtt . 260 Na wart die here also bedachtt Dat hi stont op ende es gekregen Tin lichte wert; daer hilt hi iegen Dat haer om ondervinden dat Ontplokenliker ende bat 265 Dat hi so nawelik besochte . Mar hoe so hi besuken mochte Die dinc, al eens dat hise vant Ende al in eenen pointe; want Dat haer van bloede was al roet . 270 Dis hadde hem wonder hadde groet 1) ; Mar doe dit hadde en stukkelkijn Gedurt, so es die maget f ijn Van harre beden opgestaen . Doe sach die here oc also saen 275 Alse emmermeer die vrowe goet Op weder van der erden stoet, Dat weder sonder alle beide Dat haer, daer is u ave seide, Te sinen irsten pointe quam . 1) v. V . : „1. hadde groet ." 53

280 Die goede man, die dat vernam, Hi stont van wondere so verdart, Dat hi ne conde nit en wart Gespreken na in langen tide . Idoch verhoget ende blide 285 Hi lise weder henen ginc Bidis dat hi van derre dinc, Die na din wille sijn was comen, Die warheit hevet al vernomen .

54

XXIII SINTE FRANCISCUS LEVEN van JACOB VAN MAERLANT vs . 2185

2520

Hoe hi hem sette ten suren Ende hoene solaesten de creaturen . Als Fransois hevet vernomen, Dat bi sire exemplen comen Vele lieden, die hem bekeren Om to dragene tcruce ons Heren 5 Gewilleke met bernende moede, So verstoutte hem de goede, Als vaendragere van Gods here, Om to convene metter ere Toter hoocheit van den zege, 10 Ende dat met duechden alle wege . Hi verstont nauwe dat woort, Dat de apostel brochte voort, Die spreict: „Die horen to Cristus name, Si ebben gecruust haren lechame 15 Met begaerten ende met zonden, Want sise scuwen tallen stonden ." Met so staerker disciplinen Bant hi die begherten zine, Dat hi cume teregher ure 20 Nutte de voorderste sire nature . Hi seide : ,Nets swaer to vulbringene Den lechame to gehingene, Te ebbene dat hem bedaerf, Men moeten bugen enichwaerf 25 Den sinnen, ende sijn onderdaen Die ter vleescelikeit bestaen." Hier omme, als hi was gesont, Nutte hi selden teniger stont Gesoden spise dor enige dine ; 30 Waest ooc dat hise ontfinc, So mingdire asschen mede, Of waters so vele hire toe dede, Datti met dustarigher zake Die spise benam de smake. 55

35 Wat soudic maken tale lane Vanden wine, then hi dranc? Want hi waters sijn gevouch Cume dranc, ende niet genouch, Als hem die hitte entie dorst 40 Onsteken adde sine borst . Maniere vant hi, sijt zeker das, Van abstinencien die meerre was ; Altoos dyedi ende wies In volchne ende in pleichne dies . 45 Ende al was datti was comen mede Ter hoocheit vander vulmaecthede, Altoos vernieude yet sijn sin Als of hi eerst ware int begin ; Want hi met sulker pine mede 50 Purgierde des vleeschs oncuusscede . Nochtan als hi ghinc weder ende vort Om to predekene ons Heren woort, Gevouchdi hem in vele dingen Metten gonen, diene ontfingen, 55 Als om tontfane de spise . Maer cam hi thuus, in alre wise So hilti vaste ende zere Sine abstinencie in alien kere . Dus so heefti hem gegeven, 60 Hem zelven scaerp, wreet in sijn leven, Ende zinen evenkerstinen mede Gevouch in die menscelijchede, In alien dingen sonder waen Der ewangelien onderdaen. 65 Hi was exemple taire stede, Niet Vvastende, maer etende mede . Als hi was in moetheden groot, Was dicken die aerde bloot Bedde, daer zijn lechame up lach ; 70 Ende dicken hi slapens plach Sittende, thooft . i . steen, Of an . i . hout, els bedde ne geen, . I . armen roc, ende el niet, an . Aldus diende de goede man 75 Onsen Here menichfoude In naecteden ende in coude . Som wile was hem gevraget, Welker wijs hi hem bedraget 56

Vanden couden wintre wreet, 80 Ende hi so dinne was gecleet. Met heten wille hi dit andwort, Alst hem de Helege Geest gaf vort : ,,Waert so dat wi waren van binnen Yet geporret in onse zinnen 85 Met begherten vanden viere Van hier boven in eneger maniere, Tcoude van buten souden wi dragen Lichtelike sonder clagen ." Hi scuwede dat sochte cleet, 90 Ende minnet, waest scarp ende wreet ; Want hi seide, datti wel wiste, Dat bedi Johan Baptiste Van Gode was geprijst hier of . Als men hem . i . roc gaf, 95 Daer hi zochteit gevoelde an, Riedde hine met pesen van binen dan . Want hi seide, alst staet in bouken, Datmen niet ne soude zouken Sochte cleder ende goede 100 In husekine der aermoede, Maer in groter heren zalen, Alst God spreect in zire talen . Sekerlike haddi vonden, Dat de vianden tallen stonden 105 Van scaerpen cleden waren in vare, Ende daer si sochter worden geware Entie precieus ende diere, Daer ghinc si tvolc in coren sciere . Dies gevel in ere nacht, 110 Als hi, dor der ziecheden cracht Bede van hoofde ende van ogen, Die hi dicken moeste dogen, . I . cussin, jegen zine costumen, Adde onder zijn hooft, van plumen, 115 Dat die duvel daer in ghinc, Dat Nine moeide vander dinc Tote mattintijt, ende dede Hem verdriet in zine gebede, Tote datti riep zinen geselle, 120 Ende hijt dede uter celle Dat cussin enten duvel mede Verre dragen tere stede . 57

Daer die gone uter celle ghinc, Om to doene gone dinc, 125 Verloos hi al daer ter steden Aide macht van zinen leden, Onthier ent Fransois heeft verheest Alle biden Helegen Geest, Die hem van herten ende van lechamen 130 Die cracht gaf weder alte zamen, Die hi adde eer dat gevel, Met sinen woorden ende met nient el . In disciplinen hart van moede Hi stont altoos in sire hoede . 135 Grote zorghe drouchi tsamen Sire zielen ende sijns lechamen, Hoe hise reine houde met eren. Want in beghinne in sijn bekeren Baeddi hem zelven in winter tijd 140 In yse, in watere, diep ende wijd, Om datti zinen huus viant Binden wilde in enen bant, Ende hi dat wilde 1) cleet, dat Clare, Dat der zuverheden ware, 145 Van den vleesceliken brande Houden soude sonder scande . Ooc seidi al openbare, Dat vele gedoochdeliker ware . I . geesteliken man groot coude 150 Tegedogene menichfoude In zinen vleessce, dan hi binnen Gevoelen soude in sine zinnen . I . lettel hitten teniger steden Van vieesceliker ondersceden . 155 In de woestine van Sarthane, Daer hi somwile plach to gane, Lachi eens in zine gebede In sine celle tere stede . Daer riepene de viant to zamen 160 . iij . waerf bi zire namen . ,,Wat wiltu?" heefti geandwoort . Valscelike sprac hi dit woort, Die viant, ende seide openbare : ,,En es ter werelt zondare, 1) Lees met Tideman en vorige uitgaven Bloeml. : witte. 58

165 Bekeert hi hem, God ne vergevet Al dat hi oyt mesdaen hevet . Maer so wie hem zelven doot Met penitencien to groot, Hine gewint nemmermere 170 Genaden an onsen Here ." Die goede man hevet verstaen Biden Helegen Geeste zaen Die boosheit vanden viant, Hoe dat hi hem dies bewant, 175 Hoe hine ter laweit dade keren . Dat toocht dit, datic hier sal leren : Want al to hant, zijt seker dies, Dat de viant up hem blies, Die met sinen ademe doet 180 Colen bernen metter spoet, Cam to hant den helegen man Sijns vleeschs sware coringe an . Als de minre der renichede Dat gevoelde daer ter stede, 185 Heefti den roc of gedaen Ende ghinc hem metter corde slaen. ,,Broeder ezel," spreecti, „ha! ha! Dus betaemt di datmen ga: Dits die geselle tinen doene. 190 Die roc dient ten religioene, Die thelege tekin draecht vor ogen . Men sal dat niet gedogen Dattene doncuusche stele to waren . Waer so du wilt mogestu varen ." 195 Hier toe met wonder heten moede So wart al ontsteken de goede, Ende heeft sine celle upgedaen Ende es ute int hof gegaen, Daer hi hem zelven moeder naect 200 In der snee warpt ende mesmaect. . Vij . hoopkine to handen Maecti daer of metten handen, Die hi voor hem zelven lede ; Sinen vleesche hi daer toe sede : 205 ,Dijn wijf so es de meeste ginder ; Dese . iiij . andre dine . iiij . kinder, . ij . sonen ende . ij . maechdekine ; Gone andre . ij . achtic to sine 59

Knechte ende dierne, die di sijn 210 Orbare ten dienste dijn . Nu cleet dese alle; si ebbens noot, Want si bliven van coude doot. Beghint dat volc to vervaerne, So diene enen here gaerne ." 215 Aldaer so wort de viant Verwonnen, ende voer wech to hant . Die helege man, daer wijt of tellen, Keerde metten zege in sire cellen ; Want als hi zere ende genouch 220 Buten tvleesch pijnde ende slouch, Bluscht hi den brant der oncuuscede Van binnen altemale daer mede, So dat hi clene no groot daer naer Daer of niet gevoelde . i . haer . 225 . I . sijn broeder, die daer mede Al doe lach in zine gebede, Die zach dese dinc al ane Bi der scoonre claere mane, So dat Fransois wort geware, 230 Ende ondeckede hem openbare Vander coringe den proces, Ende geboot hem vaste des Dat hi niemene die levet, Als lange als hi den geest in hevet, 235 Die dinc ondecke, up genen dach, Die hi van hem ghinder zach . Hine leerde niet den 1.) doodden allene De zonden van den vleesche gemene Ente breken de breckelichede, 240 Daer 2) hi leerde daertoe mede Te hoedene de uterste zinne, Daer die doot bi comt inne Toter zielen, datmen de wachten Met nereste ende met alre crachte . 245 Hemelichede vanden vrouwen, Hare spreken ende haer up scouwen, Die de menige verduwen, Hiet hi nerenstelike scuwen ; Want hi sprac : „De cranke breken 250 Dicken bi al zulken treken, 1) Lees : ten .

60

2) Lees : Maer .

Ende ooc hevetmen verheest Dicken cranken de staerken geest . Hen ware to wel geproevet man, Hi nes die met hem wandren can 255 Niet mogeliker zonder smitte, Dan sonder smerte ende zonder hitte Mogelijc es ooc to gane, Als ons scrifture doet to verstane, Int vier ende in dat hete gloet 260 Enen mensce al baervoet." Die adde zine ogen so geleert Van sulker ydelheit ende gekeert, Datti daer waert niet ne sach, Ende hi zinen geselle plach 265 Te seggene, daer hi ghinc allene, Dat hire int anscijn cume kende ene . Want zeker dochten niet wesen, Dat yemen zoude int herte lesen Hare gedane ende hare gelike, 270 Die vierkijn 1) daf aestelike Weder levende maken connen Van den vleesche, dat es verwonnen, Entie clareit smetten mede Van der reinre zuverhede . 275 , Hi zeide, dat met wive spreken Niet dan geduas ware of treken, Sonder in biechten allene Ende in leringe, cort ende clene . Na then dat ere ende zalichede 280 Eesschet, ende tijt ende stede . ,,Wat bederven of wat doene," Sprac hi, ,zal van religioene Man met talen doen met vrouwen, Sonder alsi souken met trouwen 285 Van haren mesdaden raet lof van haren levene betren staet? Daer to grote sekerheit es in, Scuwet men den viant to min ; Ende vonde de viant to sijns 2) . i . haer 290 Anden mensche, weet over waer, Hi zout doen dyen herde zaen Tere ballien sonder waen ." Ledichede, die wortel ende zaet 1) Lees : dat vierkijn. 2) Lees : tsijns i.p.v . to sijns . 61

Es, daer al quaet gepens uut gaet, 295 Hiet hi scuwen meer dan yet el . Hi proevet bi exempien wel . 0 Dat wederstromige vleesch, dat trage, Salmen temmen onder de stage, Ende met nutteliker pine . 300 Hier bi het hi den lechame zine Broeder ezel, want hine vaste Duanc to bordine ende to laste, Ende gheceldene met risen Ende voeddene met cranker spisen . 305 Waest ooc, datti yemene zach Ongestadich, ledich, entie plach Tetene dat . i . ander wan, Dien hieti broeder vliege dan, Om datti geen goet ne dede 310 Ende hi tgoet besmette mede Ende hi onwaert ende leet Met elken goeden mensche heet . Bedi seit hi to somiger ure : „Ic wille mijn covent labure, 315 Dat si niet bider ledichede Met herten of met tongen mede No weder pensen no spreken, Daer si den orlof mede breken ." Hi hietten broeders talre wile 320 Silencie houden van dewangile, Dat si souden tallen steden Van alien woorden van ydelheden Hem wachten herde nerenstelike . Als die daer of zekerlike 325 Moeste geven sonder zage Redene ten jonxten daghe. Waest dat hi enigen broeder zach, Die edele 1) woort to vele plach, Dien scalt hi utermaten zere, 330 Ende dan zeide de goede here : ,,Gevoegen zwigen met reinen moede Es der zuvere herten hoede, Ende ene doget herde groot, Want dat leven entie doot 3 3 5 Es vele ande tonge belanc In woorden ende in smaken gemanc ." 1) Lees : ydele .

62

XXIV VANDEN LEVENE ONS HEREN vs. 309-433 De geboorte van Jezus Christus en de aanbidding door de herders .

Die keyser Augustus tenen tide, Daer hi sat hoghelijc ende blide, Hi dat in sinen rade vant, Dat hi soude gaderen al sijn lant. 5 Hi ontboot wijf ende man, Alsoe verre alse hi ghereyken can, Te Bethlehem binnen diere poort, Al tfolc dat to sinen rike hoort . Dat was sijn sin ende sijn ghepens, 10 Dat sie gouden haren chens; Ende oec diere comen niet en woude, Hi gave . ij . marc van roden goude . Joseph ende Maria worden vervaert Ende ginghen to Bethleem waert . 15 Joseph was out ende Maria cranc, Hen docht die wech herde lanc . Op enen esel Maria reet, Joseph al to voet gheet ; Alse Joseph reet, Maria ginc, 20 Die Heylighe Ghest was inden rinc . Alsie to Bethleem quamen in die stat, Si waren beyde moede ende mat ; Si hadden beyde al een ghepens, Si ghingen ledeghen haren chens . 25 Tfolc gaderde, die perse wert groe[t], Daer was diere wijn ende broet, Die herberghe diere, groot waest verdoen; Wat heetti armen lieden doen? Joseph ende Maria sweghen stille, 30 Sine hadden niet al haren wille ; Si riepen anden hoghen God, Dat hise beriede, ende sijn ghebod . Sine wilden niet trecken ter tavernen, Noch ten husen met posternen, 3 5 Dat harer dracht yet mochte deeren ; Uter persen dat sie gheeren . Inde plaetse stont een huseken cranc, 63

Dat ne was no wijt no lanc ; Het was ontdect, het was ontlat, 40 Dat huseken hadde wel menich gat . Daer ne was no weech, no venstre, no done Inde side no achter no yore; Daer ne woende noeyt niemen in ; Hagheldet, snuwet, vielet nat, 45 Diere was in, hi hadts to bat. Dit palaeys hadde Kerst vercoren, Daer hi binnen woude sijn gheboren . Joseph scuulde daer then selven nacht, Maria die soete wile wacht, 50 Want sie ghinc groot op haren dach . In dat huus snachs sie ghelach ; No met rouwen no met seere Ghelach onse vrouwe van onsen here ; Maer dat ne gesciede no sint no eer, 55 Daer wijf ghelach, daer ne was groet seer . Marien vele bat to moede was Dan daer die [sonne] scijnt in een claer gelas. Marien was alsoe to moede, Als dat hem rust een die es moede ; 60 Dat ware onrecht hadse gehadt onsachte, Daer si onsen here van hemel brachte . Elc voghel heeft sinen nest, Beyde wilt ende tam, daer hi in rest, Maer de godsone, de heylighe Kerst, 65 Ne weet [n]iet waer hi des eerst nachts rest . Joseph tsav[e]ns hadde gesacht 1) Eene crebbe sinen esel ende ghemact ; Daer wert gheboren in dat suete kint, Soe soete gheborte no eer no sint . 70 Daert in de crebbe geboren lach, Die esel vernam ende versach, Dat het was ene saleghe dracht, Dat daer gheboren wert inder nacht . Die esel liet daer siin eten staen, 75 Ende viel in knieghebede saen . By Bethleem inder selver nacht Waren herden, daer elc sijn vee wacht, Die soe grote claerheyt alle sien, Dat sie van vruchten alle wilden vlien . 1) Verdam, Mnl . W . VII, 77 en Beuken stellen voor ghesaect to lezen .

64

80 Soe grote claerheit elc om hem sach, Dat elc van vare in onmacht lach; Vreese ende wonder elken nam, Tote datse die inghel vertroesten quam . Die inghel seide : ,Ne vruchte niet, 85 U alien es vele wel ghesciet ; Hoghelijc weest ende lacht, Bliscap es gheboren in deser nacht . Te Bethleem binnen der stat Daer loept alle, ne sijt niet lat ; 90 In ene crebbe leit daer gheboren Een kint ; ne waert, ghi bleeft verloren ; By hem en es no smerte 1) no galle ; Dat aenbeet, daer loept alle . Alle die sijn ende nu leven 95 Selen noch voer dat kint beven; Het heeft oec in siere ghewelt Al die werelt ende al dat wilt . Het es coninc van hemeirike, Het weet de ghedachte van yegelike ; 100 Het es God, gheweldich here, Dien kinde doet alle lof ende ere ." Dit sprac een inghel ; een geselscap Songhen inden hemel grote bliscap ; Die inghele songen ene stemme also : 105 „Gloria in excelsis deo." Te Bethleem liepen die herden, Hoghelijc, blide ende met werden . Sie vonden tkint, siere moeder met, Tkint weende, het dede al die wet . 110 Sie custen die crebbe daer tkint in lach, Elc der herden soe hi eerst mach . Van groter bliscap weenden si alle, Sie aenbeden tkint sonder galle . Sie keerden saen to haren vee, 115 Hen was saechte, hen was niet wee. Sie saghen tkint to haren wille, Dat breken sal donreyne hille . Sine helens niet, si maectent maer, Dat tkint gheboren waer daer, 120 Dat noch soude hebben sinen wille Van al den ghenen die waxen in die hille . 1) Verdam, Mnl . W. II, 901 en Beuken : „ .

smette ." 65

Merct hier grote oetmoedichede, Die onse here in siere gheborten dede, Dat hi den herden openbaerde wel 125 Sine gheboerte eer yemen el . vs. 854-921 De kinderjaren Ons Heren .

5

10

15

20

Al was Joseph Marien man, Hi en hadde van hare noyt scout nochtan ; Sie haetten rijcheit, roem ende prijs, Die elken verret tparadijs . Dat en was niet wonder, si waren vroet ; Haer ,- gheselscap was herde goet . Sat Maria, ghincse, ochte stoet, Sie custe dicke haers kindes voet ; Daer sijt inden weghe leidde ofte nam, Soe lane soe meer tkint haer bequam . Alst kint weende, haer was onsachte, Sie sweghet minlike, soete ende sachte ; Alst kint hadde hongher of to dorst, Sie gaf hem haer ghebenedide borst ; Sine cleder waren altoes wit, Nieuwe gedweghen, groet recht was dit ; Siin bat ne was no heet no cout, Met rechte was tkint sire moeder hout. Maria herde wel dies wachte, Dat sine wieghe was scone ende sachte ;

VAN ONS HEREN KIJNSCHEIDE (naar het Zutfens-Groningse hs.) Al was Joseph Marien man ., Hi ne hadde noyt scout van hoer nochtan ; Zij haetten rijcheit, roem ende prijs, Die elken verret dat paradijs . 5 Zij hilden stillekine die wet, Die hen God hadde gheset . En was gheen wonder, zij waxen vroet; Haer gheselscap dat was goet. Zat Maria, ghienc zi of stoet, 10 Zi custe dicke haers kijndes voete . 66

Daer zij t in die wieghe leide of nam, Jo lanc za meer tkijnt haer bet bequam . Alse hem iet misquam, haer was onzachte, Zij wieghet minlike ende zachte . 15 Alse tkij nt hadde hongher ende donste, Zi gaf hem haer ghebenedide borste ; Zine cleder waren altoes wit, Nidwaghen, goet recht was dit ; Zijn bat en was noch heet noch tout, 20 Met recht waest zire moeder hout.

At sie, dranc sie, al dat sie dede, Haer oghen volgden den kinde mede . Groete vrienscap was Marien met Haren kinde, dat was die wet. 25 Si seide dicke : ,Kint, heb lof ende ere ." Dat kint was siere moeder here . Alst kint groet was, dat mochte gaen, Het en was niet wonder, het wies seer saen, Het ginc spelen, het dede kinschede, 30 Maria was hem emmer mede . Daert metten kindren spelen ginc, Ne gheen soe scone was inden rinc . Als sine kinschede was vergaen, Dat hem sijn moeder hiet, was ghedaen ; 35 Hi hadde . ij . jaer, hine scaemdem niet, Hi dede dat hem siin moeder hiet : Hi ginc om borne ende nam den pot Deten to makene, dit dede God ; Hi diende sire moeder sonder daengier, 40 Hi haelde hout, hi maecte tvier, Hi ne was overmoedich no fier . Sine grote duecht merct alle hier : Hine ginc nie wt sire moeder doren, Hine hadde orlof ghesocht to voren . 45 Tkint het hadde goeden sede, Tilic het dede oetmoedichede .

Maria haer des wale wachte, Dat zine wieghe was scoen ende zachte ; At zi, dranc zi, alsi dede, Haer oghen waxen den kij nde mede . 25 Alse tkijnt was groet, dat mocht gaen, En was gheen wonder, het wies zaen, Het ghinc spelen, het dede kij nschede, Maria was hem emmer mede . Desert metten kijndren spelen ghinc, 30 En gheen so scoen was in den rinc. Alse zine kijnscheide was vergaen,

Dat hem zijn moeder hiet, was ghedaen. Hi hadde . x . jaer, hi ne scaemdes hem niet, Hi dede dat hem zijn moeder hiet 35 Hi ighinc om borne, hi nam den pot, Hi reidet eten . Dit dede God. Hi diende zire moeder zonder dangier, Hi haelde hoot, hi maecte vier, Hi en was niet condich noch. fier. 40 Zine grate doeghet merket hier . Tkijnt hadde goeden zede, Tileken deedt oemoedichede .

67

50

55

60

65

Hier ane souden kinder leeren, Si souden vader ende moeder eeren ; God hi was gheweldich here, Nochtan dede hi siere moeder ere . Hi was God, het was groet recht, Hi haette strijt ende ghevecht, Hi minde trouwe, waerheit ende verde : Hier was tkint der werelt herde . Hi was oemoedich, hi en was niet bout ; Hi hadde onwert selver ende gout ; Binnen hem en was gene overdaet, Maer mate, trouwe ende raet . Hi conste Fransoeys, Dietsch ende Latijn, Ende alle talen die nu sijn . Sine duecht en gheseidic nemmermeer ; Sijn genoet en was no sint no eer ; Wat hi doen soude, hi wist saen; Al dat hi pensde, het was gedaen . Alle die papen die nu sijn, Die scriven connen int Latijn, Si en mochten niet scriven die duecht, Die onse Here hadde in sire juecht .

Hierna zouden kijndere leren Ende zouden wader ende moeder eren ; 45 God, die was gheweldich here, Nochtan dede hi zire moeder ere, Hi was God, het was goet recht, Hi haette strij t ende ghevecht. Hi was omoedich, hi ne was niet bout, 50 Hi hadde onwaert zilver ende gout. Zine doecht en zeide is nemmermeer ; Zijn ghenoet en was noch zijnt noch eer .

68

Alle die papen die nu zijn,

Ende scriven connen in Latijn, 55 Zine mochten ghescriven niet die doecht, Die onze here hadde in zire joecht. Nu bidde wij den kij nde zente Marien, Dat hi ons alien moete vrien Van zonden ende van allen quade, 60 Ende dat hi ons altoes doe ghenade. A.M .E.N .

vs . 2218

2313

De verloochening van Jezus door Petrus .

5

10

15

20

Peter quam achter gegaen, Daermen sinen here leidde gevaen ; Nochtan trac hi dicke achterwert, Daermen niet en [sach], hi was ververt . Ter seelen quam hi gegaen yore, Daer stoet . j . wijf ende hilt de dore; Si sachene saen, hi werts geware, Sie quam to hem, hi was in vare : ,,Man" seise, ,ic weet wel sonder waen, Dat is di sach gisteren gaen Metten man, die hier es gevaen ; Sietmen di, man, men sal di vaen . Segge mi, man, ne hels mi niet nu : Wat sochstu hier, wanen bestu? Bestu leec ocht bestu gape? Neen, du best dies mans knape ." Peter antwerde den wive dan : 11 Inne bekinde nie desen man ; Met hem so en benic niet gewone, Oec hebbic lettel met hem to doene . Waric oec des mans knecht, Ic soude node comen in dit gevecht ." Peter eenwerf gelochent heef t,

(Naar Hs . Oudenaarde, het zgn . Riimboek van Martijn van Thorout) Pieter hi quam achter ghegaen, Dar men den meester leedde gh,evaen ; Nochtanne trachi achterwaert, Bedienens hi was altoes vervaert . 5 Toeter zale so quam hi voren, Dar een meisijn hilt de doren . So sachghene ende wards gheware Ende quam to hem, hi wart in vare . „Man, hic weet wel sonder waen, 10 Dat hic di sach ghistren ghaen Metten man, die hier es ghevaen . Siet men di hier, men sal di slaen.

SSeghe mi man, seghe mi nu Wat seghesturof, jof wanen bestu? 15 Bestu leec jof bestu page? Of bestu des manner cnape?" Pieter antworde then wive dan : 11Hic ne kenne niet den man . Met hem ne 'bemmic niet ghewone, 20 No van hem ne hebbic niet to done . Waric gheweest dies mannes knect, Hic ne quame niet in dit ghevecht." Dar loeghende Pieter doe wel zere 69

Als hi des 1) antwerde gheeft, 25 Sijns mesters, die was sijn here . Het was cout, Peteren vroes sere ; Daer wermden hem der joden vele 2), Peter sach vier in midden die sele . Al was hi serich ende ververt, 30 Nochtan ginc hi ten viere wert . Daerhi biden viere staet, Hem dochte datmen riep : ,Vaet!" Hi durkede als die besculdicht was . Al vroes hem, hi sweette als . j . das. 35 Een out jode quam to Petren saen Daer hi stont, vollic gegaen Ende riep : „Man, du dunckes mi dul, Du dunckes mi riesheiden al vul ; In di soe es groet overdaet ; 40 Inne sie die wile dat men di vaet! Een man so es gevaen hier, Die triwant es ende pantenier; Hi liegt ons alien, hi maect sijn spod, Hi seget hi es coninc ende god . 45 Wi weten wel bi diere gelaet Ende oec bi diere talen ende daet, Dattu sijn geselle best Dies mans, die seit hi es Kerst. Bedie dat wi dit weten wel 50 Ende dit waer es, hen es niet spel, Sietmen di hier staen ende gaen, 1) Verdam, Mnl . W . IV, 726 en Beuken willen dese lezen in plaats van des . 2) Beuken : ,Dit vers is wel to lezen na het volgende" . Ene warf siren, rechten here . Een quaet truwant, een 25 Hi sach al omme hare entare pautenier, Ende ghinc bi den viere inde zale . 35 Die ons lieght ende maect sun Doe quam een juede to Pietre spot ghevaen, Hi seght dat hi es coninc ende ghod . Dar hine bi den viere sach staen ; Wi weten wel van di bi boere, Hi riep : ,Horstuut man, du Biden ghelate ende bider voere, dints mi dul, Dattu sun gheselle best 30 Du dines mi riesheden alle wl. 40 Des mannes, die seght dat hi Du heefs ghedaen groet es Kerst . overdaet; Hic ne zie de wile dat men di Bedie dat wi dit weten wel, vaet ! Vlie saen, dat nes di neghen spel . Siet men di hier staen of to Hier es een man ghevaen nu hier, gaen, 70

55

60

65

70

75

Men sal di houden ende slaen ." Peter herde daer jegen swert, Dat hi en wilt no hi en geert Niet to wetene van desen man, Dien hem die joden 1) seiden an . ,,Here", seit Peter, ,gi en wet wat gi segt, No wat talen gi voer mi legt; Inne bekinne desen man niet, Ic en roec oec wat hem gesciet ." Als Peter dese antwerde gheeft, Twewerf hi ghelochent heeft, Het en leed niet . j . halve wile dan, So quam geloepen een ander man Ende riep : ,Knape, wat staestu hier? Spijsdi 2) desen pantenier, Dien wi met rechte hebben gevaen, Die onse afgode heeft ontdaen? Du best ries, sagemen di hier, Men worpedi stappans in een vier ." Peter wederseide hem al Ende seide : „Ic en wille no en sal Desen geloeven, die hem maect god, An sine tale no an sijn gebod ." Als Peter dese antwerde gheeft, Driewerf hi gelochent heeft . Als dit gesciede, en was niet lane,

1) Beuken : „1 . met A(udenaerde) die lode ."

Sekerleke, men sal di vaen." 45 Pieter daer scieghen sere swert, Dat hi ne wille no ne ghert Nieut to wetene van then man, Dar die juede of seide hem dan. Pieter seide : ,Mi ne roect wat ghi segt, 50 No wat talen op mi ghi leegt ; Hic ne kinne des manna niet, No mi ne roect wat hem ghesciet ." ALse Pieter dit hadde gheseit, Twewarf haddi gheloeghent, godeweit. 55 H(et) ne leet ene wile niet dar naer, So quam een man gheloepen -al daer,

2) Beuken : „l . spijs du ."

Ende riep :

,Duvels man, wat staestu hier? Wachtstu desen pautenier, Dien wi nu hier hebben ghevaen, 60 Die onse afgode heeft ondaen? Du best een ries, saghemen di hier, Men worpt di stapghans in dit vier" . Pieter swoerre scieghen houde, Ende seide, dat hi niet ne woude 65 Gheloeven andien nuwen ghod, No an sine tale, no an Qn ghebod . Alse Pieter dat hadde gheseit, Drie warf haddi gheloeghent, godeweit. Staphans op die wile dar naer, 71

80

85

90

95

Stappans daer na die hane sanc ; Als die hane gesonghen hadde dan, Peter was een serich man ; Hi begonde to wenen bitterlike Ende bepensde hem serichlike, Wat sijn mester hadde geseit Wat talen hi voer hem hadde geleit: Eer nemmermeer quame dat 1) songe de hane, Hi soude driwerf sonder wane Sijns lochenen ende sinen name, Eer nemmermeer middernacht quame . ,,Ay lace!" seit Peter, ,sondich lijf! Dat is verwonnen ben, caitijf! Ic was deerste, die seide boude, Dat is sijns lochenen niet en soude; Nu benic deerste dies gelochent heef t!" Al sijn lijf van rouwen beeft . Hi weende als een serich man, Dat hijs gelochent hadde dan.

vs .3267

3514

Onzer vrouwen claghe

Doe quam Maria, onse vrouwe, Met groten sere, met bitteren rouwe . Ende dewangeliste Sinte Jan Quam met als een serich man, 5 Daer Ihesus anden cruce hinc, Al was hi God, ewelic coninc . 1) Beuken : ,quame dat is misschien ingelast." 70 So crieu en hane wel zere daer . Pieter beghonste to wenne betterleke, Ende pensde dar ombe sekerleke, Dat hem sijn meester hadde gheseit Dat hi driewarven, godeweit, Eer hane criewe, sins loghenen soude . Dies wart hi dar gheware wel houde. „0 wach !" seide Pieter, ,besondecht lijf !" 72

Warumme hebbic gheloechent, quaet caitiff? Hic was die eerste die seide boude, Dat hic ne niet begheven ne soude . Nu bemmic deerste die loeghende sijns ; 85 Ghenade Ghod, ghenade mijns!" Hi weende doe utermaten zere, Om dat hi gheloeghent hadde sinen here .

Maria claghede vele sere Gode, onsen lieven here ; Inder manieren, in derre wijs 10 So groette se haer kint van paradijs : ,,Lieve kint, twi hancstu hier! Du en waers dief no pantenier! Lieve kint, wie was soe bout, So fel l so fier, so quaet, so stout, 15 Dat hi di an dit cruse hinc ; Ja en bestu een ewelijc coninc! Lieve, mochtet yet gescien, Dat mijn oghen mochten di sien Vanden cruce verloest! 20 Ja en bestu alder werelt troest! Lieve kint, du hancs hier als . j . dief ! Ic hadde di utermaten lief; Ic sie dijn doet, is sie dijn inde, So rouwech en was nie moeder van kinde . 25 Gabriel hi troeste my, Lieve, als hi boedscapde dy; Maer segghen hi mi dies niet en woude, Datmen di dus crucen soude . Ic 1) maecte mi hoghelijc ende blide, 30 Als hi di boedscapde in then tide ; Dies en gewaechde hi niet en twint, Hiettijt hem, vele lieve kint? Lieve here, als is di droech, Dicke speeldic ende loech, 35 Dat is daer toe was vercoren,

Dattu van mi wouds sijn geboren . Nu benic een dat serichste wijf, Die nie ter werelt ontfinc lijf. Als is di droech, vele lieve kint, 40 Met alden lieden wasic gemint . Wie sal mi nu doen goet ende ere, Als du doet best, lieve here? Al hadstu mi daer toe vercoren, Dattu van mi wouds sijn geboren, 45 Ic was een u dienst wijf, Du daeds mi groet eere al mijn lijf . Lk horde dicke Gabriele, Dinen bode ende inghele vele, 1) Beuken -stelt op grond van de tekst in 't Zutfens-Groningse hs . voor Hi to lezen. 73

Die wijsde ende troeste mi ; 50 Lieve here, dat was om di . Als du waers jonc, du en waers niet fel, Mi bequam sere wel dijn spel, Dies du en dades negeen dine el, Maer minen wille daetstu wel . 55 Hadstu hongher ofte dorst, Lieve, is gaf di mine borst . Suete here, als du mochs gaen, Dat is di hiet, was saen ghedaen; Nu en hetic u dine nemmermeer, 60 Ic sie di 'sterven, dats mi groet seer . Dies gedinct mi, lieve here, Dat is met rouwe no met sere Nie en was bevaen als is di droech, Maer dicke speeldic ende loech . 65 Lieve kint, als is van di gelach, Hoe wel icx mi behaghen mach, Dan en haddic rouwe no seer; Salic di spreken nemmermeer? Nenic, wanic, dats mi groet seer, 70 Du hads gesproken, waric comen eer . Lieve kint, du en hads niet . ij . jaer 1), So maecte die coninc Herodes maer, Dat hi di gerne soude verslaen ; Doen vloechtic di in Egypten saen. 75 Nu en canic di gehulpen niet, So wat tormente, dat di gesciet . Oemoedich here, ewelic coninc, Nu eest waer ende is ondervint Lieve kint, als du laegs bi mi, 80 Dicke helsdic ende custe di; Salic alsoe doen nemmermere? Segge mi, is bids di, lieve here! Dat Symeon, die oude 2) man, Mi seide yore den tempel dan : 85 „Maria, moeder, maghet, joncvrouwe 3), Du salt noch hebben bitteren rouwe Van dinen kinde, dat gi hier siet ." 1) Beuken : ,i .p.v . de volgende verzen zijn eerst to lezen 79-82, zoals blijkt uit 't verband en uit A (udenaer}de) , dat bier de goede volgorde bewaart ." 2) Beuken : „1. blinde i .p.v . oude ." . 3) Beuken : „de lezing van ths . Chet teksthandschriftl kan niet goed zijn : ze zal 'n verkno, eiing zijn van G Chet ZutfensGroningse hs.]" Dus : Maria, maghet, moeder, vrouwe . 74

Lieve kint, nu eest gesciet . Al droeghic di, du waers mijn here, 90 Du daets mi nochtan emmer ere . Geweldich here, oetmoedich kint, En haddic di niet so sere gemint, Soe en haddic niet so bitter seer ; Salic di cussen nemmermeer? 95 Nenic niet, dat wetic wel, Want die joden sijn so fel, Sagense mi comen to di, Si souden saen trainen mi . Dat loefdic gherne, lietmen di gaen, 100 Dat men mi trainde saen . Lieve kint, en es dit j ammer groet, Dat is di die bitter doet Sie gedogen voer mi, Ende inne dar lude clagen di. 105 Met rechte clagic dijn seer, Kint en gewinnic nemmermeer. Inne dar om di lude suchten, Dat die joden horen mochten; Also wel mochtic swigen stille, 110 Als claghen, lieve, dinen onwille . Swighen, arme, hoe mochtic swigen! Kint en wanic meer gecrigen . Dorstic di, lieve, comen so bi, Dat is die voete taste van di, 115 Dat mi die joden niet en saghen, Hoe sere soudic di dan clagen . Mochtic tasten die naghele groet, Die di bringhen toter doet, Die di steken in die voete, 120 Al dorentore, vele onsoete, Tasten, och erme, ofticse taste! Wat holpt! si staen soe vaste, Si sijn so lanc, so swaer, so groet, Si bringhen dine herte ter doet . 125 Lieve minne, nu en magic nemmeer Spreken om dit grote seer, Dat in mi es om dinen wille, Mijn herte ontsinct mi, al swigic stille . Nochtan, lieve kint, dorstic gaen 130 Tote di ende bi di staen, Clagen tvernoey dat di es gedaen, 75

Soe soude mijn herte sonder waen Te haer selven weder comen saen ; Nenic en dert niet ane gaen ; 135 Saegmen mi, men soude mi vaen, Men soude mi crucen sonder waen ; Dit loef dic vele gerne saen, Wildemen di nu laten gaen . Dorstic nemmer sijn so bout, 140 Dat is de joden dus sie so stout 1), Geloefdic selver ofte gout, Dat sie mi hinghen an dit hout ; So menic, lieve, dat si di lieten gaen Vanden cruce saen; 145 En wilden si oec dit niet ontfaen, Dat si quite di lieten gaen, So wildic wesen sonder waen Anden cruce met di verdaen, Ende oec met di hedemeer 150 Moeste deilen al mijn seer . Lieve minne, du swijchs al stille ; Hoe sere hefstu dinen onwille! Mochstu spreken ende gaen, Hoe soete soudstu antwerden saen 155 Dinen noet, die is dus sere claghe, Ende al, lieve kint, dat is di vraghe . Nu en moegdi antwerden no spreken, Dat doen die naghele die u steken . Lieve kint, dies gedincket mi, 160 Dat drie coninghe omme di Quamen van verren di sien, Ende sie tot Bethleem gien 2), Ende daden offerande menichfout : Mirre, wieroec ende gout. 165 Doe wasic blide als dat gesciede ; Nu es mijn herte al of si briede . Lieve minne, hoe swert es dijn mont, Hoe groet torment heefstu becont, Hoe bebloet siin dine hande, 170 Hoe stijf sijn dine witte tande, Hoe sijn dijn hande ende dine voete Doergaet, genichelt, vele onsoete ; 1) Beuken : „dit vers is wel to verbeteren naar G" [het Zutfens-Groningse hs.] : die zijn zo stout, ,evenals 141 geloefde i.p .v. geloefdic, 150 dijn i .p .v . mijn . " 2) Beuken : ,in ths. boven gien geschreven ginghen ."

76

Hoe sepelinghe rent dijn bloet daer wt, Ute there witter huut . 175 Lieve minne, twi seidic dit! Ic seide dine huut ware wit, Al wasse wit, si es nu swert, Vele stijf, cout, donker ende hert. Lieve minne, gheweldich here, 180 Met groten rechte clagic di sere ; Hoe valu siin die leppen dine, Die hem dicke voegden an de mine ; Waer sijn die claer ogen gevaren, Die claer als een carbonkel waren . 185 Lieve minne, saelt nemmermeer gescien, Dat sie op mi selen sien? Stijf sijn dijn vinghere ende dijn hande . Gelu sijn dijn witte tande . Lieve here, lieve minne, 190 Dat wanic wel in minen sinne : Dorstic di nemmer comen so bi, Di souts to saechter sijn ende mi ; Dese naghele nichelen di so sere, Hoe mach u saechte sijn, lieve here! 195 Du en mach spreken, horen no sien, Noch du en caens der doet niet ontvlien . Lieve here, du waers soe scone! Nu hebdi ene scarpe crone, Die di perst, die di torment, 200 Datter bloet sepelinghe ute rent . Al dattu doechs, al dat di deert, Gaet mi so na ter herten wert, Soe rouwich es si datmen u doet, Dat sie met rechte mach wenen bloet. 205 Men seit, so salt doen emmermeer : Daer ogen daer lief, daer hant ende seer ; Al en der di niet tasten mine hant, Die pine, die du doechs al to hant, Die doegic, lieve, dat seggic di, 210 Al dijn vernoy es binnen mi . Lieve minne, du waers so vroet, Ic wane dine doet betekent goet ; Bloeme, du wets al dat gesciet, En waert niet waer, du en doges dit niet 1) . 1) Beuken : „214 is ate verbeteren naar G" (waert niet dijn wille, dune doghes niet) . 77

215 Du hefs selve dese doet vercoren Om dijn vole, dat es verloren . Bloeme, dit heeft mi vertroest, Datter bi sal siin verloest Meneghe siele, die moest in de hille ; 220 Hier bi wetic dat het es dijn wille. Bloeme, hoe mochtic serich sijn? Ic droech di ter herten mijn ; Bi di selen die sijn verloren Van eerst werden gheboren . 225 Aey Adam, vele sondich man! Waertoe waerstu so gierich dan 1), Dattu braecs mijns kins gebod, Die was dijn here ende dijn god . Ay Adam, dat mijn lieve kint 230 Dy ende dandere soe heft gemint, Dat hi doecht dese better doet Om dinen wille, dats jammer groet . Jammer, arme, wat seggic nu! Lieve bloeme, en belgt niet u : 235 De grote rouwe dede seggen mi, Dienic doege, lieve, om di . Ic soude seggen: dine doet Es alder werelt bliscap groet ; Dine doet sal dine creature 240 Quiten uten helschen were 2) . Lieve bloeme, lieve minne, Ic sie dijn hoeft ende dinen kinne Vallen op dijn scouderen nu . Lieve minne, wat gedoechstu! 245 Lieve minne, nu en magic nemmeer Di claghen u wel better seer ; Dat doe is om dinen wille ." Die maecht Maria swech al stille . vs . 3931-4156 De hel Die hille staet in een dal In derre wijs als is u seggen sal : David, die prophete, ons orconde gheeft,

Dat die hille twe stade heeft ; 1) Beuken : „is wellicht tie verbeteren naar G" (wat ghedochte hadstu dan) . 2) Beuken : ,were is wel verkeerde lezing voor vuere ." 78

5 Dene stat boven, dandere onder steet, Beide sijnse stinckende ende leet . Die onderste stat es jammerlike, Alsoe sal sie wesen ewelike . Daer es suchtinghe, rouwe ende bitter seer, 10 Daer weent men ende crit emmermeer, Daer es carminghe emmer ende hantgeslach, Daer eist vroech ende spade altoes nacht . Elc kaitijf roept al dat hi mach : ,,Twi werdic ie, eylaes, o wach!" 15 Daer es onder vlamme ende vier so heet, Dat elken kaitijf es ghereet, Waer hi in enen iseren berch gedaen, Hi gloeide ende smolte saen . Bi then viere staet ene beke, 20 So cout, so swert, so grueleke, Half die zee, waer sier in gedaen, Sie vervorse to yse saen . In dat vier dat daer es so heet, Hanghen ketele wel ghereet, 25 Daer sonder inde kaitivighe zielen In barren, wallen ende wielen ; Ende in die coude, swerte beke Tormenten zielen eweleke . Die beke es bitter als venijn, 30 Hoe wee es hen dier inne sijn! Nu sijn sie int hete vier, Dan worpt mense in die beke onghier . Dit torment, dit bitter seer Doeghen daer die kaitive emmermeer ; 35 Nu wallense in dat pec eweleke, Dan badense in die coude beke ; In dit vier, in dese beke Sijn si sonder inde eweleke . Daer bi es vele onghiers, 40 So groet stanc, so vele ondiers, Padden, slanghen, sarpente, draken, Die sielen to verslindene si haken, Die tote nu in dat pec wielen Ende daer tormenten sere hare zielen . 45 Die kaitive, die daer sijn verloren, Roepen : „Twi worden wi ye gheboren, Sondeghe, onsaleghe, vermesamt lijf !" Dat crit vele lude elc caytijf. 79

Die slanghen ende die sarpenten 50 Hebben in de helle dese renten, Dat si den kaitiven al in een Sughen dmarch wt haren been . Daer bi es soe groten stanc, So wl, so better, so stinkende crane, 55 Dat tonghe vertellen niet en mach . Die daer sijn, criten nacht ende dach . Daer woent in dat wl ondier Als die vissche int water hier . Die zielen die daer in sijn, 60 In desen stanc, in dit venijn, Sie criten, sie suchten al in een . Dit lijf hebbense ende el negeen ; Niet lijf, maer die bitter doet, Die daer es sonder inde groet ; 65 Dats emmer doet al sonder lijf; Daer en levet gheen caitijf . Voert so sijnse 1) vele onghedwelte Vc . hamere op aenvelte, Die daer sonder inde slaen; 70 Dit horen si allen sonder waen, Vroech ende spade, nacht ende dach . Daer crit men : ,Aylase, o wash!" Voert eyst so donker ende so swart, So stinkende, gruelijc ende so hart, 75 Dat men donkerheit tasten mach ; Soe groet torment nie man en sach . In die dicke donkerhede, In die swarte caitivichede So crit elke siele : „Ay lase, caitijf! 80 Twi wardic ye, vele sondich lijf !" Maer 2) voert so ligghen drake fel, Die sonder inde en doen niet el, Maer laten ute hare kelen gaen Vlammen ende vier, vele ongedaen . 85 Die vlamme es donker, swert ende heet, Sie es den sielen emmer gereet ; Inder felre draken kelen Sijn die caitive ende emmer selen . Daer sijn fornaeyse, gloeyende heet,

1) Lees met vorige uitg . Bloeml . : sijnre.

vgl . Mnl. W . IV, 1004 . 80

2) Vorige uitg . Bloeml. : Meer;

90 Langhe, diepe, wijt en breet ; Daer staen die duvele emmer gereet, Ende worpen die zielen in dat heet, Daer haer die siele pijnt tonsculene, Dan beghennen die duvele tulene, 95 Ende hebben cravele vele gereet, Vaste, sware, gloeiende heet, Ende houden die caitivighe sielen ; Hen waer beter dat sie wielen. Beter? arme! daer en es nemmer raste, 100 No vroech no spade, no dach no nachte, Daer es torment ende bitter seer Sonder inde ende emmermeer . Daer berret die moeder metten kinde Serichlike sonder inde ; 105 Daer en claecht die moeder niet haer kint, Elc to claghene genoech daer vint, No de vader sinen sone, Elc heeft daer genoech to doene . Daer en swijcht men nemmer stille, 110 Daer sien die duvele haren wille ; Daer crit men, daer sleet men die hande, Daer sucht men, daer criselen de tande ; Daer sijn de duvele alle stout, Gierich, wreet, fel ende bout; 115 Daer en helpt have no gout ; Die daer sijn, sijn emmer out ; Daer es emmer hongher ende dorst, Den kinde en hulpt niet der moeder borst ; Daer es die doet ewelike, sonder lijf, 120 Daer crit men : ,Aylase, caitijf!" Die daer sijn, sijn emmer cranc. Hare beste werelt es wle stanc ; Wat magic segghen der hellen sede? Daer es sonder inde caitivichede . 125 Dat orcont die ewangeliste, Diet vernam ende wel wiste, Dat elke siele, die daer sijn sal, Sal hebben ewelec ongheval . Dit seit ons Sinte Gregorijs, 130 Diere ave condich was ende wijs, Dat daer elke siele sal ontfaen Loen, daer jeghen si heeft gedaen . 81

Dit seit die boec, oec eist waer, Dat elker sielen lichame daer 135 Sal met haer sijn in dit seer, Sonder inde ende emmermeer . Dat orcont ons Sinte Augustijn, Dat then caitiven, die daer sijn, Langher duncket .j . halve wile daer, 140 Dan ons hier . Vc . jaer. Dit torment ende al dit seer Sal daer wesen emmermeer. Dit sal al doghen sonder inde, Elc die Gode niet en minde, 145 Die jeghen wet hebben gedaen Ende to rade niet hebben gegaen . So wie tachterst wert verwonnen In mesdaet, als in hoeft sonden, Ende dies berouwenesse niet en heeft 150 Al die wile dat hi leeft, Al dit seer sal hi hebben swaer . Ic wilt wel segghen over waer, Dat en sal sijn coninc no grave, Dat hem mach helpen sine have . 155 Maer verdinct hijs in dit lijf, Hi en sal niet sijn ewelijc caitijf ; No j one no out, no arm no rike, Verdinct hijs, hi en sal daer ewelike ; Man ende wijf, leec ende clerke, 160 Elc sal daer hebben na sine werke . Diet in sine herte venden can, Hier mach hi nemen boken an: Dat ene halve wile daer Es langher dan hier . Vc . jaer . 165 Hier omme souden wi alle waken, Hoe wi dat mochten gheraken Te doene, dat ons die felle draken In hare kele niet en saken . Wi souden pensen in dit lijf hier 170 Om dit gloeyende vier, Hoe daer die moeder metten kinde Berrent, ewelike, sonder inde . Elc soude dinken, jonc ende out, Om die beke die es so cout, 175 Die swert es, dicke als venijn ; 82

Hoe wee es hen die daer in sijn! Om die fornayse souden wi dinken Ende om die daer in sinken, Om die ketele die daer in wallen, 180 Om die caitive die daer in vallen . Wi souden pensen om then stanc, Die so wl es ende so crane; Wi souden vleien manlike Onsen Here van hemeirike, 185 Als wi verscieden, dat onse siele In dat hete pee niet en wiele; Ende wi moesten sijn so wijs, Dat wi verdienden dat paradijs . Dies moeten wi verdienen een ieghelike . 190 Dies onne ons God van hemeirike . Die onderste stat hebdi gehoert Vander hillen, nu hort voert: Die onderste stat es sonder gront ; Maer dat doet ons Sinte Pouwels cont, 195 Dat die stat die boven staet, Es ganser, nochtan essie quaet . Binnen dier stat ende daer ane En sceen nie sonne no mane . Al en es sie niet so j ammerlike 200 Als donderste, si es gruelike : Daer eist donker ende swert, Daer eist fel ende hert, Daer en es bliscap, no spel, no sane, Daer es onghewormte ende wle stanc . 205 Wat mochtic segghen hier of meer? Daer es vernoey, torment ende seer . Alle die ghene die daer sijn Verdrinken daer in dat venijn; Hen dunct dat si nemmermeer 210 En mochten comen in meerder seer . Nochtan so eist men dan niet Jeghen dat seer dat onder geschiet . Boven in desen menderen sere Waren die dienden onsen Here : 215 Patriarken, ons Heren vrient, Propheten, die hem hadden gedient . In dese stat waren si alle gader, Dochter, moeder, sone ende vader ; 83

Alle die waren gheboren, 220 Die moesten wesen hier verloren . Propheten menic : Jhesus vrient, Die hem hier hadden gedient . Dandere, die oec onwettich waren, Si voeren onder meneghe scaren, 225 Die doe daer bleven ende noch sijn, Alse onse Here loeste de vriende sijn .

84

xxv VAN SENTE AECHTE vs . -!- 205-- 452 ; ± 700- :L 813 . Onze idichter . . . . beschrijft naar het Latijn (zie verse 68) eerst het stifle kioosterleven der jonge, edele Siciliaansche maagd, ten jare 251, onder keizer Decius : zij was zaohtmoedig . . . . (De Pauw) . 11

Te onsen Here these ghewrachte Ente haren evenkerstijn mede . So plach meengher ghoeder zede, Soe was wetende van vroeden rade 5 Ende altoes wassoe ghestaede Inde wet van kerstijnheit 1), Daer soe om doegde 2) aerbeit Die an hare wart bekent In meenghen groeten torment 10 Die haere lichgame ghedoegde . Bedi dat soe an Ghode 3) gheloefde, Soe ne rochte niet wat hare gebrac Dor Ghode enter zielen ghemac . Inden cloester dar zoe in was, 15 Gharne soe van Ghode dar las ; Hare ambacht dat soe leerde Ende hare herte altoes soe kerde An doegdeliken dinghen Die zoe altoes wilde vulbringhen 20 Bi hulpen van den Heleghen Gheest, Die hare troest was alremeest . Als soe iet at ofte dranc, Dat docte .4) hare wesen harde lanc, Want sae garne hadde gelesen 25 Of anders in Ghods dienste wesen. So dede wel dicken hare ghebede Altoes in hemelliker stede, Aldaer niemen haers ne rochte Diese hier beletten mochte . 30 Dar bat soe over kerstineit Ende ombe der sielen salecheit Ende dat se Ghod moeste ghesterken In duegdeliken ghewerken, Daer hi hare gaerne halp toe 1) Hs. kerstijn heit . 3) Hs . omdoegde . 3) Hs . anghode. 4) Ald us hs . 85

35 Bede spade ende oec vroe, Alse hi den ghenen altoes doet Die an hem keren haren moet. So liet de weelde van aerterike Omde bliscap van hemelrike 40 Ende alle warelike ghenoechte 1) Ombe der sielen ghevoechte . So liet aertscen riken roem Om den eweliken doem . So liet des vleschs onsuverheit 45 Om der zielen reinecheit Ende om de minne Ghods, Ons Heren, Diese bi siere heelgher leeren In meenghen vernoie vertroste Ende ute meengher noet verloeste 50 Ende oec dedi hare vulleeste, Sodat van den Heelghen Gheeste De gracie hare was so met Dat soe leefde ie lanc so bet . Doe Sent Aeghtte, die suver jonnfrowe, 55 Die Ghods vriendinne was getrowe, Aldus gheweest hadde wel daer Hic ne weet hoe menech j aer, S ees . . et 2) een heidin coninc Dat aldus . . . . 3) dese dinc, 60 Die Quintianus was gheheten . Wildict wel, hic doe veten Een deel der zeden die hi plach, Ende de richeit die an hem ghelach, Dat ghire bet suit na verstaen 65 Van dat hic hier sal anegaen . Quintianus, die quade tyran, Hi was een gheweldech man, Also wi vinden inden Latine, Edel gheboren, van Sarrasine 70 Coninc endoec conincskint, Nadien dat men ghescreven vint . Hi hilt algader in sine hande Dmeeste deel van den lande Dat Scielien 4) toe behoert . 75 In menech lant, in meenghe port 1) Hs. ghenoecte met tussen c en t bovengeschreven h. 2) Onleesbaar ; lees : So verheesdet. De Pauw : So verrees het . 3) Onleesbaar ; 1 . ware . De Pauw : wan . 4) Ald us hs . 86

80

85

90

95

100

Ghinghen sine banne ende sine gebode. Met sier herten haetti Gode Ende was altoes oec ombequame, Daer hi hoerde nomen Ghods name . Hi ende oec alle de zijne, Die vule, quade Sarrasine, Si anebeeden calver onreene, Die ghemaelt waren van steene, Oec van selvere of van goude; Alzo die coninc selve woude, Si aenriepense over Ghod . Doe Quintianus, die vule sot, Die onghenadeghe, vrede tyran, Dat ongeloeve dus groet ghewan, Dat hic ghesegghen niet ne mach, Doe sat hi op, up enen dach, Ende dorreet algader sijn lant ; Daer hi eenghen mensce vant Die an Ghode gheloeven dorste, Dien so gaf hi onlanghe verste, Hine dedene snieme ontliven, Den man daer metten wiven; De junghe metten ouden, Met pinen sijt ontghouden . Doe hi weder to hove quam Ende hi de warheit vernam, Dat Sente Agathe, de ghoede, Diende seere met oemoede Ende minde Onsen Heeren Ghod

105 Ende hilt ghaerne sijn ghebod Ende an hem hilt haer ghedochte Ghestade, bi daghe ende bi n achte, Hic wane dat dese niemare Hem was to hoerne harde sware, 110 Want hi was fel ende wreet Ende alle doeght was hem leet . Meenghen raet dat hi sochte, Hoe hi die jonghe maeghet mochte Bi engher boeser leeren 115 Ute Karen ghoeden wille gekeren, Sodat soe Kerste soude laten Ende sine wet al gader haten Ende anebeeden sine afghode Ende staen to sinen ghebode 87

120 Ende hise dan nemen soude to wive Dor de sconheit van haren live . Dat was sijn uterste raet, Doe dit ghepens hadde die quaet. Quintianus, die quade tyran, 125 Hi dede roepen twe fiere man, Die van heme hilden leen . Hi hietse gaen onder hem twen Ende dat si mede oec anedaden Hare wapenlike ghewaden 130 Ende si hem die maegt sochten Ente sinen hove brochten, Er si kerden sonder blijf Also lief alse si hare lijf Hadden to behoudene ende hare ghoet . 135 Twe seriante evele ghemoet, Die dat ghebot doe vernamen, Toeten coninc dat si quamen ; Si waren stout ende coene Ende altoes ghereet to doene 140 Dat hi gheboet ende hiet . Doe ne wilden si langher letten niet; Elc gheredden so hi best can Ende daden hare wapine an, Bede acotoene ende spaweliere 145 Ende halsberghe harde diere, Wapenrocke ghoet der boven Dit was waerheit ongheloeghen Cautchone dat si oec bonden . Doe namen si ten selven stonden 150 Bede scilt ende swaert . Doe ghinghen si to cloestre waert, Dar die joncvrowe binnen was Ende hare venie to Ghode las . In ene capelle dat sise vonden, 155 Biden aermen dat sise pronden Ende seiden : ,Aeghte, du best ghevaen ." Die maegt wart bleec ende ongedaen, Want soe ne conste gheweten niet Tien tiden wat hare was ghesciet, 160 Want soe vanghenesse niet verdiende . So seide : „Mine lieve vriende, Warumbe hebdi mi ghevaen, Want hic ne hebbu niet mesdaen 88

Jeghen u no groet no clene ." 165 Doe spraken si ter maghet reene : ,,Aeghte, nu ne vant di niet onsien, Van ons ne saldi messcien, Al scinen wi di nu verbolghen . Wiltu onsen raet nu volghen? 170 Wi sullen di nu wonder segghen, Twi wi di ghevaen hier hebben . Onse here de coninc Quintiaen, Hi hiet ons beden om di gaen, Dat wi di bringhen souden to hove, 175 Want du best soe in sinen love Mits der scoenheit van dinen live, Dat hi di hebben wille to wive, So sere dwinctene dine minne . Hi saldi maken coninghinne 180 Ende vrowe van al sinen rike Ende doen di draghen gheweldelike Effens hem selven harde scoene Wel de coninclike crone, Dat machtu doen wel met eeren . 185 Wiltu dar toe nu di keren Dattu dinen Ghod wils laeten Ende verspuwen ende haten Ende anebeden sine afgode Ende houden hare ghebode 190 Met wel herteleken moede, Het sal di comen to groeten ghoede. Wiltu dit niet anegaen, Hi saldi thoeft of doen slaen Of anders jamberleke doen sterven : 195 Nu teen van desen tween moestu verwerven ." Alse die heelghe maegt verhoerde Die wel vreslike worde, So wart tehant sere vervaert Ende sloch haer oeghen ten hemele wart 200 Ende seide : „Here, die mi ghemakets Ende de bettre doet ghesmakets Om to loessene Adaems gheslachte Ute squets 1) viants achte, Hic biddu, alzo warlike 205 Als ghi hier in aerderike 1) Aldus hs . ; l ., met De Pauw, squaets ? 89

Meenghen sondenare hebt beraden Ende meenghen mensce van noede ontladen, Dat ghi mi moet beweren Al de ghene die mi willen deeren, 210 Ende verleent mi sulc ghedachte, Bede bi daghe ende bi nachte, Den viant so to wederstaene Ende den coninc Quintiane Die mi nu wil doen huwen, 215 Dat hic ember wille scuwen . Nu neemt to mi ghoeden ghoem, Want ghi sijt mijn brudeghoem . Hic soude eer nu laten dleven Dan hic u, Here, soude begheven, 220 Want hic hebbe u vercoren Vor al dat leeft nu to voeren . Here, dor uwe ontf aermecheit, Behoed mi mine suverheit Nu ende in alien stonden 225 Van desen quaden honden Die mi in quaden wille volghen Alse wrede lioene verboighen, Ofsi mi dus willen besmetten, Here, dat moeti altoes beletten, 230 Ende moet mi mede verloesen Van Quintiane, den boesen, Ende van dorparliker dade Ende mede van mannes sade, Alsoe warlike als hic lude no stille 235 Noit ne crech vulmaecten wille Met manne to doene dorparhede, Al haddics moete ghehad ende stede. Noch biddic u, Vader Here . Nu met wel groeten seere 240 Van u gratie ende oec macht Dat hic wesen moete so bedacht, Alsic comen sal to staene Vor den coninc Quintiane Ende hi mi dan dar sal vraeghen 245 Van minen gheslachte, van minen maeghen, Ende oec mede van minen gheloeve, Dat hict hem dan zo betoghe Dat hi mi daer niet ne begripe .

90

,,Hier ontbreken twee bladeren . . . . ± 248 verzen, waarin sinte Aechte verschijnt vobr den koning, die haar alles belooft : Ik zal zelfs', zegt hij haar, met di huwen' " (de Pauw) . Ende houden di to dinen live 250 Alse mine vrouwe ende mijn wijf Ende minnen als mijns selves lijf Ende doen di eere in allen sinne . Hic saldi maken coninghinne Van algader minen rike 255 Ende doers di draghen gheweldelike Effens mi vele scoene De coninclike croene . Hic gheefs di al in dine hant, Huus, porten ende lant, 260 Ende sal doen ghebieden Alle minen lieden Dat si di wesen onderdaen Ende to dinen dienste staen Bi daghe altoes ende bi nachte 265 Met algader haerre machte . Debeste 1) van minen riken Die doic u ghewiken . Bede ruddren ende cnapen Doic u in alien saken 270 Dienen met ghoeder trowen, Daertoe vrowen ende joncvrowen, De scoenste die men vinden mach Dor raet to cortene uwen dach . Dit sal u sijn groet eere . 275 Wildi oec yewet meere, Hic salt u al doen hebben Sonder enech wedersegghen . Maer eist dat ghi sijt so sot Dat ghi verhort dit ghebot 280 Ende ghi niet dit wijlt kiesen, U lijf suldi endelike verliesen, Ende sal u doen vele saen Thoeft van den buke slaen, Of uwe borste ave wringhen 285 Sonder enech wederdinghen, Of doen verbernen in enen viere, 1) Aldus hs.

91

Of werpen onder die wilde there Die di vressceleke sullen verbiten Ende dijn vlesch to sticken sliten, 290 Of dine oeghen ute doen steken, Of in scartwielen breken, Of inder ze gront verdrinken . Nu vant hier ombe saen nu dinken . Ay, overscoene joncvrowe, 295 Dies biddic vor rechte trowe Ende omme uwe selves duegt, Ontfaermet uwer jongher juegt Ende werct saen na minen raede, Want hennes noch niet to spade . 300 Bescuwet desen aerebeit Ende nemet dese rijcheit, So moegdi sonder scneven Met wel groeten eeren leven!" Doe die maegt die tale vernam, 305 Ic waene se haere niet wel bequam ; Soe verdroegh sere haren mont 1) Ende seide : „O onrene hont, Twi so machtu mi dus dreghen? An 2) bemic niet dijn eeghijn 310 Dat hic di oec iet ghewike?

Al waerstu noch alsoe rike, Hic nonsaegdi niet een twijnt ; Dijn ghedrech es mi al wint . Minen lichgame machtu verslaen, 315 Maer mine ziele sal di ontgaen ; Onse Here salse wel behoeden Dor sine grote oemoeden. Neemstu oec mijn leven, Mi weertre ombe ghegheven 320 Dat blide leven ewelike Vor Ghode boven in hemelrike, Daer de bliscap es vele groet, So bemic quite van alre noet Ende van deser ertscer pine 325 Daer mi in stonde to sine Ende die hic moeste verwerven . Nu so willic garne sterven Om sinen wille die eene waerf 1) Hs. ment ; verbetering van De Pauw . 2) A ldus hs. 92

Dor ons andie cruce starf . 330 Harde wel sal hijt mi loenen Ende metten saelghen sielen croenen . De doet es mi sere bequame ; Ay, hoe gherne hicse name! So dinct mi wesen harde soete 335 Ende soe heeft in hare deboete 1) Van miere zielen wonden, Dat es van minen sonden . Bi hare so sal nemen ende Algader mine meswende . 340 Ay, ne waric niet wel sot Of hic liete minen Ghod In eengher maeniere, lude ofte stille, Om dies vuls ghedreegs wille? Maer of Ghod wille, nenic niet! 345 So wat so mi der na ghesciet, Hic ne loeghene sijns nembermeer ; In sinen dienste willic bliven embermeer, Doet ende levende, in elker stout, Wach, dattud 2) spracs mettiere 3) mont 350 Dat hic anebeden soude dine ghode Ende houden gaerne haer ghebode Ende verwerpen mine wet Om de minne van dinen Maeumet, Du souts mi nemen tenen wive 355 Voert meer altoes to dinen live Ende doen mi gheweldelike Draghen van al dinen rike De coninclike croene . Dit was gheboeden vele scoene, 360 Waric wijf van there wet Ende hic di danne wilde met. Maer nenic niet, en rechter trowen, Het mochte mi harde sere rouwen Ende hic ware dorper ende onwijs, 365 Lietic minen eersten amijs, Dien hic oit met herten minde Al van wel clenen kinde, Om dine quade vule afgode . 1) Aldus hs . 2) Hs. dat tud . 3) Hs . met tiere .

93

XXVI VAN SENTE BRANDANE In Ierland leefde een heilig man, Brandaen genoemd, wie bb zijn studien een boek in handen kwam, waarin allerlei wonderen der schepping vermeld stonden, to zonderling dan dat hij ze zou kunnen geloven. In toorn ontstoken wierp hij het geschrift op het vuur en vloekte de logenschrijver . Hierop verscheen hem een engel, die hem tot straf een zeereis oplegde, opdat hij zich met eigen ogen van het wonderbaarlijke in de schepping zou overtuigen . Die wonderen moest hij later beschrijven . Brandaen ging van een aantal monniken vergezeld scheep, en had op reis de vreemdste ontmoetingen . Comb. hs., vs . 725

5

10

15

20

25

30

94

1114

Doe voeren si in een eylant, Daer die Gods wygant Liet sinen kyel staen, Also wij vernomen haen . Daer ghinghen si up to hant, Ende doe si quamen up dat sant, Waren si blijde ende vroo. Met Sente Brandane ghinghen si doe Neven een water to dale Tote eene der scoonster zale, Die nye kerstin man sach, Alsic hu mach doen ghewach . Die zale was buten ghuldijn ; Dat die stijle souden zijn, Dat was al karbonkel: Daer en was gheen so doncker, Hi en lichte alse tsonne scijn . Voor die zale spranc een water fijn ; Daer was so vele goets in, Dat vulprijsen mochte gheen zin ; Balseme ende tyroop Dies was daer goeden coop ; Olyve honich ende zeem Dat vloyde daer over een : In . iiii . aderen het vloot; Dat dochte hem wonder groot. Om then selven borne scone Daer was meneghe wone ; Daer stonden vele borne scone Al omme als eene crone : Daer stonden menich cedrus

Hulth . hs ., vs . 694-1059

5

10

15

20

25

30

Doe voeren si aen een eylant, Daer die Gods wigant Liet sijn scip staen, Eest als is vernomen haen . Daer ghinghen si uut to hant ; Doen si quamen op tsant, Waren si blide ende vroo Ende ghinghen met Sente Brandaen doe Al een water op to dale Tote eenre der scoonster sale, Die noit wert ghemaect ; Daer waren si wel gheraect . Die sale was buten guldijn ; Dat die stile souden sijn, Dat was al carbonkel : Neghene en was daer soo doncker, Hine lichte als dat sonneschijn . Vore die zale spranc een borne fijn; Daer was soo vele goets in Hen mochte niet beter sijn ; Balseme ende cyroop Was daer goeden coop ; Olive, honich ende zeem Datne vloide niet in een : In vier aderen het vloot ; Dat dochtem wonder groot . Om then selven borne Daer was meneghe worme; Daer stonden borne scone Al om al ene crone ; Daer stont menich cedrus 95

35

40

45

50

55

60

65

70

96

Ende menich platanus Ende furijn ende wijngaerde Ende bomen van meneghen aerde. Specien stonden daer so vele, Dat dar is hu segghen wele : Haddict ghescreven al to male, Dat daer stoat voor die zale, Het soude eer lijden een jaer, Eer ict ghescreve over waer, In hoe menegher manieren Daer borne stonden ende crude there Ende meneghe wonderlike dinc . Ay, hoe in twifele ghinc Alle dier moonken moet! Dwesen dochte hem daer so goet, Datsi noode keerden wedere . Het schenen scone paeus vederen Van der zalen boven dat dac . Daer was alle dat ghemac, Dat een keyser hebben soude, Ende hi feeste houden woude . Den moonken quam in haren zin, Datsi alle gaen daer in, Om to siene die scone zale ; Een der moonken stal daer tien male Eenen breydel wel ghedaen; Dat sal hi becoopen saen Wel zeere sonder twifel; Daer stont bi een duvel, Diet hem riet met liste. Ic wane hijs niet en wiste, Waer omme dat hine hem boot . Dies leet hi pijne groot . Hi riet hem, dat hine name, Want hi hem wel ware betame, Met to rijdene in zinen lande ; Dies leet hi groote scande. Hi roerdene dat hi waghede ; Hoe wel then moonc behaghede, Dat hine claer sach scinen! Dies waren sine pinen

35

40

45

50

55

60

65

Ende menich plathanus . Specien stonden daer soo vele Dat deric u segghen wele Haddic ghescreven alte male, Dat daer stont yore die sale, Eer soude liden een jaer, Eer is seide voor waer, Hoe meneghe wonderlijc dinc. Ay, hoe in twivele doen ghinc Alle die moncken moet! Dwoonen dochtem daer soo goet Dat si node keerden van daer . Scone, paus vederen voor waer Was boven al dat dac . Daer was al dat ghemac, Dat een keyser hebben soude, Of hi brulocht houden woude . Dien heren quam in haren sijn, Dat si alle ghinghen daer in Besiende die scone sale al ; Een moonc daer stal Enen breidel wel ghedaen ; Dat becochti herde saen Wel sere sonder twivel ; Daer stont bi een duvel : Hi wijsdem met liste . Ic wane hijt niet en wiste Waer omme dat hine hem boot . Dies wert sine pine groot . Hi riet hem, dat hine name, Want hi heme wel betame, Te ridene daer to lande ; Dies ghewan hi grote scande. Hi roerden dat hi waghede ; Hoe 41 den monc dat behaghede, Dat hine claer sach schinen! Dies worden groot sine pinen :

97

75

80

85

90

95

100

105

110

115

98

Ter hellen vele groot, Want der duvele conroot Pijndene, doe hi daer quam, Om datti daer den breidel nam In die zale metter hant Ende baerchen onder zijn ghewant . Doe sijt besien hadden wale, Te hant ruumden si die zale Ende ghinghen wech to zamen . Doe si een lettel bet voort quamen, Doe so sach Sente Brandaen Al to scone eene borch daer staen, Die scoonre was dan die zale al, Daer die moonc den breydel stal . Doe saghen si tien tijden Al omme, verre ende wijde, Dat lant in allen zijden claer ; Ne gheenen nacht en was daer ; Daer en was no rijm no snee ; Daer en dede hem de wint niet wee ; Van reghene en waest daer niet nat . Een houd man aldaer zat Voor die poorte vrome : Hi was arde scone Ende wel ghehaert ; Graeu was hem zijn baert; Enter selver borch voren Ghinghen jonghelinghen dore Arde vele ende ghenouch, Also vertellet die bouc Ende seit al openbaren, Dat het inghele waren . In die poorte stont een jonghelinc ; Die maecte eenen wijden rinc Met eenen zwerde vierijn ; Dat mochte wel die inghel zijn, Diemen hiet Cherubin, Die daer niemen liet commen in, No stille no openbare, Dan der inghele scare . Doe quam Sente Michael Die moet ons gheleeden wel! Metten anderen j onghelinghen; Aldaer die moonken ghinghen,



Doene de duvel ter hellen trac, 70 Dede hi hem groot onghemac, Om dat hi hem then breidel nam, Doen hi in die sale quam . Te hant rumeden si die sale Ende ghinghen wech alte male . 75 Doen sach Sente Brandaen Ene borch daer bi staen ; Die was scoonre dan de stede, Daer de monc de diefte dede . Doe saghen si danen vaste 80 Over meneghe grote raste Dat lant alom altoos claer, Nacht ende dach dats waer . Daer en was rijm no snee ; Daer en dede hem die wint niet wee ; 85 Van reghen wert daer niet nat . Een out man voorde porte sat : Hi was wel ghehaert; Al grau was hem sijn baert. Daer ter selver borch dore 90 Ghinghen jonghelinghe dore Herde vele ende ghenoech. Niet en vertellet die boec, Doch seit hi openbare, Dat het ynghele waren . 95 In die porte stont een jonghelinc; Hi maecte enen widen rinc Met enen swerde vierijn; Dat mochte wel die ynghel sijn, Diemen heet Cherubin ; 100 Hine laet daer niemen in, No stille no openbaer, Die andere en bringhene daer . Doen quam daer Sente Michael Hi moet ons gheleiden wel! 105 Metten anderen jonghelingen; Aldaer die moncke ghinghen,

99

Nam hi eenen moonc bi den rocke : Bi den aerme ende bi den toppe Ende leeddene in die borch dore, 120 Daer doe die inghel stont yore Met sinen zwerde vierijn . ,,Hier mochten wi wel to langhe zijn" Sprac Sente Brandaen doe Tote siren ghesellen toe 125 „Hier hebben wi ghenomen Meer scaden dan vromen . God heeft ons wonderlike Ghemindert in sijn rike ; Onsen moonc moeten wi hier laten, 130 Weder dat ons mach scaden of baten ; Dese muere sijn so hoghe : Onser ne gheen canse verhoghen No die lanchede verkiesen . Hier en willic niet meer verliesen" 135 Sprac die heleghe Brandaen „Ic wille weder to scepe gaen ." Als ons die bouc maect wijs, So was dit deertsche paradijs . Doe si to scepe quamen 140 Ende orlof ghenamen Van dier doncker zee ende lande, Een der moonken doe verkande, Dat die gront goudin was. Ay, hoe blide waren si das! 145 Doe ghinghen si hute met spele Ende droughens in den scepe vele, Elkerlijc in sine hande, Daer si zint mede in haren lande Eerden menich gods huus . 150 Mettien so hoorden si een gheruusch Metten windes vlaken Ende een weder also craken Ende een vier also blecken, Die die goede Gods recken 155 Ontsaghen des hemels vallen . Doe quamen die duvele met alien Ende heesscheden met rechte Den breydel dief, die si zochten ; Om dat hi den breydel stal, 160 Voerden sine in den afgront al . 1 00

Nam hi enen biden rocke Biden haer ende biden coppe Ende tracken in die borch dore . 110 Doe stont die ynghel daer yore, Met sinen swerde vierijn . ,,Hier moghen wij licht to langhe sijn" Sprac Sente Brandaen doe Sinen ghesellen toe 115 „Hier hebben wij ghenomen Meer scaden dan vromen. Dese mure sijn soo hoghe : Niemen canse veroghen No die lancheit verkiesen. 120 Hier en willic niet mere verliesen" Sprac doe Sente Brandaen „Ic wille weder to scepe gaen ." Doen site scepe quamen Ende orlof doen namen 125 Toten donkeren lande, Een moonc doe bekande, Dat die gront al gout was ; Ay hoe blide waren si das! Doen ghinghen si ute spele 130 Ende droeghens in den scepe vele, Elkerlijc in sine hande, Dat si sint in haren lande Vercierde menich gods huus . Doe horden si een groot gheruusc : 135 Enen wint soo sere braken Ende een weder alsoo craken Ende een vier soo blicken daer, Dat die Gods recken hadden vaer Ende vruchten des hemels valle . 140 Die duvele quamen daer alle Ende eischen met rechte groot Den breidel dicf, lien goot; Om dat hi den breidel stal, Voerden sine inden of gront al .

101

Daer moeste hi in der pinen dooten Met anderen sine ghenooten . Doene begreep die viant, Metten breydele hine bant ; 165 Diefs recht maecte hi hem cont : Hi voerdene wers dan een hont ; Hi sleepten met vleesch ende met beene Over struuc ende over steene Te zijns heeren aensichte . 170 Daer was een groot gheruchte, Daer hine voerde to zijnre scolen. Die sint meer hebben verstolen, Willent al voor niet slaen, Maer en sal also niet gaen, 175 En si dat zijs of staen Ende daer of penitencie ontfaen; Anders sullen si moeten quellen Metten duvelen in der hellen . Sente Brandaen hads toren, 180 Dat hi zondelike verloren Sinen moonc aldus heeft . Met tranen hi aldus claghende zeecht : ,,Waric niet een droghenare, God en hadde mi niet so zware 185 Ghegheven dese meswende Hier in deser allende . Dat God des ghehinghet, So es mine vaert ghelinget ; Ic en sceede henen nemmermeere, 190 Mi en doe hebben onse Heere Minen moonc wedere . Eer willic hier nedere Soucken ons Heeren oomoet, Tote mi die duvele doet 195 Minen moonc weder zenden Hute der zwaerre allenden." Si weenden vele tranen; Gode riepen si ane Met herten, vele zeere, 200 Dor zijnre moeder eere . Doe saghen si een sittijn : Met . ii . hornen vierijn, Datso lichte daer inne . Daer sprac een stemme hute van binnen : 1 02



145 Daer moesti sere quellen Met anderen sinen ghesellen . Doen nen greep die viant, Metten breidel hine bant Ende sleepte sine bene 150 Overstoc ende over stene Voor sijns heren ansichte . Daer was een groot gheruchte; Alsoo vorden sine to hare scolen . Die sint mere hebben ghestolen 155 Willent over niet slaen ; Hen mach alsoo niet gaen, Het en si dat sijs ave staen Ende hare boete ontf aen ; Anders selen si quellen 160 Metten duvelen inder hellen. Sente Brandaen hadde toren, Dat hi soo scandeleec hadde verloren Sinen monc goet . Met tranen hi claghen bestoet : 165 ,Waric" seit hi „een droghenere, God en hadde mi niet mere Ghegheven mere meswende In desen donkeren ellende . Om dies God hevet ghehingt 170 Ende mine vaert ghelingt, In come van hier nemmermere, Ghine helpt mi beteren mijn seer Ende minen moonc ghecrighen weder . Eer willic vallen hier neder 175 Soeken ons Heren ootmoet, Tote mi die duvel weder comen doet Minen monc, die hi wilt scenden In desen donkeren ellenden ." Si weenden ende riepen Gode an, 180 Onser Vrouwen ende Sente Jan; Doen ghehorese onse Here Dore siere liever moeder ere . Wel saen saghen si enen schijn : Als twee horne vierijn 185 Dat brende ende lichte daer inne . Daer uut sprac ene stemme :

1 03



205 ,Wat wijtstu mi Brandaen? Des en hebbic niet ghedaen : Die duvel voerdene to zijnre scolen, Omme dat hi heeft ghestolen . Waer omme belghestu up mi? 210 Onsculdich bem is jeghen di . Du wetes wel, dat Adaem Om eenen appel, dien hi nam, Was in die helle vorwaer Daer omme . vm . jaer ; 215 Also eist huwen moonc vergaen : Met diefs rechte es hi ghevaen Ende es der hellen ghegheven ." ,,Ne scende, Heere, niet zijn leven!" Sprac weder Sente Brandaen 220 ,Heeft mijn moonc hiet mesdaen, Dies willicken voort bringhen Voor hu in alien ghedinghen ." In cruce si hem strecten, Biddende met tranen si wecten 225 Gode onsen sceppare . Ter herten wart hem zware . Haer bede wilden si niet begheven, Altoos si daer an bleven, Tote die almachteghe God 230 Den duvele gaf een ghebod, Dat hi Brandane tsinen ghevoughe Sinen moonc weder droughe Toten kiele in der vloeden . Onlanghe si daer mede stoeden, 235 Hi en ghincker omme loopen . Den breydel moesti . becoopen! Dat hi up sulc een ors zat Quam, om dat hi Gods vergat . Daer hi dien breydel tien male 240 Hier voren stal in die zale . Der heetter hellen heere Torende vele zeere, Dat hi dien moonc moeste draghen Toten kiele up sine craghen . 245 Doe hine brochte up dat boort, Doe sprac hi lude, zeere gescoort : ,,Weetstu niet" sprac hi „Brandaen, Dattu mi leede hebs ghedaen? 1 04



190

195

200

205

210

215

220

,,Wat witti mi, Brandaen? Dies en hebbic niet ghedaen, Die duvel voerden to siere scolen, Om dat hi hadde ghestolen. Waer om belghedi u op mi? Onsculdich benic jeghen di . Ghi wit wel, dat Adaem Om enen appel, then hi nam, Was inde helle over waer Wel . v . dusent j aer ; Alsoe eest met hem vergaen : Met dieften es hi bevaen Ende es der hellen ghegheven ." ,Ende scent niet, Here, mijn leven!" Sprac die goede Sente Brandaen ,,Hevet mijn monc yet mesdaen, Dies wiltene weder bringhen, Ic wilne altoos verdinghen." In cruuswijs si hem strecten, Met tranen si Gode wecten ; Haer beden wilden si niet begheven ; Altoos si daer ane bleven, Tote die aelmaechteghe God Den duvel dede dat ghebod, Dat hi Sente Brandaen eerde Ende sinen monc weder keerde . Doen nam hine op sinen hals Ende dedem vele onghevals ; Den breidel moeste hi becopen ; Ende quam sere ghelopen Uut der heter hellen onwarde; Hi tornde hem vele harde, Dat hi den monc moeste draghen Toten scepe op sinen craghen . Doen hine brochte op den borde, Ay, hoe lude sine kele scorde! ,,Weedi!" sprac Sente Brandaen ,,Wat hebdi mi leets ghedaen!

1 05

Du en laets mi niet behouden, 250 Dat wi met rechte hebben souden ; Du mesdoet jeghen ons, dats waer." Die moonc dochte hem arde zwaer Ende den wech arde lanc, Daer hi die letaniere zanc, 255 Sittende up sinen hals beene . Over stoc ende over steene, Daer hi den moonc drouch, Drouchine ten kiele ende louch Ende warpene in de stevene weder: 260 Onsachte sette hine neder . Daer was hem sine verwe van eere Verwandelde also seere Dat sine cume verkanden: Pee hadden hem die helsche vianden 265 Ghewreven an lijf ende an baert ; Die huut was hem ter vaert Swart bemasschert ende berompen ; Van stocken ende van tsompen Haddi ghehadt meneghen stoot . 270 Die duvel scree, daer hi wecli scoot, Ende vloo van den goeden lieden saen Ende die goede Sente Brandaen Weende van grooten lieve Ende sprac toten breydel dieve : 275 ,Haddi des breydels vermeden Ende met eere aelteren ghereden, So en ware hu crune met huwen baerde Ende huwen hals niet so aerde Swart bepeket no bezinghet ; 280 Nu hebdi arde zeere ghelinget Up die zee mine vaert ." ,,Mi es leet dat hi ye ghesmeet wart" Sprac die bezijnchde capelaen ; Doe louch zeere Sente Brandaen . 285 Doe aldus Sente Brandaen Weder sinen capelaen G hewan van der hellen, So mach is hu voort tellen, Dat hi voer langhe wijle 290 Up die zee ende meneghe mile . Doe vernam Sente Brandaen Die goede vele saen 106

225 Ghine laet mi niet behouden Dies, dat wij hebben souden ; Ghi mesdoet, dats waer ." Die monc dochte hem herde swaer Ende die wech herde lane, 230 Daer hi die letanien sane Op sinen hals bene ; Over stoc ende over stene, Daer hi den monc draghen moeste, Stac hi ant scip een joeste 235 Ende werpen in die corden Onsachte, dat sijt alle horden. Doen was hem sine varwe ontkert, Ver wandelt ende bleec, Dat sine cume ghecanden : 240 Dat pec was hem ghe standen Ane haer ende ane baerde; Die huut was hem haerde Swert ende verrompen; Van stocken ende van tronken 245 Haddi meneghen swaren stoot . Die duvel onder water dooc Ende vloo der goeder liede seghen . Sente Brandaen die Gods deghen Hi weende van groter lieve 250 Ende sprac den breidel dieve : ,,Haddi den breidel vermeden Ende met enen haellechter ghereden, Sone waer u crune met uwen baerde Ende u hals niet soe haerde 255 Swart noch ooc besinghelt; Nu hebdi ooc ghelinghet Herde sere mine vaert." ,,Mi es leet dat ghi noit ghesmeet waert" Sprac die besinghelde cappelaen ; 260 Doe loech Sente Brandaen . Doe dus Sente Brandaen Weder sinen cappelaen Ghewan vander hellen Dat maghic u tellen 265 Doen voer hi langhe wile Ende leet meneghe mile . Doen horde herde saen Die goede Sente Brandaen, 1 07

Een Bier, dat hiet Cyrene, Die slapen doet die ghene, 295 Diet horen zinghen of to sien ; Van zijnre bliscap moet gescien Ter zee groot ongheweder . Doe viel sciere neder Sente Brandaen up sine knien 300 Ende bat Gode, dat hi moeste ontvlien Dien diere, so hi best can . In . slape wart die stierman; Haer selves si al vergaten, Datsi en wisten, waer si saten ; 305 Elc moonc wel vaste sliep ; Die kiel sonder stierman Rep Tote eenen bernenden berghe dan, Daer hute quam loopende een laerc zwart nan; Hi riep toten kiele 310 Hute zinen grooten ghiele, So hi luuts mochte, Ende wecketse arde onsochte ; Hi hietse tote hem keeren; Hi seide, hi soude hem leeren, 315 Den meester stierman boude, Waer hi best henen soude . Doe hiet Sente Brandaen Sinen kiel wel saen Toten berghe keeren, 320 Omme dat hi hem soude leeren ; Maer des duvels cose Die was arde boze; Doe seide des duvels bode: ,,Mochte is wel, dor Gode! 325 Dinen kiel, heere Brandaen, Die soude eene quade vaert angaen, Du soudes ontghelden metter spoet, Dattu ons so leede doet. In can jeghen hu niet ghehebben ; 330 God en wille hu niet ontsegghen, So wat dat dijn wille es, (Want dine bede so mog ende es) Du souts dat wel ghenieten . Lietstu di dat verdrieten,

1,08

Een dier, heet Serenee; 270 Die slaept doet den ghenen wee Die dat horen of sien; Van siere blisscap moet ghescien Ter zee groet onghewedere . Doe vielen sciere nedere 275 Sente Brandaen op sine knien Ende bat Gode, dat hi moeste ontvlien, Soo hi alder best can . Doe sliep die stierman ; Hars selfs si vergaten, 280 Dat sine wisten waer si saten ; Elc monc daer ontsliep ; Dat scip sonder stierman liep Tote ene borghe, die bernde sere, Daer uut liep een swert here ; 285 Hi riep tote den stierman vele Uut siere groter kele, Soo hi luudste mochte; Hi weckese wel onsochte Ende hietse daer na keren ; 290 Hi seide, dat hi leren Den mester stierman woude, Waer hi henen soude . Doen hiet Sente Brandaen Sijn scep wel ghedaen 295 Tote then berghe keren, Om dat hi hem soude leren . Doen si soo na quamen,

Dat si sijn werc vernamen Ende si verstonden duvels tale, 300 Docht hem alien quaet to male . Doe sprac des duvels bode : ,,Dorstic wel, door Gode! U scep, her Brandaen, Hadde quade vaert ghedaen . 305 Ic wane, dat ghijt becopen moet, Dat ghi ons soo lede doet . In can yore u niet ghehebben ; God en wilt u niet ontsegghen, Om dat ghi soo vele leest altoos, 310 Want u ghebet es sonder loos, Dusoudes sane ghenieten . Laettijs u niet verdrieten, 1 09



335 Dat hu mijn vernoy niet ware lief! Du naems mi den breydel dief, Die achter di sit aldaer : Hi zweet van anxte dat es waer Ende van zorghen, die hi heef t ontf aen ." 340 Doe sprac Sente Brandaen : ,,Dat es sine boete, Dat hi hem wasschen moete ; Mi ne dinct niet so goet Hier es so scone eene vloet, 345 Dat hi hem wel ghewasschen mach ." Die moonc scamelike lach : Met vele groter zorghen So haddi hem gheborghen Onder eene scip banc ; 350 Die tijt dochte hem arde lanc . Die duvel louch zeere omme das, Dat hi so zeere vervaert was . Doe hi sijn spot hadde ghedreven, Bat hi hem, dat hi hem wilde gheven 355 Weder sinen capelaen ; Hi soudene arde scone dwaen : Hi roke up hem to zeere . Doe seide die milde heere, Die goede Sente Brandaen : 360 „In gheve hu niet den capelaen ; Mi dincke dine cozen Onnutte ende ghebozen; Dijns sprekens bem is zat ." Den stierman hi doe bat, 365 Dat hi weder keerde upt meere . Doe quam des duvels heere Huten berghe ende daden hem wee Ende volchden up die zee Ende droughen in haer hande 370 Groote gloyende brande Ende groote gloyende schichten, Als of si wilden vechten; Si worpen neder ende stooten Up die in den kiel vlooten 375 Met groten tornen moede ; Maer God onse Heere, die goede, Behoedese jeghen al mesweghen . Ic wane, van boven die reghen 110



Dat u mijn vernoy es lief? Ghi naemt mi den breideldief, 315 Die achter u sittet daer : Hi sweet van anxte dat es waer; Van sorghen es hi ontdaen." Doen sprac Sente Brandaen : ,,Dat es sine boete, 320 Dat hi hem wasschen moete . Mine dunct niet soo goet, Dan men worpe in die vloet, Dat hi hem wel wasschen mach ." Die monc scameliken lach : 325 Met wel groter sorghen Hadde hi hem gheborghen Onder een scip banc; Die tijt dochtem wel lanc . Ay, hoe loech de duvel das, 330 Dat die monc ververt was! Doe hi sijn spot hadde ghedreven, Bat hi, dat sijn hem weder gheven Wilden haren cappelaen ; Hi souden herde scone dwaen : 335 Hi stonke op hem to sere . Doe seide die milde here, Die goede Sente Brandaen : „In gheve u niet minen cappelaen ; Mi dunct u grote tale 340 Onnutte sijn alte male ;

Dijns sprekens benic sat ." Den stierman hi doet bat, Dat hi voere op dat meere . Doe quam des sduvels here 345 Uten berghe ende dedem wee Ende volghede hem op die zee Ende droeghen in haer hande Grote gheloyende brande Ende oec bernende scichte, 350 Als of si wouden vichten ; Si worpen ende scoten Op die inden scepe vloten Met groten tornen moede ; Doen quam God, die goede : 355 Hine lietse niet ontweghen . Ic wane, vanden hemel die reghen 111

So dicke nye en viel, 380 Alse daer omtrent den kiel Die brandere entie schichte vloghen ; Die moonken met riemers toghen, Omme saen to sine huter noot ; Dus jaghetse thelsche conroot ; 385 Si zeylden watsi mochten ; Die duvele worpen onsochte Na den vluchteghen kiel ; Den heeren saen gheviel, Datsi bi Gods hulpe waren 390 Der vreesen al ontvaren .

1 12

Soo dicke noit en vioghen, Als die branders vielen van hoghen In dat scip ende die scichte . 360 Dus jagheden des duvels knechte Die heren, danen si vloten . Die duvele worpen ende scoten Op die vluchteghe liede. Dien heren doe gheschiede, 365 Dat si bi ghelucke waren Deser vresen ontf aren .

1 13



XXVII BEATRIJS vs . 1 864 1

5

10

15

20

25

30

35

1 14

Van dichten comt mi cleine bate ; Die liede raden mi, dat ict late Ende minen sin niet en vertare ; Maer om die doghet van hare Die moeder ende maghet es bleven, Hebbic een scone mieracle op heven, Die God sonder twivel toghede Marien teren, diene soghede . Ic wille beghinnen van ere nonnen Een ghedichte . God moet mi onnen, Dat is die poente moet wel geraken Ende een goet ende daer of maken, Volcomelijc na der waerheide, Als mi broeder Ghijsbrecht seide, Een begheven Willemijn ; Hi vant in die boeke sijn ; Hi was een out ghedaghet man . Die nonne, daer is of began, Was hovesche ende subtijl van zeden . Men vint ghene noch heden Die haer ghelijct, is wane, Van zeden ende van ghedane . Dat is prisede hare lede, Sonderlinghe haer scoenhede, Dats een dinc dat niet en dochte . Ic wille u segghen, van wat ambochte Si plach to wesen langhen tijt Int cloester daer si droech abijt : Costersse was si daer . Dat seggic u al over waer : Sine was lat no traghe, No bi nachte, no bi daghe, Si was snel to haren werke, Si plach to ludene in die kerke, Si ghereide tlicht ende ornament Ende dede op staen alt covent . Dese joffrouwe en was niet sonder Der minnen, die groet wonder Pleecht to werken achter lande .

40 Bi wilen comter of scande, Quale, toren, wedermoet; Bi wilen bliscap ende goet . Den wisen macht si oec soe vies, Dat hi moet bliven int verlies, 45 Eest hem lief 1) ofte leet . Si dwingt sulken, dat hine weet Weder spreken ofte swighen, Daer hi loen of waent ghecrighen . Meneghe worpt si onder voet, 50 Die op staet, alst haer dunct goet . Minne macht sulken milde, Die liever sine ghiften hilde, Dade hijt niet bider minnen rade . Noch vintmen liede soe ghestade, 55 Wat si hebben, groet oft clene, Dat hen die minne gheeft ghemene : Welde, bliscap ende rouwe ; Selke minne hetic ghetrouwe . In constu niet gheseggen als, 60 Hoe vele gheluux 2) ende onghevals Uter minnen beken ronnen . Hier omme en darfmen niet veronnen Der nonnen, dat si niet en conste ontgaen Der minnen, these hilt ghevaen, 65 Want die duvel altoes begheert Den mensche to becorne, ende niet en cesseert Dach ende nacht, spade ende vroe, Hi doeter sine macht toe . Met quaden listen, als hi wel conde, 70 Becordise met vleescheliker sonde, Die nonne, dat si sterven waende . Gode bat si ende vermaende, Dat hise troeste dore sine ghenaden . Si sprac : „Ic ben soe verladen 75 Met starker minnen ende ghewont, Dat weet hi, dient al es cont, Dien niet en es verholen Dat mi die crancheit sal doen dolen . Ic moet leiden een ander leven ; 80 Dit abijt moetic begheven ." Nu hoert, hoeter na verghinc : 1) Hz. lie f t. 2) Aldus hs . ; vgl. vs. 569 . 115

85

90

95

100

105

Si sende om den jonghelinc, Daer si toe hadde grote lieve, Oetmoedelijc met enen brieve, Dat hi saen to hare quame, Daer laghe ane sine vrame . Die bode ghinc daer de jonghelinc was, Hi nam den brief ende las Die hem sende sijn vriendinne . Doe was hi blide in sinen sinne . Hi haestem to comen daer. Sint dat si out waren . xij . iaer Dwanc die minne dese twee, Dat si dogheden menech wee . Hi reet soe hi ierst mochte Ten cloester, daer hise sochte . Hi ghinc sitten voer tfensterkijn Ende soude gheerne, mocht sijn, Sijn lief spreken ende sien . Niet langhe en merde si na dien; Si quam ende woudene vanden Vor tfensterkijn, dat met yseren banden Dwers ende lanx was bevlochten . Menech werven si versochten, Daer hi sat buten ende si binnen, Bevaen met alsoe starker minnen .

110

115

120

125 1 16

Si saten soe een langhe stonde, Dat ict ghesegghen niet en conde, Hoe dicke verwandelde hare blye . „Ay mi," seitsi, ,aymie, Vercoren lief, mi es soe wee, Sprect jeghen mi een wort oft twee, Dat mi therte conforteert; Ic ben, die troest ane u begheert! Der minnen strael stect mi int herte, Dat is doghe grote smerte ; In mach nemmermeer verhoghen, Lief, ghi en hebbet uut ghetoghen!" Hi antworde met sinne : ,Ghi wet, wel lieve vriendinne, Dat wi langhe hebben ghedragen Minne ; al onsen daghen Wi en hadden nye soe vele rusten, Dat wi ons eens ondercusten . Vrouwe Venus, die godinne,

Die dit brachte in onsen sinne, Moete God onse Here verdoemen, Dat si twee soe scone bloemen Doet vervaluen ende bederven . 130 Constic wel ane u verwerven Ende ghi dabijt wout neder leggen Ende mi enen sekeren tijt seggen, Hoe is u ute mochte leiden, Ic woude riden ende ghereiden 135 Goede cleder, there van wullen, Ende die met bonten doen vullen, Mantel, roc ende sercoet . In begheve u to ghere noet ; Met u willic mi aventueren, 140 Lief, leet, tsuete metten sueren . Nemt to pande mijn trouwe" ,,Vercorne vrient," sprac die joncfrouwe ,,Die willic gherne van a ontfaen, Ende met u soe verre gaen, 145 Dat niemen en sal weten in dit Covent Werwaert dat wi sijn bewent . Van tavont over . viij . nachte Comt ende nemt mijns wachte Daer buten inden vergier 150 Onder enen eglentier . Wacht daer mijns, is come uut Ende wille wesen uwe bruut, Te varen daer ghi begheert ; En si dat mi siecheit deert 155 Ocht saken die mi sijn to swaer, Ic come sekerlike daer, Ende is begheert van u sere, Dat ghi daer comt, lieve jonchere ." Dit gheloefde elc anderen . 160 Hi nam orlof ende ghinc wanderen Daer sijn rosside ghesadelt stoet . Hi satter op metter spoet Ende reet wech sinen telt Ter stat waert, over een velt . 165 Sijns lieves hi niet en vergat : Sanders daghes ghinc hi in die stat, Hi cochte blau ende scaerlaken, Daer hi of dede maken Mantele ende caproen groet 1 17

170 Ende roc ende sorcoet Ende na recht ghevoedert wel . Niemen en sach beter vel Onder vrouwen cledere draghen ; Si prijsdent alle diet saghen . 175 Messe, gordele ende almoniere Cochti haer, goet ende diere, Huven, vingherline van goude Ende chierheit menechfoude. Om al die chierheit dede hi proeven 180 Die eneger bruut soude behoeven . Met hem nam hi . vc . pont Ende voer in ere avonstont Heymelike buten der stede . Al dat scoenheide voerdi mede 185 Wel ghetorst op sijn paert Ende voer alsoe ten cloestere waert, Daer si seide, inden vergier, Onder enen eglentier. Hi ghinc sitten neder int cruut, 190 Tote sijn lief soude comen uut . Van hem latic nu die tale Ende segghe u vander scoender smale . Vore middernacht lude si mettine : Die minne dede haer grote pine . 195 Als mettenen waren ghesongen Beide van ouden ende van jongen Die daer waren int Covent, Ende si weder waren ghewent Opten dormter al ghemene, 200 Bleef si inden coer allene Ende si sprac haer ghebede, Alsi to voren dicke dede . Si knielde voerden outaer Ende sprac met groten vaer : 205 „Maria, moeder 1), soete name, Nu en mach minen lichame Niet langher in dabijt gheduren . Ghi kint wel in allen uren Smenschen herte ende sijn wesen ; 210 Ic hebbe ghevast ende ghelesen, Ende ghenomen discipline; 1) Stracke wil lezen : Jhesu, here. 1 18

Hets al om niet dat is pine : Minne worpt mi onder voet, Dat is der werelt dienen moet . 215 Alsoe waerlike als ghi, here lieve, Wort ghehanghen tusschen . ij . dieve Ende aent cruce wort gherecket Ende ghi Lazaruse verwecket, Daer hi lach inden grave doet, 220 Soe moetti kinnen minen noet Ende mine mesdaet mi vergheven : Ic moet in swaren sonden sneven ." Na desen ghinc si uten core Teenen beelde, daer si vore 225 Knielde ende sprac hare ghebede, Daer Maria stont ter stede . Si riep : „Maria onversaghet, Ic hebbe u nach 1) ende dach geclaghet Ontfermelike mijn vernoy, 230 Ende mi en es niet to bat een hoy! Ic werde mijns sins to male quijt, Blivic langher in dit abijt!" Die covel toech si ute al daer Ende leidse op onser vrouwen outaer . 235 Doen dede si ute hare scoen . Nu hoert, watsi sal doen! Die slotele vander sacristien Hinc si voer dat beelde Marien ; Ende is 2) segt u over waer, 240 Waer omme dat sise hinc al daer : Ofmense to priemtide sochte, Dat mense best daer vinden mochte . Hets wel recht in alder tijt, Wie vore Marien beelde lijt, 245 Dat hi sijn oghen derwaert sla Ende segge ,ave", eer hi ga, ,,Ave Maria" ; daer omme si ghedinct, Waer omme dat si die slotel daer hinc . Nu ghinc si danen dorden noet 250 Met enen pels al bloet, Daer si een dore wiste, Die si ontsloet met liste, Ende ghincker heymelijc uut, 1) Aldus hs . 2) Hs .

act. 1 19

Stillekine sonder gheluut . 255 Inden vergier quam si met vare . Die jongelinc wort haers gheware ; Hi seide : „Lief, en verveert u niet, Hets u vrient, dat ghi hier siet ." Doen si beide to samen quamen, 260 Si begonste hare to seamen, Om dat si in enen pels stoet, Bloets hoeft ende barvoet . Doen seidi : ,Wel scone lichame, U soe waren bat bequame 265 Scone ghewaden ende goede cleder . Hebter mi om niet to leder, Ic salse u gheven sciere ." Doen ghinghen si onder den eglentiere, Ende alles dies si behoeft, 270 Des gaf hi hare ghenoech . Hi gaf haer cleder twee paer, Blau waest, dat si aen dede daer, Wel ghescepen int ghevoech . Vriendelike hi op haer loech . 275 Hi seide : „Lief, dit hemelblau Staet u bat dan dede dat grau." Twee cousen toech si ane, Ende twee scoen cordewane, Die hare vele bat stonden 280 Dan scoen die waren ghebonden . Hoet cleder van witter ziden Gaf hi hare to then tiden, Die si op haer hoeft hinc . Doen cussese die jonghelinc 285 Vriendelike aen haren mont. Hem dochte, daer si voer hem stont, Dat die dach verclaerde . Haestelike ghinc hi tsinen paerde, Hi settese voer hem int ghereide . 290 Dus voren si henen beide, Soe verre, dat began to daghen, Dat si hen nyemen volghen en saghen . Doen begant to lichtene int oest . Si seide : „God, alder werelt troest, 295 Nu moeti ons bewaren! Ic sie den dach verclaren ; Waric met u niet comen uut, 1 20

Ic soude prime hebben gheluut, Als is wilen was ghewone 300 Inden cloester van religione . Ic ducht, mi die vaert sal rouwen : Die werelt hout soe cleine trouwe, Al hebbic mi ghekeert daeran ; Si slacht den losen coman, 305 Die vingherline van formine Vercoept voer guldine ." ,,Ay, wat segdi, suverlike, Ocht is u emmermeer beswike, Soe moete mi God scinden! 310 Waer dat wi ons bewinden, In scede van u to ghere noet, Ons en scede die bitter doet! Hoe mach u aen mi twien? Ghi en hebt aen mi niet versien, 315 Dat is u fel was ofte loes . Sint dat is u ierst vercoes, En haddic niet in minen sinne Ghedaen een keyserinne . Op dat is haers werdech ware, 320 Lief, en liete u niet om hare! Des moghedi seker wesen . Ic vore met ons, ute ghelesen . Vc . pont wit selverijn; Daer seldi, lief, vrouwe of sijn! 325 Al varen wi in vremde lande, Wine derven verteren ghene pande Binnen desen seven jaren ." Dus quamen si den telt ghevaren Smorgens aen een foreest, 330 Daer die voghele hadden feest . Si maecten soe groet ghescal, Datment hoerde over al ; Elc sanc na der naturen sine . Daer stonden scone bloemkine 335 Op dat groene velt ontploken, Die scone waren ende suete roken . Die locht was claer ende scone . Daer stonden vele rechte bome, Die ghelovert waren rike . 340 Die jonghelinc sach op die suverlike Daer hi ghestade minne toe droech . 12 1



Hi seide : „Lief, waert u ghevoech, Wi souden beeten ende bloemen lesen, Het dunct mi hier scone wesen. 345 Laet ons spelen der minnen spel ." ,,Wat segdi," sprac si, ,dorper fel, Soudic beeten op tfelt, Ghelijc enen wive die wint ghelt Dorperlijc met haren lichame, 350 Seker soe haddic cleene scame! Dit en ware u niet ghesciet, Waerdi van dorpers aerde niet! Ic mach mi bedinken onsochte. Godsat hebdi diet sochte! 355 Swighet meer deser talen Ende hoert die voghele inden dalen Hoe si singhen ende hen vervroyen ; Die tijt sal u to min vernoyen . Alsic bi u ben al naect 360 Op een bedde wel ghemaect, Soe doet al dat u ghenoecht Ende dat uwer herten voeght . Ic hebs in mijn herte toren, Dat ghijt mi heden leit to voren ." 365 Hi seide : „Lief, en belghet u niet. Het dede Venus, diet mi riet. God gheve mi scande ende plaghe, Ochtic 1) u emmermeer ghewaghe ." Si seide : „Ic vergheeft u adan . 370 Ghi sijt mijn troest voer alle man Die leven onder den trone! Al levede Absolon die scone Ende is des wel seker ware Met hem to levene . m . jare 375 In weelden ende in rusten, In liets mi niet ghecusten . Lief, is hebbe u soe vercoren, Men mocht mi dat niet legghen voren, Dat is uwes soude vergheten! 380 Waric in hemelrike gheseten Ende ghi hier in ertrike, Ic quame tot u sekerlike! Ay God, latet onghewroken, 1) Lees : Ochtics? 1 22

Dat is dullijc hebbe ghesproken! 385 Die minste bliscap in hemelrike En es hier ghere vrouden ghelike ; Daer es die minste soe volmaect, Datter zielen niet en smaect Dan Gode to minnen sonder inde . 390 Al erdsche dinc es ellinde ; Si en doeghet niet een haer Jeghen die minste die es daer . Diere om pinen die sijn vroet, Al eest dat is dolen moet 395 Ende mite groten sonden keren Dore u, lieve scone jonchere ." Dus hadden si tale ende wedertale . Si reden berch ende dale . In can u niet ghesegghen wel 400 Wat tusschen hem tween ghevel . Si voren alsoe voert, Tes si quamen in een poert, Die scone stont in enen dale . Daer soe bequaemt hem wale, 405 Dat siere bleven der jaren seven Eride waren in verweenden leven Met ghenuechten van lichamen Ende wonnen . ij . kinder tsamen . Daer, na den seven jaren, 410 Alse die penninghe verteert waren, Moesten si teren vanden pande Die si brachten uten lande . Cleder, scoenheit ende paerde Vercochten site halver warde 415 Ende brochtent al over saen . Doen en wisten si wat bestaen : Si en conste ghenen roc spinnen Daer si met mochte winnen . Die tijt wort inden lande there 420 Van spisen, van wine ende van biere Ende van al datmen eten mochte, Dies hem wert to moede onsochte ; Si waren hen liever vele doet Dan si hadden ghebeden broet . 425 Die aermoede maecte een ghesceet Tusschen hem beiden, al waest hem leet . Aenden man ghebrac dierste trouwe ; 1 23

Hi lietse daer in groten rouwe Ende voer to sinen lande weder . 430 Si en sachen met oghen nye zeder . Daer bleven met hare ghinder Twee uter maten scone kinder. Si sprac : ,Hets mi comen soe, Dat is duchte spade ende vroe; 435 Ic ben in vele doghens bleven : Die ghene heeft mi begheven, Daer is mi trouwen toe verliet . Maria, vrouwe, oft ghi ghebiet, Bidt yore mi ende mine . ij . jonghere, 440 Dat wi niet en sterven van honghere . Wat salic doen, elendech wijf? Ic moet beide ziele ende lijf Bevlecken met sondeghen daden . Maria, vrouwe, staet mi in staden! 445 Al constic enen roc spinnen, In mochter niet met winnen In tween weken een broet . Ic moet gaen dorden noet Buten der stat op tfelt 450 Ende winnen met minen lichame ghelt Daer is met mach copen spise . In mach in ghere wise Mijn kinder niet begheven." Dus ghinc si in een sondech leven, 455 Want men seit ons over waer Dat si langhe seve 1) jaer Ghemene wijf ter werelt ghinc Ende meneghe sonde ontfinc, Dat haer was wel onbequame, 460 Die si dede metten lichame, Daer si cleine ghenuechte hadde in ; Al dede sijt om een cranc ghewin, Daer si haer kinder met onthelt . Wat holpt

al vertelt

465 Die scamelike sonden ende die zwaer Daer si in was . xiiij . jaer! Maer emmer en lietsi achter niet, Hadsi rouwe oft verdriet, Sine las alle daghe met trouwen 1) Aldus hs . 1 24

470 Die seven ghetiden van onser vrouwen . Die las si haer to loven ende teren, Dat sire moeste bekeren Uten sondeliken daden Daer si was met beladen 475 Bi ghetale . xiiij . jaer; Dat segghic u over waer . Si was seven jaer metten man Die . ij . kindere an hare wan, Diese liet in ellinde, 480 Daer si doghede groet meswinde . Dierste . vij . jaer hebdi gehoert; Verstaet hoe si levede voert . Als die . xiiij . jaer waren ghedaen, Sinde haer God int herte saen 485 Berouwennesse alsoe groet, Dat si met enen swerde al bloet Liever liete haer hoet of slaen Dan si meer sonden hadde ghedaen Met haren lichame, alsi plach. 490 Si weende nacht ende dach, Dat haer oghen selden drogheden. Si seide : „Maria, die Gode soghede, Fonteyne boven alle wiven, Laet mi inder noet niet bliven! 495 Vrouwe, is neme u torconden, Dat mi rouwen mine sonden Ende sijn mi herde leet. Der es soe vele, dat is en weet Waer icse dede ocht met wien! 500 Ay lacen! wat sal mijns ghescien? Ic mach wel jeghen dordeel sorgen Doghen Gods sijn mi verborgen , Daer alle sonden selen bliken, Beide van armen ende van riken, 505 Ende alle mesdaet sal sijn ghewroken, Daer en si vore biechte of ghesproken Ende penitencie ghedaen ; Dat wetic wel, sonder waen ; Des benic in groten vare. 510 Al droghic alle daghe een hare Ende croeper met van lande to lande Over voete ende over hande, Wullen, barvoet, sonder scoen, 1 25

Nochtan en constic niet ghedoen, 515 Dat is van sonden worde vri, Maria, vrouwe, ghi en troest mi . Fonteyne boven alle doghet, Ghi hebt den meneghen verhoghet, Alse wel Teophuluse sceen; 520 Hi was der quaetster sonderen een Ende haddem den duvel op ghegeven, Beide ziele ende leven, Ende was worden sijn man ; Vrouwe, ghi verloesseten nochtan . 525 Al benic een besondech wijf Ende een onghetroest 1) keytijf, In wat leven is noy 2) was, Vrouwe, ghedinct dat is las Tuwer eren een ghebede! 530 Toent aen mi u oetmoedechede! Ic ben ene die es bedroevet Ende uwer hulpen wel behoevet! Dies maghic mi verbouden : En bleef hem nye onvergouden, 535 Die u gruete, maget vrie, Alle daghe met ere Ave Marie . Die u ghebet gherne lesen, Si moeghen wel seker wesen, Dat hem daer of sal comen vrame ; 540 Vrouwe, hets u soe wel bequame, Uut vercorne Gods bruut! U sone sinde u een saluut Te Nazaret, daer hi u sochte, Die u ene boetschap brochte, 545 Die nye van bode was ghehoert; Daer omme sijn u die selve woert Soe bequame, sonder wanc, Dat ghijs wet elken danc, Die u gheerne daer mede quet; 550 Al waer hi in sonden belet, Ghi souten to ghenaden bringhen Ende voer uwen sone verdinghen ." Dese bedinghe ende dese claghe Dreef die sondersse alle daghe. 555 Si nam een kint in elke hant 1) Hs . onghestroest . 1 26

2) Aldus hs .



Ende ghincker met doer tlant In armoede, van stede to steden, Ende levede bider beden . Soe langhe dolede si achter dlant, 560 Dat si den cloester weder vant, Daer si hadde gheweest nonne, Ende quam daer savons na der sonne In ere weduwen huus spade, Daer si bat herberghe doer ghenade, 565 Dat si daer snachts mochte bliven . „Ic mocht u qualijc verdriven," Sprac die weduwe, „met uwen kinderkinen ; Mi dunct dat si moede scinen . Ruust 1) u ende sit neder ; 570 Ic sal u deilen weder, Dat mi verleent onse here Doer siere liever moeder ere ." Dus bleef si met haren kinden Ende soude gheerne ondervinden, 575 Hoet inden cloester stoede . ,,Segt mi," sietsi, ,vrouwe goede, Es dit covint van joffrouwen?" „ Jaet," seitsi, ,bi miere trouwen, Dat verweent es ende rike ; 580 Men weet niewer sijns ghelike . Die nonnen there abijt in draghen, In hoerde nye ghewaghen Van hem gheen gherochten, Dies si blame hebben mochten ." 585 Die daer bi haren kinderen sat, Si seide : ,Waer bi segdi dat? Ic hoerde binnen deser weken Soe vele van ere nonnen spreken ; Alsic verstoet in minen sinne, 590 Soe was si hier costerinne . Diet mi seide hine loech niet: ?Bets binnen . xiii j . j aren ghesciet, Dat si uten cloester streec . Men wiste noyt, waer si weec 595 Oft in wat laude si inde nam ." Doen wert die weduwe gram Ende seide : ,Ghi dunct mi reven! 1) Vgl . vs . 60. 1 27

Derre talen seldi begheven Te segghene vander costerinnen, 600 Oft ghi en blijft hier niet binnen! Si heeft hier costersse ghesijn . xiiij . jaer den termijn, Dat men haers noyt ghemessen conde In alden tiden ene metten stonde, 605 Hen si dat si waer onghesont . Hi ware erger dan een hont, Diere of seide el dan goet ; Si draghet soe reynen moet, Die eneghe nonne draghen mochte. 610 Die alle die cloesters dore sochte, Die staen tusschen Elve ende der Geronde, Ic wane men niet vinden en conde Neghene die gheesteliker leeft!" Die alsoe langhe hadde ghesneeft, 615 Dese tale dochte haer wesen wonder Ende seide : ,Vrouwe, maect mi conder : Hoe hiet haer moeder ende vader?" Doe noemesise beide gader. Doen wiste si wel, dat si haer meende, 620 Ay God! hoe si snachs weende Heymelike voer haer bedde! Si seide : „Ic en hebbe ander wedde Dan van herten groet berouwe . Sijt in mijn hulpe, Maria, vrouwe! 625 Mijn sonden sijn mi soe leet, Saghic enen hoven heet, Die in groten gloyen stonde, Dat die vlamme ghinghe uten monde, Ic croper in met elite, 630 Mochtic mier sonden werden quite . Here, ghi hebt wanhope verwaten, Daer op willic mi verlaten! Ic ben, die altoes ghenade hoept, Al eest dat mi anxt noept 635 Ende mi bring in groten vare . En was nye soe groten sondare, Sint dat ghi op ertrike quaemt Ende menschelike vorme naemt Ende ghi aen den cruce wout sterven, 640 Sone lieti den sondare niet bederven; Die met berouwenesse socht gnade, 128

Hi vantse, al quam hi spade, Alst wel openbaer scheen Den enen sondare vanden tween, 645 Die tuwer rechter siden hinc ; Dats ons een troestelijc dinc, Dat ghine ontfinc 1) onbescouden . Goet berou mach als ghewouden ; Dat maghic merken an desen : 650 Ghi seit : ,Vrient, du salt wesen Met mi heden in mijn rike, Dat segghic u ghewaerlike ." Noch, here, waest openbare, Dat Gisemast, die mordenare, 655 Ten lesten om ghenade bat . Hi gaf u weder gout no scat Dan hem berouden sine sonden . U ontfermecheit en es niet to gronden, Niet meer dan men mach 660 Die zee uut sceppen op enen dach Ende droghen al toten gronde . Dus was nye soe grote sonde, Vrouwe, u ghenaden en gaen boven . Hoe soudic dan sijn verscoven 665 Van uwer ontfermecheit, Ocht mi mijn sonden sijn soe left!" Daer si lach in dit ghebede, Quam een vaec in al haer lede Ende si wart in slape sochte . 670 In enen vysioen haer dochte, Hoe een stemme aen haer riep, Daer si lach ende sliep : ,,Mensche, du heves soe langhe gecarmt, Dat Maria dijns ontfarmt, 675 Want si heeft u verbeden . Gaet inden cloester met haestecheden : Ghi vint die doren open wide, Daer ghi uut ginges ten selven tide Met uwen lieve, den jonghelinc, 680 Die u inder noet of ghinc . Al dijn abijt vinstu weder Ligghen opten outaer neder ; Wile, covele ende scoen 1) Aldus hs . 1 29

Moeghedi coenlijc ane doen; 685 Des danct hoeghelike Marien : Die slotele vander sacristien, Die ghi voer tbeelde hinct Snachs, doen ghi uut ghinct, Die heeft si soe doen bewaren, 690 Datmen binnen . xiiij . jaren Uwes nye en ghemiste, Soe dat yemen daer of wiste . Maria es soe wel u vrient : Si heeft altoes voer u ghedient 695 Min no meer na dijn ghelike . Dat heeft de vrouwe van hemelrike, Sonderse, doer u ghedaen! Si heet u inden cloester gaen . Ghi en vint nyeman op u bedde. 700 Hets van Gode, dat is u quedde!" Na desen en waest niet lanc, Dat si uut Karen slape ontspranc . Si seide : „God, gheweldechere, En ghehinct den duvel nemmermere, 705 Dat hi mi bringhe in mere verdriet Dan mi nu es ghesciet! Ochtic nu inden cloester ghinghe Ende men mi over dieveghe vinghe, Soe waric noch meer ghescent 710 Dan doe is ierst rumde covent . Ic mane u, God die goede, Dor uwen pretiosen bloede Dat uut uwer ziden Rep, Ocht die stemme, die aen mi riep, 715 Hier es comen to minen baten, Dat sijs niet en moete laten, Si en come anderwerf tot hare Ende derdewerven openbare, Soe dat is mach sonder waen 720 Weder in minen cloester gaen . Ic wilre om benedien Ende loven altoes Marien!" Sanders snachs, moghedi horen, Quam haer een stemme to voren, 725 Die op haer riep ende seide : ,,Mensche, du maecs to langhe beide! Ganc weder in dinen cloester, 1 30

God sal wesen dijn troester . Doet dat Maria u ontbiet! 730 Ic ben haer bode, en twivels niet ." Nu heefsise anderwerf vernomen, Die stemme tote haer comen Ende hietse inden cloester gaen; Nochtan en dorst sijs niet bestaen . 735 Der derder nacht verbeyt si noch Ende seide : ,eest elfs ghedroch, Dat mi comt to voren, Soe maghic cortelike scoren Des duvels ghewelt ende sine cracht 740 Ende ocht hire comt to nacht, Here, soe maecten soe confuus, Dat hi vare uten huus, Dat hi mi niet en moete scaden . Maria, nu staet mi in staden, 745 Die ene stemme ane mi sint Ende hiet mi gaen int covint ; Ic mane u, vrouwe, bi uwen kinde, Dat ghise mi derdewerven wilt sinden ." Doen waecte si den derden nacht . 750 Een stemme quam van Gods cracht Met enen over groten lichte Ende seide : ,Hets bi onrechte, Dat ghi niet en doet dat is u hiet, Want u Maria bi mi ontbiet . 755 Ghi moecht beiden to lane . Gaet inden cloester, sonder wane, Ghi vint die doren op ende wide ontdaen; Daer ghi wilt, moghedi gaen . U abijt vindi weder 760 Ligghende opten outaer neder ." Als die stemme dit hadde gheseit, En mochte die zondersse die daer leit, Die claerheit metten oghen wel sien ; Si seide : ,Nu en darf mi niet twien, 765 Dese stemme comt van Gode, Ende es der maghet Marien bode . Dat wetic nu sonder hone : Si comt met lichte soe scone . Nu en willics niet laten, 770 Ic wille mi inden cloester maken ; Ic saelt oec doen in goeder trouwen 13 1

Opten troest van onser vrouwen, Ende wille mijn kinder beide gader Bevelen Gode onsen vader . 775 Hi salse wel bewaren ." Doen toech si ute al sonder sparen Haer cleder, daer sise met decte Heymelike, dat sise niet en wecte . Si cussese beide aen haren mont. 780 Si seide : „Kinder, blijft ghesont . Op den troest van onser vrouwen Latic u hier in goeder trouwen ; Ende hadde mi Maria niet verbeden, Ic en hadde u niet begheven 785 Om al tgoet, dat Rome heeft binnen ." Hoert, wes si sal beghinnen . Nu gaet si met groten weene Ten cloester waert, moeder eene. Doen si quam inden vergiere, 790 Vant si die dore ontsloten sciere . Si ghincker in sonder wanc : ,,Maria, hebbes danc! Ic ben comen binnen mure ; God gheve mi goede aventure!" 795 Waer si quam, vant si die dore Al wide open jeghen bore . In die kerke si doe trac ; Heymelike si doe sprac : ,,God here, is bidde u met vlite, 800 Hulpt mi weder in minen abite, Dat is over . xiiij . jaer Liet ligghen op onser vrouwen outaer, Snachs, doen is danen sciet!" Dit en es gheloghen niet, 805 Ic segt u sonder ghile : Scone, covele ende wile Vant si ter selver stede weder, Daer sijt hadde gheleit neder . Si traect an haestelike 810 Ende seide : „God van hemelrike Ende Maria, maghet fijn, Ghebenedijt moetti sijn! Ghi sijt alre doghet bloeme! In uwen reine magedoeme 815 Droeghedi een kint sonder wee, 132

Dat here sal bliven emmermee; Ghi sijt een uut vercoren werde, U kint maecte hemel ende erde . Dese ghewelt comt u van Gode 820 Ende staet altoes tuwen ghebode . Den here, die [es] 1) ons broeder, Moghedi ghebieden als moeder Ende hi u heten lieve dochter . Hier omme levic vele to sochter . 825 Vie aen u soect ghenade, Hi vintse, al comt hi spade . U hulpe die es alte groet ; Al hebbic vernoy ende noet, Hets bi u ghewandelt soe, 830 Dat is nu mach wesen vroe . Met rechte maghic u benedien!" Die slotele vander sacristien Sach si hanghen, in ware dinc, Vor Marien, daer sise hinc . 835 Die slotele hinc si aen hare Ende ghinc ten core, daer si Clare Lampten sach berren in alien hoeken . Daer na ghinc si ten boeken Ende leide elc op sine stede, 840 Alsi dicke to voren dede, Ende si bat der maghet Marien, Dat sise van evele moeste vrien Ende haer kinder, die si liet Ter weduwen huus in zwaer verdriet . 845 Binnen then was die nacht ghegaen, Dat dorloy begonste to slaen, Daermen middernacht bi kinde . Si nam cloczeel biden inde Ende luude metten so wel to tiden, 850 Dat sijt hoerden in alien ziden, Die boven opten dormter laghen . Die quam 2) alle sonder traghen Vanden dormter ghemene . Sine wisten hier af, groet no clene . 855 Si bleef inden cloester haren tijt, Sonder lachter ende verwijt : Maria hadde ghedient voer hare 1) Ontbr . in hs.

2) Aldus hs. 1 33

Ghelijc oft sijt selve ware . Dus was die sonderse bekeert, 860 Maria to love, die men eert, Der maghet van hemelrike, Die altoes ghetrouwelike Haren vrient staet in staden, Alsi in node sijn verladen .

134

XXVIII THEOPHILUS vs. 935-1539

5

10

15

20

25

30

35

Alse hi dus j ammerlike claghet Ende hi hem selven dus versaghet, Soe sent hem God in siere herte Ene hope metter smerte Die hi in siere herten droech, Soe dat hi in hopen sloech Aen onser Vrouwen ende seide : ,,Al hebbicse verloghent beide, Sente Marien ende haren sone, Nochtan omdat si es ghewone, Die 1) an hare soeket, to gheven troest, Ende heef t den meneghen oec verloest, Die ter hellen waren ghegaen, En hadde hare hulpe ghedaen, Hierbi dunct mi die beste raet, Na dat mi ghescepen staet Van minen groten overdaden, Die is ghedaen hebbe buten paden, An hare to soekene troest ende ghenade, Want si mi mach beraden, Ende oec die met goeder trouwen Ghenade soeken ander Vrouwen . Ic wane, is mi dus sal bewenden Ende sien of is mach venden Aen hare troest ende ghenade . Ende en wilt si 2) mi niet ghestaden, Soe wetic over die waerheit 3) wel, Mine ghestades niement el . Hoe salics nochtan beghinnen, Ende hoe salic die coenheit ghewinnen Dat is haer claghe minen noet? Want mine sonden sijn soe groet Dat icse hebbe verwrocht Ende hare hulpe hebbe vercocht Om ene wel crancke have . Onrecht ware, dat si mi gave Troest no raet no hulpe mede,

1) Verdam : Diene, Van Mierlo, : Dien . 2) Verdam : wiltsijs . 3) Verdam : over waerheit. 135



Sent dat is die quaetheit dede Dat is haers verloghenen soude 40 Om ene cleine onscoude . Dat ware onrecht, gave si mi raet, Want mine sonden sijn soe quaet, Ic dede hem beden sulken lachter, Het ware onrecht, peinsese achter ; 45 Hets 1) onrecht, en wrake sise niet.

2) 50 Dat icse moet bringhen voert Die sonden die mi sijn ghesciet . Daerom en salic laten niet, Aen hare salic 3) ghenade soeken, Bedi is hebbe ghesien in boeken 55 Dat Gode becomt vele bet Ghenadecheit dan rechte wet. Al hebbic vele mesdaen, Ghenadicheit sal voregaen . Al en es nieman mijn ghenoet 60

Want mine sonden sijn soe groet Ic sal hare bidden nochtan ghenade, Die den meneghen heeft beraden . Si es soe hovesch ende soe goedertieren, Ic hope, hare sal ontf amen miere

65 Sonden, al waren si mere noch, Mochten si mere wesen doch . Daeromme was si vercoren, Daeromme woude God van haer sijn gheboren, Om ons to bringhene uten sonden, 70 Die met sonden waren ghebonden, Ende ons to bringhene to hemelrike, Die waren verloren ewelike Doer ander sonden ende doer die mine, Om ons to losene uter pinen 75 Van Luciferre ende van sinen ghesellen, Om ons to losene uter hellen . Hieromme wert si coninghinne Ende God toghede haer die minne

1) Verdam : Het ware. 2) Hiaat in overlevering ten gevolge van onjuiste inlassing van een blvd, reeds in de legger van de copiist. 3) Verdam : en salic . 136

Dat si sijn moeder moeste sijn 80 Ende daertoe bliven maghet fijn . En ware 1) sonden niet ghesciet, Soe en waer si Gods moeder niet . Want, en hadden die sonden ghedaen, God en hadde haer niet ontfaen 85 Meer dan mi of ander menschen . Het gheviel haer wel to wensche, Doen haer God die minne dede . Si es ghereet in elke stede Dat elc mensche die hem ghevroet 90 Hare meest ere naest Gode doet, Ja naest Gode ; wel vele lieden En dorren hem dies niet ghenieden 2) Dat si an Gode ghenade sochten Doer die sonden die si wrochten . 95 Si bleven ewelijc verloren Om die sonden van to voren, Maer dat si met goeder hopen Ende met oetmoedecheiden nopen Die vrouwe die God vercoes 100 Daertoe dat si ghevet troest altoes Hem allen die met sonden sijn bevaen, Indien dat si se afstaen . Sent dat si es comen Bi onse sonden to dustanen vromen, 105 Te dustaneghe vromen, to dustanege eren Dat si moeder es ons Heren, Sijn moeder, ende hevet van hare Ghemaket onse makelare, Makelare ende taelman, 110 Soe doe is minen troest daeran, Minen troest ende mine hope, Soe dat is met herten tote hare lope Ende hare bidde 3) ghenadelike : Ghenade, Gods moeder van hemelrike! 115 Mine mach gheen goet gheschien, Want God wilt van mi vlien . Gods moeder, is claghe u minen noet, Want u ghenaden sijn soe groet ; Ghi en selt mi niet ghebreken, 1) Verdam : 1 . waren. 2) Hs. ghemieden ; emendatie van Verdam overgenomen. 3) Hs. bidden ; emendatie van Verdam . 1 37

120 Ghi selt 1) mine tale spreken Voer uwen lieven sone, Alsoe ghi over dandere sijt ghewone . Nochtan en canic ghepeinsen hoe Dat is mach comen daertoe, 125 Dat is voer dese vrouwe draghe Mine sonden ende mine claghe . Salic spreken metten monde Daer is die dorperlike sonde Met jeghen hare hebbe ghedaen? 130 Die sonden selen mi verslaen Ende thelsche 2) vier sal mi verbraden Die tonghe ende therte, die mi verraden Hebben, dat is die sonden dede, Ende die lichame algader mede . 135 Beghinnic oec to trecken van desen, Die duvel sal soe an mi wesen, Ic vrese, dat hi mi mach halen Ziele ende lijf al to male, Willic hem iet ontvaren ; 140 Dus sere maghic mi vervaren, Dat hi mi mach nemen 3) ziele ende leven Dat is hem hebbe opghegheven . Nochtan vorstic 4) langher mee; Beter es camp dan hals ontwee . 145 Mi es best dat is mi verboude . Hen 5) sal bliven bi minen scoude ; Ende en wilt si mi niet ghestaden, Soekic ane hare ghenaden Met rechter trouwen ende met herten goede, 150 Ende is mi voertmeer wille hoeden Van sonden die is hebbe ghedaen, Ende in penitencien staen Alle die daghe die is sal leven, Indien dat sise mi wille vergheven, 155 Ende en hoert si niet mine claghe, Ic sal hare to domesdaghe Verwiten, daer sijt alle selen horen Die noit van wiven waren gheboren, Dat si mi ter noet ghebrac 160 Ende datse sonde op mi wrac .

1) Verdam : en selt . 2) Hs. thelscher ; emendatie van Verdam . 3) Verdam Dat hi mi neme . 4) Verdam : en vorstic. 5 .) Hs . Het ; emendatie van Verdam . 138

Ic bidde haer ghenade oetmoedelike Ende is wille avestaen der sonden ewelike Ende gaen in penitencien ende in boeten, Haddic van hare die ghemoeten . 165 Haer sal ghenade oec ghebreken, Wilt si mi oec daer buten steken, Sone es si niet vol ghenaden, En wilt si mi niet staen in staden . Soe meer mesdaen, soe mere bate, 170 Indien dat men die sonden late. Al sijn mine sonden groet, Gods ghenade en es niet doot, Gods ghenade ende die hare, Want is altoes hope op hare . 175 Wilt God ende si mede, Soe sal ghehoert sijn mine bede Ende niet wechgheworpen ende hebben onweert 1), Want si hare ghenaden niet en spaert Jeghen alle dieghene die begheren 180 Ghenade, ende voert an hare keren ." Dus peinsde hi voert ende weder Sine sonden 2) op ende neder . Dus claghde hi met groten mesbare Sine sonden ende met vare . 185 Ten lesten gheeft hem God gheval, Dat hi recht late varen al Die werelt ende al haer baraet Dat die 3) werelt toebestaet. Hi sal hem hoeden met goeder herten 190 Der sonden ende der begherten, Diene daertoe hadden ghedreven Dat hi hadde al opghegheven Ziele ende lijf ghebordelike Den viant ewelike . 195 Hem begonde met goeder trouwen Sine sonden sere to berouwen Met rechter trouwen ende met herten goeder, Ende hi warp sine hope al ander moeder, Daer God ons here of was gheboren, 200 Ende liep al stillekine voren 4) Hare ymage daer si stoet, 1) ende hebben onweert, Van Mierlo : no onwaert . 2) Verdam : Om sine sonden . 3) Verdaam : der. 4) Verdam en Van Mierlo : yore. 139

Ende hadde den hope groet ende goet, Dat hi metter hulpen van hare Ontvaren soude des viants scare . 205 Hi hadde oec hope ende ghelove, Dat sine van hare niet en soude verscroven t) Ende warende hem 2) met ghenaden: Si hadde oec den meneghen beraden . Dus viel hi neder op den vloer ; 210 Hi weende, hi claghede, hi 3) bat, hi voer Alse j ammerlike als hi doen mochte, want hi niet dan ghenade sochte; Ane Maria, der moeder Gods, Socht hi ghenade altoes . 215 Dus lath hi ghinder eenpaerlike Voer onse Vrouwe van hemelrike . Vaste hi weende ende bat oec mede Met herten ende met serechede Ghenade op die heileghe maghet, 220 Die alle sonden verjaghet Die an hare ghenade soeken Met goeden ghelove, met goeder moeten . Noit en dreef man dat mesbaer dat hi dreef. Ghestadelike dat hi bleef 225 xl . daghe ende . xl . nachte Eenpaerlike in dit ghedachte. Alse die . xl . daghe waren leden Dat hi gheclaghet hadde ende ghebeden Oetmoedelike ende met goeder trouwen 230 Ghenade groot an onser Vrouwen, Si en wilde niet langher sparen, Sine wilde hare openbaren, Die suete moeder, die suver maget, Die den sondeghen bejaghet 235 Soendinc jeghen onsen Here, Opdat ment an hem beghere . Dits ons troest, ons toeverlaet, Dits dieghene die voer ons staet Jeghen den viant ende sine scare . 240 Dits die rechte makelare Die ons versoenet jeghen haren sone ; Dies es si altoes ghewone .

1) Verdam en Van Mierlo : niet en verscrove . 2) Verdam en Van Mierlo hem warende . 3) Hs. iet ; emendatie van Verdam en Van Mierlo. 1 40

Als wi mesdoen jeghen hem twint, Si versoent ons jeghen haer kint . 245 Dits onse hulpe ende onse troest ; Bi haer si wi alle verloest Van den tormente van der hellen Daer wi bi vrouwen leven in vellen . Dierste wijf vertroeste algader 250 Adaem, onsen iersten vader, Soedat hi wrochte jeghen tghebot Dat hem gheboden hadde God . Ende ware 1) dit wijf ende dese maghet, Si es die de boete draghet 255 Jeghen tvenijn dat Jeve gaf, Daer si Adame mede vergaf, Hem ende hare selven ende ons alien . Wi waren ter hellen alle ghevallen, En ware dat si tfenijn versloech 260 Bider dracht die si droech, Tfenijn datse alle sloech to doot Jonc, out, cleine ende groet, Alle die leef den to voren, Eer God van hare wart gheboren . 265 Alle die vriende Gods die waren Te voren toter hellen ghevaren, Si moesten alle gader ombeiden Tote den tide dat dit ghescieden 2), Ende tote den tide dat dese quam 270 Ende God menscheit an hare nam . Dits dat ons die propheten

Langhe to voren hadde 3) beheten . Dits die Anmanne 4) verlangen dede, Ende Sisaron versloech oec daermede 275 Die Oliferne thoet afsloech . Dits die roede Aarons, die droech Loef ende note binnen ere nacht 'S) Sonder sap ende 6) wortels cracht . Dit es die sterre vander zee, 280 Dat niemen en mach nemmermee Ter havene van hemelrike comen, Hine hebbe gheleide an hare genomen. 1) Van Mierlo : En ware . 2) Van Mierlo : ghesciede . 3) Verdam en Van Mierlo : hadden. 4) Hs . an manne, Verdam : Amanne . 5) Hs. macht; emendatie van Verdam en Van Mierlo . 6) Van Mierlo : sap ende ; hs . sapen .

Dits die poerte van hemelrike ; Daer blijfsi 1) oec ewelike 285 Die behouden selen wesen . Dits dieghene daer wi of lesen, Die boven alle ingelen sit Ende haren sone over ons bidt ; Spieghel vander suverheiden, 290 Violette van oetmoedecheiden . Si es in penitencien recht ; Si es dieghene die voer ons vecht Jeghen den viant ende 2) haer kint, Die doer hare ons alien mint. 295 Hare ghenaden sijn soe groet, Dat niemen, hi 3) en site bloet, Mach sterven enter hellen varen, Wilt hi soeken hulp an hare . En 4) dar niemen verloren bliven, 300 Die noit gheboren was van wiven, Al hadde hi ghedaen allene Alle die sonden, groet ende clene, Ende al die sonden die alle die lieden Ghedaen hebben ende die noit ghescieden ; 305 Wilde hi met goeder trouwen Ghenade bidden '5) deser Vrouwen, Ic segghe dat hi ghenade vint An dese Vrouwe ende an haer kint, An dese Vrouwe namelike, 310 Heeft hi berouwe ghestadelike, Als men mach sien an desen man, Daer is u ierst of began . Hine hadde ghedaen maer . xl . dage Van sinen sonden die claghe, 315 Van sinen sonden die groet waren Dat hi elken mochte 6) vervaren, Ende onse Vrouwe quam alsoe saen Daerna tnachts to hem ghegaen, Alse die goede, die goedertiere 7), 320 Die verwonnen was wel sciere . Al hadde si gheweest verbolghen, 1) Hs . blij ft si ; emendatie van Verdam en Van Mierlo . 2) Verdam : voer. 3) hi ontbr. i n hs., toegevoegd door Verdam en Van Mierlo . 4) Hs . Ende ; emendatie van Verdam en Van Mierlo . 5) Hs . biden; emendatie van Van Mierlo . 6) Verdam : flat si elken mochten . 7) Hs. goedertie; emendatie van Van Mierlo . 1 42

Sine wilde den evelen moet niet volghen, Si moeste toghen haer nature, Sine wilde 1) hem niet makers sure; 325 Si 2) moeste haer laten verwinnen, Want si sach sijn herte binnen, Dat hi met goeden ghedochte Ghenade an hare sochte; Sine mochte niet langer sparen, 330 Sine moest haer openbaren. Si quam to hem ende sprac aldus : ,,Wat wiltu, Theophilus? Du pijns mi ende nopes mede Met dinen tranen ende met dinen ghebede, 335 Met dinen ghebede, met dinen tranen, Die mi ghenadecheit vermanen . Wat ghenaden soekestu 3) ane mi? Twine en peinstu niet waerbi Dat di ghenade mach ghescien? 340 Wiltu di selven niet besien? Na dinen sonden, na dinen daden Het ware onrecht, soudic di beraden . Dune moghes verdienen niet Dat di ghenadicheit ghesciet . 345 Wanen comt u die coenhede Dat du dors 4) ghenadichede Bidden van dinen groten sonden? Waer hebstu die coenheit vonden? En ghedincti niet en twint 350 Dat ghi mi ende mijn kint Heves ghelogent ende ghegheven Den viant ziele ende leven? Du heves ghehalmt dinen 5) ghenaden Daer is u mede mochte hebben beraden . 355 Al lietic den lachter gaen, Die du mi heves ghedaen Dor dat is die kerstine minne Allen met ghestaden sinne Ende sonderlinghe alle diegone 360 Die mi dienen ende minen sone Al vergavic di minen lachter, Het en mach niet bliven achter, 1) Verdam : wildet . 2) Verdam : sine . 3) Verdam : Wat soecstu ghenaden . 4) Verdam : dars . 5) Verdam : dier .

143

Ic en mach also vergheten niet Die sonden die u sijn ghesciet 365 Jeghen minen sone, dinen God . Waenstu dus houden spot, Dattu sijns souts almen Metten monde ende metter palmen Ende daertoe met brieve mede, 370 Ende daertoe doen alle quaethede? Alstu moede best van then Ende du beghins di to besien, Waenstu dan vinden ghenade Ende begheres dan weder stade 1) 375 Met dinen biddene, met dinen tranen, Dat is hem dijns wille vermanen Ende is over u bidde dan? Twine besiestu di 2), sondich man? Al verghevic di dine 3) sonden 380 Daer du mede best ghebonden, Hoe salic dorren jeghen mijn kint Dijns ghewaghen iet en twint? Hoe salic hem van there claghen Iet en twint dorren ghewaghen? 385 Hoe 4) salic comen voer mijns kints ogen, Dat is sal dorren betoghen Dattu gherne names ghenaden Ende dat ghi gerne waert ontladen Vander sonden ende vander mesdaet 390 Die du hebts ghedaen, vele ende quaet? Al es mijn sone goedertieren Ende soe ghenadech, - dat 5) van siere Ghenadecheit hens maer een wonder, Nochtan en es hi niet 6) sonder 395 Gherechtecheit sijnre 7) ghenadechede : Hi es ghenadich ende gherechtich mede . Waer salic nemen dat ghenint Dat is dar comen voer mijn kint Ten vreseliken domesdaghe 400 Ende is toghe dine claghe? Mi duncke, is ben daertoe to bloet, Want dine sonden sijn to groet 1) Hs . Ende beghinnes dan weder stade ; emendatie van M . de Vries, overgenomen door Verdam en Van Mierlo . 2) Ontbr. in hs . ; toegevoegd door Verdam en Van Mierlo . 3) Hs. dinen . 4) Verdam schrapt Hoe. 5) Hs . es ; emendatie van Verdam . 6) Verdam : Nochtan so en es niet . 7) Verdam : sine . 144

Die du jeghen mi 1) heves ghedaen . Dies willic gherne bate ontfaen, 405 Dattu 2) jeghen mi heves gesneven, Wiltu voerwaert goet man wesen 3) Ende wachten di van desen Ende wilt voermeer goet 4) wesen; Ende bidt selve minen sone voert 410 Dat hi dine bede hoert Ende bidt hem mede daertoe Dat hi di ghenade doe ." ,,Ay, edel Vrouwe, moeder mijn, Sal mi iet gheholpen sijn, 415 Saelt iet ghescien dat mi God doe Ghenade, uwer 6) hulpe moeter toe, Uwe hulpe ende uwen troost Moeter toe, salic sijn verloest . Werdic verloest, werdic behouden, 420 Het moet sijn bi uwen scouden ; Bi uwer scout, bi uwen rade Moetic verhalen mine scade, Of inne verhaelse nemmermeer niet, Soe wat anders mijns ghesciet . 425 Vrouwe, al hebbic vele mesdaen, Ic wille in penitencien staen ; Ic doe penitencien gherne . Ic hebbe wille mi to verwerne Jeghen den viant ende jeghen den sonden, 430 Daer is mede ben ghebonden . Vrouwe, doer uwen oetmoet, Penitencie es soe goet Ende daertoe soe groet In alre sonderlike noet . 435 Vrouwe, laet mi penitencie doen Van sonden, daer mi toe verspoen Ende verriet oec mede Die viant met siere moghenthede . Penitencie die maecten quite 440 Van sonden, die 6) coninc Davite, Die sulke sonden hadde ghedaen, Dat hi Urias dede verslaen, Verslaen ende oec verriet, 1) Verdam : hem. 2) Verdam : Dies du . 3) Van Mierlo : , mis whien to lezen levee". 4) Verdam : poet man . 5) Verdam : uwe. 6) Verdam : den, Van Mierlo : lien .

145

In then dat hi screef ende hiet, 445 Daer hi was gheset in die scare Tes hi tierst versleghen ware. Hi nam Urias dus sijn lijf Ende daertoe verhoerde sijn wijf . Nochtan vergaf hem God bede 450 Met penitencie die hi dede, Soedat hem God onste das, Dat hi sent prophete was, Als hi gheweset hadde to voren . 455 Sinte Peter hi verloghende Gode Ende ontfinc sint sine ghebode, Dat hi bant ende ontbant, Ende hi gaf hem in sine hant Die slotele van hemeirike, 460 Ende here was in erterike. Hi quam to deser werdichede Bi penitencien die hi dede . Sente Pauwels, die meeste tirant, Die men in erterike vant, 465 Die al haette Gods ghewerke, Hi onneerde meest die heilige kerke . Hem halp penitencie soe sere Dat hi best es met onsen Here Ende es een verheven sant, 470 Die to voren was een tirant . Sente Maria Maddalene Si es met Gode van Nasarene, Die soe langhe ende soe vele Hadde ghevolghet der hoverde spele 2), 475 Dat onnere es dat ment vertelle 3), Janne halp haer 4) uter helle Mids penitencie die si dede Ende berouwenesse si hadde oec mede 6), Dat haer God sint onste das 480 Dat si die alderierste was Diene sach met haren oghen, Daer hi hem hare wille 6) vertoghen, Sinder dat hi was verresen, 1) Hier zijn 18 regels die door Verdam en Van Mierlo als interpolatie worden beschouwd, weggelaten . 2) Verdam : den (h)overspele. 3) Hs. vertelde ; emendatie van Verdam . 4) Verdam : Jane halpsi hare . 5) si . . . . mede, Verdam : die si hadde mede . 6) Verdam : wilde.

146

Alsoe wi in die ewangeliste lesen . Noit en was sonde soe groet, Man die penitencie boet, Diese boet ende these dede Ende die dan volquam daer mede, Hine versoende jeghen Gode . 490 Soete Vrouwe, sijt mine bode Jeghen u lieve kint, Gode uwen sone, Als ghi to sine sijt ghewone, Die hare herten an u keren, Ende al dies si 1) an u begheren 495 Van dat hare zielen mocht baten . Vrouwe, en wilt mi oec niet laten . Dat dedi hem, omdat ghise minde . Moeder Gods, bidt voer mi uwen kinde Ende wilt mi gheven uwe ghenade; 500 Want ghi den meneghen hebdt beraden, En sijt niet wreet jeghen mi allene . Uwe hulpe die es ghemene, Beide out, jonc, groet ende clene Voer uwen sone, Jhesum van Nazarene ." 505 Doe antworde onse Vrouwe Ende seide : ,Vrient, dine trouwe Hebdi den viant ghegheven, Ende dijn onghelove hevet mi verdreven Daertoe dat is di troest moet gheven, 510 Daer du of hebts ghesneven . Al hebtstu vele mesdaen, Ic sal die in hulpen staen . Doet minen raet, doet mijn ghebot . Sider dat mijn kint es God 515 Ende dat hi was van mi gheboren Ende is bleef maget als is was to voren Ende dat hi ontfinc van mi sijn menschelijchede Ende bleef ghewarech God mede, Du moetes gheloven oec daeran, 520 Dat hi es gherecht God ende man ; Du moetes gheloven oec daerboven Al dat die kerke hetet gheloven ." Doe seide hi weder : ,Soete troest, Die al die werelt hevet verloest, 525 Hoe salic an mi selven vinden 485

1) Verdam schrapt si. 1 47



Ende hoe salic mi dies gheninden, Dat is metten selven monde Daer is die dorperlike sonde Mede sprac, ende soeken ghenade, 530 Daer is bi dus ben verladen 1)? In weet hoe is sal derren spreken Metten monde die dus dorperliken 2) Sonde ghesproken hevet to voren . Mijn ghenoet en 3) was noit gheboren!" 535 Doe seide si weder: ,Swighes al stille, Lieve vrient, doet minen wille, Doet minen wille, doet minen raet: Oftu wilt hebben verlaet Van sonden die di sijn ghesciet, 540 Hebdt goet ghelove, en twifelt niet . Hebdt goet ghelove ende soeket ghenaden, God selve salre di ghestaden . Hi es soe ghenadich ende soe goet, Soect met trouwen sinen oetmoet . 545 Wiltu ghetrouwen ende gheloven, Ghine wert van hem niet verscroven . Set 4) dijn ghelove nerstelike ; Di wert gheholpen ghetrouwelike ." Doe dreef hi herde groet mesbaer, 550 Hi weende sere ende sleet sijn haer ; Hi sleet sijn haer, hi wranc sijn hande, Hi beet to gadere sine tande ; Hem dochte dat hem sijn herte brac . Als hi becomen was, hi sprac : 555 „Ic ghelove," seitti, ,ane Gode, Dat alle dinc to sinen ghebode Staet ende dat hi es vader Ende dat hi makede algader Dat boven es in hemelrike 560 Ende beneden in erterike . An sinen sone ghelovic mede, Dat hi ontfinc menschelijchede Van Sente Maria 5) der maghet, Dor dat wi waren wechghejaghet 565 Van onser haven, van onser stede, Doer die sonden 6) die Adaem dede ; 1) Bt Verdam vss. 527-528 in omgekeerde volgorde . 2) Verdam : dorperleken. 3) Hs. ende. 4) Verdam : Sech . 5) Verdam : An Sente Marien .

6) Verdam : sonde. 1 48

Dat hi ginc leren achter lande, Daer hi doghede grote scande Ende groet vernoey menech warf 1), 570 Ende dat hi an tcruce starf, Daer hi no 2) troest hadde an Sonder sine moeder ende Sente Jan, Daerne alle sine vriende begaven, Ende dat hi daerna was begraven; 575 Dat hi verloeste met siere doet Sine vriende uter helscher noet Ende dat hi der hellen porten brac Ende hi sine vriende daeruut trac, Die ghebeden hadden daernaer 580 Meneghen dach ende menech jaer, Ende dat hi verrees opden derden dash Ende dat men daerna dicke sach Ende dat hi hem dicke vertoghede, Doer dat hi wilde dat men gheloevede, 585 Ende dat men vaste hielde daeran, Dat hi God ware ende man ; Ende dat hi voer ten hemelen boven, Daerne alle die ingle loven ; Ende dat hi sit to sijns vader siden 590 Ende dan 3) comen sal ten tiden Dat die doemesdach sal comen Ende sat al die werelt doemen . 1) Hs . weerf ; emendatie van Verdam . 2) no toeegevoegd door Van Mierlo. 3) Verdam : danen .

1 49

WERELDLIJKE EN GEESTELIJKE LIEDEREN XXIX LIEDEREN van HENDRIK VAN VELDEKE IN DEN TIDEN VAN DEN JARE

In den tiden van den j are dat di dage werden lanc ende dat weder weder Clare, so ernouwen openbare 5 merelare heren sanc, di uns brengen live mare . gode mach her's weten danc de hevet rechte minne sunder rouwe ende ane wanc . 10 Ich bin blide dore here ere di mich hevet dat gedan dat ich van den rouwen kere, de mich wilen irde sere . dat is mich nu also ergan :

15 ich bin rike ende grote here, sint ich muste al umbevan di mich gaf rechte minne sunder wic ende ane wan . Di mich drumbe willen niden 20 dat mich lives it geschit, dat mach ich vele sachte liden noch mine blitscap niwet miden, ende ne wille drumbe nit na gevolgen den unbliden 25 sint dat si mich gerne sit di mich dore rechte minne lange pine dougen lit.

1 50



DE BLISCAP SUNDER ROUWE ENTFEIT

`De blitscap sunder rouwe entfeit bit eren, he is rike. dat herte da der rouwe in steit, dat levet jamerlike . 5 he is edele ende vrut : we bit eren kan gemeren sine blitscap, dat is gut .' Di scone di mich singen dut, si sal mich spreken leren 10 dar ave dat ich minen mut nit wale ne kan gekeren, si is edele ende vrut : we bit eren kan gemeren here blitscap, dat is gut .

IN DEN TIDEN DAT DI ROSEN

In den tiden dat di rosen tounen manech scone blat, so vluket men den blidelosen di wrugere sin ane maneger stat, 5 want si der minnen sin gehat ende den minneren gerne nosen . van den bosen mute got uns losen! Men darf den bosen niwet vluken : hen wirt dicke unsachte we, 10 want si warden ende luken alse de sprenket in den sne . des sin si vele di mere geve . doch ne darf es niman ruken, want si suken peren up den buken .

DU MEN DER RECHTER MINNEN PLACH

Du du nu di

men der rechter minnen plach, plach men ouch der eren . mach men beide nacht ende dach bose seden leren . 15 1



5 we dit nu sit ende dat du sach, owe wat de nu clagen mach! undoget wele sich meren, doget sich verkeren . Di man di sin nu niwet vrut 10 dat si di vrouwen schelden . ouch sin si dar integen gut dat si't hen wale gelden . so we dat schildet, de misdut da he sich bi generen mut . 15 di pruven selve melden, di gedien selden .

SO WE DER MINNEN IS SO VRUT

So we der minnen is so vrut dat he der minnen dinen kan, ende he dore minne pine dut, de is ein vele minnesalech man . 5 van minnen komet allet gut, di minne maket reinen mut, wat solde ich ane minne dan? Di scone minne ich ane wanc, ich weft wale here minne is clar . 10 of mine minne it velsche ein cranc, so ne wirt ouch nimmer minne war . ich segge here miner minnen danc, bi here minnen steit min sanc . he is dump deme minne dunket swar .

MEN SEGET VORWAR

NU MANECH JAR

Men seget vorwar nu manech jar, di wif di haten grawe har . dat is mich swar ende is here mispris 5 di liver hebben heren amis dump dan wis . 1 52



Des mere noch min dat ich gra bin, ich hate ane wiven cranken sin, di nouwe tin 10 nemen yore alt golt. si gin si sin den jungen holt dore ungedolt .

IN DEN APRILLEN

SO DI BLUMEN SPRINGEN

In den aprillen so di blumen springen, so loven di linden ende grunen di buken, so heven bit willen di vogele here singen, sint si minne vinden al da si si suken 5 ane heren genot, want here blitscap is grot want si swegen al den winter stille . der mich nine verdrot, Du si ane den risen di blumen gesagen bi den bladen springen, du waren si rike here manechfalder wisen der si wilen plagen . lude ende vrolike, 10 si huven here singen nedere ende ho. min mut steit ouch also dat ich wille wesen vro . recht is dat ich min gelucke prise . Mochte ich erwerven miner vrouwen hulde! kunde ich di gesuken alst here getame! 15 ich sal noch verderven al dore mine sculde, si ne wolde geruken dat si van mich name bute ane dot up genade ende dore not, want et got nine gebot dat negein man gerne solde sterven .

ALSE DI VOGELE BLIDELIKE

Alse di vogele blidelike singende den somer entf an ende der wait is louves rike ende di blumen scone stan, 5 so is der winter al vergan . recht is dat ich dare wike da min herte stadelike van minnen i was underdan . 1 53

DI DA HOREN MINEN SANC

Di da horen minen sanc, ich wille dat si mich's weten danc stadelike ende ane wanc . di i geminden ofte noch minnen, 5 di sin blide in manegen sinnen . des di dumbe nine beginnen, want si di minne nine dwanc noch here herte ne rachte binnen .

154



LIEDEREN op naam van Hertog JAN VAN BRABANT Lied 2 EENS MEIENMORGENS VROE

Eens meienmorgens vroe Was is opgestaen ; In een scoen boemgaerdekijn Soudic spelen gaen . 5 Daer vant is drie joncfrouwen staen : Dene sanc yore, dander sanc na: Harba lori fa, harba harba lori fa, harba lori fa . Doe is versach dat scone cruut In den boemgaerdekijn 10 Ende is verhoorde dat soete geluut Van den mageden f ijn, Doe verblide dat herte mijn, Dat is moeste singen na : Harba lori f a, enz . 15 Doe groette is die allerscoenste, Die daer onder stont; Ic liet mine arme al omme gaen ; Doe, ter selver stont

Ic woudese cussen an haren mont. 20 Si sprac : „laet staen, laet staen, laet staen!" Harba lori fa, enz . Lied 4 JONCFROUWE EDEL, GOEDDERTIEREN

Joncfrouwe edel, goedertieren, Welgeraket van manieren, Als ghi ghebiedt, so sal is vieren Tfernoy, daer is ben inne . 5 Dat is dus moete quelen, Dat doet mire liefste minne . In cans mi niet ghehelen, C hewaerlike is ontsinne .

1 55



U eigen wit is wesen; 10 Wet vorwaer, in cans genesen, Het ensi alsoe, dat is in desen Troest moghe an u gewinnen . Dat is dus moete quelen, enz. Lied 5 CUUSCHE MALE, HAER BRUUN OGEN

Cuusche smale, haer bruun ogen Die haent mi dat gedaen, Dat is minne moete dogen : Ic valle, in cans gestaen . 5 Geft si mi troest, so waere mi wel besciet. Wacharme, is pense sine willes doen niet. Die mi haet dus bevaen, In haer prisoen gedaen, Ensi mi troeste, is ben doet, sonder waen. Lied 6 IC SACH NOYT SO RODEN MONT

Ic sach noyt so roden mont Noch oec so minlike ogen, Als si heeft, die mi heeft gewont Al in dat herte dogen. 5 Doch leve is in hogen Ende hope des loen ontfaen : Geeft si mi qualen dogen Si mach mis beteren saen . Lief, mi hevet u minne 10 So vriendelike bevaen, Dat is u met sinne Moete wesen onderdaen . Mi es wale, als is mach sijn Bi minre scone vrouwen, 15 Ende is danne haer claer anscijn Ende haer gelaet mach scouwen . God verde si van rouwen! Si es so wale gedaen, Dat is haer bi trouwen 20 Moete tallen diensten staen . Lief, mi hevet u minne, enz . 1 56



Lied 7 MENECH CREATURE ES BLIDE

Menech creature es blide, Die onthier in sorgen was . Dats natuerlic jegen den tide ; DocTh hout mi minne in enen pas . 5 Si doet mi, dat is verswine . Genade, cuusche werde fine! Om u pensic dach ende nacht. Mi esset droeve van haer to sine : Nochtan lide is bi haer pine ; 10 Dat doet rechter minnen cracht. Menech hout van minnen tale, Dien noch niet dwanc der minnen bant ; Ic woude, dat mens cande wale, So werde goede minne niet gescant . 15 En es cleric, leke no begine, Si toene buten lieve to sine, Dies doch in therte niet en acht . Mi esset droeve van haer to sine, enz . Haddic die cuere van allen vrouwen, 20 Sone wandelde doch niet dat herte mijn. So sere minne is ene met trouwen, Dat is haer onderdaen moet sijn . Tusscen der Mase ende den Rine Es gene scoenre dan die mine :

25 Si leit vaste in mire gedacht . Mi esset droeve van haer to sine, enz.

1 57

XXXI TWEE WESTVLAAMSE MINNEDICHTEN 0 REINE WIIF GHI DOET MI PINE

O reine wiif ghi doet mi pine ghi siit mire herten medicine die door hu leghet onder voet In droufheden staet mi langhe to sine 5 wildi nietten wille mine Mij wigeren huwen moet ghenaden lief up rechte minne hu gheheel siin mine viif sinne want ghi hebse in huwe ghenaden 10 ghi sijt miins herten conighinne ontsluut hu herte ende laet mi inne of droufheden mach is niet ontwaden lieuelic wiif up rechte trauwe wilt nv corten minen rauwe 15 ende laet mi met solace leuen sturt wt van der minnen dauwe des biddic hu miins herten vrauwe want nemmermeer willic hu begheuen

MIIN DOGHEN WILLIC MET VRUECHDEN DRAGHEN

Miin doghen willic met vruechden draghen up auentueren watter ghesciet want al wildic mi vercnaghen Mi ne ware dies to beter niet 5 de sulke sout sien hi soude mi claghen nochtanne ware lief hem miin verdriet Ic wille mi blidelike ghelaten al legghic nv onder voet Si sullens verdrouuen die mi haten 10 want is pense in minen moet Ic sals comen to goeder baten al hebbic noch cranken spoet 158

al toghe is een scone ghelaet to minder so ne es niet miin doghen 15 gaue is to kenne al minen staet Ic souder ooc lettel of verhoghen het heift de sulke ghesproken quaet Ende mi harde zere beloghen Eer dit spel ten ende gaet 20 hi salre warden bi bedroghen

159



XXXII Fragment van een ARS AMANDI uit de Tweede Rose

5

10

15

20

25

30

35

1 60

Ende daer na doe dese bede Ende bidt hare orlof op omoet Dattu sonder evelmoet Moges hare ontdecken watti deert Ende wat diin herte ane hare begeert . Aistu so vele dan heves gedaen Dattu den orlof heves ontf aen, Saltu beghinnen dese tale Ghesinnelike, dat radic wale : ,Edele joncfrouwe ende scone, Dor God van den hogen trone Hebt mijns genade ende geeft mi raet. Ic sal u seggen minen staet : Ic minne u, edele joncfrouwe, Bede op hovescheit ende op trouwe Boven alien creaturen So utermaten, in can duren, Ende hebbe gedaen van ane then dach Dat is u eerst met ogen sach Ende wille minnen vort meer an Den tiit dat mi God slevens jan . Sonder enegen losen waen Joncfrouwe, dat heeft mi gedaen Uwe grote scoenheit, uwe hoveshede, Uwe goet gelaet, u wetenthede, Ende boven al u volmaecte joget, Die grote cuusheit ende die doget Die is altoes ane u vernam In alien steden daer is quam, Daer is u horde ofte sach . Dat ics u noit dede gewach, Sonder nu, joncfrouwe vri, Sonder tuivel dat quam bedi Dat is vreesde ende dochte Dat is u verbelgen mochte, Dat mi ware to moede swaer . Ic segge oec wel over waer Dat ics noit ne hadde gewagen,

Maer dat ict langer ne mochte dragen 40 Dat sware gepeins, joncfrouwe, dat is Dor u gedregen hebbe ene stic Ende sal dragen toter doet, Mine helpe God die mi geboet, Ende ghi, sconc [l . scone?], bi uwen rade . 45 Ghenade, noch biddic genade Ende uwen troest, wildine mi geven, Want sonder u magic niet leven, Niet meer dan die visch mach Sonder water enegen dach . 50 Dit ne seggic niet bedi, Inne weet wel dat ghi boven mi Sijt so sere in uwer scoonheiden, In omoeden ende in edelheiden, Dat is uwes onwerdich ware . 55 Dies levic in groten vare, Ne ware die minne altoes waect Ende menegen bloeden coene maect Ende meer den nedren hoge doet minnen, Dede mi die coenheit beginnen 60 Ane u to kerne mijn gedochte Ende dat is minne an u sochte Up die hope van uwer genaden . Ay joncfrouwe, nu sijt beraden Dor God ende dor uwes selfs doget, 65 Hoe ghi mi tlijf behouden moget, Want is hebs to doene wale . Die grote pine, die sware quale, Soete lief, die mi ane ghinc, Doe mi u edele minne vinc, 70 Ne mochtic u vertellen niet ; Mine droeve herte die so ontsiet, Dat mire hope een blijf sal wesen . Die grote vrese, lief, van desen Heeft mi brocht in sulken toren, 75 Dat is algader hebbe verloren Rusten, slapen, eten, drinken . Dats mite swaer, dat mach mi dinken, Wildi mi ter poet begeven . Dor uwen wille benic bleven 80 Sonder bliscap ende delijt Ende sal wesen toter tijt Dat ghijt mi selven betren wilt, 1 61

85

90

95

100

105

110

115

120

1) Ids . Ghijt . 1 62

Als is hope dat ghi noch selt, Anders ware mi sware gesciet . Nu merct, joncfrouwe, ende besiet Ende sijt sculdech hoe soet gaet Hier toe to hebne goeden raet, Want is ben in sulken vare, Dat seggic u al openbare, Waeric coninc van Vrankerike Ende van Almaengen dies gelike, Ic soude u maken coninginne Vor alle vrouwen die is kinne. Ic bidde u, volmaecte rene, Mine mach genoghen el ne gene Sonder ghi, daert al ane staet, Mijn sin, mijn troest, mijn toeverlaet, Mine doet ende mijn lange leven . Bedi is hebbe u op gegeven Herte ende sin quite ende vri . Nu doet al u ghevoech met mi, Ic ben u eigen ende u leen, Ghi sijt 1) mijn bliscap ende mijn ween, Ghi mocht mi lichten ende verswaren, Ghi sijt die sonne die verclaren Mach mire herten deemsterheit . Ghi sijt die salve oec, Godweit, Ende die vraie medicine Die sachten mach al mine pine Ende weder geven al mine gesonde Bi troeste van uwen soeten monde ; Daer sonder mach is niet genesen, No blide op erterike wesen . Hier omme benic tote u comen Te clagene, als ghi hebt vernomen, Tfernoy dat mi int herte swert, Als die uwe minne gert Ende uwen troest op recht omoet, Also die hert water doet, Als hi verwaermt es ende moede, Ende bidde u des, joncfrouwe goede, Ghenadelike op rechte trouwe, Dat u ontf arme mijn rouwe Ende ghi mi doet in uwer minnen

125 Ende doet mi sniemen dit bekinnen Dor uwe grote hoveschede . Ic biede u goet, lief, lijf ende lede, Tuwen dienste ende tuwer ere, Ende waer dat is mi bekere 130 Willic u wesen onderdaen . Joncfrouwe, wildi dit ontfaen Ende ghi mi uwer minnen jont Ende ghi mi dit wilt maken cont Dat ghi gestade blijft in dien, 135 Sone mochte mi liever niet gescien, So es versacht al mijn verdriet; Ende wildi mi oec minnen niet, Sone mach mi helpen man noch wijf, No al dat hevet ter werelt lijf, 140 No huus, no stat, no lant, no have, No lant, no goet, dat men mi gave, Inne blive doet wel haestelike . Want bi Gode van hemelrike, In wil van el ne gere minnen, 145 Nu no nemmermeer gewinnen Genochte, ruste, joie no spel, Dat seggic u to voren wel ." Nu hebbic di hier doen bekinnen Hoe du die tale sout beginnen. 150 Nu doe aldus, het sal di vromen . Maer alst to scedene dan es comen Ende du die scone heves gelaten, Di sal mescomen utermaten . Heefstu vergeten enich wort, 155 Du salt int herte siin testort, Ne mach di dan daer niet gevallen Om der valscher wrogers callen, Mac dinen keer ende dinen ganc Over ende over lanc 160 Vor die dore daer si in es .

1 63



XXXIII HADEWIJCH Lied 5 AL DROEVET DIE TIJT ENDE DIE VOGHELINE

5

Al droevet die tijt ende die vogheline, Dan darf niet doen die herte fine Die dore minne wilt doghen pine; Hi sal weten ende kinnen al Suete ende wreet, Lief ende leet Wat men ter minnen pleghen sal.

Die fiere, die daer toe sijn ghedeghen Dat si onghecuster minnen pleghen, 10 Si selen in alien weghen daerjeghen Stout sijn ende coene, Ende al ghereet to ontf aen Si troest, si slaen, Van minnen doene . 15 Der minnen pieghen es onghehoert, Als hi wel kint dies hevet becoert . Want si in midden den troest testoert ; Hine can ghedueren Dien minne gheraect; 20 Hi ghesmaect Vele onghenoemder uren . Bi wilen heet, bi wilen cout ; Bi wilen bloede, bi wilen bout : Hare onghedueren es menichfout . 25 Die minne al maent Die grote scout Haerre riker ghewout Daer si ons toe spaent . Bi wilen lief, bi wilen leet ; 30 Bi wilen verre, bi wilen ghereet : Die dit met trouwen van minnen versteet, Dat es jubileren: Hoe minne versleet Ende ommeveet 35 In een hanteren . 1 64



Bi wilen ghenedert, bi wilen ghehoghet ; Bi wilen verborghen, bi wilen vertoghet ; Eer selc van minnen wert ghesoghet, Doghet hi grote avontuere, 40 Eer hi gheraect Daer hi ghesmaect Der minnen natuere . Bi wilen licht, bi wilen swaer ; Bi wilen doncker, bi wilen claer ; 45 In vrien troest, in bedwonghenne vaer, In nemen ende in gheven, Moeten die sinne, Die dolen in minne, Altoes hier leven .

Lied 16 MEN MACH DEN NUWEN TUT

Men mach den nuwen tijt Wel bekinnen overal : Die voghele hebben delijt ; Die bloemen ontspringhen in berch in dal 5 Waer so si staen, Si sijn ontgaen Den wreden wintre these qual . Ic ben ontdaen, Mij en troeste saen 10 Die minne jeghen mijn ongheval. Nu hevet mijn ongheval Sine heervaert ghesticht op mi ; Het gadert overal . Mine hoghe weghe die waren vri 15 Si sijn sere beleghet; Mi es vrede ontseghet : Merct ocht mi rouwe iet condich si . Wordic gheweghet Daer minne[n] gheseghet, 20 Ay, edele minne, dies danckic di . 1 65



Die minne die al verwint Hulpe mi dat is moet verwinnen, Ende si die alle noet bekint Onne mi dat is moet bekinnen 25 Hoe swaer dat mi staet, Hadde ics raet, Te ontbeidene dies ghebrukens van minnen : Die wrede raet Die daer jeghen gaet 30 Bedrueft die cracht van minen sinnen . Bi minnen maghic al Verwinnen mine ellendeghe poet; Ic weet wel dat is sal . Doch hebbic meneghen wederstoet 35 Die mi doet sterven Menich werven, Sint minne mi ierst van binnen scoet . Ic wille alles derven, Tote dat mi wilt erven 40 Die minne int rike dat si mi boet . In minen jonghen daghen, Doen mi die minne ierst jeghen yacht, Tonetsi mi grote ghelaghen : Hare wise, hare rike, hare goedde, hare macht . 45 Doen is met hare omghinc, Ende is ontf inc Al to geldene der minnen pacht, Gherne boven alle dinc Si mi een ane hare hinc . 50 Nu scijnt die storm wel sere ghesacht . Dus heef t mi minne verraden, Met vele dat si mi hadde ghetoghet, Met menegher sueter saden, Daer nuwe joghet bi wert ghesoghet . 55 Verweende ontbite Met nuwen delite Daer is al gherne bi hebbe ghedoghet, Ic claghe ende verwite Met nuwen vlite, 60 Houtse op, die mi heeft verhoghet . 1 66



Ic weet wel dat de minne Levet, al stervic aldus vele . Want icse levende kinne, Verdraghic al wel gherne in spele : 65 Mesval ende oetmoet, Si arch ocht si goet, Ic ben diet gherne den vremden hele . Mijn hoghe moet Es dies wel vroet 70 Dat minne met minnen orsaten sele . Ic hebbe der hoghere minnen al Opghegheven dat is ben . Verliesic ocht winne, si al Hare scout noch meer no min . 75 Wat es nu ghesciet? Ic ben mine niet : Si hevet verswolghen al minen sin . Hare wesen f ijn Doet seker sijn 80 Dat pine van minnen es al ghewen . Ic bekens die minne wel wert : Verliesic, winnic, dies al een . Dat hebbic meest begheert, Sint minne mijn herte ierst ghereen : 85 Te sine hare ghenoech Na hare ghevoech Als ie wel sceen . Want is verdroech Wat si mi sloech : 90 Dore hare waest mi dat rijcste Teen . Die minne ghenoech wilt leven, Hine spare hem niet, dus es mijn raet . Hi sal met al hem gheven Int werc to levenne der hoechster daet, 95 Den minnenden verholen, Den vremden verstolen Diet wesen van minnen niet en verstaet . Dat soete dolen Inder minnen scolen 100 En weet hi niet there niet en gaet . Refrein

Hoe is werde verquolen, Dat minne mi hevet bevolen Dat blijft sonder verlaet . 1 67



Lied 17 ALS HEM DIE TIJT VERNUWEN SAL

Als hem die tijt vernuwen sat, Nochtan es berch ende dal Wel doncker ende ontsiene overal ; Doch gheet die (h)asel bloyen . 5 Al hevet die minnare ongheval, Hi sal in alien groyen . Wat hulpet hem bliscap ochte tijd, Die gherne in minnen name delijt, Ende niet en vint inder •werelt wijt 10 Daer hi met trouwen op mach rusten Ende vri toe segghen : „lief, ghi sijt Die minen gront mach custen ." Wat mach hem bliscap ommevaen, Die minne in (h)achten heeft inghe ghedaen, 15 Ende die de wijdde van minnen woude ommegaen Ende vri ghebruken in trouwen? Meer dan sterren anden hemel staen, Hevet die minne dan rouwen . Dat ghetal there rouwen moet sijn ghesweghen ; 20 Die grote sware waghen bliven ongheweghen ; Daer ne gheet gheen ghelike jeghen ; So eest best dat mens begheve ; Al es mijn deel clene, is hebber verdreghen ; Mi gruwelt dat is leve . 25 Hoe mach hem gruwelen ende rouwen tleven, Die sijn al hevet op al ghegheven, Ende in donckeren dole wert verre verdreven, Daer hi meer ne waent doen kere, Ende in onthopenden storme al wert tewreven: 30 Wat rouwen gheliket then sere? Ay, ghi fiere, die als met minnen ghestaet Ende vri leeft in hare toeverlaet, Ontfarmt der verdeylder, die minne verslaet Ende met onthopenden ellende gheet nopen . 35 Och, die raets mach pleghen leve vri in raet : Mijn herte levet in onthopen . 1 68



Want is sach ene lichte wolke opgaen Over alle swerke so scone ghedaen . Ic waende met volre weelden saen 40 Vri spelen in die sonne : Doen wardt mijn hoghe maer een waen! Al storvic, wie es dies mi wanconne? Doen sweec mi nacht over den dach. Dat is ye was gheboren, o wach! 45 Maer die sijn al ghevet op minnen sach, Met minnen saelt wel orsaten noch minne. Al bennic weder onder den slach, God troest alle edele sinne . Die minne es in alien beghinne g(he)noech . 50 Doe mi minne eerst minnen ghewoech, Ay, hoe is met al hare al beloech! Doen deedse me haesselen slachten Die in deemsteren tide bloyen vroech, Ende men langhe hare vrocht moet wachten . 55 Die beiden mach, hem es wel ghesciet, Tote dat minne sijn alle met al versiet . Ay god! dies en achtic niet, Maer is bens meer dan to ghemeder : Der minnen is doch mi selven al liet; 60 Maer mi dede dat wee al lede(r) .

Dat es den minnare al to swaer : Na minne to dolen ende hine weet waer, Het si in deemsterheit ende in claer, In abolghe ochte in minne : gave minne 65 Hare ghewareghe troest(e) openbaer, Dat custe alendeghe sinne .

Ay, liet mi mijn lief lieve van minne ontf aen, Daeromme en worde minne niet al verdaen, Ende so en ware gheen hoghe maer een waen, 70 Dat waer groot jammer dat het ghesciede . Ay, den edelen f ieren doe god verstaen Wat selk scade bediede . 1 69



Ay, wat is meine ende hebbe ghemeent, Heeft god den edelen wel versceent 75 Dien hi quale van minnen heeft verleent Omme ghebruken van minnen natuere ; Eert al met al wert vereent, Smaect men bitteren suere . Ref

rein 80

Der minnen comen troest ; hare ophouden versleet : Dat swert die avontuere . Ay, hoe men al met al beveet, Dat en weten ghene vremde ghebuere . Lied 19 GROTER GOEDE VORE DEN TIDE

Groter goede yore den tide Ende groet gheloven yore dat gheven Dies en darf niemant sijn to blide . Ons es van beiden vele ontbleven : 5 Die vroeghe blike Tore der minnen rike Hebben mi verre ute mi verdreven. Bi sconen dagheraden Hoeptmen der lichter claere daghe . 10 Der minnen tonen heeft mi verladen Ende meneghen dies is niet en ghewaghe . Maer hi weet van hem selven diet si; Ic weet van mi Alse die mi altoes van minnen beclaghe . 15 Dat seghet die dorpere : „jeghen avont Salmen loven den sconen dach ." Dat is so spade dat verstont Doet mi nu roepen : ,arme, o wach!" Waer es nu dat solaes 20 Ende der minnen paes, Daer si mi ierst scone met versach? Hoe scone dat sijt mi ierst toende Ende sint wart wreet, es mi nu cont . Dat si mi niet en bedroech noch en hoende 25 Met wat wee, so ict verstont! Mer si woude mi verclaren Ende openbaren Dat redenne dorelicht alle der minnen gront . 170



Verlichte redene ghevet orlof 30 Ende metter hoechster minnen raet Met hare to doresiene alder minnen hof Ochte daer van alien ghenoech in staet : Ghebrect daer iet, Dat ment versiet; 35 Dat trouwe voldoe met hogher daet . Mochtic mi so in trouwen houden Dat minne niet en hadde to segghenne to mi, Ende so al dat mine met al vergouden Ja, alsic mach ghelden selc mensche is si . 40 Tierst waest een tanen, Dan soudic manen Die minne in alle ghebrukenne vri . Ay, edele minne, welc tijt, wanneer Seldi mi gheven lichte daghe, 45 Dat mijnre deemsterheit werde een keer ; Hoe gherne is die sonne saghe! Ghi wet allene Hoe is dit mene : Ochtic iet wille dan uwe behaghe . 50 Ay, die gheweldeghe wondre minne, Die al met wondre verwinnen mach, Verwinne mi, dat is di verwinne, In dine onverwonnenne cracht . Ic plach to kinnenne dat verwinnen : 55 Daer es int verwinnen kinnen, Dat mi ye alre seerst verwach . Noch sidi, minne, dat ghi ie waert : Dat weten die met u zijn in al. Ic sals gheloven, en docht ghespaert . 60 Mi heeft ghelettet een ongheval : Dat is noch niet en kinde Dat werc noch en minde, Daer mi trouwe met volheipen sal . Sint is ghevolghede in hogher trouwen 65 Dat mi minne soude in staden staen, Begavic alle vremde rouwen Ende ben in toeverlaet ghestaen, Daer is in kinne Dat mi noch minne 70 Met hare al een sal ommevaen . 17 1



Dat es der gheweldegher minnen sede : Dien si al saket to hare hant, Al doet si hem cracht ende gheweldichede, Si doet hem ghenoech ende suet den bant. 75 Dies gheet van hare Hoghe mare Ende grote[n] prijs over alle lant . Dien minne ierst veet, dien luuc(t)se die oghen Met ghenuechten: so dunct hem tsine al best, 80 So en waent hi niet dan joye doghen ; Dus trect si al met hare lest . Dan comt redenne die sterke Met nuwen werke Der scout : so wert die woet ghecest. 85 Dat is van minnen vele songhe, Dat hulpe mi niet vele, maer lettel goet . Maer dien ouden ende dien jonghen Coelt sane van minnen haren moet. Maer van minnen mijn heel 90 Hevet so clenen deel: Mijn sane, mijn wenen scijnt sonder spoet .

Refrein

Ic roepe, is claghe : Die minne heeft die daghe, Ende is die nachte ende orewoet .

Lied 28 DIE VOGHELE SUN NU BLIDE

Die voghele sijn nu blide Die de winter dwanc. So selen in corten tijde, Dies hebbe die minne danc, 5 Die fiere herten, die hare pine Ghedoghet hebben over lane, Op toeverlaet van minnen . Si hevet so rike ghewout : Si sal hem gheven sout 10 Boven alien sinnen . 172

Een die van hogher minnen Wilt al minne ontf aen, Hi sal in allen sinen sinnen Gherne daer na staen, 15 Dat hi die staercste doet Van minnen wilt anegaen, Ende altoes even coene, Wat edele minne ghebiedt Dat hi dies niet en ontsiet, 20 Hine sijdt ghereed to doene . Ay, wat sal hen dan ghescien Die levet na der minnen raet? Want hine sal nieman sien Die sine noet verstaet. 25 Men sal met vremden oghen Hem toenen wreet ghelaet; Want hem sal niemant kinnen Wat node hi ghedoghet Eer hi sinen noet verhoghet 30 In orewoede van minnen . Orewoet van minnen Dats een rike leen ; Ende die dat woude kinnen Hine eyscede hare el negheen : 3 5 Die tiersten waren twee Die doetse wesen een. Dies is die waerheit toghe : Si maect dat soete es soer Ende den vremden nagheboer, 40 Ende si brenct den nederen hoghe . Si maect den staerken crane Ende den sieken al ghesont, Si maect den rechten mane ; Si heylt then die was ghewont . 45 Si maect den onbekinden Die wide weghe cont, Daer menich in moet dolen ; Si doet hem weten al Watmen leren sal. 50 In hogher minnen scolen . 1 73

In hogher minnen scolen Leert men orewoet . Want si brenghet then in dolen Die hem wel verstoet . 55 Die tiersten hadde ongheval, Dien doetse hebben spoet . Si maectene al dies heere Daer minne selve of es vrouwe . Ic ben dies wel ghetrouwe 60 Ende dies meer en kere . Die minnen niet ne doghen Ic gheve hen goeden raet : Och(t) si niet meer en moghen, Si bidden hare doch aflaet, 65 Ende dienen met ghelove In hogher minnen raet, Ende pensen : ,het mach wesen Datter minnen cracht es groet ." Hi es harde na der doet 70 Die niet en mach ghenesen. Re frein

De sin es hoghe gheresen Die ontf aen hevet der minnen cracht, So dat hi inder minnen macht Sine vonnessen sal lesen .

Lied 41 AL ES DIT NUWE JAER BEGONNEN

Al es dit nuwe j aer begonnen, Beide die maent ende dat jaer, Hier es bliscap noch cleyne ghewonnen, Want ons ghebreken die daghe claer 5 Ende andere bliscap menichfout Die jonghe herten blide maket. Maer boven al heeft hi onghedout Die minne begheert ende niene volsmaket . Ay, hem vernoeit der dieper weghe 10 Die verre ellende besueken sal ;

Die doelt na minne ende hevet onseghe Hem doet wel wee sijn ongheval, 174

Dat hi so vele van hare niet en weet Daer hi bi seker wesen mach 15 Wat minnen lief si ende leet ; Hi levet wel dicke droeven dach . Ay, minne, uwe abolghe ochte uwe hulde En connen wij onderkinnen niet, Uwen hoghen wille ende onse sculde, 20 Waeromme ghi comt ochte vliet . Want bi cleynen dienste condi gheven Uwe soete wondre in claerheit groet ; Ende dat scijnt bi clenen mesdoene verdreven, Ende dan ghef di slaghe ende bittere doet . 25 Ay, minne, hoe selen wij gheleren Wies ghi comt ende wies ghi gaet? Waer selen wi u ontgaen ghekeren Ende die storme daer ghi ons bi verslaet? Ende bi wat crachte selen ons bliven 30 Uwe soete wondere in wise Clare? Dat wijt bi nederheiden niet en verdriven, Ocht sijn mach, dat ons el gheware! Ay, in alendeghen donkeren weghe Laet ons die minne dolen wel, 3 5 In meneghen storme sonder seghe, Daer si ons scijnt wreet ende fel ; Ende selken gheeft si sonder pine Hare grote joye menichfout : Dit sijn yore ons wel vremde scine, 40 Maer hen ghenoechte die kinnen hare vrie ghewout . Ay, minne, in welken so ghi doet, U henenvaren scijnt abolghe, Maer die fier es ende vroet Hem es best dat hi met alien volghe, 45 In sueten, in sueren, in troeste, in vare, Tote hi vol weet wat ghi hem wilt : Als ghi hem toent uwe wille so Clare So es sijn wee in vreden ghestilt . Ay, die verre verzeylt hi moet ghedoghen 50 Dat hem daventuere ghevet. Also die mint moet nauwe poghen, Eer hi der minnen ghenoech vollevet . 1 75

Hi moet willen in alien tiden Haren hoghen wille ende anders niet, 55 Ende els niet verdroeven noch verbliden, Wat hem anders meer ghesciet. Ay, die dus al mint der minnen wille, Daer mach sijn minne haer selven ghenoech, In hoghen gheruchte, -in nederen stille, 60 In al dies minne hem ie ghewoech . Dit es ene die alre staercste veste Ende die scoenste were die ye man sach, Ende die hoechste muere ende die grachte beste, Daer minne meer bi ontvlien en mach .

1 76

XXXIV MENGELDICHTEN uit de school van Hadewijch 15 Ic groete dat is minne Met miere herten bloet . Mi dorren mine sinne Inder minnen oerwoet . 5 Ay, hertelike suete minne, Volwasse na dijn wesen, So moghen mine sinne Vander doet ghenesen . Ay, here, over kare, 10 Waerdi dat ghi sijt In uwe natuere, so ware let mijns gheduerens tijt . Ay, over suete raste, Haddi al dat uwe vercreghen, 15 So waren mine laste Verlicht die nu so weghen . Ay, over suete natuere, Hoe ghedoet die herte dijn, Ic en can ghedueren ene ure, 20 Ic moet al der minnen sijn. Ay, hertelike j of f rouwe, Dat is so vele to u spreke Dat doet mi nuwe trouwe Van dieper minnen treke . 25 Ay, hadden wij dat wij hebben, So waren wij beide so rike, So soudemen luttel venden lewerinc onse ghelike . Ay, is woede in moede met spoede 30 Na tgoede dat is der minnen volsi ; Ay, in woet zijn vroet dats spoet, Ja, in woet van minnen vri . 1 77

Ic hake, is wake, is smake Die sake die mi dunct soete; 35 Ic kinne met sinne daer es inne Die minne mijns evels boete . Ic doghe, is poghe omt hoghe, Ic soghe met minen bloede Ic groete dat soete, dat moete 40 Boeten mine orewoede. Ic beve, is cleve, is gheve, Ic leve op hoghen waen, Dat mine pine die fine In de sine sal al ontfaen . 45 Ay, lief, hebbic lief een lief, Sidi lief mijn lief, Die lief gavet omme lief Daer lief lief mede verhief. Ay, minne, ware is minne 50 Ende met minnen minne u minne! Ay, minne, om minne ghevet dat minne Die minne al minne volkinne . 17 Mi en pijnt Noch en gherijnt Dat is moet dichten, Daer hi die levet 5 Bi ons ghevet Sine ghichten Ende met nuwer mare Ute sinen Clare Ons wilt verlichten . 10 Hi si ghebenedijt In alre tijt In allen anesichten . In kinnen bloet Al eest groet 15 Dat mens vercrighet, Het scijnt alse niet Alse men besiet Dat daer ontblivet. 1 78

Men moet crighen 20 In dat ontbliven, Saelt sijn goet, Ochte het es to clene Algader reyne Wat datmen doet.

25 Die in dit hoghe kinnen Der bloter minnen Waerdeloos Diepere crighen Venden hare ontbliven 30 Meere altoes .

Nuwe mare In doncker Clare Vinden si, Van hoghen prise 35 Sonder wise In verre bi . In dat eweghe wide In alle side Sonder inden 40 Werdet si ghedeilt, Ghebreidet, gheheilt In een verslinden : Die ghedachte In stilre j achte 45 Die dat onghemeten Al in al Venden sal Al ombegrepen.

Daer dunct hare baren 50 Sonder verclaren Een simpel iet, Alse in vertien; Doch moet sijs lien In een bloet niet. 1 79

55 In dat bloete Staen die groete Die vercrighen In hare in sien, In sijn ontvlien 60 Hare ontbliven.

Wat mens vercrighet Vore dats ontblivet Sekerlike Also is meine 65 Dats alte cleine Te enegher ghelike .

Bi dies sijn si ga Ende volghen na Die dit bekinnen, 70 Die donckere pade Buten rade Altoes van binnen.

Dat hen meest cost Ende hen best lost 75 Dats dit ontbliven . Maer hoe dat es Des sijt ghewes : Men en maechs niet scriven . Maer redenen storme 80 Ende beelden vorme Moet men of gaen, Sal men van binnen Des iet kinnen Sonder verstaen . 85 Die niet en gheroen In ander doen Dan hier es gheseit, Si eneghen hen In hare ierste beghin 90 In die ewicheit . 180

Daer werdense in Hare ierste beghin Met hem so een Dat en mach ghelike 95 In eertrike So sijn van tween . In die naheyt Der enicheit Sijn selke pure 100 Binnen altoes Bloet beeldeloes Sonder f iguere ; Alse ghevrijt In eweghen tijt 105 Onghescepen In stille wijt Sonder crijt Onbegrepen . Ic en vinder in 110 Meer inde noch beghin Noch ghene ghelike, Daer is woert Af mach brenghen voert Volcomelike. 115 Ic wilt hier op gheven, Hen diet leven In hare bekeer; Het mocht dat inneghen dincken Die tonghe vermincken, 120 Spraken siere of mere .

21 Menegherhande minne In herte in sinne Es puer minne ontsetten. Het es ere ghensteren ghedencken, 5 Bloter minnen vermencken Breken ende letten . 18 1

Menegherhande toeval Werdet enich al In puer ghetes, 10 Alse du best soe ghedaen Dat di hoe ghedaen Nieman en es .

Alle dinghe Sijn mite inghe ; 15 Ic ben so wijt! Om een onghescepen Hebbic begrepen In eweghen tijt.

Ic hebdt ghevaen . 20 Het heeft mi ontdaen Widere dan wijt. Mi es to inghe al el; Dat wette wel Ghi dies oec daer sijt. 25 Men es vri In dat nabi Onghesceden ; Daer omme wilt hi Dat alsoe si 30 Met ons beden. Ghi moecht sijn erre Die noch achter verre In dat inghe sijt, Ende to groter vromen 35 Niet voert en sijt comen In dat wilde wijt . Want in dat wide Es men blide In hope so groet, 40 Datmen daer altoes Scijnt sorgheloes Van ewegher noet. 1 .82

Het es hen grote scade Die traghen rade 45 Ghehorsam sijn, Ende nemmermeer en kinnen Wat bloter minnen Loen sal sijn . Selker salegher minne 50 Wert onderlinghe oetkinne Uut gode in hen ontdect Metten gheeste ons heren Die in snel keren In hen ondersprect .

22 Het ghebaert sine ghelike In bliscapen eeuwelike Een indeloes, Daer[t] blict in werdicheit 5 Die gheest der scierheit Der beider minne altoes. Dit sijn . iij . ghelike, Ewelike Ene enicheit 10 Ende . i . in drie; Aldus sijn sie Ene gheweldicheit . Een ledich achten Siere ghedachten 15 Over lidende al Ghebaert alle dinc Die ye wesen ontf inc Ochte wesen sal . Het hevet traghen spoet 20 Te berechtenne den moet Ute vremder tale : Die niet binnen en vaen Ende daer na staen Altemale 1 83

25 Datse in hem dwinghen Dat hen toe bringhen Vremde sinne, Si en weten niet Wat hen ghesciet 30 Die leven in minne . Daer minne leert Ende hare keert In die enecheit Der ghedachten inne 35 Materien minne Altoes ghereit ; Een soete gherief Der memorien brief Altoes ontdaen; 40 Hen mach clene besluten Datse buten Moghen vaen . Wantse die scole der minnen Leert van binnen 45 Altoes vele meer, Met nuwer mare In dat bloete Clare, Dan vremt gheleer.

27 Een edel licht lichtet in ons f ijn Dat wilt altoes dat wij hem ledich sijn ; Die puere vonke, dat ghensterkijn, Die levelicheyt der zielen mijn, 5 Dat enech altoes met gode moet sijn, Daer lichtet god inne sinen eweghen scijn . Dat es verborghen in ons binnen ; Het en can redenne noch sin versinnen Niet anders dan met bloeter minnen . 10 Si sijn overf ormet diet bekinnen Overnatuerleke uter vonken van binnen In een godlec eenvoldich kinnen. 184

De toeval der menichf uldicheit Benemt ons onse eenvuldicheit, 15 Also sente j an ewangeliste seit : Dat licht lichtet inder demsterheit Ende niet en begrijpse dies lichs claerheit In hare die donckere deemsterheit . Waren wij comen to desen lichte, 20 So waren wij ledich in sijn ghesichte Van alre wise, van alre berichte, Van alre storien, van alre ghedichte ; In een afgrondich onghestichte Saghen wij dan, dat licht inden lichte . 25 Scamt u, ghi die langhe hebt ghescenen, Dat u so langhe moet toeval menen Ende onghewesent altoes cruept henen . Mochte eenvoldicheit u in hare ghewenen Datse u met haren lichte hadde overscenen, 30 So bleefdi van beelden, van formen ongherenen . Ghi moecht u selven zere versien Dat ghi dat licht soeket buten met pertien Ende in u gheel es ende u gheheel wilt vrien . Wilde derre philosophien 35 Sijn meester, sone mogdi u selfs niet lien Noch niets achten, maer alles vertien . Ay, deus, hoe grote edelheyt Es dese vrie ledicheyt Daer van minnen minne al ontseyt 40 Ende niet en soect buten haers selvesheyt, Alse si die eweghe salicheyt Hevet besloten in hare enicheit .

28 Ic late hare gherne of slaen mijn hovet, Indien datse doch mijnre noet ghelovet, Si die mi vanden sinne rovet Metter treckender chiere die si mi toghet . 1 85

5 Waer omme toendi mi dat ghelaet Daer ghi mi namaels met verslaet? Want alst met mi ter noet wert gaet, So drijf di met mi uwe baraet . Ay, minne, u treken sijn to snel : 10 Alse ghi toent een, so meendi . i . el; Nu stappans suete, nu stappans fel ; Bleefdi op een, soe daedi wel . U baraet dat es to staerc Hen die dienen in uwe paerc 15 Ende altoe setten hare ghemarc Om to voldoene uus willen warc. Ghi versouft wise ende vroede Ende settse in menechfoldeghen moede ; Alsi meest scinen buten spoede, 20 Ghefdi hen uwe ghiften sonder hoede . Ghi sijt scalc ende goedertieren ; Saecht alse een lam, ende onghehiere Alse onghetemde welde there In die woustine, sonder maniere .

1 86



xxxv VAN ONSER VROUWEN, EEN BEDINGHE (Een dertiende-eeuws Maria-lied) Ic wille u met al minen sinne Loven, edele coninghinne, Daer God ane, dor onse minne, Menschelike vorme ontfinc . 5 Oetmoet ende suverhede Brachten u ter werdichede, Daer men u in elker stede Prisen mach yore alle dinc . Hemelrike dat sloet ons Yeve, 10 Maer bi u ghesciede ons lieve . Ghi hebt ons weder ten brieve Van den 1) paradise bracht . Vrouwe, dat eweghe leven, Daer Adam 2) uut was verdreven, 15 Dat hebdi ons wederghegheven, Vrouwe, bi uwer soeter dracht . Alle waren wi verloren, Eer God was van u gheboren . Maer dat ghi wort daertoe vercoren 20 Dat ghi sout sijn die moeder sijn Die u God es ende u here, Vrouwe, dats u soe 3) groet ere, Dat u en mochte nemmermere Volprisen die herte mijn. 25 Porte vanden paradise, Inne weet in welker wise, Vrouwe, dat is u volprise, Want dies ben is herde wijs : Al waren alle gerse tonghen 30 Die to meye oit ontspronghen, Ende si alle van u songhen, Si en gaven u niet to vollen prijs . 1) Hs. de . 2) Hs. Adan. 3) soe ontbr . in hs . 1 87



Spiegel van der suverheden 1), Moeder van ghenadicheden, 35 Ende van der deemsterheden 2), Ghi ghelijct 3) der dagheraet . Want bi u die nacht nam ende Ende droefeit 4) ende ellende, Daer ons Adam in versende 40 Bi sire groter overdaet . Ghi droeghet jeghen die nature Uwen sceppere, creature . Ghi sijt moeder ende maghet pure : Dat en droech noit overeen 45 Sonder, Vrouwe, in u allene . Ghi sijt moeder ende maghet rene . Hen es gheen wonder clene Tgheselscap van ons 5) . ij . Ghi sijt Gods moeder ende onse moeder, 50 Bi u wert God onse brooder . Ghi sijt allene anker ende roeder, Ons dient vreseliken staet, Die verdreven sijn to verre In die zee, droeve ende erre . 55 Vrouwe, ghi sijt onse leidsterre Ende onse beste toeverlaet . Bi ons hebdi, edele maghet, Werdicheit grote bejaghet, Waerbi dat ghi crone draghet : Oudenaardse fragment ne droech noeit overeen, Sonder 6), Vrowe, in u allene . Ghi sift moeder ende maghet rene .

Ghi sij t havene, anker, roeder, Ons, diet vresselike staet, 10 Die verdreven sijn to verre In de sonden, drove ende erre . Vrowe, ghi sijt onse leedsterre Ende onse beste toverlaet.

Henne seint gheen wonder clene 5 Tgheselscap van desen tween .

Bi ons hebdi, edele maegt, 15 Dese waerdechede beijaegt, Ghi sijt Ghods ende onse moeder, Want, Vrowe, dat ghi crone Bi u wart Ghod onse broeder. draegt,

1) Hs. suverhede . 2) Hs . deemsterheiden . 5) Is . desen? 6) Hs . sonde .

1 88

3) Hs . ghelijc .

4) Aldus hs.



60

Dat quam al dore then groten noet . Dat es openbaer anschijn : Om ons to losen uter pijn Maecte u God de moeder sijn. Penster om, hets ere groet .

65 Haese boven alle bomen 1), Vrouwe, nadat ghi sijt comen Bi ons to dus groten vromen, Dat God dore ons wert u kint Ende wi bi u sine verresen 70 Van der doot ende ghenesen, Soe dunct mi wel recht wesen Dat wi u eren ende ghi ons mint . Maria die Gode soghet, Fonteyne die niet en verdroghet, 75 Dat hebdi dicke wel ghetoghet Ane die sere hebben mesdaen . Ghi sijt boven die yngele, Vrouwe, Ghelovet 3) uut alien rouwe Die u met rechter trouwen Willen wesen onderdaen . 80 Mine ziele es ghebonden, Vrouwe, met swaren sonden, Hebt 4) die ghenade vonden ; Bedi willic bidden u, 85 Omdat is mi kinne mesdadich, Comb aigader dor once noet . 30 Maria die Ghode soget, Dit es openbare in seine Fontaine die niet ne verdroeghet, Om ons to loessene uter pine Dit hebdi dicken ghetoeghet 20 Maecte 2) u Ghod de moeder sine . An die sere hebben mesdaen . Penst hier ombe, dats ere Ghi sijt boven alien inglen, groet. Vrowe ; 35 Ghi verlost ut alien rouwe, Roese boven allen bioemen, Die u met rechter trowe Vrowe, nadien dat ghi sij t comen Wilen wesen onderdaen . Bi ons to derre groeter vromen, 25 Dat Ghod dor ons wart u kint, Mine siele die es ghebonden, Ende wi bi u sijn ghenesen Vrowe, met wel swaren sonden . Van der doet ende verresen, 40 Ghi h,ebt die ghenade vonden ; So dint mi recht wel wesen, Bedie soe willic bidden u, Dat wi u eeren ende ghi Omdat hic bem so mesdadech, ons mint. 1) Vs. 65 waarschijnlijk corrupt ; Is. Roese . . . . bloemen? 2) Hs . Maect . 3) Is . Ghi (ver)losset? 4) Ls. Ghi hebt. 1 89



Dat ghi mijns sijt ghenadich Ende ter poet mi gheradich Jeghen uwen sone nu. Al sine groet mine mesdaden, 90 Ghi hebt soe meneghen beraden Ende ghi sijt so vol ghenaden : Ic hope sere op dat, Dat ghi mi niet en selt ghebreken, Want in horde noit spreken 95 Dat ghi sonden wout wreken Op menschen die ghenade bat . Ghebiedt als moeder boudelike Ende bidt als dochter oetmoedelike Den vader van hemelrike. 100 Want mi en twivelt niet en twint, Vrouwe, wildijs u onderwinden, Ghi moghet ons wel ontbinden, Ende ghi en suit ghenade vinden Tonsen behoef ane u kint. Amen. Dat ghi mij-ns sijt genadech Enter siele mede geradech. Jeghen uwen sone nu . 45

Want mi ne twifelt niet en twint, Vrowe, wildijs u onderwinden, Ghi ne sult mi wel ontbinden, 60 Ende ghi ne sult ghenade vinden Te miere behoeften an u kint.

Al sijn groet mine mesdaden, Ghi hebt so meenghen beraden Ende ghi sijt so vul ghenaden : Ic hope so sere uppe dat, 50 Dat ghi mi niet ne sult ghebreken, Want is ne hoerde noit spreken Dat ghi sonde wildet wreken Up hem die ghenade bat. 65 Ghebiedt alse moeder boudelike, 55 Bidt alse dochter omoedelike Den vader van hemelrike.

190

Nu laet ons bidden to ghoder trowen Der maegt Marien, Onser Vrowen, Dat soe uter anxeleker noet Ons helpe int ende van onser doet Entat so site onsen ende, Dat ons die duvel niet ne scende . Dies j onne ons de hemelsce Vader . Amen, segt mede alleghader .

DIDACTISCHE POIZIE XXXVI HISTORIA SCHOLASTICA (Rijm'bijbel) van JACOB VAN MAERLANT

vs . 1-452 [Prologhe]

5

10

15

20

Vader, Soene, Helech Gheest, Enich God sonder beghin, Ghef mj hulpe ende wlleest Ende gratie in mjnen sijn, Dat hic vinde moghe word Scone, ende rime goed, Daer hic bi moghe bringhen vord Dat leget in minen moet . Marie, moeder der genaden, Moeder der ontfarmecheit, Ghi hebt den meneghen beraden, Ghetroest van sire serecheit . Helpt mi, Vrouwe, met vre belle, Dat hic ghewjnne den Eleghen Gheest Die mi cracht ende moghentede Verleene ; dat mach mi helpen meest . So bem is danne onuervaert Vraie rjme to bringhene vord Van ere gesten, die is begard Hebbe to ontbindene in dietsche word . Scolastica willic ontbinden In dietsche word vten latine . Vrouwe, nu moeti hu bewinden Troest to sine in mjne pine .

25 Nv merct, die hier in 1) suit leesen, Vat nutscepe dat bier an sal wesen . Hier ne vint men no f auele no borde No ghene truf fe no f aloerde, 1) Hs. an ; varr. : in . 19 1



Maer vraie rime ende ware woerd, 30 Hoe dat die tiit es comen voerd, Sint dat die werelt erst begonde, Al tote then dat quam die stonde, Dat Ihesus Christus to hemele clam, Die onse mensceit ane nam . 35 Hier vindi reine 1) dachcortinghe Ende daer toe ware leeringhe. Der noten gheliict dese ystorie, Dat meerct wet in huwe memorie, Die buten bitter heft die slume, 40 Die scale so art, dat mense cume Metten tanden mach ghewinnen, Maer al die soeteit die es binnen. Die bittereit van deser geste Dats, dat die vroetste ende die meeste 45 Van lancheit dit ghegronden cume : Dits de bittereit van der slume . Die artheit die leghet an die scale, Dats dat niemen al to male Mach verstaen wat die wort dieden . 50 Die soeteit der of dats dat den lieden, Die recht verstaen ende recht minnen Ende wareit ende goet bekinnen, Dat hem die woert so soete smaken Omme dat sii sin van waren saken, 55 Dat sise gherne horen leesen, Want daer ne mach ghen verlies an weesen . Hoert hier oe God die weerelt stichte, Den troen metten sterren verlichte, Die lucht metten voeghelen vercierde, 60 Die vissche int water visierde, Die erde vercierde metten dieren Ende met cruden van manieren, Ende oe hi tachterst maecte den mensche, Doe hi hem alle die wensche 2) 65 Adde ghemaect, die hem bedursten . Maer nu suldi sonder vursten Gode met mi bidden mede, Dat hi mi dor dese warede Die hic dichte van siere weet, 70 Vergheve dat hic mi besmet 1) Hs, rime ; varr. reine . 2) Doe hi alle dint to wensche .

1 92

Hebbe in luegheliken saken, Die mi die lichteit dede maken Vander herten ende van den sinne Ende die weerelike dinghe 1) 75 Ende hi die nideghe verdue, Die altoes versch siin ende nue Ende talre stont daer toe gherust, Dat hem to begripene lust Min ghedichte ende mine word . 80 Ghi nideghe, merct ende hord, Ghi ne sult mi niet ghedeeren connen ; Al to spade hebdis begonnen . Hets dompeit dat ghi vertert 2) . Hu nijt dinct mi dat niemene deert 85 Dan hu selven in huen siin ; Ghi hebt die meer suareit der in 3) . Ghi siit to magher ende to bleker. Tui si di voer den oghen 4) smeker, Ende bachten valsch alse uerrader? 90 Met Judase moet ghiis alle gader . Hebt hu den nijt, hic wille dichten Ende mi der mede verlichten . Dor min segghen, dor min castien Sone suldiis niet vertien 5) . 95 Dies willic 6) ghaen an min beghin . Nu, God, verclare minen siin . [Hoe God die werelt began] I

Merct, hic wille ghis seker siit, Dits beghin van alre tiit . God die maecte int beghin 100 Den hemel, ende oec mede der jn Alle die jnghelike nature . Desen hemel heet die scrifture Empireus in rechter name, Daer die inghele hare beghin in namen, 105 Ende hi maecte die erde mede . Wi verstaen al hier ter stede, 1) Ende vander wereliker minne. 2) dat ghi u verteert . 3) Ghi ebter meerre swaerheiden in . 4) vor mine oghen . 5) hu niet vertyen. 6) Hs. wille, varr. willic . 1 93

Daer die lettere die erde noemnt 1), Dat met hare 2) materien compt 3), Al dat bi der erden leuet 110 Ende al die dine die soe We gheuet Ende 4) weder in hare kert . Dies weest oec wijs 5) ende gheleert, Die materie van alien dieren, Van alien cruden van 6) manieren 115 Van boemen, van Adams vlesche mede Brochte soe voer 7) hare daer ter stele . Maer niet ne maketse God noch toe ; Hier namaels maect hise, ende hoert hoe . Die viere elemente, water, vier, 120 Erde, lucht, die waren hier Ghemaect al daer men die erde noemnt . Nu merct oe die redene compt 8) : Werelt ende tiit siin euen out, Dus sprect die waereit, onse behout . 125 Van nieute maecte God int beghin Den emel ende die jnghele der jn Ende die andre elemente mede . Die erde was van hare scoenede Nochtoe deelloes na der nature; 130 Dies heetse jdel die scrifture Ende met deemstereden bedect. Die scrifture die vertrect Dat die eleghe gheest Ons Heren, Dats Gods wille, dus salment keeren 9), 135 Die wart up water ghedraghen . Dies woerds mach ons wel behaghen : Daer wart betekent ende bediet Dat doepsel, dat men nu pliet .

[Hoe God maecte dat licht upten eersten dash] II Doe maecte God met sinen worde 140 Dat lecht, alse hict bescriven 10) horde . Dwoerd Gods dats die Soene Die ons verloeste, dats die goene 1) Aldus hs. 2) tharre. 3) In het hs . stond oorspr . comnt, later is van de n een p gemaakt . 4) Dat soe . 5) Dies sift seker . 6) de . 7) vort. 8) Ook :bier stond aanvankelijk comnt . 9) leren. 10) bescreven. 194

Die vlesch in Marien ontfinc . Dat lecht, her die sonne up ghinc, 145 Was een suerc claer ende scone, Gheliic der dagheraet anden trone, Der sonnen onghelic van lechte, Al dus bescriuen oils Gods knechte . Doe sach Got dat lecht was goet 150 Ende versciet daer metter spoet Dat lecht van der deemsterhede . Al hier verstaen wi teser stede Dat Lucifer ende sine scare Versceden worden openbare 155 Omme hare overdeghe sonden Van den jnghelen die wlstonden . Diere staende bleven, heet die boec dlecht, Ende there vielen, na al recht Moghen wet heeten demsterede . 160 Daer noemde God, dus leest men mede, Dat lecht bi namen ende hiet dach, Die tiit daer deemsterede ane lach Hiet Onse Here nacht bi namen . Ende dit was, alse wi vernamen, 165 Een sondach ende dalreste 1) dach Die ter weerelt oint ghelach . [Hoe God maecte dat firmament upten anderen dach] III

Des ander daghes, dus eist bekent, Maecte God dat firmament Int water ter middewarde recht . 170 Van watere so maecte hi echt 2) Hart ende vast gheliic kerstale Claer, ghescepen alse dei scale . Die sterren, dit es bekent, Die staen in dit firmament . 175 Firmament hetet bi namen, Omme dat 3) hem vaste hout to samen Ende het die watre alsoe hout, Die bouen hem siin, met ghewoud, Dat sii niet ne commen needer. 180 Wat sii dan 4) doen, antwordic weeder, 1) vary . dalrerste, dalre erste . 2) Ende van watre maechijt echt . 3) Hs. da . 4) doer. 195

Dat ne weet niemene dan God ons Here, Sonder dat sulc in sine leere Seghet dat die dau danen coemt. Dit firmament heuet hi ghenoemt, 185 Spreket die boec, hemel bi namen, Omme dat bedect 1) al to samen Ende verhemelt die weerelt al, Water, vier, berch ende dal . [Hoe God dat water versaemde upten derden dach] IV Den derdendaghe, leese wi van Gode, 190 Dat hi met sinen ghebode Dwater uersaemde in een couent. Dat es onder tfirmament, Dat hare die droecheit openbaerde . Die droecheit noemde God doe darde 2), 195 Ende des waters versaminghen Daer sii alle to samene ghinghen, Dat hiet hi bi namen zee . Ende daer naer so maecte hi mee . God besach dat het was goet 200 Ende hi seide metter spoet: ,,Hic wille di 3) gheuen cruut Ende hare groeneit comme 4) vt, Daer of comen moeghe saet Ende datter gheboemte up staet, 205 Dat appelle draghe na siere maniere Ende vrucht oec meneghertiere ." Al dat hi seide was wldaen, Want siin wille moeste wlgaen .

[Hoe God sonne ende mane maecte upten vierden dace] V DEen vierdendaghe macte der ane 210 Onse Here sonne ende mane Ende die sterren, die hi ghesent Ende gheseet heft int firmament . 1) Hs . beaect . 2) Hs . harde ; varr. : de (die) erde. comen.

1 96

3) der eerden. 4) doen

Verre beneden 1) sterren staen Sonne ende mane sonder waen 215 Ende alle die planeeten 2) mede . Derde heft de nederste stede Van al den sterren, ende als hic wane Ende alse men leesende vint 3), de mane Es de minste van den sterren 220 Die ons lichten noch van verren . Die vroede liede segghen al bloet, Die sonne achtwarven alse groet 4) Alse die erde es al gheheel, Ende die mane es meerre een deel 225 Dan die erde, dus eist bescreuen . Mane ende sterren siin ghegheuen Dat sii then naect '5) maken Clare, Want hi anders to leeliic ware ; Ende omme dat die nachts in watere pinen 230 Ende die oec wandelen in wostinen, Daer bi souden ghetroest weesen; Ende alre meest oec, alse wi leesen, Van Libien int groete sant, Daer een clene wint alte hant 235 Die weghe verwait, soe dat se man Altoes neghen bekennen can . Ne daden die sterren 6), men ne vonde Niemene there gheghaen in conde, Noch men ne vonde nemmermee 240 Niemene, die voere in de zee . Oec leesmen dat men voghele vint, Die vander sonnen niet en tuint Die clareit ghedoghen connen ; Nachts moetsi vlieghen ende ronnen 245 Ende hem bi den sterren voeden . Dat suldi 7) mede wel ghevroeden, Dat niet alleene dor die sconeede, Noch allene dort leecht mede Sonne, sterre ende mane 250 Sijn gheseet, maer om to verstane Scone weder ende quaet der bi, Ende om dat die minste 8) des vroet sii 1) beneden den . 2) Aldus hs. 3) Als men leest . 4) Die sonne es ach.tendalf verve als groet., 5) nacht . 6) Ne ware de sterren . 7) Dus sullen wi . 8) mensche. 197

Dat si sceden dach ende nacht, Weke ende maent ende dees j aers cracht, 255 Lentin, somer, heerfst ende winter . Die van dompeiden ghenen splinter Stekende heeft in sinen siin, Die magher vele leeren in. Versta, wi 1) so merken conne, 260 Dat ghemaect was die sonne Int oesten tilike to haren up ganghe; Des auons der na, dan was niet langhe, Doe soe was ten onderen gane 2), Maecte God risende de mane, 265 Ende soe was wl van haren lechte ; Dus proeuent mesters al bi rechte . [Hoe God maecte upten vij f ten dach voghel ende vissche] VI

Des . v . daghes versierde God ons Here Water ende lucht met groeter ere . Der lucht gaf hi dat vlieghen conde 270 Ende dat suemmende ghinc ten gronde ; Vissche ende voghele, dat es waer, Maecte hi beede van watre daer . God maecte alle dine die roet 3), Clene ende groet diet water voet 3), 275 Ende wat so gaet oec ende vlieghet . Bedi mesdoet hi ende lieghet Die seghet, dat sij iet maken conden Die quade gheeste dane sonden 4) . Doe seinde hise 6) ende benedide 280 Om dat hi wilde dat siin wille 6) diide. [Hoe God die aerde vercierde met beesten ende met anderen dieren upten sesten dach] VII

Den sesten daghe versierde God De erde, ende hiet na siin ghebod Dat soe beesten brochte voerd . Hi wiste wel, merct ende hoert, 1) Versta wel wie . 2) tharen onderghane . 3) roert, resp . voert. 4) sonder die zonde . 5) seindijt al. 6) varr . : sijn were ; si wel.

198

285 Dat de mensche vallen soude . Maer doer sine dueghet so woude Hi den mensche beesten gheuen Omme to verlichtene dat suare leeuen 1) . Beesten, merct dit wordelike 2) saen, 290 Het si 3), om dat sii ons bi staen . Nu vraegt men of die goedertiere God maecte die felle diere Ende de gheueninde voer Adaems sonden . Die redene hebbic al vonden, 295 Dat alle diere sonder waen Ghemaect waren onderdan Den mensche to sine emmermeere, Adde hi gheoert na onsen Here . Maer na de mesdaet, alst wel sciint, 300 Word sii fel ende geueniint, Ende staende na siine scade . Oec mede om siine mesdade Segghen ons die eleghe lude, Dat die boeme ende die crude, 305 Die nu wassen vruchte loes, Dat elc siine cracht verloes 4) Van der mesdaet van Adame . Sonne ende mane, van groeter scame, Sterren ende diere steene 310 Ne behilden nemmeer alleene Van hare cracht dan zeeuende 5) deel ; Te voeren adden sii se al gheel. [Hoe God Adame maecte] VIII

Doe sprac God: „Make wi den man ." Nu merct ende verstaet hier an, 315 Tote wien seide hi: Maken wie? Der persone so siin drie : De Drieuoudecheit spreect ghemeene. Dits den mensche ene here niet cleene Dattene God makede met voerrade. 320 Al maecti met siire ghenade Al de andre creaturen, 1) der mede zijn leven. 2) wordekijn . 3) Heetsi . 4) Moettent ontgelden altoes . 5) dat vij ften .

1 99

Hine sprac niet van hare 1) naturen Alse hi tote des menschen 2) dede . Nochtan was hi ghemaket mede 325 Na der zielen des 3) Gods ghebelde . Dit was den mensche groete "welde . Na den lichame, wildit horen, Heft hiis vele to voren, Want hi es van meester werden : 330 Den besten staet dat oeft ter erden Ende den mensche to hemele waert . In drien saken openbaert God des menschen weerdechede : Dat hi niet alleene mede 335 Ghemaect was omme hertsche welde, Maer na der zielen Gods ghebelde. Dander es, als is erst seide, Datter God sinen raet toe leide Ende seide : ,Maken wi den man ." 340 De derde waerdecheit der an Dats, dat hi ghemaect was alse here Van alien dieren met groeter ere, Dat sine voeden na den sonden Ende cleden souden tallen stonden 345 Ende helpen sinen arbeit draghen . Vor de mesdaet, hoer is ghewaghen, Gaf God den mensche ende den dieren Vruucht tetene van manieren, Want derde brochte niet dan goet. 350 Mensche, mare of du bes vroet, Du heves verloren in 4) den meesten Dine herscap in den besten 6), An draken ende an liebarde, An tigren ende an luparde : 355 Dit was groete waerdechede . An die minste hef stu mede Ghewelt verloren om diin lieghen, Dats an messien ende an vlieghen . An die mjddelste hefstu ghewout, 3 60 Om dat to 6) marken sout, Dattu here altoes wars bleuen Der beesten, atstu niet begheuen

1) thare. 2) toten rnensche . 3) vary . : na ; te. 4) an . 5) Dine bliscap an sconen beesten. 6) Omdat du to best . 2 00



Tgebod dat di God gheboet : Dus vielstu in groeter poet . [Hoe God den man benedyede] IX

365

God benedide den man Ende seide deese woert der an : ,,Wasset ende wert menech vout ." Dit woert, dat men ghescreuen hout, Gaet jeghen die buggheren, die spraken 370 Valschelike in haren traken . Dat huwelic to gherestonde Ne mach weesen sonder sonde . Die daet 1) waent, hem weert suaer par doen : God enhiet noint sonde doen . 375 God sach al dat hi adde ghemaect ; Al waest goet ende wel gheraect . Vulmaect es nu hemel ende erde Ende al hare sierheit met groeter werde . Des . vi . daghes verwldi mede 380 Al werc daer hi neerenst toe dede Ende ruste up den . vij . dach . Niet dat hem eneghe pine verwach, Maer dat hi siin maken liet . In sulken ne market 2) niet, 385 Hine maect noch alle daghe Vele dincs, dins 3) ghene saghe ; Maer hine maecte niet hier na Sine materie die ne was daer Ghemaect, of hare ghelike . 390 An Adame was sekerlike Die materie van alden lieden . Dit willic an siin vlesch bedieden . Van sinen vlessche esset al Dat es ende was ende commen sal 395 Ende mensche voerme 4) heuet ontfaen . Van der zielen suldi verstaen Dat daer ghene ziele of cam, Maer wie so vlesch van hem nam 5), 1) Dies . 397 398 :

2) ne merkets oec . 3) Bans . 4) menscelike vorme . Dat so wie so vlesch gewan Van Adame den ersten man .

5)

-vs .

20 1

God gaf hem ziele ghelic Adame. 400 De zevende dach die heet 1) die name, Daer God up ruste, saterdach ; Ende in ebreus eist, alse ict sach, Heetent die Jueden sabaet, Dats ruste Gods, daert al ane staet, 405 Ende hi benedidene, dats waer 2) .

Sint vierdemenne menech j aer . Duus, alse ghiit hier hebt vernomen, So eist ons van Moysesse comen, Dat Got maecte hemel ende erde 410 Ende al dat boerde 3) thare werde . Al benediide hiit ende seinde . Dit was eer dat noint reinde, Want eene fontejne van groeten prijse Die quam uten paradyse, 415 Gaf natheit in groeter 4) tiit Alomme ende omme der weerelt wiit 5). Tparadys bediet Marien, De fonteine Ihesus, den vrien, Die al met duegeden maket nat . 420 Hier naer sal hict verclaren bat Wat riiuieren der ute quamen Ende oe dat sii heeten bi namen . Hoert van Adame dat besceet : God maectene, alse hier voren steet, 425 Van der herden, van den lime ; Na den vlesche eist dat is riime . Ende die ziele maecti van niete . Weet weel dat hi achter liete De wareit, die niet gheloueden 6) dies . 430 De lettre spreect dat hi in blies Hem den leuenliken gheest . Dat bediet recht alre meest Dat hi die ziele sende in vat. Plato dolde in deeser stat, 435 Die edelste clerc van ogher name . Die seide dat ten 7) lachame Die inghele maecten, ende God den gheest .

1) hevet. 2) ontbr . in hs. ; ingevoegd naar hs.. Berlijn. 3) horde . 4) geerre. 5) ontbr . in hs. ; toegevoegd naar hs . Berlijn. 6) geloefde . 7) smenscen .

202

Dat segghen sulke, hebbe is ghevreest 1), Dat de ziele ware meede 440 Ghemaect vander goddeliicheden . Ware dat waer, sone mochte dan Niet ghene 2) sonde doen de man Niechtemeer 3) dan onse Here Noch oec steruen nemmermeere . 445 De man was ghemaect vander moude : Dat merct recht, in manliker oude, wlcommen in 4) crachte, in wire jueghet, wl maect van leeden, in sulker 5) dueghet, Wilde hi tghebot Gods niet begheuen, , leuen . 450 Dat hi mochte eewelike 6) Verbrake hiit oec doer eneghe noet, Dat hire omme smaken soude de doet : Duus was hem wl 7) wilie ghegheuen Weder hi steruen wilde ofte leeuen . 1) Dat bediet recht alre meest. 2) Gheene. 3) Noch to meer. 4) van . 5) alre. 6) Hs . eweelike. 7) vri .

20 3

XXXVII SPIEGEL HISTORIAEL van JACOB VAN MAERLANT

III P . VIII B . c . XCIII Der Vriesen privilegie .

Tien tiden dat die eerlike Puppijn, Alst God wilde ende soude sijn, Coninc was van al Vrankerike, Alle die lieden ghemeenlike, S Die lancs der zee saten hene, Tusscen der Wesere enten Zwene, Dat tien tiden hiet Sincval, Wart ane Gode bekeert al, Bi Willeborde, bi Willade 10 Ende bi Bonef acis predicade . Willebort wart in Utrecht Aerdsch bisscop gemaect recht ; Bonef acis wart bisscop mede Te Magensen indie stede 15 Ende Wilhaet die moeste anenemen Dat erdsch bisscopdoem van Bremen .

20

25

30

35 2 04

Dit lant, dat wi noemen al, Tusscen der Weseren ende Sincval, Dat was al, breet ende lanc, Onder coninc Puppijns bedwanc, Wantse die edele prince verloeste Ende quijtte ende vertroeste Vanden bedwange der Normanne, Diese slougen ende roveden nochtanne, Ende vanden hertoghe Rabbout mede, Die doe hilt stoel ende stede Te Wiltenburch, dat nu na recht Heet die stat tUtrecht; Want coninc Puppijn ende sine manne Die verwonnen dese tyranne . Puppijn, die dit dede ghinder, Die wan ane sijn wijf vier kinder, Die heilech ende salich bleven Hier ende int euwelike leven : Den groten Leuwe die paues sat



Tote Rome binnen der stat ; Den groten Kaerle, die mogendelike Coninc was in Vrancrike ; Enter heileger maget Geertruden, 40 Die noch besouken vele luden ; Ende vrouwe Begge, die na dat Lange in wedudoeme sat, Daer soe to lone nu hevet of Den hogen loen, der lieder lof . Alse coninc Pippijn versciet, 45 Kaerle sinen sone hi liet Coninc; die vine ane sijn doen Rechts alse een onvervaert lyoen Ende dwanc onder sine hande 50 Der heileger kerken viande : Deenen, Sassen, Beyeren, Swaven, Alle die princen ende die graven, Vander Elven toten Rine ; Al neecht den swerde sine 55 Vanden berghe toter Nort zee, Ende was patricius, dats nosh mee, Van Rome gemaect, alse die cronike Seghet noch van Vrankerike ; Daer naer to keysere van Romen . 60 Dus es hi to tween cronen comen . Hier bi quam deerste crone danne, Dat die Duutsche, die Alemanne, Den Roemscen keyser coes bi wette, Datmen tAken in den stoel sette; 65 Want die paues Leo cuerde dat Ende sette tAken in die stat Upten stoel sinen broeder daer Ende conformeerde 1) ende maecte claer Ende wijede daer die capittle in desen, 70 Alsemen daer al noch mach lesen . Leo die paues sciet van Aken, Van sinen broeder, na dit maken, Ende alse hi to Rome quam, Worden hem die Romeine gram 2) 1) Verdam, Mnl . W . III, 1769 : „1 . con/irmeerde." 2) Hier ontbreken : Ende bejageden, eer sine ont f ingen, datmens niet en soude gehingen . Deze regels zijn, zoals De Vries en Verwijs in hun uitgave terecht opmerken, door de copiist bij vergissing ingelast ; zij behoren thuis tussen vss . 132 en 135, waar zij in het hs . voor de tweede maal voorkomen . 205

75 Ende leiden hem up enen Kerstdage Teere processie eene laghe Ende hebbene daer gheblent Ende up enen ezel woch gesent Ende seiden : ,Vare uut desen lande, 80 Drach dinen broeder dese scande Ende sech hem, wine willen niet Dat hi over ons ghebiet ; Ende of hijs macht eeft, doe wrake Van aldus gedaenre sake, 85 Want hi onse eere ende onse macht In Almaengen hevet bracht ." Dus quam die paues bi desen saken Upten ezel ghevaren tAken, Daer Karel met groten payse 90 Woende in sinen pallayse . Ende alse hi niemare horde das, Dat sijn broeder comen was, Die paues, in so groter scande, Wart hi bedroevet, ende al de lande 95 Daertoe al gemeenlike, Almaengen ende Vrankerike, Ende hi vergaderde groot here . An hem vielen met groten ghere Die Deenen entie Normanne, 100 Die Sassen, ende daertoe nochtanne Tfolc dat upter zee woent al Tusscen der Wesere ende Sincval, Dat wi Vrieselant heten bi namen . Duutsche, Beyeren, Swaven tsamen, 105 Lottrikers, Vlaminge, Bertoene, Ende ander menech ridder coene, Al eist up Rome ghetogen, Om to wrekene des paues ogen . Die stat ebben si ommelegen : 110 Elc lants volc bi hem moeste plegen Te houdene sine porte daer Jegen der Romeinen vaer . Teenen tiden quam sulc geval Den volke, dat tusscen Sincval 115 Enter Wesere sat alleene, Dat daer was ene scare gemene Ende altemale Vriesen hieten, Dat die Romeine up dat volc lieten 206

Haer ridderscap uteriden 120 Teere porten, daer si lagen tien tiden, Want sise wers gewapent sagen. Daer lieten hem die Romeine j agen Vanden Vriesen met gewelt, Want sine consten behouden tfelt, 125 Entie Vriesen omme tgewin Quamen mettem ter 1) porten in Ende wonnen hem of die stat, Want die Romeine waenden dat, Dat incomen ware alt here : 130 Dus wonnen sijt met cleenre were . Te hant die Vriesen die porten sluten Ende lieten den coninc Karel buten Ende bejageden, eer sine ontfingen, Datmens niet en soude gehingen, 135 Dat si van danen vort emmermere Wesen souden onder here, Sonder onder des keysers macht, Ende hem helpen met acre cracht Jegen die viande der kerstijnhede, 140 Den paues tsine onderdanich mede Ende hare tienden haren kerken Gheven ende haren clerken . Die paues Leo bescreef hem dat, Die aldaer was tier stat 145 Ende God daer weder sine ogen gaf, Karel, die vro was daer af, Ende andre princen mede tfulle . Leo gaf hem hier of bulle Ende leidere oec up sinen ban, 150 Dat geen prince quame daer an Dat hi die Vriesen meer bedwonge, Hine verwietene met sire tonge . Karel conformeerde 2) mede Dese vriheit aldaer ter stede 155 Entie Romeine baden ghenaden Den paues van haren mesdaden Omme die miracle, there gevel . Leo vergaeft hem also wet . Dit seggen die Vriesen dat gesciede . 160 Nu en vintmen ne ghene liede, 1) Hs . ten. 2) Lees con f irmeerde ? 207

Die ie ystorien bescreven, Dat oint Karel, die adde leven, Van 1) Rome die stede besat ; Ende noint ne gesciede dat, 165 Noch noit gewouges coronike, Dat noit coninc van Vrancrike Paues to broedere gewan ; Ende Puppijn, die 2) sente Geertruden wan, Was [doot . c . ende . liii . j aer, 170 Ende tusscen desen, dat es waer], Ende Pippijn, groet Karles vader, Alsement hier voren vint algader, Waren . c . ende . xxi . j aer 3) ; Ende Puppijn, die Vrieselant dede den vaer 175 Ende dat lantscap onderdede Ende Rabboude verwan mede, Was sente Geertruden suster sone Ende oec oudervader de gone Puppijns, die groeten Karle wan . 180 (Wat meenen die Vriesen dan?) Ende des paues Leuwen vader, Dien sine ogen beede gader Uutgesteken waren, was een Romein Ende hiet Arnout, vintmen al plein . 185 Die dese rude boerde vant, Was emmer ute Vrieselant, Een rudaris, ende was bedroghen. Hi waende, dat niet wesen moghen Meer Pippine inde werelt dan een : 190 Hier inne dooldi, alst wel sceen . Hem was oncont die coronike Van Rome ende van Vrankerike Ende wilde visieren, dat metten rechte Elc Vriese omme sine vriheit vechte . 195 Ende wi niewer en vinden bescreven, Dat noit so goet voic ontf inc leven, En moeste meester ende here Over hem ebben, sout staen in deere . 1) Hs . Die ; verbetering aangebracht door De Vries en Verwijs . 2) Hs. dien ; idem . 3) Vss. 169-173 in hs. : Was doot : ende Puppijn groet Karles vader Alsment hier voren vint algader . C . ende . XXI . jaer Door De Vries en Verwijs aang,evuld naar fragm . van de Sp . Hist . 208

Dus saelt staen toten doemesdage, 200 Wen soot leet si ofte wiet clage . Ja, die 1) . ix . ingelen chore, Naer dat is bescreven hore, Sijn deen boven, dander onder . Die quade gheeste, dits meerre wonder, 205 Hebben macht deen boven den anderen, Die omme ons to hoenne wanderen . Naer doemesdach sal tkint Marien Breken alle heerscapien . Ja en spreect in dewangelie God 210 Ende sijn raet ende sijn gebot, Datmen den keyser tsine gheve Ende God tsine, die wile men leve? Die dan genen here es onderdaen, Hijs jegen Gode, willement verstaen . 215 Nu, ghi Vriesen, laet u genoeghen, Leert u onder die heren voeghen . U privilegie es spot ende sceren Voer alle princen, vor allen heren . Ic wane ghire in sijt verdullet : 220 Soe was met botren ghebullet, Soene conste ghene zonne gedogen, Anders haddise moghen toghen! IV P . I B . c . XXV

XXVI

Roelants achterste wijch .

Doe die kerstine dus Boot bleven, God onse Here en wilde niet geven Den heidinen daer met die ere, want donse vochten also sere 5 Ende vercochten hem so diere, Dat die heidine in ghere maniere Ne consten behouden tfelt Ende traken henen met gewelt Met menegen ontbondenen vane . 10 Roelant, die vermoyt was van slane Ende sine vrient hadde verloren, Die Rep verwoet, in groten toren, Te soukene of iemene ware 1) Hs . der ; De Vries -en Verwijs III, blz. 452 : „lees die, want niet de koren der 9 engelen, maar de 9 koren der engelen is de bedoeling ." 209

Achter woude harentare, 15 Daer hi an wrake sinen moet, Alse eene leuwinne verwoet, Die hare jonge sijn ontdragen . In dit souken, in dit j aghen, Vant hi eenen Sarrasijn, 20 Swarter dan een besinget swijn, Die gheschuult was na der plaghe In dat wout in eene haghe . An eenen boem so bant hi dien, Dat hi hem niet en mochte ontflien, 25 Ende es up enen berch ghetoghen Omme to scouwene van hoghen, Waer die heidine henen waren. Hi sach vele grotre scaren, Ongetellet, dochtem wale . 30 Neder so quam hi to dale Van Roncevale ende nam den horen Van yvore, scone, uutvercoren, Ende blies met grotre pine . Die kerstine horden die busine, 35 Die in haghen waren geslopen, Ende quamen alle them gelopen, Want si kenden den horen wel, So datter hem anevel

Omtrent . c . ende meer. 40 Mettien dedi eenen keer Toten Sarrasijn tien stonden, Dien hi anden boem adde gebonden, Ende dregedem to nemene tlijf, Hine wise hem den keytijf 45 Maercerise, diet al hevet beraden . Die Sarasijn die bat ghenaden Ende swert, up dat hi moet leven, Hi wilre hem lijctekijn of gheven . Doe leeddene Roelant up dat velt, 50 Daer dat heidijn here helt, Ende hi wijsdem in die porsse Maercerise up enen roden orsse, Met eenen schilde, die was ront . Roelant sciet van hem ter stont 55 Ende hem wies herte ende moet Ende hem verstoremde sijn bloet, Alse hi Gods viant sach, 210

60

65

70

75

80

85

90

Die hem hadde up dien dach Also grote scade gedaen . Met groter druust so viel hi saen In die vianden mettien ; Eenen heefti daer versien, Die de meeste was vander scare : Daer so trac hi hem bet pare . Gode riep hi ane, den hoghen, Ende hevet sijn goede swert getogen Ende slouch genen ruese mettien Vanden hovede tusscen tween dien Ende dat ors oec mids ontwee . Die ruese viel, no min no mee, Met aif den paerde, de luchter tide Vander rechter versceden wide. So coene en was up dien dach Sarrasijn, die sach den slach, Dat hi des swerts ontbeiden woude . Maercerise lietsi upter moude Met cleenre menechte ende vloen . Maercerijs wilde al tselve doen, Maer Roelant was hem to naer . Hi moeste tgelach betalen daer Ende bleef mede ghinder doot . Aldaer was echt de wijch so groet, Dat Roelants . c . gesellen goet Daer bleven doot in haer bloet, Ende Roelant wart met vier speren Duerreden daer inder weren Ende met steenen geworpen so, Dat hi cume danen ontflo . Maercerijs broeder Belygant Die vloe 1) danen ende rumde tlant . Diederic ende oec Boudene Vloen int wout om tlijf to houdene . Des stouts Roelants doot .

Karel en wiste no clene no groet Van desen stride, van derre noot, So dat hi Porchesers den pas Met sinen volke leden was . 1) Hs. vloen ; verbetering van De Vries -en Verwij s .

21 1



5 Roelant, die sere was ghewont, Ende sere moede daer ter stont, Dreef rouwe ende j ammer groot Om der heilegher ridderen doot . Ten voete van Porchesers hi quam; 10 Sine ruste dat hi nam Onder eenen boem, bi enen stene, Die up stoat gherecht allene, In eene mersch bi Roncevale, Die scone was gegroyet wale . 15 Aldaer so begaf hi tpaert . Nochtoe haddi sijn goede zwaert, Durenden, dat was so scone Gelijc der claerheit vanden trone . Dat en mochte scaerden no breken, 20 Want emmer eer die handen weken . Sijn hilte was van yvore, Die appel beril, alsict hore ; In den appel stont also Ons Heren name Alpha ende 0 ; 25 In die lempele stoet van goude Een cruce, sulc als hi hebben woude . Alse hi dat uut hevet getogen, Sach hijt an met droeven ogen Ende dedere up een zwaer geclach, 30 Want hi hem dies sere ontsach, Dat comen mochte in heidijnre hant, Die den kerstinen waren viant. Up eenen harden maerbersteen Wille hi tgeent breken in tween ; 35 Drie slagen slouch hi ongheduert, Dat die steen in sticken scuert, Maer het bleef al onghescaet . Doe vant hi enen anderen raet Ende sette den horen to monde 40 Ende blies eene cuerte stonde, So dat die horen spleet ontwee Ende sine aderen, dats wonder mee, An sinen halse scuerden mede Van grotre cracht, die hi dede . 45 Gheent luut, also alst dingel drouch, Karele indie oren slouch, Die . viij . milen verre was dane . Die keyser hadde wille to bestane 212



Weder to keerne omme dit doen, 50 Maer het ontriet hem Gauloen Ende seide : „Hi jaget in den foreeste, Dies blaset hi omme sine feeste ." Roelant verloos al sijn gewelt Ende lach int gras daer upt velt . 55 Daer quam sijn broeder Boudene toe . Alse hine sach, was hi vroe 1) Ende wijsde dat hi hem drinken brochte, Want die dorst dedem onsochte, Ende hem was die tale ontgaen . 60 Boudene Rep omme water saen Ende hine hevet gheen versien . Roelants paert vant hi mettien . Want hi den broeder sach bider doot, Reet hi naer met haesten groot, 65 Omden keyser to bringene mare . Mettien so quam Diederic dare Ende alse hine sach so na der doot, Dreef hi rouwe ende j ammer groot . Hi bat hem, vor dat hertebreken, 70 Dat hi bijechte wilde spreken . Nu hadde, Roelant updien dach Bijechte gesproken, want hijs plach, Ende Gode ontf angen mede ; Want Tulpijn seget, et was de zede 75 Vanden ridderen, eer si vochten, Dat si hem aldies bedochten . Roelant sprac somech wort, Met pinen brochti tleste vort; Boven siere herten hi geprant 80 Sijn vleesch aldaer metter hant Ende hi seide aldus mettien : ,,Ic sal in desen vleesche sien Minen behoudere, den hogen ." Doe leidi die hant up de ogen 85 Ende hi seide drie waerf mettien : ,,Met desen ogen salickene sien." 1) Hs.

Ende alse hine sach so vroe Wijsdi dat hi hem drinken brochte . De Vries en Verwijs III, b1z . 452 : Dit vers is niet in orde . aanleiding van Brab . Yeesten, B. IV vs. 3879 : Alse hine sach, was hi vro Ende wijsde dat enz.

Men verbetere naar

21 3

Ende daer hi sciet des lives ave, Seidi: „Ic zie bider Gods gave Die bliscap die noit oge sach, 90 Noch ore gehoren mach, Noch menschen herte bekinnen, Dat God ghereet heeft diene minnen ." Oec bat hi ter selver tijt Voer alle die bleven inden strijt, 95 Ende hi dede sinen ende In Julius up die . xvi de kalende.

IV P . I B . c . XXIX Tscelden jegen die borderers .

Hier moetic den borderes antworden, Die vraye ystorien vermorden Met sconen rime, met scoenre tale . Omdat die worde luden wale 5 Entie materie es scone ende claer, So doen sise verstaen vor waer . Desen groten Karle, van live reine, Dien heten si in Walsch Charlemeine . Men lese in Walsch die coronike 10 Van algader Vranckerike, Van Rome, daer hi keyser sat ; Men gha tAken in die stat, Daer hi selve in fiertren leget; Men lese Eynaerde, die van hem seget 15 Sine viten altemale; Men lese Segebrechte also wale Van Gembloys, die van hem screef ; Men lese Tulpine, die van hem dreef Den raet vele van alden meesten 20 Ende vele screef van sinen jeesten Ende alle vraye ystorien gemeine : Sine weten niet van Charlemeine . Eenen broeder haddi, hiet Karleman, Die met hem regneren began, 25 Die staerf; is en weet ofsi over een Die name mingen van desen tween . Die scone Walsche valsche poeten, Die meer rimen dan si weten, 214

Beliegen groten 1) Karle vele, 30 In sconen worden, in bispele, Van Fierabrase van Alisandre, Van Pont Mautriple een andre, Dat algader niet en was ; Van vier Heimskindre dat is las, 35 Daer is of in groet Karles dagen Noint ystorie horde gewagen, Van bere Wisslau die saghe : Dit es al erande asage 2), Datmen aldus goeden man 40 Met loghene prijs leget an . Oec sijn some Walsche boeke, Die werdich sijn grotere vloeke, Die van Willemme van Oringen G rote sterke ystorien singen 45 Ende wilne beter dan Karel maker . Willem, dat sijn ware saken, Was een Duutsch, een ridder goat, Maer niet so vorbare, datmen moet Karle iet geliken alleene, 50 Maer minder noemen ende noch als clene Alse Roelant was of Olivier, Of van 3) Denemaerken Ogier . Karel, dat sijn ware dinghe, Was best onder die Kaerlinghe . 55 Artur was in sinen stonden Die beste vander tafelronden, Hoe si van Lancelote zinghen Ende van Willemme van Oringen . Si wanen die tArleblanke comen, 60 Alsi daer hebben vernomen Die grave liggende harentare, Dat van Willems orloghe ware . Neent! het sijn die hoghe heren, Die to Roncevale bleven met eeren . 65 Willem was een rudder goet Ende storte menech waerf sijn bloet Duer Gode ; sijnt wart hi hermite . Die lesen wille sine vite, 1) Hs. grote ; verbetering van De Vries en Verwijs . 2) Hs . vrage ; verbetering voorgesteld door De Vries en Verwijs III, blz . 452, avergenomen door Verdam, Mnl . W. I, 147 en VIII, 861 (echter IX, 1232 : ,,1. usage") . 3) Ontbr. in hs. ; aangevuld door De Vries en Verwij s .

215

Te sente Willems, inde wostine, 70 Daer hi dogede meneghe pine Ende daer hi heilech es verheven, Vint hise al van hem bescreven . Die Walsche bouke lieghen van hem, Die uten Walschen van Aerlem 75 Clays, ver Brechten sone, dichte, Daer scone worde in sijn ende lichte . Van Karele hebbic geseit al waer Cortelike ende claer . Hier latict, want het es to vele, 80 Dat scelden up die menestrele, Ende ghae to miere ystorien weder Van Kaerle, die is leide neder.

216

XXXVIII DER NATUREN BLOEME van JACOB VAN MAERLANT Boek II, vs . 629 776

5

10

15

20

25

30

C a n i s dats in Dietsche een hont . Jacob van Vitri maect ons cont, Dat beesten sijn, die men mach wel Leeren menichrande spel . Ende al slapen si gherne mede, Nochtan so ist hare sede, Dat si thuus wachten vor den dief. Hare heren hebben si so lief, Dat si dicken doot sijn bleven Om to bescermene haers heren leven ; Ende dies toghen si noch vele Nach 1), ende al met haren gebele . Oec es dicken dat ghesproken, Dat honde haren here wroken, Ende sinte Ambrosis scrivet mede Selve over ene waerhede . Plinius ende Solinus leren, Doe Alexandre hem soude keren Tlant van India to bestane, Dat hem die coninc van Albane Enen hont sende so groot, Dat iemen noit vant sijn genoot . Alexandre wonderets seere, Ende dede evere ende beere Vor ghonen hont ghinder togen . Cume keerdi omme sijn ogen, Ende bleef liggende al stille, Als die sulke proie niene wilde . Doe gheboot hine to verslane . Dit hort die coninc van Albane Ende sende noch enen van lien doene Ende omboot, dat hine an lyoene Proevede wies hi ware waert.

1) Brussels hs . : Tnacht ; vorige uitgaven Bloeml. : Nachts . 217

Alexander liet gaen . i . liebaert 1), 3 5 Ende die hont scuerdene to hant, Daer naer eenen olifant . Jacob spreict van Vitri Dat somighe maniere van honden si, Die morders ruken ende dieve; 40 Maer, als ons seggen some brieve, Sijn si met vrouwen melc ghevoet Ende ghetraijnt in mans bloet. Drie manieren sijn van honden, Also als ons boeke orkonden : 45 Die edelste sijn f ijn 2), oech ende lanc, Ende snel in lopene ende in ganc ; Ende dese sijn goet ter j acht . Te bassene hebben si ghene macht . Owi! die honde die niet ne bassen, 50 Hoe si alle daghe wassen, Dese edele honde van der j acht! Edelinghe hebben nu die macht Over dat kerkelike goet, Daer Jhesus omme storte sijn bloet . 55 Dit souden hebben ons Heren lede ; Nu hevet al die edelhede . Ende dese honde en bassen 3) niet Bassen prediken bediet want edelinghe niene leeren 60 Daer si volc mede bekeren, Maer si neeren hem metter proie . Een edelinc die hevets yoie, Als hi vrouwen bedrieghen mach : Dits sine proie ende sijn bejach . 65

Andre manieren heten bracken, Met langhen horen, entie backen Na die diere, ende rieken wel, Ende alne sijn si niet so snel, Si maken die beesten moede .

70 Ooc vintmen riekende so vroede, Die al dore in den wouden Emmer haer eerste spoer behouden . Huushonde dats die derde maniere : Ende al ne rekent mense niet so diere, 1) Brussels hs. : Alexander hiet gaen om . i . liebaert. 2) Hs. sijn ; verbetering van Verwijs. 3) Hs. hebben i .p.v . en bassen ; op voorgang van Verwijs verbeterd naar hs . Brussel . 218

75 Nochtan sijn si in der wachte Nuttelijc bi daghe ende bi nachte . Plinius bescrijft ons dit: Als een man ter erden sit, Dat hem dan die honde sparen. 80 Hets recht, die hem oetmoedicht to waeren Vor die hem f ellike vermeten, Dat hi ontgaet hare beten . Die hont wort geworpen blent, Ende . Ix . daghe, so ist bekent, 85 So draghet die teve . Als men waent, Die hont rijt to sire achtende maent, Ende die teve als soere hevet sevene . . xv . jaer pleghet si to levene ; Sulc mach oec . xx . jaer leven . 90 Dat si bachten to samene cleven, Comt hem van heeter luxuren . Dat welp heet men best bi naturen, Datter spaetst sien beghinnet, Jof welt die moeder meest minnet . 95 . xii . daghe sijn si blent, Ende sulc drie weken omtrent . Men sal gheven verwoeden honden In haer eten tallen stonden Capoens drec, dats hem goet ; 100 Maer bijt di een hont verwoet, Die wortel van der wilder rosen Sal di ghenesen van der nosen . Als een gequest hont beginnet gellen, Lopen op hem sine gesellen 105 Ende bitene al ghemeene . Pissende heffen si op die beene, Sulc tijt so si jarich sijn . Want si hebben die roke fijn Ende int rieken ghenouchte groot, 110 Riect elc den andren bachten bloot . Een j achhont en levet waer . x . j aer, Ende die teve twee jaer daer naer . In al dat levet, sonder in desen, Leven langher, als wi lesen, 115 Die hye dan die si ghemeene, Sonder in jachhonden allene . Aristotiles dit seghet : Als den hont siecheit anleghet, 219

So heet hi gras of ander cruut 120 Ende spuwet dat wel huut 1) . Sulke seggen oec hir an, Gheen hont mach leven sonder man . Des honts tonghe es goet ten wonden. Es hi ghewont oec tenigher stonden, 125 Ende hijt ghelecken niet en mach bloot So lect hi sijn selfs poot Ende salfter sine wonde mede : Nature leert hem dese sede. Der houder philosophien boec 130 Seghet enen vremden ondersoec : Neemt een welpin, dat men soget, Ende enen sieken, die ghedoghet Cronica 2), dat evel groot ; Legghet hem op die borst al bloot ; 135 Dicken hets des siexs mans helpe, Ende hets die doot van den welpe . Honde diene biten niet die teven, Sine sijnre toe bedreven . Dus eist welnaer in alien dieren . 140 Scaemdi man felre manieren! Hine nes dies mans name niet waert, Die man die vrouwen niene spaert . Het es meest alre honden sede, Datsi ontreinen die reine stede . 145 Hondine scoen sijn sekerlike Goet jeghen die arthritike 3), Maer riecse een hont draghen den man, Hi eft up sijn been ende pister an . Boek II, vs . 1569

1683

E q u u s heet in Latijn dat paert Ende es ene beeste waert, Dat men in menich lantscap vint, Maer die beste, die men vint 4), 5 Die sijn in Capadocia Ende int lant van Scycia. Die thovet diepst in water steken Hout men over best, dat horic spreken . 1) Hs. Leiden : evel uut . 2) Hs . Oronica. Verdam, Mnl . W . V, 1917 : Verkeerde lezing voor cronica, „dat evel grout ." 3) Hs. artitike ; hs. Brussel : arthritike. 4) Hs . Brussel : kint . 2 20

Den wilden 1) paerden, wil men wanen, 10 Ist dat men of snijt die manen, Dat hem die luxurie ontfaert, Om datse dat haer verhovaert . Dit selve vint men an die wijf, Die hem verheffen in haer lijf 15 Om haer scoen ende lanc . Int lant van Siten ende oec ghemanc In Capadocia sonder waen Spreect men dat die merien ontfaen Van den winde ; maer over waer 20 Sone leven si maer drie j aer . Alst tpaert es hout drie jaer of twee So notet, maer nemmermee Ne dyet dat si tilike winnen . Tote . xx . j aren, wil men kinnen, 25 Es haer noten wel in die tijt . Dat paert noot ende rijt Al tote sinen . xxx . j aren Ende die merie tot . xl . t o waren . . xxxv . jaer es des paerts lijf, 30 Ende . xl . 2) jaer so levet haer wijf . Maer men seicht dat in Cysilen Een paert levede . lxx . jaer wilen . Noch seghet men, dat die paerde daer Leven also menich jaer, 35 Up dat dat paert van dane si . Dat selve seghet men van Persi . Die Spaensce paerde entie van Gallen Leven onlanghe met alien . In paerden meest, boven allen dieren, 40 Machmen marken hare manieren, Hoedane wijs si sijn ghesinnet ; Ende dats an doren dat ment kinnet Hoet hem van moede mach staen : Sijn si vermoeit, si laetse gaen ; 45 Sijn si gram, si legghense an thovet ; Ende hebben si vaer, dies ghelovet, So rechtsise vorwaert weder ; Ende sijn si siec, si legse neder . Ysidorius seit dat dat paert 1) Hs. wielen. Vorige uitg. Bloeml. : wilden. Verdam, Mnl . W . VIII, 1863 : „1 . wilden?" Hs. Brussel : welde. 2) Lat . bran : . L . 22 1

50 Vier pointe moet hebben, salt sijn waert : Sceppenesse, dueghet ende sconede, Die vaerwe van den hare mede . Dits die sceppenesse, nu maerc, Dat sijn lijf si hart ende staerc, 55 Wel ghesonken langhe siden, Hoech gherigghet, recht int riden, Ront ende clovende 1) over den stiet, Te vet an ' die voete niet, Hol ende vast ende droghe die hoeven ; 60 Over al sijn lijf sal hem behoeven, Dat root 2) scinende si sijn vel. Sine doghet hort also wel : Dat snel ende stout si ende niene sneve Ende metten leden beve 3), 65 Dat es een tekin van crachte ; Ende alst staet stille ende sachte, Dat het site porne goet; Ende als hem iet verhit die moet, Dat het goet to houdene si 70 Ende saen sijn moet ghesocht daerbi . Die sconeit prijst men int ghemeene, Dat hem si dat hovet clene, Droghe tvel an die beene, Doren cort, scarp ende clene, 75 Grote ogen, nosegate wijt, Den hals opwaert taire tijt, Dicke manen ende start, Die voete to rontheden waert . Sine varwe van den hare 80 Swart, dat seit men dat best ware, Root of appelgraeu of wit . Anders varwe dan dit Nes niet van der bester waerde . Men vint drierande paerde : 85 Een dat es torlogen goet ; Een ander dat men riden moet Elxs daghes na ghevouch ; Een ander dat nutte es ter plouch . Men vant paerde in ouden tiden, 90 Die hem niemene en lieten riden 1) Hs. Brussel Ront geclogen . Verdam, Mnl. W. II, 1170 : geclogen, 1. : gecloven ; vorige uitgaven Bloemi . : ghecloven, zie verder MnZ. W. III, 1545 . 2) Hs. wijt ; de and-ere hss . hebben ront. 3) Hs. leve ; verbeterd naar varianten . 222

Dan die eerst haer here waert . Aldus was Julius Cesars paert Ende des conincs paert van Citen ; Ende in Alexanders viten 95 Was sulc Busifal sijn paert . Doet starf doe haddijt so waert, Dat hijt eerlike graven dede Ende maecte in sijn ere ene stede . Oec waren sulke paerde hir voren, 100 Alsi haren here verloren, Dat si nemmermee ne haten; Ende oec wenende utermaten Hevet men gheweten dat paert, Daer die here verslegen [of] 1) waert ; 105 Ysidorius spreect ende meent, Dat sonder die mensche el niet ne weent . Oec sijn paerde daer liede aen sien Wat in wighe sal ghescien: Sijn si droeve ofte vro, 110 Dat daerna die dine comt also. Dit vint men an sonderlangen paerde . Merien hebben sulke waerde Deene ter andere, stervetter eene In al hare scare ghemeene, 115 Dat dandere uphouden hare vole : So ghelieve es hare scole . Boek III, vs . 1493-1730 Tholomeus, die nes gheen ghilen, Hieten alle die coninghe wilen, Die in Egipten drougen crone . Een Tholomeus regnerde scone 5 In then tiden, wi lesen dus, Dat Aquila ende Simachus Ende Theodocion meesters waren In die warelt van groter maren . Dese drie, bi sinen vorsoeke, 10 Die screven in enen boeke Der edelre vogle medicine . Also als het in Latine Van broeder Aelbrecht is bescreven, 1) Ingevoegd, uit het Leidse hs . 223

Salt u Jacob in Dietsche vort geven . 15 Die namen van cruden, there in sijn, Sal is u scriven in Latijn ; Die kennesse, also alst waer is, Sal kennen elc apoticaris . An den hovede, na dat wijt connen, 20 Sullen wi leeren dit begonnen . Wort een voghel siec in dogen, Men salve to ghenesene poghen Met fijnre olie van oliven, Diemer in sal sochte wriven, 25 Ende men sal doen dicken ditte. Wast hem oec int oghe twitte, Nem pulver van venkelsade Ende vrouwen melc, dats dat is rade, Warem, daer of comt hem bate . 30 Hevet hi bestopt de nosegate, Stafisagria ende peper daer toe Mac to pulvere 1) ende to gader doe, Ende blaest hem in, wiltune genesen, Met ere pipen in der nesen, 35 Ende wrijf hem sijn roest daerna Met pulvere van stafisagria. Hevet reume int hovet mede, Doe hem, dats die bendichede, Rute omtrent die nesegate ; 40 Sijn aes netter mede, dats sine bate, In ruten sape, dat hi sal eten. Noch ene bate sultu weten : Neemt oec looc gestampt met wine, Doet in die nesegate sine 45 Ende settene daert es sonder lecht, Ende latene enen dach vasten echt. Heeft hi pupeide, hort hir na, Nem pulver van stafisagria Ende dat met honighe wel gemanc 50 Ende wrijf sine tonghe, dits de ganc, Ende ghef hem botre eten dan . Ende gheneset hi niet daer an, Witte colen sal men droghen : Dat pulver sal sine macht togen . 55 Roept hi oec to vele int huus, 1) Hs. Mac pulver ; verbeterd naar hs . Brussel.

224

60

65

70

75

80

So nem ene vledermus Ende ghestampt peper daer inne, Dat aset : hi swighet ten beghinne . Vint men die vledermus oec niet, So ist best dat men dan siet Om els eneghen vogel dan : Ten minsten daer nes gheen verlies an; Ende mer ghemalen peper in doe, Het sal lichte helpen daertoe . Die vele roept, men wille dat kinnen, Dat hi eyer hevet binnen . Gheneest hi qualike, du sout hem geven Tetene muse die leven, Jof eens honts welpkin, eer het siet . Jof hi sijn aes to werpene pliet Dicken, so seghet dit ghedichte, Neemt een vierendeel allincs gewichte Scamonia, ende daer toe comijn Moet oec also vele sijn . Dat sal men pulveren ende mingen, Ende daer mede sijn aes bespringen . Sijn aes moet sijn vet swinin vleisch . Maecstu van allinc wichte den eesch, Apotecarise sullen di wel Dat rechte wisen sonder fel . Ne mach hi oec niet eten ditte, Nem van enen eye dat witte ; Werp hem dat pulver daer ter stede

Dan in sinen bec daer mede . 85 Noch wes ere saken vroet, Die ter selver dinc es goet : Mac hem eyer met melke van gheete Ghefse hem eten, doe dat is hete, Alsi up tvier geronnen sijn : 90 Hi wort gesont dan ende fijn . Den havec ende sinen geslachte Helpet dit herde wel met machte . Beghinnet hem oec muten lusten, Doene van alre pinen rusten 95 Ende ghef hem aes ghenouch Alle weghe na sijn ghevouch . Also dicken als hi hevet breke, Alse dicken sekerleke Faelgiert hi in die vedren mede : 2 25

100 Dits der naturen heimelichede . Groene soden 1) onder voete Sijn hem nutte tsire boete ; Ende daer die sonne scinet heet, Ist best dat hem to stane steet . 105

Hevet hi den rede, so hoer hir na, Int sap van artimesia, Dat wanic dat bivoet si, Ghef hem sijn aes, ende noch daerbi Moeter hennin aes wesen toe :

110 . iv . warf of vive dit doe . Jof doe dit over een : Bint hem vaste dat rechter been ; In die middle dat been sultu sien Ene adre, ende mettien 115 Die sultu wiselike laten Ende dat sal hem comen to baten . Hier bi machtu kennen mede, Jof een voghel heeft den - rede : So wiltijt so hangen then vogle 120 Sijn hovet ende sine vlogle, Ende hi bevet 2), ende hi dan toghet In plumen of hi cout ghedoghet, Ende hi welna 3) haset niet, Jof ghierlike der ane sciet, 125 Ende hijt qualike in mach bringen, Bi aldustanighen dingen Mach men sien, there waer toe ghevet, Dat hi enen rede hevet . Dan helpt hem also, als die raet 130 Hier boven gescreven staet . Jof hem sere dorst, so doe dus : Nem pulvere van colen levisticus, Dats sine toename in Latijn ; Anijs stalen sulre toe sijn 135 Ende venckel stale ; siet dit in wine . Oec esser nutte mede to sine, Alst es ghesoden recht ghenouch, Een lepel honichs int gevouch : Dit sal men over een coelen dan . 140 Ghef hem dit drinken : of hi ne can,

1) Hs . . saden ; verbeterd naar varianten . 2) Hs. hijt hevet ; verbeterd naar 3) Hs. welne, verbeterd naar varianten.

hs . Brussel . 226

So sal ment in den becke ghieten; Of doe hem eens daghes ghenieten Aes met honighe bestreken . Des naests 1) daghes daer na in der weken 145 Bestrijc sijn aes, hoe so het gaet, Met ere olie, hetet rosaet. Es hi oec siec van der galle, So bespaers sijn aes met alle Met pulvere van wilgebloemen . 150 Als hem die vlogle hangen hem somen, So nem danne ganse bloet, Ende smout van gansen esser toe goet, Ende salve sine vlogle saen Ende latene ter sonnen staen 155 Ende gef hem vleesch van gansen vet . Hoor noch meer ander ende bet : Nem olie, die hetet laurijn, Dwa teerst die vlogle sijn, Ende onder die vlogle sultu mede 160 Sine asselen salven wel ter stede . Echt nem galle van den zwine Ende salver mede die vlogle sine Ende ghef hem sijn aes mede ghemeene Ghenet in sape van verbeene 1 .65 Jof in sape van salegen crude . Hevet hi an die vlogle rude, Nem cruut, dat gheheten is In Latijn hedera terristris ; Sijn Dietsch daer of, als ict weet, 170 Es datmen gondrave of dresene heet . Siet dat in watre entie blade Omtrent sine vlogle begade, Daer si der siden ghenaken . Sijn aes so soutu nat maken 175 In dat water daer cruut in soet . Dit selve es oec den voeten noot. Eten sine vlogle de sieren, So houten in deser manieren : Ghef hem buxs vleesch nat in asine, 180 Ende bestrijc die vedren sine Met warmen aisine, dies gome, Ende met olie van lauers borne; 1) Hs. nachts ; verbeterd naar varianten . 227

Ende dit soe doe menichwerf . Breict hem vedre, ende dat bederf 185 Dattu sochte huutdoen wilt datte, Nem dat bloet van ere ratte Ende bestrijc der 1) vedren staet : Sonder pine so dan uutgaet . Ende siet honich, dat radicke, 190 Alse 2) dat wort sere dicke, Nem dan een roedekijn van sulker mate, Na die grote van den gate, Daer die vedre in was gestaen, Ende doere in honich mede saen : 195 Daer sal cortelike wedre Wassen een niewe vedre . Es hem scinkel of vlogel ontwee, So nem warem aloe Ende binter op, dat bliven mach 200 Enen nacht ende enen dach . Echt anen drec in edec gesoden Es daer up goet in noden . Es een voghel ongeroe Upt rec of up die hant, daer toe 205 Siede merre in water, ende daer mede So bestrijc 3) sine lede, Ende uut then watre . ix . werf Aessene, als hijs bedarf . Hevet hi tevel, dat heet rampa, 210 Ic waent in Duutsche es de crampa 4), In artimesia, dat bivoet heet, Sultu sijn aes netten ghereet . In lamsbloet warm wrijf sine voete, Dit es oec een ander boete ; 215 Jof du sout nemen warmen wijn, Daer netelen in gesoden sijn, Ende daermede sine voete dwaen Ende uten watre sijn aes ontfaen . Eist dat hi smelten niet ne can, 220 Eens hanen galle gef hem dan Jof witte slecken gesoden teten . Smelt hi to sere, so sultu weten

1) Hs, die ; verbeterd naar varianten. 2) Hs . Alid ; venb.eterd naar varianten. 3) Hs. bestrijcse ; verbeterd naar hs . Brussel . 4) Andere his. : rampe crampe. 228

Hoe dat hi to stoppene si : Luttel saeps van jusquiami 1) 225 Gheft hem drinken, ende natter al Sijn aes in dat hi eten sal. Hevet hi luse, so nem dan Van alsene sap, j of nochtan Water daer men in siet dit; 230 Ende als hi ter sonnen sit, Bespoeiene ende makene nat: Over waer hem sal helpen dat . Dits der voglen medicine Jeghen messelike pine, 235 Den Latine ghedicht wel na, Also alst wilen Aquila, Simachus ende Theodocion Screven den coninc Thelomon . Boek VII, vs . 31

254

A p e s 2) dat es in Dietsche de bie . Sente Ambrosis seghet dus mie Ende Basilius die grote, Dat dit sijn worme sonder genote . 5 Sine noten noch sine riden Ende wonen to samen tallen tiden . Hare vrome legsi tere stede, Ende eten alle tesamen mede . Cost ende ghewin, groot ende cleene, 10 Dat es talre stont ghemeene . Hare maghedom, hare renichede 3) Es al ghemeene hem allen mede . Si winnen vrucht ende bringen Sonder noten ende mingen . 15 An hem pleghet gheene luxurie tsine : Dies winnen si vrucht sonder pine ; Nochtan wort gheslachte groot . Si nemen coninghe in haer ghenoot, Ende alle gader so sijn si 20 Onder haren coninc vri ; Want si heerne ende minnen, Als then si haren heere kinnen, 1) Hs. iusquami ; verbeterd naar varianten. 2) Slechts een hs. heeft Apis. 3) Hs. reinchedc . 229

Ende bi haren wille gheset. Up hem ne doen si gheene onwet, 25 Ende dit nes to wonderen niet een twint, Wantse die coninc weder mint Ende es hem sochte sonder waen, Ende si bliven hem onderdaen . Hier omme so nes sonder lieghen 30 Onder alle worme die vlieghen Meer to wonderne dan an bien . Men mach hem honech gaderen sien, Dat boven alien soeten es soete Ende to menigher mescame boete . 3 5 Si maken was ende raten Menighen mensche to baten . Si hebben raet, voghet ende hertoghen, Daer si hem [an] 1) beraden moghen ; Ende sine sijn niewer fel 40 Van manieren nosh sochte wel . Ende dats een wonderlic engien : Winters en mach meer 2) gheen sien Ende des somers, als men winnen mach, Ne lijt daer gheen ledich den dach . 45 Hets worem dat ghere vrucht ne deert, Ende alst bi hem hevet vertheert Die bloemen, doen si dan 3) spien Bet of, waer hem goet mach gescien . Sijn si in vremder stede bi nachte, 50 So sun si in groter wachte, Hoe hare vederen niet ne werden nat, Ende rusten upwaert den buuc dor dat . Hare covent deelt hem in drien : Men macher coninghe ende heren sien, 55 Ende middele die de jonge berechten, Ende andre ghelijc rechte dienstknechten. In elken buuc es emmer een here, Ende die es scoenre emmermere Ende also groot als tween bien . 60 Die vederen sijn cort an dien, Een deel ogher op die been, Vor sijn hovet al in een

1) an ontbr. in hs. ; overgenomen uit h-et Leidse hs . ; het Brusselse heeft met . 2) Hs. Brussel : machmer. 3) Hs . Brussel : doense dane ; VPrdam, Mnl . W. IX, 129 : „l. dan doen si ." 230

Ghelijc alst ware crone, Boven den andren seere scone . 65 Ende oec segghen meesters wale, Dat hi es al sonder strale : Sine oecheit dats sine weere ; Nature ontseghet hem den speere, Om dat prensen van erdrike 70 Exemple nemen an dese gelike . Dits deerste ordine van den bien . Dandre die men daer mach sien, Die sijn tangher, scarp ende snel Ende berechten die bedarve wel, 75 Maer sine doen lude no stille Anders dan die meesters willen. Onder dese sijn andre bien, Die scalkelike to diene plien, Ende winnent scalkelike ende halen, 80 Daer si den andren mede betalen . Dese ne hebben strael negheen, Ende sijn dienende al in een Den rechten bien enten heren . Dese steect men uut met onneren 85 Des morghens, slaepsi to lange ; Merren site vele in den uutghange, Si bijtse doot sonder ghenaden . Ist dat si bi hem to vele scaden, Alst honich ripe es ende goet, 90 Si bitense doot metter spoet. Ende als die jonghe sijn starc ghenouch, So doen si hare ghevouch Ende steken vor 1) die middelscare, Om dat si vlieghen harentare 95 Om hare ruste ende hare stede, Ende somich meester volghet mede Diese berecht; dus volgen si an Haren meester, haren coninc dan . Palladius seghet dus mie : 100 . ii . daghe to voren ofte drie, Eer si willen vlieghen ute, Singhen si mit groten gerute, So vaert die coninc voren uut daer, Ende die ander volgen naer . 1) Hs. Leiden : voert. 23 1



105 So waer dat site swaermene vangen, Ist dat si tenen hope hangen, So nessere in al tgheloop Waer een coninc in den hoop; Ist dat si oec meer hopen maken, 110 So weet men in waren saken, Datter alse menich coninc es Als menich hoop, sijt seker des . Dat edel were van haren raten Mach elc wonderen utermaten . 115 Si rusten in die morghenstont, Tote then dat een ondoet den mont Ende trumpt twee werf of to drie . Oec claer ') weder kennen die bie : Ist dat die dach scone sal wesen, 120 So vlieghen si alle ute met desen ; Ende sal tweder sijn onrene, So vlieghen die scalcke uut allene . Elc hevet besceden ambacht . Als Been hevet haren last gebracht, 125 So sijn daer drie of vier gestaen, Diese ontladen sonder waen . Deene brinct honich vander blomen, Water sietmen bringen somen, Ende sulke maken die woninghe . 130 So dienre some van sulken dingen, Dat si anders niet ne wachten Dan den inganc met crachten . Sulke scouwen an die sterren, Of hem tweder iet sal vererren ; 135 Ende al eten site male Te samen ende in ene sale . Alst avont es ruten si daer in, Ende emmer so lane so min Ruter to samen there somme, 140 So datter ene vlieghet alomme Ende trompt in der manieren mede Also als soese waken dede . Teerst maken si waer wonen sal Ende rusten die ghemeente al ; 145 So scone dats elken mach lusten So maecsi der heeren rusten . 1) Hs . leert ; hs . Brussel : leer ; hs. L eiden : claer .

232

Als die jonghe dan upcomen, So hebsi to hant vernomen Wie si sijn, ist meente of heren . 150 Die hem sullen ter werringhe keren, Die doen si to hant van den live, Omdat dandre in paise blive . Als haer coninc ter weide vaert, Hi es met sinen here bewaert, 155 Die bi hem vlieghen ende sijns beiden ; Ende alsi alle pinen ter weiden, So es hi dan ledich allene, Ende merct hoe si pinen ghemeene . Om hem sijn in sine scare 160 Sine seriante ende nemen ware, Jof hem hiemene doet leet, Ende die sijn fel ende dorwreet Ende ne latene niet gherne vlien . Ende dit ne mach niet dicken ghescien, 165 Sonder alst weder es ghestade ; Ende dan es niemen so stout van rade, Die men up sal vlieghen horen, Hare coninc en vlieghe voren . Waert dat iemene so coene ware, 170 Die storen wilde des coninx scare, Hi moeste dat ontghelden 1) seere . Verliesen si oec haren here, So es dat gheselscap ondaen Ende volghet enen andren coninc saen . 175 Somwile strijt een buuc op den anderen Om die bloemen daer si in wandren, Of om honech, des ghelovet, Dat elc andren ofrovet . Oec so vint men dorpers bien, 180 Die felre to wesene plien, Ende die sijn vromelic ende wreet Ende altoes to winne ghereet . Welc tijt so die bie so steict, Dat haer then strael utebreict, 185 Volgheter enich daermkijn naer, So moet soet besterven daer . Si scuwen sere die quade lucht.

1) Hs . an ghelden ; hs. Leiden : ontghelden . 233

190

195

200

205

210

215

220

Vogle vangense 1) in die vlucht. Sietmer crabben bi of braet, Si sterven van der yoke quaet . Die lucht van der doder bie Doot die andre, seit men mie. In couden tiden bliven si binnen Ende leven bi dat si winnen . Si minnen sere soete gheclanc, Daer mede vergadert mense ghemanc . Ten jaer ten lancsten of sevene Set hem nature to levene . Nem buffels daerme metten drecke . Ende dat onder daerde decke, Daer of sullen wassen bien . Ovidius boeke seggen van dien : Delf enen stier of osse of coe, Nature doet haer cracht daer toe, Datmer of siet wassen bien ; Maer si noten als vlieghen plien ; Doch sijn si harde naer Den edelen bien, wetet over waer. Honech es heet int beghin Ende droghe als het comt bet in . Honech suvert ende hout Medicine in hare ghewout, Ende men tempert oec daer mede Der medicinen bitterhede . Jeghen die coude maghe nat 2) Neemt honech ende tempert dat Met waermen watre ende laet ingaen, Het sal die maghe suveren saen . Het maket oec dat anschijn claer, Dwaestu di daer mede daer. In een scerf soutu honich braden, Ende daer toe sout met staden Ende mac een suppositoris daer mede Het es goet jeghen den rede .

1) Hs, van ganse ; verbeterd naar hs. Brussel . 2) Hs . dat ; verbeterd naar

hs. Brussel.

234

XXxIX HEIMELIJCHEIT DER HEIMELIJCHEDEN van JACOB VAN MAERLANT vs. 1061

1204

Vier tide sijn in den jare : Die lentin beghinnet al dare, Daer in Marte der sonnen ganc Dach ende nacht maect even lanc . 5 Dan verniewet tlijf ende lucht ; Die winde vlieghen hare vlucht ; Die sne verdoyet altemale ; Beken lopen in den dale ; Die fonteinen warden ghehier ; 10 Men siet up waerd clemmen hier Dat sap in die borne droghe ; Coren dat ward groene int oghe ; Die mersche werden vro; Bloemen toghen hem also ; 15 Beesten bringhen hare vrucht ; Vogle singhen in die lucht : Lewerken ende nachtegale Singhen dan scoene ende wale ;

Die eerde die vercierd hare al, 20 Als die bruut, die comen sal TO manne, ende hare parerd, Ende dat huwelijc begherd . Die lentin es warem ende nat, Ende der lucht ghelijc in dat. 25 In den mensce wasset dat bloet, Ende lopet als ene vloet Indie lede harenthare . Ghetidich es dan ende mare Quackelen ende kiekine van hinnen ; 30 Eyere, die men goet mach ghewinnen, Nemmeer dan sesse ten male; Gheets melc es ghetidich wale, Ende van crude wilde latuwe. Laten es ghetidich ende nuwe, 35 Ende in ghene tijt so goet int jaer . Goet eist baden over waer, 235

Ende sweten ende pinen . Dan men neme medicines, Die den lechame vardich maken, 40 Want alle crude dan waken . Die rechte somer coemt in, Als die sonne neemt beghin In den lancsten dach van den jare . Alle varewe vertoghet dan hare ; 45 Die winde metter hitten ontsteken; Die zee laat haer hoghe breken ; Serpente wassen ende venijn ; Die lucht ward claer ende f ijn ; Coren ward wit ende hard, 50 Ende gaet to sire rijpheit waerd . Dan ward die werelt als die bruut, Die hare vulwassen toghet al ut, Ende met vruchte al vul laden . Als diet al wille beraden 55 Die zomer es heet ende droghe, Ende dan betaemt wel, dat elc poghe Te scuwene, so waer hi gheet, Wat so droghe es ende heet. Scuwe overdranc ende overate, 60 Ete dan to sire bate, Wat so coud es ende nat, Want het es ghetidich dat: Alse calf vlees met aysine, Cauwoerden, coude crudekine, 65 Vette kiekine, cout van naturen . Mac pulment in somigher uren Van gherstinen mele, ete saken Ende frute van suerre smaken, Sulke alse sijn pumeghernaten . 70 Scuwe vrouwen boven maten ; Men ne sal dan baden no laten, Het ne doe noot ; ende utermaten Es het quaet elken man Vele pinen sinen lechame dan . 75 Herfst comt, als der sonnen ganc Vor winter maect even lanc Bede die dach ende die nacht . Daer beghinnet sine cracht : Die nacht gaet dan boven den dage ; 80 Die lucht vercout dan alle slaghe; 23 6

Die winde sijn dan swaer ; Rivieren minderen, verre ende naer ; Fonteinen droghen, groenheit tegaet ; Die sconeit van der erden verlaet ; 85 Die wilde there soeken hole ; Voghele met menigher scole Vlieghen om warme lande vinden ; Serpente crupen ende winden, Waer si onthouden moghen tlijf . 90 Die werelt es dan als dat wijf, Die hare joghet hevet leden, Ende numeer tijt ter outheden . Herfst es droghe ende coud. So eist tijt, dat men spise houd 95 Warem ende wacke, als tkiekin ende tlam ; Oud wijn es dan wel betam; Wijnbesien sijn goet in then tiden . Hets dan beter pinen ende riden; Bade sijn goet dan ende pusoene, 100 Up dats die mensce hevet to doene ; Hets goet dan keren uter maghe, Te maten, int heetste vanden daghe ; Den lechame eist goet suveren dan, Up dats noot hebbe die man. Dan beghint des winters cracht, 105 Als alre lancst es die nacht, Ende die daghe beghinnen dijen . Tcoude gaet ons ane castien :

Winde, varst, rijm ende snee . 110 In holen berghen sijn dan mee Bede voglen ende beesten, Dan het sijn in den foreesten ; Ende es die erde in dier ghebare, Als oft ene oude quene ware, 115 Arm ende in crancheit groot, Ende recht al bider doot . Winter es coud ende nat ; Ghetidich es dan tetene dat, Dat warem es van naturen : 120 Hoenre sijn goed dan ter curen ; Wederin vleesch, haerste ghebraden, Heet ende droghe, mach dan niet scaden ; Heete specien, machmense ghecrighen ; Noten sijn goet dan ende fighen ; 2 37

125 Root wijn, die beste die men vint, Es dan van naturen ghemint . Dan es den live ombequame Laten, ende vardighe lechame, Het ne doe die grote noot . 130 Men sal scuwen maeltiden groot, Dat men nature dan niene verlade ; Tidich sijn dan ghetemperde bade ; Wandelen, pinen ne scaet dan niet, Noch dat men vrouwen minne pliet . 135 Tuterste coude den lechame bint, So dat men binnen meer hitten vindt, Ende dies verduwel men vele de bet . Alexander, nu houd dese wet, Ende setti hier na alse die vroede, 140 Ende blijf in ons Heren hoede . Vor warheit so hout wel ditte : Alse langhe als du behouds die hitte Ende wacheit ghetempert in di, Alse langhe moghestu leven vri . vs . 1689

1924

Een oud philosophe een vroed Was, die ons to verstane doet, Dat eens vroeds heren wijshede Altoos wasset ende diet mede, 5 Hevet hi goeden wisen raed, Als ene riviere wasset ende gaet Biden beken there in rinnen; Ende een here mach meer winnen Dickewilen met goeden rade, 10 Dan hie met orloghen dade . Dies hebbe elc here in elken tiden Goeden raet bi sire siden, Ende wese in hoeden jeghen sinen viand ; Ende mach hine hebben in die hand, 15 Sone latene altoes niet risen : Dits die raed vanden wisen . Gheen here ne si so stoud, Dat hi hem allene hout Anden raed, die hie selve vant, 20 Maer enen andren vraghe thant . Raet hi bet, hie maghes volghen, 238

Ende laten tsine al onverbolghen ; Raed hi wers, houde hem an tsine . Ende elc poghe ende pine, 25 Dat hi niet min hebbe dan hem drien Te rade, joft hem mach ghescien . Liever waerre mi nochtan vive, Maer boven sevene niet to clive ; Ende hebber sevene, jof hi moghe : 30 Daer sijn toe redenen groot ende hoghe . So radic dus, joft also staet, Dat hi dus proeve sinen raet : Een here segghe : ,hets dus ghescepen : ,,Sie, is bem in node begrepen ; 35 ,Mie ghebreect ghelt ende scat; ,,Raet, waer salic betren dat?" Raet hie sinen here dan, Dat hie sijns selves goet taste an, Ende sine rente versette, 40 So eist raet dan van onwette, Ende die lettel emmermere Micket up sijn selves ere . Raet hie, dat hi remere sijn land, So eist sijns heren doot viand, 45 Want hijs niene acht no rouct, Datten sine meente vlouct; Ende dats algader heren plaghe : Want weduwen ende wesen claghe Ende hare tranen clemmen vor Gode, 50 Ende hine wreecse niet harde node . Maer vinstu also sulken raed, Die tote die seghet : „here verstaet, „Ic hebbe onder ju ghewonnen „coed, dies is ju wille jonnen ; 55 ,Dat willic vor ju ute legghen, ,,Ende dies ne suldi niet ontsegghen : ,,Behoudi ju ere ende ju lijf, ,,Sone magic niet wesen keytijf . ,,Mijn goed dochte mi ghene sake, 60 ,Waert dat ju goed of lijf ghebrake ." Here, die vonde sulken raet, Dat ware een scone toeverlaet, Want hi sijn goed, sijn lijf, sijn ere Te wets al set vor sinen here . 65 Echt machtu dus dinen raed prouven : 23 9

Wie so meer dan sijn behoeven Te samen jaghet met ghiericheden, Dats raet van mordadicheden ; Die soude die selven omme ghelt 70 Vercopen, haddi die ghewelt. Gierigher herte, prouf ende scouwe, Mach nemmermeer wesen ghetrouwe . Ende dus so waret noot bedi, Dat altoes dijn raet bi di si, 75 Ende hie niet rune met andren heren, Die staende waren na dise eren, Ende daer du saghes den ghierighen sin, Jof in wies huse uut ende in Boden camen van dinen viant, 80 Die houd in enen vasten band ; Ende meest, jof si brieve bringhen, Ende di niet seiden van then dinghen, Dien soutu doen uut dinen rade, Jof die magher of comen scade . 85 Ende dats dijn alre ghetrouweste raed, Die daerna pijnt ende staet, Met alre macht, met alien sinne, Dat die dijn volc met herten minne, Ende die al sulke dogheden versieren, 90 Alsic die hier sal visieren : Teerst, dat hi altesamen Vulmaect man si van lechamen, Dat hem niet ghebreect een wort Van dat enen man toe behort : 95 Wel ghehaerd, ende wel ghebaerd, Ende wel ghescepen nederwaert . Tander, dat hi verstandel si, Ende wille vast hebbe der bi Te verstane, dat men hem seghet, 100 Datmen hem to voren leghet . Darde, dat hi wel ghedinke, Ende dats hem niet een wort ontwinke Van dat hi hort ende verstaet, Hine houd in sire herten raet . 105 Dat vierde, dat hi nerenstelike Die nood bekenne van den rike, Hoemen die dinghen sal verlegghen, Ende watmen hier of daer sal segghen . Dat vichte, dat hie hovesch si, 240

110 Ghesprakich, goedertiere der bi, Dat sine herte ende sine worde Bede sijn van enen acorde. Dat seste, dat hi gheleerd si wale Van menigher scientie, van menigher tale, 115 Ende hi van naturliken sinne Vroed si, ende men dat bekinne Dat sevende, datmenne warachtich kinne, Ende hie trouwe ende wareit minne, Loghene scuwe, ende van seden 120 Si van wiser ontf armicheden, Ghenoeghelijc mede si omme to gane, Ghevoechsame, soete to scouwene ane. Tachtende, so willic dat hi Nochte ghuls, nochte lecker si, 125 Noch drinkere, no gherne tuusche, Noch met wiven si oncuusche. Dat negende, dat hi van herten Groot si, ende onwaert hebbe smerten, Daer men ere bi be j aghet, 130 Ende hi altoes om ere vraghet. Dat tiende, dat hi sinen moed Niene sette om twandel aertsche goed, Maer om des riken orbare, Ende elken man hebbe mare, 135 Bede vreemde ende ghebure, Nader doghet van sire nature . Tellefste, dat hi minne mede Gherecht volc ende gherechtichede, Ende hi tonrecht scuwe dan, 140 Ende hi gheve elken man, Wat dat sijn es metten rechte Weder het heren sijn of knechte; Ende sta den gonen in staden, Die met onrechte sijn verladen ; 145 Ende niemen ne spare int recht, Weder het here si jof knecht ; Want God maecte vander aerde Al die menscheit van ere waerde . Dat twalefste, dat hi olive ghestade 150 In sine achtinghe, in sinen rade, In dinghen, die hem ghevet sijn moed, Dat si sijn orbarlijc ende goed; Ende scuwe wiveliken sin, 24 1

Ende blive sonder vaer der in . 155 Dat dertiende, dat hem si becant Al die cost, die loopt intlant ; Ende hi wete al harentare Al des riken orbare ; Ende niene cronen die ondersaten 160 Vor den here van ghere ommaten, Hen si of si om claghen comen, Die teren horen jof to vromen . Dat viertiende, dat hi sine wort Niet to vele bringhe vort ; 165 Si ghesprakich ende ghemate, Ne spreke niet, henne si om bate ; Ende wese in lachen niet onghevoughe, Dat hie den volke niet wers ghenoughe . Dat vijftiende, dat hi die gone si, 170 Die den winen node es bi ; Ende sine herberghe ende sine sale Ondaen ende open si tallen male Allen, die varen ende keren, Ende bodscap bringhen van heren, 175 Ende hie conne ' dan ondersouken, Wat elc brinct ute sinen houken, Ende conne verheeschen over waer, Wat niemaren loopt hier of daer; Ende hi daer bi die onder saten 180 Troosten conne ende maten, Ende ghedoghen hare simpellede Ende hare wonderlike sede . Vijfwaerf drie jof drie waerf vive Sijn hier pointen, die is strive, 185 Die wel moghen staen in staden Hem, die heren sullen beraden . In den mensche prouf ende marc, Dat noit so cranc dier, no so starc God maecte onder hemelrike, 190 Men vant in iemen sine ghelike ; Ende noit ne was creature Wiser dan menschen nature . Wat so men vint, Oat levet jof es, Men vind iet ghelike des 195 Jof in gonen, jof in desen, Ende dit moet met ghewelde wesen : Men vanten stout als den lyon, 242

Ende blod na des hasen doen ; Milde als den hane mach menne kinnen, 200 Die sijn coren ghevet der hinnen ; Vrec vindmen als den hond nochtan, Dies niene mach ende niemen jan ; Hart onghetemperd na des herts seden, Die dolende gaet van steden to steden, 205 Als die huusduve tam ende sochte, Die men belghen niet doen mochte ; Fel na des lewen maniere, Alse die tortelduve goedertiere ; Simpel na des lams aerd, 210 Scalc recht na den vos Reinaerd ; Ghelijc der ree vint menne snel, Traech als die bere vindmenne wel ; Reine naden elpendiere, Luxurieus na des ezels maniere ; 215 Overhorich als den naen, Ende als die kernel onderdaen; Scadelijc ghelijc der muus; Sot ghelijc den voghel struus, Wijs als dinghel diene dwaesde nie ; 220 Nutte ende vromelijc alse die bie ; Onsuverlijc als een zwijn, Reine ende cleenlic als een conijn ; Ende wat helpt, menne vint nemmermee Noch dier upt lant, noch in die zee, 225 Noch voghel, no sterren anden trone, No niet dat wast, lelic no scone, No keselkin, no sant, no steen, No oec ander dint ne gheen, Dat onder Gode wesen can, 230 Men vind ghelike hem anden man . Hieromme heet hie die warelt clene In Griex, die mensche al ghemene . Dus salmen marken elken man, Wat dese weet, wat dese can, 235 Ende met elken omme gaen, Nadat sine dinghen staen .

243



XL STROPHISCHE GEDICHTEN van JACOB VAN MAERLANT

A DE KERCKEN CLAGHE 1

In dit gedichte settic voren : Wie dat doget heeft vercoren, Van hem en comt negene blame . Al eest dat hem de quade storen, 5 Si hebben daer of haer toebehoren ; Daer bi swigic haren name . Die in tgemeene sait sijn coren Op den steen ende onder den doren, Hi wilde datter goede vrochte of quame : 10 Wat mach die sayere dan verboren? Bi quaden herden bliven die scaep verloren : Die bie trect honech uter brame, Dats der coppen onbequame . 2 Daer wijngaert wies ende edel coren, 15 Sal seker staen distelen ende doren, Alst ter werelt endde gaet. Ocht Antkerst nu es geboren, Ende sine jongeren loepen voren? Dorstict seggen, is wane jaet . 20 Es een dorper, scalc, versworen, Mach hi geven, men salve horen Spreken in der heren raet. Al heeft een sot op thoeft gescoren Ene breede crune toten oeren, 25 Hi nes to vroeder niet een saet : Hi es vroet die wel verstaet . 3 Almechtech God, staet ons in staden, Ende hulpt mi bi uwer genaden! Ic soude gerne doen gewach, 2 44



30 Hoe dierste crune was versmaden, Die sente Petere was geladen TAnthiochen, daer hi lach Ghevaen sonder alle mesdaden, Omme dat hi tfolc wilde geraden 35 Ten wege, dat hi verdoelt sach . Nu gaen si op die crune bladen, Die gierege, die niemen en mochte versaden . Ic wane noyt man en sach Vole so gierech omme bejach . 4 40 Si doen hen alse meesters horen : Si craken ons die note voren, Selve sueken si tcarnel . Aldus doen si tfolc verdoren Dien si souden leven voren 45 Ende bewisen goet exempel 1) . Hoe vele saets dat blijft verloren Op den steen ende onder den doren, Dat seit die ewangeliste wel . Om dat die herden nu sijn doren 50 Ende met weelden hen versmoren, Soe sijn die wolve nu rebel, Nidech, gierech ende fel . 5 Hoe menech wolf es nu herde Onder die scaep van groter werde, 55 Daer Cristus omme storte sijn heilege bloet . Die de waerheit niet en sparde Ende sprake als die onvervarde, Hem quame menech fel gemoet . Corte rocke, breede swaerde 60 Sijn nu nuwe, ende lange baerde Trouwe es getrocken onder voet Ghierecheit ende hovarde, Dierre cleedere, hoege parde . Opter heileger kerken goet 65 Toent nu menech fieren moet . 1) Gescahreven over een doorgekrast bispel. 24 5

6 Ic peise dicwile, alsic wake, Dat Lucifer, die helsche drake, Heeft gestort dit quade venijn . Elc es nu gierech omme wrake, 70 Besmet met menegerande sake, Ende niemen en wilt sculdech sijn . Doch roepen si met luder sprake Om diere spise van goeden smake, Ende waer men coept den besten wijn. 75 Jhesus hinc an des crucen stake, Dorstech, met groten ongemake, Hem scinctemen galle ende aysijn, Omme to makene onsen fijn! 7 Hi es onvroet, die metten boge 80 Tstrael schietet van goeden vloghe, Daer hi hem selven met geraect . Wat helpt, dat is warheit toge, Ende is selve na vordeel poge, Mijn recke gecleedt ende Jhesus naect? 85 Sich hoe Jhesus clam in thoge, Hangende an dat cruce droge, Die onsen pays heeft gemaect . Al eest dat is met herten doge, Welde verblent menege oge ; 90 Lettel yemen es die smaect Dlicht, daer mijn oge op waect . 8 Noch haddic liever ruumdic dlant, Dan is seide wie dat pant Der heilegher Kerken hevet gedaen ; 95 Maer dus sprect hi die dware bevant, Dat niemen en mach met vuelre hant Eens anders anscijn scone dwaen . Ocht dan een gierech tierant Anedraget sijn diere gewant, 100 Salic hem to rade gaen? Jaeic, willic sijn gescant, Gheworpen in der hellen brant, Ende daer ewelec binnen staen, Ende sijn bedrogen in dommen waen . 246

9 105 Wat sagic in den spiegel claer? Mijn oude leven, mijn graeu haer, Hoe sterven es met mi geboren . Het es nu menech logenaer, Die smeeken ende decken dwaer, Als hen die heren souden horen . 110 Tfordeel sueken si oppenbaer : Sine willen niet sterven martelaer, Leefden doch alse confessoren! Dat ware hen to doene swaer : 115 Si willen volgen den heren naer, Sitten in die tafele voren ; Heefse God aldus vercoren? 10 Es dese redene waer, so gies Die bescoren draget sijn vlies : 120 Een dorper, daer die heren saten Ter tafelen heeft hi sijn verkies Gheset in tfordeel, even ries, Hine sal hem selven niet gematen. Alse hem avonture op blies 125 Ende hem tgeluc toe wies, Hine sal hem selven niet gematen . Ic hadde onrecht, stoerdic mi dies, Ic hore hen clagen hare verlies : Als si tfordeel moeten laten, 130 Die in weelden redene haten . 11 Redene es nu sere versmaden, Hare es so swaren last geladen, Daer si onder leit verplet . Woudic met redenen mi beraden, 135 Het soude tallen steden scaden : Daer es so menech op geset! Die noede clemmen ocht diepe waden, Die gaen in Gods wijngaert bladen Ende sniden of die druven vet . 140 Dat sijn si ende hare gegaden, Die tfolc leeren van goeden daden, Ende en becommeren hen niet daer met, Wie es der heiligher Kerken let . 247

12 Die selden van couden verwarmen, 145 Ende oec van hongere carmen, Daer men hen cleene genade doet, Dat es dat roepen van den armen : ,,Ay here! en saels u niet ontfarmen, So dat mijn lichame werde gevoedt?" 150 Dus roepen si met ydelen darmen, Met sieken leden, met naecte armen : Ghi sit in weelden bi der gloet ; Ghi en laetse niet bi u geharmen, Ghi jaechse die ghi soudt bescarmen, 155 Ende hebt der heileger Kerken goet, Dat u to rechte noyt en bestoet . 13 Nu wacht uwes rechts, gi wert gedaget! U recke der armer cleedere draget, U poegen es to gaderne scat . 160 Wie es soe coene die u vraget, Wanent u comt dat gi bejaget? U hant es altoes sonder gat . Menech arm mensche hem beclaget, Dat gi hen niet en gaeft daer ghise saget . 165 Ghi woudet volgen der heren pat. U hoecheit sal noch sijn gelaget . Hoe was die rike man geplaget, Doen hi den armen Lazaruse bat Te makene sine tonge nat! 14 170 Siet, hoe es dit rechte verkeert! Die to voren was geeert, Leit nu gevallen in die scande . Hadde hi ontfermecheit geleert, So ware hi bleven onverseert : 175 Nu moet hi in den helschen brande . Wie heeft den dorper daer gemeert Int dal daer die duvel reert? Wat doen nu sijn lecker tande? Oft gi in weelden sijt verweert, 180 So dat u al die werelt eert, Huedt u yore des viants bande . Hi jaecht altoes in sine warande .



15 Hine derf nochtan niet vele j agen Noch oec leggen to nauwe lagen : 185 Het staeds so vele in siere hoede . Al woude God die werelt plagen, Svolcs es so vele verslagen Ende versmoert in den bloede, Sine sijns to beter niet diet sagen . 190 Elc es gierech om bejagen, Ende onvervaert van Gods roede . Ic dart wel seggen sonder vragen : Si doen sware bordenen dragen . Van dragene werdic lichte moede, 195 Al waert dat men mi saechte loede . 16 Die sueken om to sittene boven, De quade in hare secte loven, Si hebben nu die cokene vet . Alssi metten heren hoven, 200 Diepe drinken, dat si stoven, Sine slapens mer to bet . Sine scelden die heren niet om roven, Si connen hemelrike geloven, Die selve met sonden sijn besmet. 205 Dus maken si tfolc verscoven, Als si singen gaen den doven, Ende men den dooden kersen set, Die daer onder leit geplet . 17

Dits der heileger Kerken clagen 210 Van den j ammerliken slagen, Die de menege op hare slaet . Eest dat ghi sijt van haren magen, So moetti nuwe wapene dragen, Keeren ende wreken dese overdaet . 215 Des en laet u niet versagen, Ghine set u in der wagen : God sal sijn u toeverlaet . Die dit quade noch sal verjagen, Hem sal een salech dach bedagen, 220 Doet hi der heileger Kerken raet, Als die in getrouwen dienste staet . 249

18 Nu siet of hi niet val 1) en minde: Die Gods scape noyt en kinde, Hi wilt dat ickene herde scrive . 225 Dus gaensi yore alse die blinde, Ende leiden die scape in grote alende, Alse hen volghen die keytive 2) . Hier met makic mijns dichtens inde . Wi bidden Hem die dware bekinde, 230 Dat Hi die quade noch verdrive Ende ons sinen Heilegen Geest toesinde, Die ons troeste in dit ellinde Dor sijn heilige wonden vive, Soe dat de heilige Kerke in eeren blive! AMEN .

B VAN DEN LANDE VAN OVERZEE 1

Kersten man, wats di gheschiet? Slaepstu? hoe ne dienstu niet Jhesum Cristum dinen here? Peins, doghede hi dor di enich verdriet, 5 Doe hi hem vanghen ende crucen liet, Int herte steken metten spere? Tlant, daer hi sijn bloet in sciet, Gaet al to quiste, als men siet : Lacy, daer en is ghene were! 10 Daer houdt dat Sarracijnsche diet Die Keirke onder sinen spiet Daerneder, ende doet haer groet onnere Ende di en dunkets min no mere! 2 Die Keirke is van haren lene 15 Ontervet : dijn herte is van stene, 1) Verwijs, vorige uitgaven Bloeml. en Taalg. 4, 121 las : met valen minde . Verdam, Mnl . W. IV, 1426 stelt voor : of hi niet wale minde ; Verdam en Leendertz in hun uitgave van de Strophische Gedichten, b1z . 249 : of hi niet valen minde, eventueel : o f hi niet Vale en minde . 2) Hs. leytive ; oorsp. stand er ws . ceytive .

250

Kerstijn, en 1) gaet het di na. Si is dijn moeder, die is mene, Die di zuver maect ende rene, Aismen di in die vonte dwa . 20 Satanas kijnder alghemene Hebben die mammorie allene Beset op dat di toebesta . Nu roept die Keirke met groten wene : „Jhesus Kerst 2) van Nazarene, 25 Men rovet dat erve dat di toega : Pugna pro patria!"

3 Om scat so gaepstu wide; Elc is op andren vol van nide, Ende dinen God heef stu vergeten . 30 Die doer di ontdede sine side, Roept „help!" op di to desen tide, Ende claghet ; des wiltu niet weten. Hoe moghestuut laten dus ter lide, Dat dat volc vermaledide 35 So verre ghepaelt heeft ende ghemeten? God proevet di in desen stride : Hi doghet, dat menne to halse ride Voer di, ende du bist vast gheseten, Sughende an der weelde reten . 4 40 In weelden sitstu hier versmoert, So dat met di is onghehoert Gods lachter ende sine scande . Dune peins niet om die moert, Die tot Akers in die poert 45 Wrochten die Gods viande . Daer is Gods dienste ghescoert, Cloestre ende huse sijn testoert, Tvolc verbeten van wreden tanden . Kerstijn man, twi en trecstu voert? 50 Waerom sitstu hier verdoert? Du sout hemelrike panden Op Gode, wiltu then lachter anden . 1) en ontbr . in hs. ; toegevoegd door Verdam-Leendertz . 2) Hs. kijnt ; door Verdam-Leendertz op grond van vs . 53 gewijzigd in Kerst . 25 1



5 Jhesus Cristus van Nazarene Gaf van Akers der porten ene 55 Name, die was ,vermaledijt ." Daer voersprac hi van den wene, Die opt kerstine volc ghemene Ghevallen is in corter tijt. Te there porten, alse is mene, 60 Wren ierst uutghetrect die stene, Ende een inganc ghemaect so wijt, Dat die Sarracine onrene Alle ingoten, groet ende clene ; Ende daer becochten si den strijt, 65 Die op Gode hadden ghelijt . 6 Men ghinc daer houwen ende slaen ; Die kerstine worden seer ondaen : Hem mochte gheen weren ghewepen. Si moesten alle die doet ontf aen, 70 Daer jeghen mochte niet ontstaen Die niet ontsprongen in schepen . Men sach daer laten meneghen traen : Kerstijnheit wart sonder waen So j amerlijc int vel ghenepen. 75 Men mach jammer hierin verstaen : Die predicare dede men vaen, Ende alsijt crucifix ghegrepen, Si dadent achter straten slepen . 7 Jonfrouwen van religioene, 80 Suver ende van heiligen doene, Onsuverden die Sarracine . Wie men hoerde die was soe coene Die Jhesus noemde, Marien soene, Men dede hem torment ende pine. 85 Men briet sulken ghelijc den hoene, Sulc wart onthalst bi den caproene, Sulc ghescout ghelijc den swine . Ghi heren, ghi princen, ghi baroene, Hoe coemt dat hem elc niet vermoene Met live, met goede ghereet to sine, 90 Te suveren tlant van den venine? 252



8 Kerke van Romen, trec dijn swaert, Dat di van Gode ghelaten waert, Kerstijnheit hevet to doene heden . 95 Besie oft vlegghe hevet of scaert Ant einde of daer middenwaert ; Ende oftuut overwaer vijnds versneden 1), So spoet di danne metter vaert, Ende doe al onghespaert 100 Een van betren snede smeden . Qualike is het gheachterwaert; Diere cardinale aert Die is van alsulken seden, Hi strect na scat met alien leden . 9 105 Alse thoeft gulselike ontfaet Den wijn, die sine kele doergaet, Het onkeert alle die lede . Die mont hi roept; hi slaet, hi vaet, Hi verset dat wale staet, 110 Bene faelieren ende voete mede . Die Keirke van Romen is dusdaen vraet, Si is dronken ende al sonder raet Die hoeft is van kerstijnhede . Sine heeft gheen lit dat haer bestaet, 115 Keiser, coninc noch prelaet, Het en is mids der ghirichede

Ontkeert van goeden seden . 10 Hoert, ghi heren, ghi baroene, Wes die Kerke u vermoene : 120 Si seit : si hevet tiende ghegheven Daer si noit of to haren doene Profijt ghecreech van enen boetoene, Dat sift weet of heeft beseven . Wat dadi in Tunes, in Arrogoene? 125 Jeghen wien waerdi daer coene? Wat eren hebdi daer beweven? 1) Hs . vermeden ; door Verwijs en Verdam-Leendertz verbeeterd in versneden . 253

Waert dat u die duvel niet en spoene, Ghi naemt met u to uwen verdoene Van uwen rechten goede beneven, 130 Ende hulpt der Keirken, daer si moet beven . 11 Wat scatte hiesch Jhesus die, Doe hi liet met naglen drie Aent cruce naeghelen sine lede? Hen doghede man die anxte nie, 135 Die hi doghede, ghelovets mie, Om di to brenghene ter hoechede . Wie is hi nu, wie is hi, wie, Die hem volghet na, daer hie Ghinc om onse salichede? 140 Mi dunct dat elc ommesie, Wat hi begrijpt, offer of plie Ghemac to comen ende weeldichede : Is niet, hi blivet mat op die stede . 12 Alse vallen prelatien 145 In kerken ende in canosien, Daerwaert 1) spoedet metter vaert . Deen gaet smeken, dander vrien ; Daer siet men der simonien Sere toghen haren aert . 150 Wie sijn si, die daer tvette of zijen? Die therte hebben met reinaerdien Van binnen bewist ende wel bewaert . Men hevet wat doen van clergien : Met loesheden, met scalkernien Machmen comen in Gods wijngaert ; 155 Dus blivet fruut al onbewaert . 13 Daermen Gods leden mede soude voeden Ende queken in hare aermoeden, Dat hebben al gheblaet die ghiere . 160 In sal niet scamen doen die goeden, Mer hem mochte therte bloeden, 1) Hs. Daerwaer ;

254

verbetering van Verwijs -en Verdam-Leendertz .

Die houden die amien fiere . Ay mi! of site hope stoeden, Endese alle die duvele loeden, 165 Ic waenre niet ontghinghen viere, Sine souden alle ter helscher gloeden Wel neder onder der duvele roeden : Ic sie den hoep so putertiere, Ende die doeghet in hem so diere . 14 170 Scalkheit heeft die provende groet, Diviniteit gaet om haer broet : Dit siet men nu alle daghe . Kerke, clach! du heves noet ; Dune vijnds in desen wederstoet 175 Niewer ghenen vrient noch maghe . Elc ondoet wel sinen scoet Jeghen dijn rente, mer si sijn bloet Te wederstaen die slaghe . Al storte Jhesus sijn bloet roet 180 Noch enewerf, daer hijt wilen goet, Die doghet is overal so traghe, Men vonde cume die daerwaert saghe . 15 Coninghen, graven ende hertoghen, Die op andren orloghen 185 Ende om een clene dinc verraden, Peinst wat Jhesus wilde doghen, Om u to brenghen ten hoghen Rike, daer altoes is ghenaden . Sijn huus, sijn lant staet doervloghen 190 Ende verwoest, alsmen mach toghen, Ende u en dunct niet siere scaden? Ghi hebt hem sijn bloet ontsoghen, Twi ontkeerdi hem ju oghen? Ghi hebt enen andren last gheladen, 195 Ende laet uwen God versmaden . 16 Nu weert tijt, datmen soude Den schilt van sabel ende van goude Toghen ende van lasuren . 255

Die niet voert treedt alse die boude, 200 Ende wreect sire moeder, daer hi of houde Sine kerstenheit, hi salt verburen . Twi wil elc leven met groter vroude, Sonder hitte ende sonder coude, Recht na sijn ghevoech ter curen? 205 Het moet al sterven, jonc ende oude : Peinst wat Jhesus ghedoghen woude Dor uwen wille ende besuren, Eer 1) overgaen u tijt ende uren . 17 Neemt 2) den schilt vermelioene, 210 Die Jhesus droech omtrent noene Op den goeden Vridach, Doe hi den camp yacht alse die coene, Daer hi verding maecte ende soene Ons jeghen Hem, diet al vermach . 215 Vonde men prencen ende baroene, Alsmen hier voermaels plach to doene, Die Kerke en dade niet sulc gheclach ; Want si was des onghewoene Bi Godefroits tiden van Bulgoene, 220 Ende bi Carle, die node sach, Dat si stoet ontfinc of slach . 18 Wat vaerdi in desen daghen Met valken bersen ende jaghen, Ghi lantsheren, ghi civeteine! 225 Hoerdi niet die Kerke claghen? Of ghi sijt van haren maghen, Openbaer lijets int pleine! Dordi uwes kerstijnheids ghewaghen, So moeti den schilt draghen, 230 Dien God veruwede met roder greine . Hine liet hem niet versaghen Ons to loessene uter plaghen, Die vloyet uter hellen fonteine Ghemanc met torment ende met weine . 1) Hs . Waer ; door Verwijs en Verdam-Leendertz verbeterd in Eer . 2) Hs . Neent, verbeterd in Neemt door Verdam-Leendertz.

256

19 235 Ghi heren, dit is Jacobs vont, Houdt dit kimmijn in den mont, Vant 1) an desen breidel kuwen; Later u mede sijn ghewont Binnen in uwer herten gront ; Vant die weelde hier verspuwen . 240 Het is ene redene bont : Hier massere 2) so menich pont Ende dat aerme volc verduwen 3) . God make ons alien so ghesont 245 Met rechten ghelove ter fester stont, Dat der sielen to min mach gruwen Van Sathanase, den fellen ruwen . 1) Hs. Vane ; verbeterd door Verdam-Leendertz . 2) Aldus hs . 3) Hs. verdullen ; verbeterd door P. Leendertz Wz . (De Navorscher 19, 422) .

2 57

BRONNENLIJST XXI. Sint Servaes Legende . Naar hs. Leiden, Univ . Bibl ., B .P .L . 1215 . Vgl . de uitgave door G . A . van Es, Sint Servaes Legende (Antwerpen, Brussel-Gent-Leuven 1950) . Aan

de voet der bladzijden de corresponderende gedeelten van de in Duitsland bewaarde 13de-eeuwse Servatiusfragmenten, uitgegeven, met aanvullende reconstructie van de hiaten, door Th . Frings en Gabriele Schieb, Heinrich von Veldeke . I . Die Servatiusbruchstucke en XIII. Die neuen Miinchener Servatiusbruchstucke in Beitrage zur Gesch . der dt . Spr . u . Lit., resp . LXVIII (1945-'46), S . 1-74 en LXXIV (1952), S. 1-43 . Vgl . Die epischen Werke des Henric van Veldeken . I . Sente Servas . Sanctus Serva-

tius, kritisch herausgegeben von Theodor Frings and Gabriele Schieb (HaRe/ Saale 1956), waar Frings op S . III een definitieve uitgave van alle hss ., vergezeld van een kritische tekst, in uitzicht stelt, welke zal verschijnen in de reeks Deutsche Texte des Mittelaiters van de Deutsche Akademie der Wissenschaften zu Berlin . XXII . Leven van Sinte Lutgart. Vs . 1 196 en 1217-1824 naar de foto van het Kopenhaagse hs& in de coflectie van de Bibl . Neerl . Manuscr., Univ. Bibl. to Leiden. Vs. 6271-6690 en 7769-8056 naar de uitgave door F . van Veerdeghem, Leven van Sinte Lutgart (Leiden 1899) . XXIII . Sinte Franciscus Leven. Naar hs. Leiden, Univ . B.ibl., B .P .L . 101 . Vgle de uitgave door P . Maximilianus O .F .M . Cap ., Sinte Franciscus Leven van Jacob van Maerlant 2 dln . (Zwolle 1954) . XXIV . Vanden Levene ons Heren . Naar de uitgave door W. H . Beuken, Vanden Levene ons Heren (Purmerend 1929) . Bij vs . 854-921 de tekst Van Ons Heren kijnscheide naar hs . Groningen, Univ. Bibl . 405 (het Zutphenss.-Groningse hs.) ; bij vs . 2218 2313 het overeenkomstige fragment in hs . Oudenaarde, Stadsbibliotheek (het zgn . Rijmboek van Martijn van Torhout) . XXV . Van Sente Aechte . Naar een foto van het opgenomen fragment van hs . Oudenaarde, Stadsbibliotheek . Vgl . de uitgave door Napoleon de Pauw, Middelnederlandsche Gedichten en Fragmenten (Gent 1893), blz . 333 344 . 258

XXVI. Van Sente Brandane . Naar de uitgave door E . Bonebakker, Van Sente Brandane . Eerste stuk; De Teksten (Amsterdam 1894) . Op de linker bladzijden de redactie van het Comburgse hs. (Stuttgart, Wurttemnbergische Landesbibliothek, Ms . Poet . et Phil . F ° 22), op de rechter bladzijden die van het grote Hulthemse hs . (Brussel, Kon. Bibl . 15589-15623) . XXVII . Beatrijs . Naar hs . 's-Gravenhage,, Kon . Bibl . 76 E 5 . Vgl . de fotografische facsimile-uitgave door A. L . Verhofstede, Beatrijs (Antwerpen 1947) . XXVIII . Theophilus . Naar de uitgave door J . van Mierlo, Theophilus in Versl . en Meded . der Kon . Vlaamsche Academie 1941 . Vgl. de uitgave door J. Verdam, Theophilus (Amsterdam 1882) . XXIX . Liederen van Hendrik van Veldeke . Naax de kritische tekst, gereconstrueerd door Th . Frings en Gabriele Schieb in Beitrage zur Gesch . der dt . Sprache and Lit . LXIX (1947) . XXX . Liederen op naam van Jan van Brabant . Naar de reconstructie door H . Boerma, De liederen van Hertog Jan van Brabant in Ts . XV (1896), blz . 235-237 . XXXI . Twee Westvlaamse minnedichten. Naar de diplomatische uitgave door G . I. Lieftinck, Twee dertiendeeeuwse minnedichten in een handschri f t van Ter Doest, in Ts . LXXII

(1954), biz . 137-138 . XXXII . Ars amandi uit de Tweede Rose . Naar het fragm. hs . Leiden, Univ . l3ibl ., Letterk. 215 . Vgl. de uitgave door L . Ph . C . van den Bergh, Fragmenten van Oud- en Middel-Nederlandsche Poezij en Proza (Leiden 1852), blz. 149 155 . Als fragment uit de Tweede Rose herkend door K . H. Heeroma . XXXIII . Liederen van Hadewijch . Naar de uitgave door J . van Mierlo, Hadewijch . Strophische gedichten, 2 dln. (Antwerpen, Brussel, Gent, Leuven 1942) . XXXIV . Mengeldichten . Naar de uitgave door J . van Mierlo, Hadewijch. Mengeldichten (Antwerpen enz . 1952) . XXXV. Van onser vrouwen, een bedinghe . Naar de uitgave door J . van Mierlo, Een geestelijk lied uit de XIIIe eeuw in Versl . en Meded. der Kon . Vlaamsche Academie 1941, bl'z. 303-319 . Complete tekst naar hs. Brussel, Kon. Bibl. 15589-16523 (het grote Hulthemse hs .) met na vs . 44 de overeenkomstige, fragmentarisch overgeleverde tekst van hs. Oudenaarde, Stadsbibliotheek (het zgn . Rijmboek van Martijn van Torhout) . Vgl . de uitgave door Nap . de Pauw, Middel-Nederlandsche 259

Gedichten en Fragmenten (Gent 1893), blz . 299 vligg . Enige emend'aties van Van Mierlo zijn, met verantwoording van de handschriftelijke tekst, overgenomen. XXXVI . Historia Scolastica (Rijmbijbel) . Naar hs . Brussel, Kon . Bibl. 15001, een van de oudste, in het Vlaams of geschreven Rijmbijbelmanuscripten. De tekst van het handschrift is, met moderne interpunctie, maar zonder wijziging van. u en i in resp . v en j overgenomen, behoudens enige emendaties die, terwille van de verstaanbaarheid, op grond van, de varianten zijn aangebracht . Aan -de voet van de bladzijden, zonder nadere aanduiding, een aantal lezingen van het Berlijnse manuscript ; lezingen uit andere hss, aangekondigd door varr. Vgl . de uitgave door J . David, Rymbybel van Jacob van Maerlant, 3 d1n. (Brussel 1858 '59). XXXVII . Spiegel Historiael . Naar hs . 's-Gravenhage, Kon . Bibl ., bruikleen Kon . Ned. Akademie v . Wetensch . XX. Vgl . de uitgave door M . de Vries en E. Verwijs, Jacob van Maerlant's Spiegel Historiael, 3 din. (Leiden 1863) . XXXVIII . Der Naturen Bloeme . Naar hs . 's-Gravenhage, Kon . Bibl., bruikleen Kong. Ned. Akademie v . Wetenschappen XVI . Vgl . de uitgave door E . Verwijs, Jacob van Maerlant's Naturen Bloeme (Groningen 1878) . XXXIX . Heimelijcheit der Heimelijcheden . Naa r de kritische uitgave door A . A. Verdenius, Jacob van Maerlant's Heimelijkheid der Heimelijkheden (Amsterdam 1917). Tekstafwijkingen van de hand van Verdenius cursief gedruict . XL . Strophische gedichten van Jacob van Maerlant . A. Der Kercken Claghe . Naar hs . Gent 1374 . Vgl . de uitgave door J . Verdam en P . Leendertz Jz ., Jacob van Maerlant's Strophische Gedichten (Leiden 1918) . B . Vanden lande van Overzee . Naar hs . Groningen, Univ. Bibl . 405 (het zgn. Zutphens-Groningse handschrift) . Vgn. de onder A geno,emde uitgave .