ANTI-APARTHEID ANTHOLOGIE. Een bloemlezing uit Afrikaanse gedichten uit de apartheidsperiode

ANTI-APARTHEID ANTHOLOGIE Een bloemlezing uit Afrikaanse gedichten uit de apartheidsperiode

Tiny Kraan ([email protected]) Leiden, jan. 2013

1

Terms like 'Coloured' or 'Bushman' are fraught with the tensions of South Africa's history. Used for a long time as slurs or for purposes of racial classifícation, in recent years they to some extent been reclaimed and neutralised. It's in this spirit in which they appear here, with no intention to hurt. Damon Galgut, "The Impostor". 2

Inhoudsopgave I. Inleiding II. De geschiedenis van het Afrikaans III. Kaaps Afrikaans VI. Gedichten 1. De positie van kleurlingen 2. Het leven onder apartheid 3. Gedwongen verhuizingen 4. Protest in de townships 5. Verzet en geweld 6. Mandela en het nieuwe Zuid-Afrika

p. 4 p. 6 p. 6

Chronologie van apartheid Verklarende woordenlijst Geografische begrippen Bronnenlijst

p. 151 p. 153 p. 160 p. 161

3

p. 9 p. 27 p. 54 p. 78 p. 107 p. 123

I Inleiding Deze bundel wil bekendheid geven aan een literatuur die in Nederland altijd onderbelicht is gebleven: de anti-apartheidsgedichten die in de tweede helft van de 20ste eeuw werden geschreven in het Afrikaans door slachtoffers van apartheid. Afrikaans werd in Nederland vooral geassocieerd met de bedenkers en uitvoerders van apartheid. Het was de taal van Verwoerd, Vorster en Botha. Dat ook slachtoffers van apartheid zich van deze taal bedienden is hier weinig bekend. Echter, een groot aantal schrijvers onder de kleurlingbevolking in en rond Kaapstad en elders in het land heeft voor deze gedichten bewust voor het Afrikaans gekozen. Afrikaans was vaak de taal die zij van huis uit spraken en zij wilden ook laten zien dat het een mooie, levende taal was. Afrikaans Ek sleep Afrikaans deur die woestyn, kom jy saam. Ek sleep Afrikaans deur doringdraad en reën, kom jy saam. Ek sleep Afrikaans oor die hemelruim, lees jy saam. Ek sleep Afrikaans tot in my graf, sing jy saam. Is jy nog hier, is jy by om rug aan rug, vir Afrikaans te stry? Floris Brown In: Nuwe verset (2000), p. 65 Alhoewel in Nederland vaak wordt gesproken van Zuid-Afrikaans, omdat bij ons Afrikaans slaat op het continent Afrika, geef ik de voorkeur aan het linguistisch correcte Afrikaans. Veel gedichten in deze bundel zijn geschreven in het Kaaps Afrikaans, een variant die men, zoals het woord al zegt, aantreft in delen van de Kaapprovincie, met name op de Cape Flats. Aanvankelijk voornamelijk alleen een spreektaal wordt het met name sinds de 80er jaren van de vorige eeuw ook gebruikt als schrijftaal. Dit alternatieve Afrikaans werd ook gezien als een ideologische variant van het standaard Afrikaans. Deze variant kon in ieder geval niet "de taal van de onderdrukkers genoemd worden" (Adam Small in: Adam Small en Jansje Wissema 'District Six' (2004), p. 6.) 4

Volk sonner taal Sonner identity het ek g’n taal, soe, ek maak ’n woord hier en ek liën ’n woord daar; die moedertaal se basterkind issie unofficial taal van my streek wat my steeds as volkslose mens grondwettelijk bepaal Peter Snyders In: ’n Gemiddelde mens (2000), p. 6

Enkele gedichten in deze bundel zijn van kleurlingschrijvers die uit andere delen van Zuid-Afrika afkomstig zijn en er zijn ook gedichten opgenomen van enkele zwarte schrijvers. De meeste zwarte schrijvers schreven in die periode in het Engels. Hun verzetsliteratuur vond een uitlaatklep in het tijdschrift Staffrider dat tussen 1978 en 1992 verscheen . Het belangrijkste uitgangspunt van deze bloemlezing is dus bekendheid geven aan Afrikaanstalige anti-apartheidsgedichten. Dit betekent dat de inhoud niet op de eerste plaats wordt bepaald door esthetische criteria. In principe zijn alle gedichten opgenomen die blijk geven van een (literair) verzet tegen de apartheid. Ik sluit me graag aan bij wat Jan Biezen schreef n.a.v. zijn serie "Honderd dichters": De bossen zouden eenzaam worden met alleen de beste vogels Alhoewel er ook romans werden geschreven en korte verhalen, die aan de criteria voor opname zouden voldoen, heb ik mij om praktische redenen beperkt één genre, nl gedichten. Zij vormen verreweg het belangrijkste deel als het gaat om anti-apartheidsliteratuur in het Afrikaans. Als begindatum voor selectie is genomen 1948, het jaar waarin de Nationale Partij samen met de Afrikaner Partij een ruime meerderheid behaalde in het parlement. Die datum wordt gezien als het begin ven de apartheidsperiode die zou duren tot 1994, het jaar van de eerste vrije verkiezingen. In die periode werden racistische wetten aangenomen die de al veel langer bestaande ontwikkelingen van discriminatie en segregatie legaliseerden en verfijnden. Ik heb een uitzondering gemaakt voor enkele gedichten uit twee dichtbundels van S.V. Petersen die eerder, nl. in 1944 en 1945 verschenen zijn. Zij geven heel goed weer hoe de positie van kleurlingen was vóór 1948. Het lag voor de hand om als einddatum 1994 te kiezen, het jaar dat de politieke macht inhanden legde van het ANC onder Mandela. Maar dat zou betekenen dat een aantal gedichten die inhoudelijk heel goed passen in de verzameling buiten de boot zou vallen. Zo zijn er in de jaren na 1994 gedichten geschreven over Mandela en het nieuwe ZA, over het ‘nieuwe’ District Six , of gedichten die in het algemeen terugkijken op het leven onder apartheid en daarna. Ik heb nu wat betreft publikatiedatum geen einddatum genomen en alle relevante gedichten die ik tegenkwam opgenomen. 5

De indeling van de gedichten is vooral thematisch, en volgt in grote lijnen de chronologie van apartheid. De gedichten zijn ondergebracht in de volgende rubrieken: 1-De positie van kleurlingen 2-Het leven onder apartheid 3-Gedwongen verhuizingen 4-Protest in de townships 5-Verzet en geweld 6-Mandela en het nieuwe Zuid-Afrika Een indeling blijft altijd moeilijk. Van een aantal gedichten is niet op het eerste gezicht duidelijk waar ze gerubriceerd moeten wordem en sommige gedichten hadden in meerdere rubrieken geplaatst kunnen worden. Per rubriek is er afwisselend geordend naar jaar van publikatie, subthema en/of auteur. In mijn zoektocht naar gedichten heb ik mij beperkt tot die publikaties die in Nederland aanwezig zijn. De meeste gedichten zijn afkomstig uit bundels die in de bibliotheek van het Zuid Afrika Huis in Amsterdam en het Afrika Studie Centrum in Leiden te vinden zijn en in verschillende universiteitsbibliotheken, met name die in Amsterdam (UvA) en Leiden. Naast de oorspronkelijke publikaties vormden later verschenen bloemlezingen een belangrijke aanvullende bron. II. De geschiedenis van het Afrikaans Toen Jan van Riebeeck in 1652 bij Tafelbaai, het latere Kaap de Goede Hoop, aan land ging om daar een verversingspost te beginnen, kregen hij en zijn mannen te maken met de lokale Khoisan bevolking. Een aantal van deze bewoners beheerste door eerdere contacten in beperkte mate iets van Hollands, Portugees of Engels zodat al enige communicatie mogelijk was en (ruil)handel gedreven kon worden. Al snel na 1652, toen duidelijk werd dat de Kaap meer dan een verversingspost zou worden, kwamen er immigranten uit andere Europese landen, zoals Duitsland en Frankrijk. Deze werden geacht hun eigen taal op te geven en te assimileren in de Hollandse gemeenschap. De huidige verschillende vormen van Afrikaans hebben hun ontstaan te danken aan de verschillende contactsituaties, nl die tussen Hollanders en de Khoisan enerzijds en tussen Hollanders en slaven anderzijds. Deze slaven waren vanaf 1658 aangevoerd uit India, de Indonesische Archipel, en het Maleise Schiereiland. Zij spraken vaak Maleis of een creoolse vorm van Portugees. Deze vormen van Afrikaans bestonden uit een eenvoudig soort Hollands, ook wel Afrikaans Hollands genoemd, dat zich ontwikkelde naast het formele ‘Nederlands’ dat door de VOC ambtenaren werd gesproken en geschreven. Kaaps Afrikaans ontwikkelde zich door de eeuwen heen in de West-Kaap, waar de meeste slaven ook na het einde van de slavernij in 1843 bleven wonen. Griekwa (ook Oranjerivier Afrikaans genoemd) onstond uit de contacten tussen de oorspronkelijke San en Khoi bevolking in het westen van de Noord-Kaap en Afrikaanssprekenden die zich daar vestigden. Een derde variant die de basis zou vormen voor het later gestandaardiseerde Afrikaans was het Afrikaans gesproken door Hollanders (en andere Euopeanen, die niet tot de hogere, Nederlandssprekende, klasse behoorden en door de boeren (Hollanders) die via de Oost-Kaapen waren getrokken en daarna noordwaarts (de Trekboeren). Deze laatstgenoemde groepen kwam nauwelijks in contact met anderssprekenden. III. Het Kaaps Afrikaans dat in veel gedichten voorkomt heeft zich gedurende, maar ook na de apartheidsperiode, ontwikkeld tot een soort geuzentaal. Zoals het lot van veel dialecten werd het Kaaps aanvankelijk geassocieerd met armoede en gebrek aan scholing. De eerste geschreven literaire teksten in het Kaaps waren van S.V. Petersen (in zijn korte stukjes, 6

die rond 1940 in tijdschriften gepubliceerd werden) en Adam Small van wie een aantal Kaapse gedichten in deze bundel is opgenomen. Eigenschappen van het Kaaps ee wordt ie wiet = weet gie = geef gewies = gewees (geweest) j wordt dj djy = jy djas = jas o wordt oe soe = so (zo) oek = ook ui wordt y ryt = ruit hys = huis eu wordt ie hiewel = heuwel (hoogte) skrie = skreeu (schreeuw) uu wordt ie mier = muur Medeklinkers binnen een woord worden weggelaten: kek = kerk swat = zwart tien = tegen oe = ogen Een ander verschijnsel is het samentrekken van (korte) woorden daasie = daar is nie (daar is niet) ekkit = ek het (ik heb) lossie = los die (laat die) toerie = toe die (toen die) soerat = sodat (zodat) wietie = weet nie (weet niet) Een belangrijk kenmerk van het Kaaps is verder dat het veel uit het Engels afgeleide woorden overneemt, maar dan fonetisch geschreven: gelyk (of gelaik) komt van to like, koebaai van goodbye, fokol van fuck all, etc. Woorden die op het eerste gezicht niet duidelijk zijn worden dat wel als ze uitgesproken worden, zie de onderstreepte woorden in de volgende dichtregels: uit: Count your blessings, van Adam Small Ek sê ou bryn pêllie ou swa't pêllie

7

wat's daa innie wêreld vi djou sê vi my ek sê vi djou fôkol man: die gatkant vannie rylwaytryne die gatkant vannie êrouplyne daai mos die gatkant vannie rylwaystasies dja, die gatkant vannie wêreld se nasies sê'k ie? uit: ´n Ordinary mens, van Peter Snyders Maar daai maakie saakie kôs hulle wiet ek is 'n ordinary mens. djy widtie iens geallow om met jou eie mense te sittie Een paar gedichten zijn geschreven in Griekwa Afrikaans. Verder is een aantal gedichten geschreven in wat genoemd wordt Moslem of Maleier Afrikaans, een vorm van Kaaps Afrikaans met veel woorden en uitdrukkingen die met het Moslim geloof te maken hebben. Sinds de komst van Moslim slaven en ballingen vanaf eind 17de eeuw heeft zich een niet onaanzienlijke Moslim gemeenschap gevormd, met als centrale woonplek de Bo-Kaap. Tenslotte zijn enkele gedichten geschreven in wat tronk- of bendetaal wordt genoemd. De meeste gedichten echter zijn geschreven in standaard Afrikaans, wat een stuk toegankelijker is voor een Nederlandssprekend publiek. Woorden die desondanks niet duidelijk zijn zijn opgenomen in de woordenlijst op p. 153 waarin tevens een poging wordt gewaagd om Kaaps, Moslem en Griekwa Afrikaanse woorden te vertalen. Van geografische begrippen is een apart overzicht gemaakt op p. 160 Inhoudelijke informatie die betrekking heeft op het gedicht wordt gegeven onder aan het betreffende gedicht.

8

Positie van de kleurlingen Bede Laat dit dan wees, o Heer, dat ek 'n duisend jaar gelee teen God en mens gesondig het… Dan weet ek nou, op u bevel is hierdie skurfte blootgestel: In watter dieptes, stankbesmet en met verrotte slym besmeer, het ek nie daar versleg, dat selfs u, Heer, van my moes wyk… my nie wou reinig van die slyk? Laat my dan maar soos Lasarus tevrede wees met streling van elk honger hondetong; dan weet ek tog, dis u besluit, die vloekstraf van 'n donker huid. As dit u straf is, dat ek so moet ly, dan wil ek swyg, o Heer; leer my berusting dan; laat my dan maar my kruisweg gaan, tot waar ek voor die donker staan…

S.V. Petersen In: Die enkeling (1944), p. 14 Ook in: Jan Deloof 'Gaat de pijn toch de lach overheersen? In: Ons erfdeel, jg 16, no. 3 (1973), p. 82 Ook in: O nag, kom gou, bly weg (1989), p. 60

Aan hulle wat gedwee ly O God, U weet hoe deur ontberings heen hul deurgeween na U verlang... 9

deur watter nagte hulle bloed traag geword het, bang en somber soos 'n stoet na die uiteindelike dinge... Laat hul maar ly, o God, moeg word – hul sal lankmoedig wag dat U self uit die hemel uit moet skree: dis nou genoeg!

Adam Small In: Verse van die liefde (1957), p. 11

Is dit? Is dit 'n wet wat elke mens verplig tot eie koers langs paaie van die tyd waar ons mekaar se duisternis of lig kan wees maar sielalleen loop tot in ewigheid?

Adam Small In: Verse van die liefde (1957), p. 20

Is jy my lig... Is jy my lig en ek jou duisternis, dan kan jy deur my duisternis nog plekke vind maar ek, omdat ek van die donker is, loop in die felheid van jou lig vir ewig blind.

Adam Small In: Verse van die liefde (1957), p. 21 10

Die Here het gaskommel* Lat die wêreld ma' praat pêllie los en vas 'n sigaretjie en 'n kannetjie Oem Tas* en dis allright pêllie dis allright ons kannie worry nie 'n sigaretjie en 'n kannetjie Oem Tas en 'n lekker meid en lekker anner dinge oe! lat die wêreld ma' praat pêllie los en vas wat daarvan wat daarvan wat maak dit saak soes die Engelsman sê it cuts no ice die Here het gaskommel en die dice het verkeerd gaval vi' ons daai's maar al so lat hulle ma' sê skollie pêllie nevermind daar's mos kinners van Gam en daar's kinners van Kain* so dis allright pêllie dis allright ons moenie worry nie Adam Small In: Standpunte, jg. 13, no. 3 (1959 ) p. 43 Ook in: Kitaar my kruis (1962), p. 27

Ook in: Jan Deloof 'Gaat de pijn toch de lach overheersen? In: Ons erfdeel, jg 16, no. 3 (1973), p. 82 *Tas is een goedkope wijn (soort pinard); de naam is afgeleid van het merk Tassenberg *Noach vervloekte het nageslacht van zijn zoon Cham; kleurlingen en zwarten zijn 'kinderen van Cham'

Naturel As die swaar van die dag verby is en die voorman sy staan gestaan het, rol ek moue af – die dag is dood. Soos ginds deur my pa-pe

11

gelei is, beleef soos my ma-me gemaan het, halfhangskouer kom ek aangestoot. Weer eens by die bushalte weet ek: soos met yster gebrandmerk vir jare, loop ek "Kaffer" gemerk soos 'n bees. In die toustaan staan ek en sweet ek verontwaardiging uit in sware druppels van ‘n soort vreeslose vrees . . . Langtand sal ek kou aan my ete vanaand weer by my vrou aan tafel, my kinders sal nie weet waarom. Diepnag weer my drome besete, my hart uitgetorring, -gerafel met ál wat van die bose af kom . . . S.V. Petersen. In: Die kinders van Kain (1960), p. 4 Ook in: SA in poëzie / SA in poetry (1988), p. 413

Mulat Hulle ken hom nie, die man met wie hulle in die donker maats is. Toe die daglig kom, spreek hulle van hom asof hy melaats is. ...asof hy melaats is.

S.V. Petersen In: Die kinders van Kain (1960), p. 4

12

Roepende stemme "Die beker loop oor, Heer, hoe lank nog, hoe lank?" Alle Hemele bly stom soos 'n rots met geen klank. "Hoe dof word die oë, die lig is aan sterwe…!" En tog word die daglig nie daarom bederwe. "Visioene van rose verdor soos die blare…?" Ag klein die verlies, gemeet met die jare. "Die stromende trane getuie van wee!" 'n Klein bietjie sout is nog lank niet die see. "Vervloek so'n stelsel van dwingelandy!" Wat weet dan 'n mensekind daarvan, soos jy? S.V. Petersen In: Jan Deloof 'Gaat de pijn toch de lach overheersen? In: Ons erfdeel, jg 16, no. 3 (1973), p. 82

Apartheid Met pigmentasie effens wit gaan hul verhewe gunter sit in bioskoop, bus, kafee en trein, verwaand naby die witlyn... Lionel Sheldon In: Weeklaag van die wese (1960), p. 22

13

Swye Vanaand olie die wyntjies die verset in my teen hierdie nuwe halfnaatjie-wet,* totdat ek swanger van die haat net tande kners en vuiste bal, verbitterd op my knieë val sonder om 'n woord te praat... Lionel Sheldon In: Weeklaag van die wese (1960), p. 23

*halfnaatjie is een denigrerend woord voor half-bloed, kleurling

Second coming I Here, ek wil djou ook mos meet, hoekom het ek dan so baie gesing, 'moet my nie vagiet'? wassit dan vaniet? so Here, as djy gaklim het yt die carriage en elke man klaa is met sy spiech en hand gaskud het, ál die groot manne wat so baie gabid het vi ons samelewing en ons staat, voor djy klim in djou private kar moet djou body-guard, voor die motorcycles moerie sirens djou weg-escort vi die reception by die mayor ennie president, ek vra djou, Here, please, pléáse wend en lig djou kop net één maal op en notice my hie agter, please, en smile moet my. Adam Small In: Sê sjibbolet* (1963), p. 21 *Een sjibbolet is een woord dat gebruikt wordt om te testen of iemand bij een bepaalde groep mensen hoort. 14

Second Coming II Toerie Lord byrie airport yrie jet stap tussen die streamers oppie tarmac en virrie Here Jesus fan-club die V-sign wys was daa nie meer plek vir 'n mys. Innie press-conference wah gafollow het het hy ga-apologise en sincere regrets ga-express lat hy dié assignment so lank moes cancel, hy't werklik gatry sy bes ma soes hy ga-explain het 'n celebrity follw nie sy eie nie ma sy Manager se wil. Toe't hy kindly agree en moerie teenagers gapose voor 'n hele battery press photographers, ennie hêpkêts het gaskrie en spontaneously gatwis' (photo op bladsy drie) en ámmal het die Lord wármly ga-applôd toe hy reveal hy gan 'n personal appearance-show vi sy non-white entoesiasts special innie Gem* in hou. Adam Small In: Sê sjibbolet (1963), p. 38-39 *G em is een bioscoop in Wynberg, een van de zuidelijke suburbs van Kaapstad

15

Count your blessings Ek sê ou bryn pêllie ou swa't pêllie wat's daa innie wêreld vi djou sê vi my ek sê vi djou fôkol man: die gatkant vannie rylwaytryne die gatkant vannie êrouplyne daai mos die gatkant vannie rylwaystasies dja, die gatkant vannie wêreld se nasies sê'k ie? So ou bryn pêllie ou swa't pêllie wat's daa innie wêreld in vi djou sê vi my? nai, fokól man: die gatkant vannie mens se lot... ma oek 'ie gatkant vannie Here djou Got -so count your blessings ou pêllie count them one by one. . . .

Adam Small In: Kol, jg. 1, no. 7 (1969), p . 9 Ook in: Toe Suiderkruis toe (1971), p. 35-36

Hottentot* Hoor my woord van liewerlee, my refrein: maak oop die vensters, trek weg die gordyn! Al hoor ek in die weerklank agter die deur wat geroes nog op slot is die hoonwoordhottentot!

16

S.V. Petersen In: Standpunte, jg 30, no. 2 (1977), p. 35 *denigrerende uitdrukking voor de oorspronkelijke Khoi bevolking; later van toepassing op alle kleurlingen

Hoor my woord Hoor my woord my liewerlee, my refrein: Maak oop die vensters, trek weg die gordyn! Al hoor ek agter die deur, wat vir my nog op slot sit, die hoonwoord hottentot, vermaledyde hoonwoord hottentot! Swaai hoog die vensters, skuif weg die gordyn!

S.V. Petersen In: Nag is verby (1980), p. 12

Gee hom Heiland gee hom tog net dit nog 'n enigste dalk laaste wens 17

Laat hom maar met moedswil en durf torring en terg* aan elke grens Wat dingmaak van elke andermens mede-mens as minder-mens S.V. Petersen In: Tydskrif vir Letterkunde, jg 23, no. 1 (1985), p. 70

*durf toring (lostornen) en terg (tarten): durven uit te dagen of te overtreden,

'n Ordinary mens In Athlone is ek 'n ordinary mens; dis maar nou en dan wat 'n hoekhour skrie: * "Hêt, ou whitey!" Maar daai maakie saakie kôs hulle wiet ek is 'n ordinary mens. Dis wanner ek trein of taxi moet ry wat ek al die problems kry: "Sorry, sir, the coach for whites is just behind this one". Now I ask you, djy widtie iens geallow om met jou eie mense te sittie wat nog van jou non-black vrinne? Maarie tyd vannie riots wassie blok daem benoud, want amil is net colour-crazy; dit kos my "Black Power!" kliphad skrie en 'n handvol wit vuise feverish wave. Hulle trep my in Belgravia Road* en vra: "Wat issie pass word!" "All Blacks!"skrie ek vannie skrik, maar wiet hoe dônner hulle my! 18

Peter Snyders In: 'n Ordinary mens (1982), p. 1

*hoekhouers (hoekstaners) zijn kwajongens die rondhangen op straathoeken *straat in Kaapstad

Dobbelspel Die Jode het 'n keuse tussen Jesus en ou Barabas gehad. Wie het hulle toe gekies? Ek moes ook loot tussen vryheid en die droom Hoe het die dobbelsteen geval?

Vernie February In: O snotverdriet (1979), p. 22

Verban: Verbinne My stryd is bloedlustig. Goddank. Ek is 'n bloedlasteraar wit en swart, apart, verswart, verskil, om 't ewe ek is aan bloedlastering gewy, verdiep in die vermenging van bloed, verbinne: die leed van 'n plegtaal wat soos 'n koue mol nat-neus snuffel en uit die melkkroes kom. Verban, verbinne, verswarte kraamheld wat voëlnes steel en eekhorings daarin grootmaak. Bloedlastering is soos die lewe self ek is 'n seun van God en niks behalwe goed kan my aanraak nie. Vooruitgang, rassebestaan, bloedlastering, broermoord – 'n vertraagde milt wat skielyk oopbars en die geboorte snou, kwansuis vermeng, verbitter die pas verstadig, verleng; 19

verlange na die bleek albasterfles met gifsalf wat in 'n lawavloed na buite stroom, want ek is bruin, verbinne, in dié verband met kruitgesang verblind. Kan ek uithou teen die magskelkie wat my verlei? Néé, want die sweet verblind, verbinne die ervaring van bruin-en-wit wees in stede van swart en my stryd is verloor, verlore ekself. Julian de Wette In: Verban: Verbinne (1980), p. 41 Ook in: Poskaarte (1997), p. 240

die kaap is cool disse coolspul in'ie kaap ampe' soes agter labarang* wannee' net'ie krummels in'ie boem lê en'ie pôdjie sêd lyk* soes kinnes met spielgoet agter'ie krismis sêd oor'ie karrendjies watte mee' raas of'ie groot pop wat'ie mee' skrie: 'fanie en melanie ontdek die piepie' p.c. proposals 'n sêd biesagiet vi' o's ytgepoep en dit bly sikke tyd om mette djis-dja o's te dummy met 'ie old o story va' colour affairs onner'ie south african flag nei die public is cool en wat ka'o's sê: druk deu' eid mubarak en* blessings for the struggle en soe aan dis al

20

Patrick J. Petersen In: Staffrider, vol. 6 (1984), no. 1, p. 18 *labarang slaat op de laatste avond van de ramadan; soms ook gebruikt voor het Suikerfeest zelf. *pôdjie sêd – potje hartzeer *eid mubarak is een traditionele moslim begroeting, speciaal tijdens feesten

got is doot got sing sopraan in die n.g.-koor* met 'n noot op kleur, en word dood daar gebulk ek vra: waar waar is got want mense eet katte eet modder as patatte en got salf dominees wat ministers word maar got bly doot vir onse noot

Patrick Petersen In: amandla ngawethu (1985), p. 28

*in het koor van de Nederduitse Gereformeerde Kerk

Ag wanneer Wanneer gaan die vaal mis wegsak Wat my uitsig verhinder en gees beknop Wanneer gaan die son opkom Sodat ek kan sien waar ware gedagtes sweef Wat diep denkende wesens verstandelik laat leef Wanneer word ek verlos van die drukkende bande Wat my permanent beperk tot eiesoortige leed en skande Ag wanneer gaan ek ook langs die ronde tafel Sit en bepeins om daaglikse probleme te ontrafel Ag wanneer gaan ek ook saam wette maak Na my geestelike skikking en kulturele smaak Wanneer, wanneer, ag wanneer Leonard Koza

In: Akuut, March 1987 Hier uit: Hein Willemse 'Die skrille sonbesies; emergent black Afrikaans poets in search of authority'. In: Martin Trump (ed..) Rendering things visible; essays on South 21

African literary culture (1990), p. 393

Van Riebeeck* Jy’s artist Van Riebeeck, truly soewaar, ‘n master van colours, finish en klaar. Hier's nou freedom of speech, soe gee daai resep hoe om shades van bryn yt net wit paint te skep. Hoe het jy jou lonely weekends gespend? Hoe het jy daai mixture van bryn paint geblend? Jy skuld my 'n hearing en móét my vertel daai mixture van bryn isse hel virre vel. Asse gesture of goodwill, grant my 'n wens dié keer net wit paint, paint my 'n mens. Jy’s 'n artist Van Riebeeck, truly soewaar, ‘n master van colours, Van Riebeeck ons vaar.

Marius Titus In: Oop gemoed (1990), p. 35 Ook in: Poskaarte (1997), p. 503

*Negen maanden na de komst van Jan van Riebeeck en zijn mannen in april 1652 zouden de eerste kleurlingen zijn geboren.

Katastrofe op 'n reis My tasse is gepak en ek is op reis maar my kompas is rigtingloos. Ek's nog profeet nog intellek wat my terminus seker kan bepaal want al die barrikades bly vassteek in my keel. Miskien moet ek soek na 'n sinjaal en dit volg maar 'n onsekerheid hang soos 'n swaar reis-etiket om my nek,

22

waarop duidelik geskrywe staan: "Kleurling"... nasionaliteit geskend bestemming onbekend...

Noël-David Adams In: Optog (1990), p. 12

regsom is regs altyd wit altyd reg is ver regs altyd witter altyd meer reg ? is links altyd swart altyd verkeerd is ver links altyd verkeerd altyd meer verkeerd ? wie het dit gesê ? wie het dit begin ? waarom is links nie wit en regs nie swart ? “ kom sit aan die regterhand van God ... ” en die wittes het die plek vir hul geneem regs van die kruis, het ‘n moordenaar hom bekeer die een links het weggedraai dis nou ons, die swartes, volgens hulle die wittes, die altyd reg, regs mense Floris A. Brown In: Phoenix (1996), p. 32

Skeidslyn Wit en Swart is abstraksies is skyn die lewe is meestal min of meer bruin Vincent Oliphant

23

In: Die sagte vlees (1998), p. 30

Klassifikasie ek is Kaapse Kleurling getjap* maar toe móés klasie uit dié kassie ontsnap ek verwerp toe Bruin en word na bewussyn Swart want dis glo nie ‘n kleur nie dit lê in die hart Maar net toe ek denk I belong toe vind ek dit lê op die tong en steeds smeek party dat ek Afrikaner moet probeer maar néé, brúin Afrikaner, hoor ek 'n volgende keer heen en weer bont en bles geklassifiseer

nou wil ek net toevoeg dis genoeg! ek skeur alle etikette van my af ek verwerp alle name behalwe een die enigste naam wat aan die godheid grens ek noem my méns

Vincent Oliphant In: Die sagte vlees (1998), p. 31

*getjap betekent letterlijk getatoeëerd; hier meer algemeen geklassificeert

Identiteitskrisis na jare van rustig onverstoord slaap knoesig toegespin in die kleurling-kokon ontwaak ek met 'n identiteitskrisis en skree ten hemele Here wie en wat is ek 24

waar hoort ek tuis? Here lê my wortels dalk in afriqua in die rooi sandduine van gordonia begrawe en vergete soos die wortelstok van !xthamma !xthoe* soos die bakenlose graf van trotse kaptein dorah iewers op robben eiland of lê dit iewers langs die dyke van holland dalk langs die groen wingerde van bordeaux of iewers op maleisiese eilande Here waar? lê dit in die vermenging van europese nguni maleier grigriqua koranna inqua chariguriqua chainoqua namaqua attaqua hessequa gonnaqua outeniqua briqua bloed?* in die utopia van swart en wit en niks tussen in voel ek samaritaans wil ek die drogfetusse van valsheid wat in donker labirinte verwek word laat aborteer ek wil behoort waar lê my wortels Here my Here waar?

Elias P. Nel In: Honderd dichters 3 (2001), p. 72/3 * één van de klikgeluiden van de Khoisan wordt met een ! aangegeven *de uitgang qua is afkomstig uit de Khoisan talen en betekent mens Djollie Hotnot lagmag As djy lag dan skei die brein dopamine yt en djy voel lig gelukkig en djy heel jouself; djy niem die liëwe nie ernstig op nie 25

want die liëwe is te ernstig om ernstig op te niem: soe lag en word ligter - soes engeltjies wat slegs kan vlie omdat hulle lig is: lag en kry lagmag die mag om te skep en anner gelukkag te maak lag vir jouself lag vir jou groep en lag yt die soegenaamde intellectuals… Die ienagste problem is: djy word ’n djollie Hotnot.*

Peter Snyders In: ’n Gemiddelde mens (gepubliceerd op internet); de meeste gedichten zijn later opgenomen in 'Tekens van die tye' (2002).

*djollie Hotnot betekent vrolijke Hottentot; in veel vroege studies wordt de kleurling gezien als iemand die zich niet druk maakt om de dag van morgen.

Hierdie taal van my het ek van oorle Ma gekry in hierdie taal van my is norme in my siel gebrei is my grootste seer geweef is my bruin vel nerf-af uitgeleef

Kiwidore Fillis In: Nuwe stemme 3 (2005), p. 47

26

Leven onder apartheid Paspoort Sê hy, wanneer u om sy nommer vra: Wie het my ooit geleer om oor soiets te kommer? Here, vergewe hom, hy was onkundig tot omtrent besonderhede soos: Jy is op pad na God!

Adam Small In: Verse van die liefde (1957), p. 14 What abou' de lô? Diana was 'n wit nôi Martin was 'n bryn boy dey fell in love dey fell in love dey fell in love sê Diana se mense what abou' de lô sê Martin se mense what abou' de lô sê al die mense what abou' de lô sê Martin sê Diana watte' lô God's lô man's lô devil's lô watt' lô sê die mense net de lô de lô de lô de lô what abou' de lô what abou' de lô 27

Diana was 'n wit nôi Martin was 'n bryn boy dey go to jail dey go to jail dey go to jail sê Diana se mense we tol' you mos sê Martin se mense we tol' you mos sê almal die mense we tol' you mos sê Martin sê Diana what you tol' what God tell what man tell what devil tell what you tol' sê die mense net de lô de lô de lô de lô what abou' de lô what abou' de lô Diana was 'n wit nôi Martin was 'n bryn boy Diana commit suicide Martin commit suicide Diana en Martin commit suicide sê Diana se mense o God behoed sê Martin se mense o God behoed sê almal die mense o God behoed Martin en Diana died for de lô God's lô man's lô devil's lô watte' lô

28

sê die mense net de lô de lô de lô de lô what abou' de lô what abou' de lô

Adam Small In: Kitaar my kruis (1962), p. 52-54 Ook in: Poskaarte (1997), p. 12

O Oppas, oppas... Johnnie en Joanie het gatrou o ek onthou nog baie goed hoe galukkag hoe galukkag hoe galukkag hulle was ma' hulle galuk was in 'n glase kas o oppas oppas oppas oppas oppas vi' galuk in 'n glase kas want ons lewe in 'n land van son se skroei ons lewe in 'n land van wind se loei ons lewe in 'n land van hart se bloei Johnnie en Joanie het 'n hys gabou o ek onthou nog baie goed hoe galukkag hoe galukkag hoe galukkag hulle was ma' hulle galuk was in 'n glase kas Johnnie en Joanie het gatrou Johnie en Joanie het 'n hys gabou 29

en die hys was gaseën o ek onthou nog goed met sussie en sussie en sussie en boet ma' oppas vi' galuk in 'n glase kas dja wies ma' vasigtag, pas ma' op netnou word daa' tien die ryt geskop dja oppas oppas oppas oppas oppas vi' galuk in 'n glase kas Johnnie en Joanie het gatrou Johnie en Joanie het 'n hys gabou toe't hulle God gadank met hande rou ma' die vader in die hemel hy was stil soes die graf so stil om hulle ontwil want die vader sê ons moet vasigtig wies met die soort galuk wat ons hierso kies Johnnie en Joanie het gatrou Johnnie en Joanie het 'n hys gabou hulle 't God gadank met hande rou toe val die blow, toe val die blow o God die brief het van hulle ga-eis briek af djulle hys briek af djulle hys want kyk in God se son se skyn is djulle nie wit nie, djulle is bryn hulle bid toe die vader ma' die vader is stil soes die graf so stil om hulle ontwil want die vader sê ons moet vasigtig wies met die soort galuk wat ons hierso kies dja ons moet oppas oppas oppas oppas oppas vi' galuk in 'n glase kas Adam Small In: Kitaar my kruis (1962), p. 57-59

30

Bra Bizza Dink According Change Well gents Julle moet verstaan dat Ons het by die lanie gegaan Om te sê how long? Ons weetie om te sê ons is dik Van die apartheid style Hy het ons so gekyk en hy weetie Well you see we are changing slowly Maar nê man ons kan mossie forever wag En ek wat Bra Bizza is vertel jou jack Ons sal wag tot Piet kom Nou jy maak uit As die lanie nie change nie Dan moet ons vanself change Genuine jack Die change lê by ons Nie by die lanie nie.

Fhazel Johennesse In: Staffrider, vol. 1, no.3 (1978). p. 20 Ook in: SA in Poësie / SA in Poetry (1988), p. 627

'n Swaar dJop Oe Here, draai my geldjies om soerat ek my skuld kan betaal; en Here, hourie rent tog laag, surprise ons met 'n ding wat daal. En Here larrie kinnes tog 'n bietjie minnere iet, want brood is tog verskriklik duur; gister se rykdom is vandag se verdriet. En laat my kinnes smarras leer, want mens saai mos net wat jy maai, en sorg dat hulle versigtag wies as hulle wild oats saai.

31

Met hoë pryse en frozen wages, laat die computer een foutjie maak, en tagtag rand op my boekie sit gereeld elke end van elke maand. En laat daar daarem spares nog wies vir my ou fifty-seven tjor, of laat die cops my minnere stop oe Here, I don't ask for more! En as ons weer hierdie winter wegspoel, save my race card asseblief; en hou my cassettes tog veilig, Heer, as diewe weer by ons inbriek. En as die recession ergerer raak, sorg maar lat ek my djop bly hou, want ekit 'n kind wat nog outyd is wat Boxing Day wil trou. En Here, die vergiewery moet darem nou 'n end mos kry, my vrinne vat vir my 'n pop want ek vergiewe hulle as hulle my rop. Amil skryf in, net wit win, soe hie's 'n swaar djop even for you, laat my vrou rie competition wen, ennie South American trip vir two.

Peter Snyders In: Ensovoort, jg 1 (1981), no. 2, p. 11

Permit vir dit, permit vir dat 'n Permit om vrinne in Langa te visit want djy is blas en hulle is swat;* 'n permit om binne die witkraal te dans daa's 'n permit vir dit, en 'n permit vir dat. 32

'n Permit om Kanna hy kô hystoe te sien* terwyl djy langs 'n wit skouer sit; 'n permit om matey met Matie te wies - * daa's 'n permit vir dat, en 'n permit vir dit. 'n Permit om witvoet in wit kêk te speel, of om rugby fever vir amil te gie, om 'n daklose toilet in Elsies te bou daa's 'n permit vir daai, en 'n permit vir dié. 'n Permit om advertisements in lavatories te hang... maar ie boards moet met health regulations comply; die graffiti oppie mier sal moet sanitary wies want daa's 'n permit vir dié, en 'n permit vir daai. Peter Snyders In: 'n Ordinary mens (1982), p. 36

*blas is donker, hier in de betekenis van gekleurd of bruin * Kanna hy kô hystoe is de titel van een toneelstuk van Adam Small dat hij schreef in 1965 en dat zowel in Zuid-Afrika als in Amerika met veel succes werd opvoerd *Matie is de naam voor een (oud)student aan de Univ. van Stellenbosch

Tighten your belt Die pryse gaan op soes mini-skirts torrat nerrie essentials gecover kan word, 'n stop word gesit aan 'n man se dop, cigarettes, entertainment en T-bone steaks... en starag sak daai katjiepens; en dan gaan die prys van olie op, en dit is elke ou se kans om alles duurder te maak, en soe betaal djy meer vir alles van toilet rolls tot botter en kaas; en dan sal djy maar moet tighten your belt en kleinere maak jou maag; en dan complain die railways dat hulle veels te swaar kry, soe óp gat al die treinfêr van elke mens of kind of vark op pad na werk of skool of mark en stokstyf word dai arme belt. En dan complain die government dat twaalf-en-tagtag million rand 33

is veels te min vir die defence en separate amenities*; en dís wanneer die rent opgaan en brood en everyday things, en by this time dan kan jou belt al twie keer om jou lyfie gaan. En dan is alles soe fokken duur dat ons byna niks kan afford nie, maar hulle hou aan met: "Tighten your belt!' maar daar's niks meer om te tighten nie.

Peter Snyders In: ‘n Ordinary mens (1982), p. 14 Ook in: Poskaarte (1997), p. 294

*Slaat op de wet Separate Amenities (Aparte Geriewe) uit 1953

Aparte geriewe Weerskante van 'n wit kerkhofmuur tussen dieselfde sipresse rus elkeen in sy eie doodkis.

P. J. Philander In: Venster (1982), p. 37

34

Suite My toppie meen ek makeer gebliksem word As ek so rond neek met ’n boeshiemeid.* Maa’ strues god! my ma hoor my Ek nca die show En ek kan nie gebother wies met snaakse morality Ek dan ook, Die lahnies hulle speel met my happiness My vrinne springbok my En die gattas ook, hulle tchee my nie kop wee’* Maa’ ek, ek tchee hulle nie draad. Omtesê ek slaan nog kihtaar Wietie vannie gohvirmênt En as ek my way het Skop ek die law tot in sy maai Siezah! life is sweet like a lehmon. Farouk Asvat In: The time of our lives (1982) Hier uit: SA in Poësie / SA in Poetry (1988), p. 718 *boeshiemeid van bushman *hulle tchee my nie kop wee': zij krijgen mij er niet onder

Bra Frooks en die John Vorster span* Heit! Hoezit daa’? Ek hoor djy kry wee’ ’n invite van high places. Nee-ja, die gattas kom nie klaa’ sonne’ my. As hulle my nie notch, raak hulle baie onrustig. Ja. Toe los hulle my die invite vi’ John Vorster. Maa’ ek tchee hulle mos nie kop. Maa’ djy wiet mos hoe’s die gattas, Hulle raak op hulle nerves -Misschien het ek geskiep of ietsToe ko’ haal hulle my somme’ So agt van hulle, gats en al. En djy wiet wat -Ai, maa’ die lahnies is domDie eerste dêng as ik daa’ kom Vra die groot lahnie my nou Hoe kom is ek in die mang Ek wou somme’ in hom gevriet lag Maa’ ek wat Bra Fooks is 35

Ken mos die lahnies En hou my maar zip. En vra vir leave Om te gaan pee. Maa’ die lahnie kyk my só, En skud sy kop; Nee, hy kan my nie alleen laat Wan’ ek is mos ’n political prisoner vi’ my poetry. Nou as ek ’n murderer-of-iets gewies het Kon ek gaan pies met pleasure. Farouk Asvat In: The time of our lives (1982) Hier uit: SA in Poësie / SA in Poetry (1988), p. 720 *John Vorster slaat hier op het politiebureau aan het John Vorsterplein in Johannesburg, berucht om zijn 10de verdieping (de lift ging maar tot de 9de) waar politieke gevangenen werden ondervraagd en gemarteld.

Betekenis Ek is 'n kind van die donker, 'n oerwoud van sluimerende moontlikhede, die draer van 'n bedreigde kultuur, die gooier van die dolosse,* die heerser van die troppe wild en die uitgestrekte ongetemde grond, die stamvader van 'n nomadiese volk waarvan die trekrigtings ingeperk is deur die dra van 'n pas en omhein is deur die Groepsgebiedewet om 'n beter prooi vir die jagter te wees.

Willie Adams In: Ensovoort, jg 3 (1983), no. 1, p. 17

*dolosse zijn botjes van dieren die door traditionele genezers gebruikt werden bij het zoeken naar een oorzaak (van een ziekte bijv. of het mislukken van een huwelijk) of het voorspellen van de toekomst

36

americans like om te wietie ons arrive 'n quarter past three sharp by die pieraks poskantoor* ek en my pik swart american bra met 'n genuine american accent van harlem die lahnee meddies* behind the counter relax en sip nog java genuine rooi bos tea die lahnee ousies wietie 'n lang ding wat nie klaar raak nie my brazin hulle wietie van scope, keur, all-size pantihose en cheap bargains by pep stores ons darkies wag en wag rusteloos befok en in die moer die jumpas line en line en die meddies wietie en wietie en die queue van befokte rusteloose darkies word langer en langer die meddies wietie nou van simba chips, pink nail varnish en who's in love with who's husband ons darkies wag en wag en wag patiently there is no hurry in south africa jumpas line en line en die hele queue van darkies is nou diep in die moer my american bra is gat vol hy bump bakgat na die counter en gesticulate met sy hande na die twee meddies wat diep in mgosi is my american bra wietie met sy all-american harlem accent 'honey and sugar pie - we don't own the day get off your pretty little fat arses we need some action around here time is money dumb twits' die meddies is vir 'n couple of seconds tongue-tied en tamatie rooi 'n toppie met 'n bier-pens in die queue chorus batshele mfowethu* baganga ngabantu* en die hele queue nod approval toe regain die meddie met die gesig vol geel vry pysies haar plaatelandse verkrampte composure sy bespekel my american bra op en af en vra sarcastically 37

het die enelseman in jou bek gekak oorlamse zulu 'n mortuary silence prevails my american bra nooch mos nie afrikaans nie so hy kyk my met 'n glance wat demand - translate die atmosphere is tense en conducive for high blood pressure pretoria central prison here i come ek translate en add 'n nabzin van curry en pepper ek wietie my american bra oop kaartjie - loud en clear she says you are a monkey and you should remember that you are not in an english zoo, secondly . . . daai was genoeg translation vir my american bra hy lean oor die counter en tiger die meddie met die vry pysies die meddie skreeu en piss immediately toe breek 'n kak storm los my bra s.a.p. - gatas - every where* hassle wieties net boots en vuise size nine and ten boots probing the soft parts of the body my american bra rol terug maar die odds is heavy die gatas panel beat sharp sy oë toe ons darkies kyk die lahnees gatas met twas kak maar daar is fokall wat ons kan doen die ouwens met die twas speel die kietaar en die rest moet jive vir die timebeing ek maak 'n tactical fox trot retreat met 'n knop in my keel ek maak 'n bee line na die american embassy met sy eagle en stars en stripes of greed ek report briefly afro american diplomat ambushed die diplomatic response is diplomatically long winded we condemn this in the strongest terms and will demand an inquiry ek cut hom short in mid sentence want ek dink van my american bra met 'n geswelde dik bek toe blou oë 'n couple of broken ribs so ek wietie real sharp om te sê forget die detente - call an ambulance! die is suid afrika my bra way down south. Dikobe wa Mogale 38

In: Baptism of fire (1984), p. 61/3 Ook in: SA in Poësie / SA in poetry (1988), p. 787/9 Ook in: Poskaarte (1997), p. 353 *Pieraks – Pretoria *die lanee meddies – de witte dames (van madame) *batshele mfowethu - vertel het hun, mijn broer *baganga ngabantu – zij spotten met mensen *s.a.p slaat op de Zuid-Afrikaanse Politie (South African Police)

communique die dekreet is uitgevaardig: in triplikaat versprei in die vrye volksrepubliek gaan almal voortaan donkergebril blanko blaaie in die koerante lees doofstom luister na die nuus: dat die son skyn dat daar sewe dae in 'n week is: voortaan verkondig slegs die minister die waarheid streng volgens die vyfde evangelie van mickey mouse

Clinton V. du Plessis In: Skryf, december 1987 Hier uit: Hein Willemse 'Die skrille sonbesies; emergent black Afrikaans poets in search of authority'. In: Trump, Martin (ed.) Rendering things visible; essays on South African literary culture (1990), p. 389

Jesus vannie suburbs Daar's 'n Man wat ôs help in times of need Hy help ôs teen'ie whites that oppress us Ma ôs worrie nie and we don’t squeal 'Cause ôs Jesus is vannie Suburbs. He was trained there as a Carpenter Hy ken oppression 39

'cause everyone was always pictin on Him My Jesus ken’ie liewe Of being a loser. Ôs jesus vannie Suburbs differ from the Jesus of the whites Want ôs verstaan en ken ôs Jesus and ôs know He's doing right that's why we, the oppressed, like Him a lot - just the way He is Want Hy's ôs Jesus die Jesus vannie Suburbs ...

M.C. Mackier In: Aankoms uit die skemer (1988), p. 89

Die swietsbôd Ienage tyd vannie dag of nag, foun ek my Master vir niewe krag. Die Master lyste assek roep, wantie swietsbôd daboe is altyd oep. Daa's 'n founboks in my eie kêk, wat elke liewe Sondag wêk. Kyk net hoerrie mense wiemel wat kom foun straight narrie hiemel. Laas Sondág was ôs founboks vol, daar wassie ees een oepe kol. Maar innie Yellow Pages boek, het ek 'n anner foun gesoek. Daar was toe een moet baie plek, vir ouens wat wil foun soes ek. Daai plek was mooi ennie foun was wit In no time wassek ytgesit. 'n Oepe swietsbôd help my min, wantie founboks hette wit foun in

Marius F. Titus In: Aankoms uit die skemer (1988), p. 66 Ook in: Oop gemoed (1990), p. 34 Ook in: Genesing in vuil water (1999), p. 4

40

Verrotte wette Ek is siek van die stank van verrotte wette wat oor alles heen hang. Almal hel gevaarlik oor party plekke mans vrouwens kinders. Dit is 'n spel met die lewe 'n reuk van die dood Dit is 'n oproep om te lewe OP STAAN unzima lomthwalo* ufuna sihlangane

Patrick J. Petersen In: Advent (1988) Hier uit: Steward van Wyk ´Tussen Cham en Mozes´. In: Hans Werkman. Ons knoop mekaar se veters vas (1996), p. 35 *Zulu: onze last is zwaar, we moeten samenwerken (titel van een vrijheidslied)

Gevonniste vryheid Roer jy net jou bek! Pasop meneertjie, daar's 'n wet. Vat jy net daai pen! Skryf jy net! Pasop meneertjie, hier's 'n wet en daar's 'n wet. Doen jy énige ding! Gaan naar enige plek; goed of kwaad, reg of sleg daar's 'n wet meneertjie, daar's vir alles 'n wet.

Peter Snyders In: I qabane labantu (1989), p. 134 41

dril in die Padvinders het ek gevorder tot Troepleier onderleiding van Davy Petersen en John Beukes die jongspan moes ek touwysmaak hul straf vir elk verkeerde daad ek's in matriek en dink ek's groot van politiek maar bittermin geweet Republiekdag word toe weer gevier* die vlag moes ek dra tot in Napier begelei deur brigade en duisend oë Le Seuerstraat op tot by die Plein plotseling met skok in stilte het ek besef dat ek die onderdrukkersvlag vasklou aan hef my voete weier, stol voor Durbanstraatse hoek toe ek skip verlaat, Padvinders vaarwel toe roep,

Floris A. Brown In: Gloei (1994), p. 7

oukamp die rugbyveld is verskuif na 'n nuwe paradys wat die eerste skandvlek sou verswelg hier waar jy oë van voor en agter moes hê sou jy geld vorder op skoolse kollektelys hier waar die ruwe spel gespeel moes word gedans moes word op die maat van die bendes niemand word ontsien vreemdeling tot bekendes so word daar vertel van 'n Kaapse weerwraakbende wat moes haastig vlug uit 'n brandende vragmotorhel ek het gesien : die stink die vrot die krot die brandsiekhond vuilneuse in groenslykdamp die kil die koud iemand skreeu benoud in die gevreesde roekelose gevoellose plakkerskamp

Floris A. Brown In: Gloei (1994), p. 11 42

munisipale huisies vuurhoutjiedosies sementblok is koud elk dosie in hokkies van vier verdeel ruimte eng, skuurverby tog so benoud niks het verander, niks kan hul skeel kaal asbesdak, met geen weringsplafon ysterdeure in die somer winter sweet kinders ken geen solderkamer of balkon sou hul iets wil bêre vir 'n lang naweek miniatuur erfies bied speelplek ruimte min dakbalke lyk maar eina oes verroes en dun einaskoorsteentjies snik teen die Noordewind waar mossies hul nessies in oop dakgate vind huis en erf verkoop soos 'n soete wingerdloot waar trotse eienaars hul huisies self sal vergroot

Floris A. Brown In: Gloei (1994), p. 33

My registrasie nommer Ek moet dit nooit vergeet nie. Die boek van my registrasie nommer; Waarsonder ek is ’n kar sonder ’n registrasie nommer. Dit ‘sê’ waarvandaan ek is; Waar ek werk definieer en klasiefiseer my. Dit noem my dit en dat. Verpligtend plak ek dit aan my agterwereld soos ’n kar se registrasie nommer. My registrasie nommer; Wat ek teen my sin draw. ’n Produk van my baas se wet Wie se woord ek is bang om te oortreë Dus vergeet ek nooit my registrasie nommer nie.

Nakedi Phosa* In: Staffrider vol. 3, no. 4 (1980/81), p. 30, Ook in: O nag, kom gou, bly weg (1989), p. 62 43

* ANC activist en eerste premier van Mpumalanga, Mathews Nakedi Phosa, schreef in de tachtiger jaren onder de naam Nakedi Phosa

My registrasienommer Ek durf dit nooit vergeet nie: die boek met my registrasienommer. Daarsonder is ek 'n kar sonder nommerplaat. Verplig dra ek dit aan my agterent. Dit sê waarvandaan ek kom, waar ek werk, of ek 'n dit is of 'n dat. Oral gaan dit met my mee al sou ek my gat daarmee wou vee. Ek vergeet dit nooit.

Mathews Phosa In: Deur die oog van 'n naald (1996), p. 26

Wie is ek? Wie is ek in my geboorteland? Ek is 'n kneg van die immigrant; hy wat my verniel en verwoes, op my spoeg met wette wat my soos kanker laat verval. Wie is ek in my geboorteland? My oupagrootjie was 'n kaffer, my oupa 'n naturel, ek is vandag 'n bantoe, my seun wat de hel? Wie is ek in my geboorteland? Ek is die mees onderdrukte, die mees gekulde, die mees ontroue die mees gevreesde "vyand".

Matthews Phosa In: Deur die oog van die naald (1996), p. 22 44

"ONLY" Jy is uitgeput van die dag se gewoel jy wil 'n rukkie net ontspan; daar staan 'n stoel, maar jy mag nie daarop sit nie, daar staan "only". Jy is lus vir koeldrank of tee, jy wil dit gaan drink in die naaste kafee, maar oor dié drumpel durf jy nie, daar staan "only". Oral waar jy gaan, waar jy in stilte wil lees of by iets bly staan, wil eet, wil droom, of in slaap vergeet, daar staan "only"in jou pad WHITES ONLY

Mathews Phosa In: Deur die oog van 'n naald (1996), p. 25

Ek sal iets doen Ek sal opstaan en my knopkierie gryp, dit in die lug swaai en skreeu teen onregverdigheid. Ek sal my klere skeur dat my knope in die lug spat, want ek is moeg van andermanswet en sal my tot die dood verset.

Mathews Phosa In: Deur die oog van ‘n naald (1996), p. 38

45

Oppie Cape Flats (Met apologie aan Toon van den Heever)* Oppie Cape Flats waar dit crowded is en djy skaars die hiemel boe kan sien Waa snotnies laaities haastig oor biesagie strate virrie karre moet saaidstep Waar die girlies nog moet rollers innie hare innie strate loep. .. Waar 'n mens glattie lekke asem kan kry nie oorrie dagga fumes innie lug ... en God van djou vegiet het! Daa het ek opgegroei, my broe En as ek innie propvol tronk sit en kopvriet oo' my crimes, dan droem ek vannie nice time: vannie lekke disco's... ennie daylight robberies... ennie nice times moet Myra vannie Kriefgat! Oppie Cape Flats, waar dit crowded is en djy glattie vêr kan sien oorrie baie shacks (Die buttons se blou roek lat djou oë soema traan) Daa wag my mense nog vir my, wag al vi siewe djaar! Ma as die ve'lange na my family stêk wod en ek hoo die guard se slietels raas, dan wish ek soe ek was by my laaitie om hom te warn tien 'n liewe soes myne! Dan soek ek in my mind al die tye op waa ek skiefgetrap het asse laaitie.

Willem Fransman (junior) In: Metafore van herlewing (2002), p. 45 *Toon van den Heever (1894-1956) schreef het gedicht: 'In die Hoëveld' waarvan de beginregels luiden: In die Hoëveld, waar dit oop is en die hemel wyd daarbo, Waar kuddes waaigras huppel oor die veld, Waar ’n mens nog vry kan asemhaal en aan ’n God kan glo, 'n wind waai deur die Vlakte* waai deur die hulploosheid van bruin landskappe waai deur courts en stairs en wasgoeddrade waai deur sinkplate en babadoeke waai deur violence en stukkende huise waai deur werkloses en honger krete waai deur nagte en vergete gesigte 46

en die taligheid van gebede in die wind 'n wind waai deur die Vlakte waai deur die genadeloosheid van bruin landskappe waai deur gangs en guns en drugs en crimes waai deur witpype en agterstrate waai deur dwaalkoeëls en Westside-stories waai deur house parties en ghetto-jams waai deur hip-hop-rave-en-kwaito-klanke* en die sadness van kinders op e's* 'n wind waai deur die Vlakte deur treine en werkers en oggendgesigte waai deur carpenters en painters en brick layers deur sorters en reps en quality controllers* waai deur examiners en machinists en pattern makers deur bus- en taxi- en lorrie-drivers waai deur moskees en kerke en die gelowigheid van breine deur kerrie- en roti- en boebe-aande* waai deur nagte van liefde en die omgee van hande en die bloed van slaap en asemhaal 'n wind waai deur die Vlakte deur die warm harte van bruin mense ... my hart is op die cape flats en niks kan dit ontrein dis gebêre op die stairs van 'n skurwe court daar is moeders alleen in die hart van die nag en juveniles wat nommers dra en* kinders wat sin maak uit die pyn en hier in die tjatjies is daar* motjies en boejas wat saamtrap op* die groete van 'n salute daar is toppies wat vir die council craft en* koppe waarin factories maal en taxi's wat strike in die reën en hier in die tjatjies is daar tieties en boetas en hier is nagte van* bendes met hande vol bloed, maar my hart is op die cape flats en niks kan dit ontrein dis gebêre op die stairs van 'n skurwe court Vernie Plaatjies In: nuwe stemme 3, (2005), p. 121/2 *De Kaapse Vlakte is berucht om de hevige winden die het gebied kunnen teisteren, met name de "zuidooster" *kwaito is een populaire muziekstijl, ontstaan eind tachtiger jaren; een mengsel van house, rap en lokale invloeden *op e's wil zeggen aan de drugs *reps afbreking van representatives 47

*boebe is een nagerecht van zoete melk met vermicelli wat vooral genuttigd werd tijdens de ramadan *nommers dra: cijfers getatoeëerd op de huid waaruit blijkt dat men lid is van een bende (die meestal in de gevangenis is ontstaan) *tjatjies is Tjatties, Manenberg *motjiee en boejas – (Moslim)vrouwen en -mannen *tieties en boetas - zusters en broers (vaak in een ruimere betekenis) *daar zijn oude mannen die voor de raad plannen bedenken

Die Agteros of (Veetrein I) Daa’s net een manier om 'n bus te kry ‘it’s crash the line or you'll stand here all day,’ soe a’mal druk, eelte word opgetrap, eiers loep yt, tamaties word pap; ‘carriers' skee', mense word siek — maa’ ek moer'ie een wat my kannetjie briek! hie’s fokkol 'service' o’s word net gerop! dan anne wiek sê hulle die bus-'fare' is op! Peter Snyders In: Standpunte, jg 31, no. 5 (1978), p. 17

Die Vooros of (Veetrein II) Laas wiek toe staan o's ee'ste in'ie lyn, my vrou, ses 'carriers', en my kannetjie wyn: die lyn word langer en langer verniet, vanaand kry o's 'n lekke' 'seat'. Ons se bus stop agter'ie anne afdak, met dere wyd oep maak 'ie 'driver' sy kak: ‘n 'invitation' ommie lyn te briek, en pfoe is ons se kanse vir 'n 'seat': ampe' laaste (en kwaadste), maar’ie 'driver' hy lol: “'Sorry Mister', die bus is vol."

Peter Snyders In: Standpunte, jg 31, no. 5 (1978), p. 17

48

Ons staan venaand eerste innie lyn, my vrou, ons carriers, niemand komplein; die lyn word langer en langer verniet venaand kry ons 'n lekker siet. Onse bus stop agterie anner afdak met deure wyd oep maakie draaiwer sy kak, 'n invitation ommie lyn te briek en pfoe is onse kanse vir 'n siet: amper laaste - en kwaadste, maarie draaiwer hy hol: Sorrie, mister, die bus is vol.

Peter Snyders In: ‘n Waarskynlike mens (1992), p. 5 Ook in: Standpunte, jg 31, no.5 (1978), p. 17 met titel: Die Vooros of Veetrein II

Veetrein Die trein is laat want die weer is om, dis ’n helse djop om binne te kom; half-yt hang ’n ou hie langesaan my, dis ’n helse djop om binne te bly. ’n Vlooi in ’n djas wid platgedruk, dis dieselfde as wat iemand hom knip. ’n Gulp staan styf tien ’n meisie se boud, haar gesig is rooi, sy’s sieke benoud. Believe it or not, maa in rekordtyd hou ek my asem vi drie stasies yt; maar net voor ek asemhaal maak iemand ’n wind maar hy’s safe, wie gat hom ytvind. “Tickets please”, sê rie guardjie van regs, van lings kom ’n stem: Hei, voetjêk weg!” ‘n Kerel stamp en vloek en beer, by sy stasie staan hy byrie verkerere deer. ’n Vet vrou klim yt by Hazendal, Skielik kan amil asemhaal. As djy ytklim met ’n pyn op jou brein, dink maar hoe garrit oppie Netreg-trein* 49

Peter Snyders In: 'n Ordinary mens (1982), p. 8 Ook in: Brekfis met vier (2005), p. 23

*hoe het er aan toe gaat op de treinen die rijden tussen Netreg station in Bonteheuwel en Kaapstad Centraal

Standee bus* As ek hom sien aankom, kom iets in my maag wat wil opkom of uitkom soes ‘n na-dronknes-plaag. R2,40 om te staan, hang soes vlermuise glip en gly soes menswaardigheid wat vergaan, waai soes lyers aan ‘n ysterwaslyn. Derdeklas bus met limousine fêrs, diwidende betaal soevul walglikheid per sjêr. Agtertoe! Agtertoe! Almal wat staan! 'n Magdom van magteloosheid druk trug 'n traan. Agter, ommie spindraaier-kammadeur drom ons soes by 'n klein supermark wat op 'n groot swart dorp teer. Stampvol - torrat maagtoestandasems in my spuit en ek amil se oggendietes en cigarette-asems ruik. Die bus raak nóg voller, propvol, oorvol, tot ek hyg na asem gatvol!

Peter Snyders In: ‘n Waarskynlike mens (1992), p. 13

*bus met speciale ruimte om te staan 50

treinrit sardientjies in 'n blik styf ingeprop bo-op mekaar teenaan mekaar staan ons in die derdeklaswa dit druk en beur stam en stoot dis tone trap en skouers skuur "eina mister my têt!" kla 'n vroutjie benoud "ek sê my bra lossie antie se dairy skree 'n ondeunde stem uit die gesigtesee onwelriekende rastafarier toutjies hare saamgekoek kom lê op jou bors verswelg jou met sy aweregse aroma twee verliefdes in skooluniform en vurige omhelsing laat die vrouens vies wegkyk prediker Bybel geopen in die hand verkondig skreeuend die koms van die laaste dag niemand luister nie hy is maar net 'n stem des roepende in die blikwoestyn by elke stasie word bondels mensevlees op die perron uitgespuug net om weer gulsig die volgende massa in sy staalbuik op te slurp.

Elias P. Nel In: Tydskrif vir Letterkunde, jg 33, no. 4 (1995), p. 94-95

as speke bly steek “ nou weet ek ook wat apartheid is ” om vernederd te voel, soos ‘n niks ” ‘n tweedeklaskaartjie: leierskapskursus te Grabouw het in my dole ‘n wrange nasmaak gelaat van rou hervorming word verkondig soos ‘n witskuim 51

behalwe op hierdie vuilwit Johannesburgse trein op Worcester kon ons nog veilig sit voor die kwaad op Wolseley verskyn satan in sy kondukteursgewaad ons word uitgeboender sak en pak na die derdeklas trokke na die skok, Jesus, wat is ons, skape of verdwaalde bokke? op die kamp breek ons rekords, dit was lekker, sjoe! met ons terugtog word ons weer geboender, derdeklas toe van die kamp en al sy lekker het ons alles vergeet maar trein se speek, bly in ons harte en denke steek* Floris A. Brown In: Phoenix (1996), p. 39 *speek – lett. spaak; hier: wat op de trein gebeurd is

Hanoverstraat se bus* Ons ’t gewag vi die Hanoverstraat se bus soggens assie plekke noganie oepe is Ons’t gewag vi die Hanoverstraat se bus Saans as die plekke al toe is. Hoe call djulle vi ons? -die city se commuters die labour force die labour potential die labour source en gits! djulle punch tikkits en djulle figure vi ons uit in djulle computers in net so kant en klaar (anners riekent weer ons is die workers of die land dja en hulle riekent fight, dja kôs hulle riekent workers of de world, unite! dja) Nou daai’s alles well en good en grand ma eintlik issie lot van djulle laat Why? simply kôs ’n mens figure nie mense daai ways yt kôs vi daai ways praat oor mense issie lewe far te great simply kôs oor mense moet ’n mens praat net soes ’n mens moet praat oor mense 52

dja net so en daa’s niks annerste om te glo nie why? -kôs very simply mense is mense dja, kôs very simply net daai: mense is mense

Adam Small In: Oos Wes Thuis Bes Distrik Ses (1973), p. 56 Ook in: John Western. Outcast Cape Town (1996), p. 148/9 *Hanoverstraat was de belangrijkste straat in District Six

53

Gedwongen verhuizingen

District six Ma is dood onder 'n trein. Ons leef van brood en Pa van wyn. Hoi gamat, kappit, kappit eit* want môre is jy alles kwyt. Spoeg in die lug en sing jong, sing want die lewe is 'n bitter ding. Georgie, Peorgie, pudding en pie - * hoe sê jy ek het God verraai? Ou klong, jou sommer make me cry. Hoes daai? Mary had a little lamb,* its feets was white like snow. Hul het hom toe mos vasgenael, en kyk hoe lyk hy nou.

R.K. Belcher In: Mens en skepper (1956) Hier uit: Jan Deloof: Gaat de pijn toch de lach overheersen? In: Ons erfdeel, jg 16, no. 3 (1973), p. 82 *Gamat is een afkorting van Mohammed; staat in het algemeen voor jongen of jongeman *'Georgy Porgy' en 'Mary had a little lamb' zijn populaire Engels kinderliedjes

54

Windermere 'n Lot het hul hierheen laat dryf, laat blikpondok kom opslaan links en regs en mankoliek en krom. Hulle boer met troppe kleingoed, hulle smous met dagga, sjerrie, en gesteelde mansmateriaal. Mansmens en vrou besmet mekaar, 'n duisend wesens etter weg in die verpeste boerdery. Luid waai die winter saans, en droef, 'n weeklag oor die rommel en die roes, die vloek van Windermere! En swygsaam sit 'n huisgesin, man, vrou en kind aan tafel met 'n "....nimmer U vergeten, vader; amen".

S.V. Petersen In: Die kinders van Kain (1960) , p. 9

Lydingsweg Ons het lankal in plekke soes Windermere al ons verlangens afgaleer o Here djy kan maar lyster na ons lied sonner worry, ons is lankal verby vadriet altyd as ek na die oeg toe gaan dan denk ik aan die brylof by Kana maar ons het lankal in plekke soes Windermere

55

al ons verlangens afgaleer en as tussen die shanties hier die wet my soek vlug ek altyd deur Nasaret maar here djy kan maar lyster na ons lied sonner worry, ons is lankal verby vadriet

Adam Small In: Kitaar my kruis (1962), p. 17

Groot Krismisgabet Here nou weer lowe ons djou djy wat gakom het vi' die redding van die wêreld djy wat gebore is soveel Krismisse gelede in die Bethlehem dja in die Betlehem Here in die stal by die donkie by die koei in die krip op die grondvloer op die sandvloer Here in 'n plek wat gastink het in 'n plek waar 'n mens naar gaword het van die badompagheit ons ken sulke plekke Here dja ons ken hulle ons het duplicates van hulle allover in die Windermere in die Distrik Ses in die Blouvlei hierso annerkant die Wynberg by die Ratreat en daarom lowe ons djou oek hierie Krismis Here net djý net djý wat die grootste experience van almal het van hierdie soort plekke net djý kan ons help 56

net djý kan vi' ons miskien nog hierie Krismis Here 'n nuwe Mosas lat gebore word hier 'n nuwe Mosas 'n nuwe Mosas o Here, óns Mosas ons sal hem wegstiek here, ons het baie wegstiekplekke van die daggers wat nie van hem hou nie om ons te lei, die hele klomp van ons te lei tot vlak voor die wingerde van die Kanaän van die Kanaän Here Here, óns Kanaän

Adam Small In: Kitaar my kruis (1962), p. 19 (eerste deel van het gedicht)

Lied vannie gamiente vannie Here Yt Distrik Ses Yt Windermere Yt Cook se Bos kom djy o Here Jesus ons verlos o dank dank dank dank o dankie God dank dank dank dja dankie God óns die swart voëls óns die bryn voëls óns moet die kroes yt krotte en pondokke die swart en bryn voëls yt djou vyler hokke yt Distrik Ses yt Windermere yt Cook se Bos kom djy o Here Jesus ons verlos djy stil ons honger en djy les ons dors djy gie ons soes die lielies van die velde kos o dank dank 57

dank dank o dankie God dja dank dank dank dank dja dankie God o dankie God djy gaan ons nie verby dja dankie God djy gaan ons nie verby

Adam Small In: Kitaar my kruis (1962), p. 23-24

Proud ou gabou pathetic pêllie stil ou djy fancy djy staan nog one-way djy fancy nog: one day, one day? 'Is wishful thinking daai proud oud gabou pathetic pêllie quiet ou djy word gedemolish sê ek vir djou! Wat was djy? 'n Cash-store? 'n Kerk? Ma daai was once upon a time, pêllie, once upon a time… Nou wiet ek nie exactly wát is onse crime ma ek en djy is suppose' om te wiet crime doesn' pay! So pêllie, dis geskryf en gesign en dis 'n must djy sil vanish hieso in 'n cloud of dust! Hoor djy die pêrepote vannie bulldozers? Ek sil djou mis… Nou sak djou kop Nou briek djou hart Kô lat ons hyl dan, ma nie te hard nie oor mense wat mal is, pêllie, soes djy val… dja, mál, pêllie

58

Adam Small In: Chris Jansen en Adam Small, Oos Wes Tuis Bes Distrik Ses (1973), [p. 8] Oppie top vannie mosque oppie top van sy voice skrie die slamse heilage man rejoice remember tog vi Moegamat O remember tog net vi Moegamat! Rejoice tot oppie laaste toe Kó batja Kó sê dankie Allah Kó sê dankie, dankie vi Moegamat Kó sê dankie hieso innie Aspelingstraat* Gan batja dankie daa byrie Kramat! Innie kerk daa boekant by Moravian Hill* priek die kristepierekant vi elke siel Gewiss, Gewiss Denken Sie an die Here Djesis Hy't gekó om te red Jan Rap en sy maat So lat ons jubel, dja, tot oppie laaste toe Kó Kó jubel hieso innie Ashleystraat!* Só gan die mense batja Só gan die mense bid Dan kó hulle weer innie sonlig yt, trek an hulle skoene sit hulle hoede op loep weg deurie strate moet hulle lot - while die kontrakters briek die mure af innie Naam van Allah innie Naam van God Adam Small In: Chris Jansen en Adam Small, Oos Wes Tuis Bes Distrik Ses (1973), [ p. 16] Ook in: Poskaarte (1997), p.112

*Aspelingstraat is een straat in District Six waar zich een moskee bevond *Moravian Hill is de naam van een plek in District Six, waar een kerk (Moravian Chapel) stond *Ashleystraat is een straat in District Six

59

"Ismail Moegamat Kassiem Hair dresser and shaving saloon" Só nog sê die notice However die winkeltjie is lankal toegaspyker soos 'n doodkis O yes Ismail Moegamat Kassiem hy wàs hie in Distric' Ses very much alive however hy hoor toe daa gan manne kô wat bulldozers kan drive Dja, Ismail Moegamat Kassiem hy wàs hie in Distric' Ses Waa's hy nou, however? Pêllie, daai moet djy ma guess!

Adam Small In: Chris Jansen en Adam Small, Oos Wes Tuis Bes Distrik Ses (1973), [ p. 37] Ook in: Jan Deloof 'Gaat de pijn toch de lach overheersen?' In: Ons erfdeel, jg 16, no. 3 (1973), p. 82

Die bulldozers, hulle't gakom romtomtom dóm was ons mos, stóm mos al die djare Klaar gakom het hulle en plat gadonner alles hieso alles, alles, hyse, harte die lot, alles, God! - So pêllie, Klim yt die klippe yt op, óp! Djy dink sieker ek is cynical? God, pêllie, ek is serious soes djy nie kan wiét nie so serious 60

So djy móét my glo óldou sound ek ridiculous: Klim yt die klippe yt óp, pêllie, Klim yt die klippe yt Óp

Adam Small In: Chris Jansen en Adam Small, Oos Wes Tuis Bes Distrik Ses (1973), [p. 57] Ook in: Poskaarte (1997), p. 114

Mitchell's Plain Complacent bastard sou ek sê maar weet hy weet hy waar die waarheid lê? 'n Gekkemanspel koerantprominent apartheid bly experiment. Ek bly, en hy bly proefkonyn wat wyd in die niet verdwyn in Lansdowne en in Mitchell's Plain.

S.V. Petersen In: Standpunte, jg 30, no. 2 (1977), p. 36

Net nie ophou nie Hoe's jy vanaand weer so baster melancholy, Skollie? 61

Want by gist'raand se aand was jy nog so ewe jollie. Slams gesê's die ou wêreld ook maar baiing deurmekander, Vinkel vir my, koljander vir jou,* so een-te-ander. Time ago was jy Sarang,* hoe dan nie? van Distrik Ses. En by 'n straatgeveg had jy die hefkant van die mes. Nou sit jy uitgehoes op die Cape Flats, sad en lonely. Sing oor en weer treurend, Sarah Sue I loves you only Sing! Maskie ook hoe melancholy! Net nie ophou nie!

S.V. Petersen In: Standpunte, jg 34, no. 5 (1981), p. 45 *Sarang en Maskie zijn namen van personen *Dis vinkel en koljander: dit is precies hetzelfde

Ekskuus Vanaand sit my gedachtes van vooraf op loop. Die Sendingskool-gebou, die kerk, is afgestroop. Distrik Ses 62

lê gestootskraap ineen-getuimel. Karriem se hoek is geboel-doze omgeduiwel. Tiekie botter nigger-balls sikspens asyn. Hiesa! pasella wat nog twalap tamaryn? Die shebeen queens die part-time ladies het verdwyn. Nou troos hulle die verleës in Mitchell's Plain. Mens hoor ook nie meer die Salvation Army nie. Droom ek hoor ek hulle: Sinner, come unto me... Maar Distrik Ses lê geboomskraap definitely. Snoektown calling ...daar's 'n onderbreking... ekskuus! Dis Radio Suid-Afrika hier volg die nuus. S.V. Petersen In: Standpunte, jg. 34, no. 5 (1981), p. 46-47

63

Gee hom die borrel Vanaand sit sy gedagtes van voor af op loop Sommer heimwee is dit nie so'n bietjie-tjie Sendingskool-en kerkgebou geboel-doze... gesloop! Double-storey boarding house skoon omgeduiwel. Gee hom die borrel en gee hom die dop wat skop!* Gasant-Hoosain se winkel ineengetuimel. "Tiekie botter pennie taaistront sikspens asyn!" "Jy nie kan as'blief sê nie dêmit properly?" Opskud Hoosain mamma dôner my nog klein-klein "Speak nicely, try! hier's pasella, voetsêk koetbaai!" Mens hoor ook nie meer die Salvation Army nie. Droom hy hoor hy hulle: "Oh sinner come to me." 64

Maar Distrik Ses lê geboomskraap definitely. Ook die shebeen queens en 'die ladies' het verdwyn. Nou troos hulle die verleës in Mitchells' Plain. Gee hom die borrel en skink hom die koel wit wyn! S.V. Petersen In: Tydskrif vir Letterkunde, jg 22, no. 2, (1982), p. 139-140 *'n dop wat skop – een stevige borrel

Uitskot Dis ons wat op die Kaapse Vlakte uitgeskop ver weg lê van kransneste teen Duiwelspiek en Leeukop P.J. Philander In: Venster (1982), p. 39

Bulldozer Ja, ja ons wiet vannie bulldozers hulle kom oorie hiewel wanne jy jou oege oep maak (as jy jou bek oep maak kry jy net stof innie keel) en die vet ou jokkie wat daar boege in sy high seat sit en swiet verlang net na sy vris plaasmeisie wat hy agter gelos het om my pondokkie plat te kom ry

65

en hy ry aan oor anne hiewels en anne pondokkies anne liewens wa' spat uit sy pad en maa' weer wortels êrens innie modder laat sak eendag gaan die jokkie terug na sy boeremeisie oud van wag, oud en gedaan met die stof van my gedane liewe.

Achmat Dangor In: Bulldozer (1983), p. 61

Paradys O paradys, koel paradys van Afrika jou see roer soes die onrustige wortels van os liewens en gie tog nie liewe aan die droeme van die mense wat jy hier vegiet het hier, om my, briek hulle my stad af, Distrik Ses, hulle sloop jou klip vir klip rots van my geskiedenis Op die muur van my laaste herberg hardloop 'n kokkerotjie geheimsinnig en stil 66

'n voortieken van my liewe liefde en hoep moet ek in donkergate wegstiek Êrens in die skiemerlig tril 'n banjo, êrens, op 'n terras toegegroei met 'n vygie slingerplant mense sing en mense lag die menslike gesels van elke dag o paradys, koel paradys van Afrika, watte sad memries skep jy in die skiemer van ons dae waarom trek jy die booie soe vas?

Achmat Dangor In: Bulldozer (1983), p. 94

More Slaap liefling deur hierie onstuimige uur. Daar buite val 'n ontydige mis 'n nag vir skollies en ander vryers 'n doodstillige uur wanne os te bang is om te fluister. Die stilte hang swaar en ryk soes miangstokkies op 'n Donragaand en die jackhammers is oek stil, en die bulldozers het ga slaap, gie my stad 'n tydelike pouse (al is sy derms oek al half uitgetrek) 67

Ver af in Roosstraat* soes die bus draai en die mis rol en alles huis toe jag in die ou huisies van os moeders wag 'n moeder vir jou die meisie wat more trou en more kom die jackhammers weer pik-pik soes kraaie op die oorskietsels van os liefde.

Achmat Dangor In: Bulldozer (1983), p. 96 *straat in de Bo-Kaap

Die berg O liefling nou is jy oek weg al wa oobly issie leeg-oeg winkels van Hanoverstraat, ennie berg. Die berg wa die skolliegode vir die winter hibernate kyk: hoe oorstroom dit met die wolk van hul baljaar. Al wa oobly is hierie memry om optegaar vi 'n koue wintersnag

Achmat Dangor In: Bulldozer (1983), p. 99

68

Distrik Nul 'n Wit hoenner vannie staat, het sommasoe my maat, kô eies lê in ôse nes, kô broeis raak hier in Distrik Ses. En narrie broei as ammil vra: Nou waassie haan en wie staan pa vir wat daar yttie doppe klim, daai skrapes wat kô strip en trim? (Net silence) Maar bryn hoennes kan mossie keer, en bryn hoennes kry oekkie seer. Nou: narrie skrapes se gebrul, kyk ôs maar sad na Distrik Nul.

Marius F. Titus In: Aankoms uit die skemer (1988), p. 73 Ook in: Poskaarte (1997), p. 502 Ook in: Genesings in vuil water (1999), p. 52

Totsiens Goedbaai Distrik Ses... Daai resettlement virus het jou ytgevind, jou lyf ontbind stof tot stof. Ek's hatseer Distrik Ses... Daa's nog net feeling oor. Nog net finally 'n traan wat saam moet gaan ver hievandaan ôs dra jou Distrik Ses, diep in ôs memories. Daai separate maar equal magic was separate not equal tragic ... Goedbaai. Marius F. Titus In: Aankoms uit die skemer (1988), p. 80 Ook in: Genesing in vuil water (1999), p. 57

69

Karikatuur van Distrik Ses Karikatuur teken 'n bouvallige huis werktuiglik deur kruiptrekkers vergruis 'n man, 'n vrou en kind verwese met tas op bouvalle en as naby straatbord, skeef en verward waarop Hanoverstraat pryk in wit en swart... kleure van roubeklaers van 'n gestormde dorp wat kerm van onberekenbare verdriet en pyn... en krap hulle met artritushande die vullishope na hul wortels en 'n nuwe more, in kloppende pyn...

Noël-David Adams In: Optog (1990), p. 13

Erf 8887 'n Brief het ons van besitreg gestroop, die huis gesloop tot verlange en onthou. Met my grootword diep in my verstand en hart gebrand, voel ek nog die brief se haatseer en gegrief. Vandag pen ek my seer eenvoudig neer, sodat my nageslag die is wat was mag weet

Marius Titus In: Dwangherfs (1992) Hier uit: Poskaarte (1997), p. 528

70

oudorp op die Grootwerf staan drie rye huis tussendeur, leef my swartvriend kuis ons het gehad: kalkoen vir kerstyd eende vir pastei hoenders vir verjaardae galjoen en moskonfyt 'n bok wat ek kon melk bees vark korwe en 'n perd vrugte groente vir die kerkbazaar 'n ford chevrolet meisiefiets en skoene koop by RB- Bazaar toe kom die wet, verskuif al wat swart is na die Kwesi en los 'n diepe gemis na beeskop afvalreuk my vriend Ngulezi toe kom die wet, en verwyder al wat hut is hok pondok duiwe op 'n trok die dorp lê nou stil uitgeryg alles wat saak maak weggetrek wat nog oorbly vandag is kil tuistes in haar plek

Floris A. Brown In: Gloei (1994), p.10

Onafgewerk Anderkant die begraafplaas buite die sakegebied teenaan die vullishoop waar rook hemelhoog soos donderwolke trek staan ons luttige huisies wit en groen geverf Asbesdakke sonder plafon sodat mens die stortreën hoor wat soos klippe op die nokdak plets Stomp kante onafgewerk toegemesselde gate geutloos afgegee toegestopte luggate 71

opgestopte rame gekraakte sementvloer swartgerookte balke loergate in die deur geroesde skarniere vetterige handvatsels oopgebeitelde sleutegate Hierdie luigespande draad hierdie groenlose boompies hierdie mensgemaakte skeppings Hier staan die ou huisies tinte pryk van geel tot rooi bakstene versier fyn beplan sinkdakhuisies sal nooit roes dik plafon wat geluide absorbeer geute lykwit geverf Hier het ons voorheen gewoon rondgeloop hier ons erwe ons lushof ons kerk en skool hier gevry en baklei Op die stoep geslaap water geskep uit die windpompdam hier het verwoerd ons uitgegooi sonder erf sonder tuin sonder huis

P. William Abrahams In: Ons kom van ver af (1995), p. 15-16

Kruispad Oos, wes suid, noord dis waar ek tuishoort. Met die koms van die Groepsgebiede, die verwoesting van Distrik Ses, die oprichting van Khayelitsha is ontworteling vervolmaak. Op die maan het mense gewandel 72

maar nog steeds wankel my voet op aarde.

Willie Adams In: Riemvasmaak (1995), p. 41

aan Adam en Chris* in nommer 886 het ek gelees van ‘n mes gekyk na silhouette, kopieë wat my oë moeg staar, verteer en sny deur mensehart in Distrik Ses iewers loer ‘n kind, grootoog, bang net jul ken die huil van roet onbewus van die muur wat sou krummel rimpels op gesigte wat sou verdubbel teen hoë bottelskoorstene se moed iewers spuug ‘n kind soos ‘n slang die eenvoud in jul rotsvas Moslem Chris geloof glytaal warm glimlagte die eenvoud in jul wasgoedlyn, graffiti neonklere en skaterlag die eenvoud in jul opgewekte name roep, sang en kokettenet die eenvoud in jul liefde, trots koeksisterhuise waar rotte skuil in sluise, moes swig voor skrapers, hebsug en wet iewers ontwater ‘n kind teen verweer die stukkie goud het padvinder John Beukes in my hand kom lê, en ek kon skryf van jul onverteerbare heimwee na Ses mossels in ‘n fles ‘n stukkie snoek bo die see iewers hoor ek kinders sing : “as die dreuning kom stoot ons al’s om en om ... ”

Floris A. Brown In: Phoenix (1996), p. 2 *Adam Small (tekst) en Chris Jansen (foto's) publiceerden in 1973 'Oos Wes Tuis Bes Distrik Ses'

73

Lekker straat Aspliemstraat* was 'n lekker straat, as die mure maar net kon praat! Daar het die sailor boys kom call, saans gedans dat die trane rol! Die liefde't almal so enjoy, soms die master even die boy. Mamma't gemaan, van vrolikheid onthou my kind, kom olikheid. Vir ouderling en dominee is met 'n glimlag padgegee Tot so 'n simpel predikant ook om kanalla daar beland.* Dit was die wending, final call. Mamma't gesê, dis klaar gejol. So was die straat 'n lekker straat, maar alles is verby, Ou Maat!

S.V. Petersen In: Tydskrif vir Letterkunde, jg 26, no. 3 (1988), p. 26 *Aspliemstraat (Aspelingstraat), straat in District Six *Kanalla (Kanaldorp) is de oude naam voor District Six; van kenallah (samenwerken)

Williamstraat* Ek sê, my bra, ken djy nog die kaparangs en die National bioscope van Williamstraat en ken djy nog vannie pot onner die kooi wat ós innie nag moes use wan die toilet was mos innie yard en onthou djy nog vir Boeta Hassiem die falaka king vannie straat en waar is daai darkies 74

van nommer niege Williamstraat en wat het gehêppen mettie Hippy Twenties die local ghêng van ósse straat en ken djy nog vir Boeta Tat die halfblinde baas vannie vrugtestal en waar is ou Doerrie die koerantbaas vannie Kaap en ken djy nog die ghoemahare-plek en vir daai motjie mettie min hare om die draai innie ander straat en wat van St. Marks ósse skool vir slegs 'n halwe jaar? En remember djy nog daai boeldousers? Magmoed Martin In: nuwe stemme 1 (1997), p.66 *straat in District Six

Hanoverstraat* Hanoverstraat was soe famous, die hele Afrika het hom geken was mos gloe die shopping paradise vir Jood en Arab alike: bananas, vis en groceries op sale almost every day, haircuts net 'n tiekie en die bioscope 'n Van Riebeeck-sent. Toe one day kommie laws wat decide Hanoverstraat moet trek; hulle bou toe mos 'n plaza virrie babbies om in te trek, maar die babbies was toe nie vol nie wan hul customers was kla weg. Vandag complain die mense soe wan Hanoverstraat is weg: êrens lê hy begrawe in die hart van Distrik Ses en biesagheit is oek nie meer dieselle nie wan die culture van business in Distrik Ses is weg.

Magmoed Martin In: nuwe stemme 1 (1997), p.67 *Hanoverstraat was de belangrijkste straat in District Six 75

ek missie Ses* 1 dee oupa you mus cum to my paatie an i luv you an ai'm six an i luv hugging you an my scool izin there any more an naaithe is my windou-sill derrie sê hy missie piece oupa en ekke rie Ses oupa oh yes i miss you too an boetie is in djyl an boetas in the aamie his got a gun i can see the mountin bette but i doun like this new scool mammie say she dunno why ai'm sick oupa bye oupa an ai'm six xxx luv Joey xx 2 dear oupa ós het ammal saam moet oupa doodgegan kan oupa nog my venstebang onhou? dáá was my get-away na my cave oppie dak my ge-chip-te natural-hout frame ek het perfectly daa-in gefit - wat wassit nou wee oupa? 'it was mos soe 'n oriendjeragge colour sagste vlamme oupa: 'n veer oo' my lyf sóé't my liggaam ryp geraak en my colour ge-establish vir 'n kot tytsie ... ek missie Ses oupa 3 die droem trêk oep moet spinnerakkies haa hoeg innie hoek waarie dak opgesloupit man oupa annie regte kan oupa daa waa nieman kan ge-reachit-tie haai oupa moet sieke onhou (ai oupa, gan ek oek sóé oud raak) - is hai selle venstebank en hai selle strale wat vi' my van jaundice ge-save-it en anne less mentionables haai oupa kan han selfie vi' my ha-dee gevangitie ek missie sounds vannie nag oupa ma' nie vannie bulldozers ennie guns-zie ek missie Ses ek het altyd dai ryk gelaik vannie fresh pêre-mis innie early morning hours ennie milkie se flyt was ôsse alarm ek wens nou-nog ek kan sóé flyt ek mis vi' miesies Jacobs ennie hare op haa bóélip 76

en haa dogte Toetsie - ek en sy was saam óther coloured ge-reclassify (die kam was ós genarig)* Cyril Galant wat dood is se bróétsie Basil suffer nou-nog ha-oo' - ôs het daam lekke innie ronte gehatloep en baie knieë gesien, oek oupa sinne en lekke kennetsie gespeel al ommie hoepe mis moet "hatappel en hywe" innie background ma' ôs hettie meer as ôsse nieste gehatloepie wannie ou mense was strict ek missierie petrol-boms se fumes-zie ek missie Ses (vi' áálie victims van forced removals)

Loit Sôls In: My straat en anne praat-poems (1998), p. 42/3 *Wat taalgebruik betreft wijkt dit gedicht af van de andere (Kaaps)Afrikaanse gedichten. Het is Sôls eigen straat/praat Afrikaans. Het is zeer fonetisch of, zoals de auteur zelf zegt: "liees ma' lieweste hatop". *de kam was ons genadig: bij het vaststellen of iemand geclassificeerd moest worden als blanke of als kleurling werd soms een kam of potlood gebruikt. Bleef deze in het haar zitten dan had men blijkbaar krullen of kroeshaar en werd de betreffende persoon niet als blanke geclassificeerd.

die kaap is soes 'n bok en hy's gakwes moet 'n koeëltjie innie kop distrik ses... en ek siet o, ek siet al o, ek siet al baie na die swarte hanne wat die gaweertjies dra: die gaweertjies, die gaweertjies moet die stukkies loot - so lat ons hoep vir die genadeskoot-

Adam Small In: Adam Small en Jansje Wissema, District Six (2004), p. 6-7

77

Protest in de townships Highlights of de year 196O oftewel Mista K! n.a.v. die gewoonlike foto's-van-die-jaar in die koerante Hier sit die beauty queen moet 'n label om die tette soes 'n champion jersey-koei sie! sie! hoe sê djy? foei? o sekerlik sal 'n mens kan sê what a day for civilizatíon ma' boeta! sy's appealing anyway! en hier is die results van hierdie land se wette kyk na die sestag lyke hier gascatter onner die heading Sharpeville oe! dit lat 'n mens gril dit kielie hierso af by 'n man se spine maar hier, dankie Here, weer op die beauty queen se line sweet hand in hand soos characters in 'n real fairy land loep prinses Margaret die bride en mister Jones maar dan weer, onse vader, change die tones en hier is memories van Cato Manor hier lê ons eerste minaster gaskiet en hier by Coalbrook boor hulle nog deur die doloriet soes 'n ieder hier stieds om verandering woelt hier pamperlang ou Tshombe en ou Hammersjoeld en hier net langsaan daai bavoetsêkte Patrice staan Macmillan moet daai oë sy spiech en lies en dear Dame Dorothy? o sy's oek maar hie' sy’t ‘n malaaierhoed op en sy smile so tenderly en hier sit Jacquelintjie Kennedy en hier's ou Lawrence van daai stoute Lady Chatterley verder's hier Elizabeth her Royal Majesty en op haar arm sit in blue die bonny prins Andrew hier’s 'n klomp rugbyhelde, een ou Don-Clark-skop-ver en hier's ou Caryl Chessman 78

h y´ s mos vanjaar ook soéntoe deur die poison air en ag hier’s Boudewyn en Fabiola en die Republiek kom jaaaaaaaa en hierso skop 'n tiental Kongolese varke een vas aan die slaap en daar staan 'n bies in die droegte van die Noordwes-Kaap o God, wie gaan dit wies, djy of die ou grootbrag hoeveel het djy nog oor van al djou wit of het hy djou klaar finished in the bag o Here, God forbid hierso staan nog 'n ytgabrande bus maar hier, kyk hier o God, kyk daai grinnekende Rus!

Adam Small In: Kitaar my kruis (1962), p. 35

Drieluik: bieg van 'n Nat* Selfbeskikte eie lot voorvadere kindskindere God * Vure lyke brande bloed geloof hoop liefde moed * Sharpeville cato manor

79

langa nyanga saracen stengeweer panga

Adam Small In: Kitaar my kruis (1962), p. 65 *'n Nat is een lid van de Nationale Partij van J.B.M. Hertzog en later D.F. Malan.

fokkie dice pêllie.* lat die wêreld praat pêllie, los e' vas. 'n y-kei forty-seven enne hêndgrenyt* pêlli - dan's als ôlright. fok daai lekke dinge pêllie - freedom for the people for the people suffer. naai pêllie it cuts ice: oralste val ous yt ve'sters* jump va' stêrkyses...* soe, ons sil worrie pêllie. die here het gaskommel: - hier's djou splinterbom; kô lat oms march for: freedom isn't free. ve'staan djy pêllie?

Hein Willemse In: angsland (1981), p. 23 Ook in: Skryf asseblief terug (1985), p. 190 Ook in: Poskaarte (1997), p. 277

80

*Dit gedicht is een omkering van een vroeger gedicht van Adam Small 'Die Here het gaskommel' (zie pag. 14) *Y-kei forty seven staat voor AK47 *overal vallen mensen uit vensters *springen van trappen

Hulle't gesê Hulle't gesê die kinnes gaan weer demonstrate en march en klippe gooi en hulle't gesê darrie grootmense moet strike en binne-in hulle huise bly en hulle't gesê dat dié wat werk toe gaan se huise annie brand gestiek gaan wid en hulle gat gekoeël wid met klippe soes hulle innie busse sit oppie way vannie werk af en hulle't gesê ons moerie Black Power-sign wys dan sal ons deurie dromme en gebrande tyres geallow wid en hulle't gesê MAAR WIE IS HULLE! God wiet! maar hulle't gesê ons moet die woord aanpaas soe ons doen dit maar, want oe Here! ek kannie afford dat my ienagste stukkies goed onner petrilbomme gestiek wid nie!

Peter Snyders In: 'n Ordinary mens (1982), p. 5

81

And jusitce for all Laas jaar het Tommie die skool geboikot en soema die busse onder klippe gestiek ...en 'n paar geboue afgebrand. Laas maand het Tommie sy werk verloor hy trek nou unemployment-geld, doen odd djoppies om die geld te vermeerder; soes laas wiek toe kom Tommie met 'n case vole klere en jewels en klein electrical appliances hy sê 'n wit vrou het dit vir hom gegie. Môre word Tommie opgetel vir moord en attempting to do grievous bodily harm maar daai's nie so bêd nie... dis mos nie political nie.

Peter Snyders In: 'n Ordinary mens (1982), p. 9

Dankie tog, apartheid! Apartheid het van ôs 'n volk gemaak, ôsamiltesamegebring innie die great grey ghetto; eendrag maak mos mag, nie waar nie? Dankie tog, apartheid! Apartheid het ôs 'n nuusblad gegie wat niemand kan verban nie: "Strike die sestiende en siewentiende en pass the word around"; en wips gaan dit deur draad en muur, en kort vir lank wiet amil dit; dankie tog, apartheid! Apartheid het ôs laat besef dat ôs is 'n koepkrag ôs is mense met mag; ôs kan ôs ophef, ôs kan ôs handhaaf, 82

ôs is die toekoms al het ôs nie 'n past nie; dankie tog, apartheid!

Peter Snyders: In: 'n Ordinary mens (1982), p. 37

moegoes en klevas* gents ons het almal 'n mission laat ons nou ranks vassa en serious wietie die situation is real bad speek-klevas met timing van way-back* het nou lam moegoes geword ek sê gents as ons nou regtig opp-kaartjie speel sal ons nooch dat hulle altyd moegoes was ek meen om te sê dus net moegoes wat bulvang en koetoeza in die kassie gents nooch die situation wie hash en rape siezas en tannies in die kassie daai question my bra is 'n open secret even onse ou magoglings is nie safe nie ne - gents ne - maan luister die situation is real bad want die speek-klevas app onse eie bras en tiemas met bagazas, three stars en okapies ne - gents kanti wat gaan nou aan koerante wietie elke maandag die same old story 'quiet weekend in Soweto — 23 Dead' onse tannies shuttle up en down soos kissinger tussen graveyards soos 83

doornkop en crusies ons sal nie van hossies soos bara, corrie en tembisa wietie nie because ons nooch die bloed maar gents die tyd het ge-arrive om te kak en te betaal hoop jare het nou al geskop by die calendar since 1652 toe van riebeeck uitgesteek het met sy vuil baard en discovery gents ons rol al lank om die waarheid te wietie dus 'n moer se lang pad van 1652 tot 1912 en 'n distance van 1912 tot vandag my brazin en gents ons wandel en krewel nog vir die vryheid gents die situation is serious ons moet nou onse mankaap staan gents ons gaan nou speek-klevas en semels meng so dat die varke kan vreet gents die enigste klevas wat ons nooch rol vir die hele liebandla van ons mense wat in die land skotie polla gents die real Mckoy klevas rol vir vryheid gents ons almal het 'n mission laat ons ranks vassa en saam staan. Dikobe wa Mogale In: Baptism of fire (1984), p. 54/5 *moegoes en klevas: sufferds en slimmerds *speek-klevas: praatjesmakers die bij boycots voorop liepen en het hoogste woord hadden

84

Boeta Boer ln hierdie stryd teen jou, boeta Boer, laat ons geen klip onaangeroer.

P.J. Philander In: Ostrakon (1986), p. 71

Onluste Dis Dr. Boesak, alias van Honk, wat deur julle strate haaihoei uit 'n Swartlandse tronk; die vuilgoed losskeur en daarmee aangewaai kom oor drade van 'n herdoopte Windermere. Hy’s meer as Kaapse dokter* wat warrel oor die stad soos 'n noodafdeling se helikopter op soek na 'n landingsplek om die vuil verbande van julle wonde af te trek, om ontslae te raak van die oedema wat onder die gespanne vlies pols in elke behuisingskema. Mense, al is dit net vir een oogwink, maak oop julle vensters en deure, die driekamerstelsel stink!*

P.J. Philander In: Ostrakon (1986), p. 70 *Met Kaapse Dokter wordt de beruchte Zuidoostenwind bedoeld, die zo hard waaide dat mensen soms dagen binnen bleven, maar die ook al het vuil en de smog wegblies *Van 1984 tot 1994 functioneerde in Zuid-Afrika het Driekamerparlement, dat enige politieke macht gaf aan de bevolking van gekleurde en Indiase afkomst, in de hoop een wig te drijven tussen hen en het zwarte verzet

85

Koffiedrink Die govement skink ennie voters drink, straight yttie political kan. Daai, koffie is swart maarrie melk is wit bryn syker kan djy na smaak insit. Maybe kan ôs nog energy spend, om allis lekke saam te blend.

Marius F. Titus In: Aankoms uit die skemer (1988), p. 70

Ek het gepolitiek Ek het net gepolitiek, my baas. Toe ko' haal die mapuza my om te holiday innie mang onne' die General Law. Nou wiet ek nie hoe hulle my gaan charge: Misskien die Terrorism Act? Maa' die enigste terror wat ek ken is toe hulle my ko' haal dou voor dag; Miskien die Sabotage Act? Vi' crakers op nuwe jaa's aan'; Of die Internal Security Act? Wan' dis mos blêrrie secure om binne te wies, djy kry somme' 'n free ride heaven toe straight van hell; Vra die Imam. Maa' toe ko' ou Spyker van Wyk om te sê hulle charge my vi' Possession of Banned Publications. Hullahah! Kapzella! mtwan'* Al stuur die magistraat my wee' cell toe wan' ek smile so lekke'.

86

Farouk Asvat In: A celebration of flames (1987), p. 16 *Zwijg! stommerd

swart kind in jou bors swart kind brand die begeerte vurig en binne jou worstel jy met jouself 'n AK of 'n skermutseling om jou persoonlike lewe daar buite is 'n township wat brand daar buite is mense wat sterf en net 'n dun lagie van sy vel dit is wat jou lewe werd is swart kind 'n doodskoot uit die vuurwapen

Kenneth de Bruin In: Skryf, dec. 1987 Hier uit: Hein Willemse 'Die skrille sonbesies; emergent black Afrikaans poets in search of authority'. In: Trump, Martin (ed.) Rendering things visible; essays on South African literary culture (1990), p. 388

decayed foetus in the belly of the state treur nie o donker mamma oor die verlies van jou kind huil oor die verrotte fetus in die pens van die staat

Shawn Minnies In: Skryf, dec. 1987 Hier uit: Hein Willemse 'Die skrille sonbesies; emergent black Afrikaans poets in search of authority'. In: Trump, Martin (ed.) Rendering things visible; essays on South African literary culture (1990), p. 388 87

terreur terreur kom stadig aangedreun moeg van die gejag op die grens tussen krale en vlugtende vrouwens met honger kinders. terreur kom dreigend nader nader aan die protesterende township kinders, gewalg deur leuens van die stelsel. terreur neul al tergend, vretend aan die siele en klippe wek ritme. strate brand. skote knal. die township terreur. terreur glip terug na die grens. protesterende kinders is dood. terreur sal net 'n lagie verf makeer.

Kenneth de Bruin In: Skryf, dec. 1987 Hier uit: Hein Willemse 'Die skrille sonbesies; emergent black Afrikaans poets in search of authority'. In: Trump, Martin (ed.) Rendering things visible; essays on South African literary culture (1990), p. 388-389

'n psalm vir die revolusie p.w. is my herder* o alles ontbreek my hy laat my opsluit in grysgroen selle; na townships met onrus lei hy my heen hy vermink my siel hy lei my in die dooie spore van apartheid om sy mags ontwil; al gaan ek ook deur 'n kordon van polisiegeweld ek sal geen caspir vrees nie want mandela is met my sy pyn en sy straf, die verwek my hy berei die Revolusie voor vir my opstand teen die Staat; p.w. is alweer besig met 'n Nuwe Bedeling* my gemoed loop oor; net onmenslikheid en dood volg my al die dae van my lewe en ik sal in die huis van die dowe woon tot in die aanvang van die revolusie... AMANDLA!

88

Bertram Adams In: Skryf, dec. 1987 Hier uit: Hein Willemse 'Die skrille sonbesies; emergent black Afrikaans poets in search of authority'. In: Trump, Martin (ed.) Rendering things visible; essays on South African literary culture (1990), p. 390

* P.W. staat voor P.W. Botha (1916-2006); werd in 1966 Minister van Defensie, in 1978 Eerste Minister en in 1984 president van Zuid-Afrika. Aanvankelijk leek hij enige concessies te willen doen maar uiteindelijk leidde zijn regeerperiode tot duizenden politieke gevangenen, vanwie er velen gemarteld en vermoord werden. *in 1983 voerde P.W. Botha een nieuwe grondwet in die een Driekamerstelsel mogelijk maakte

in jou bors swart kind brand die begeerte vurig en binne jou worstel jy met jouself 'n AK of 'n skermutseling om jou persoonlike lewe daar buite is 'n township wat brand daar buite is mense wat sterf en net 'n dun lagie van sy vel dit is wat jou lewe werd is swart kind 'n doodskoot uit 'n vuurwapen

Kenneth de Bruin In: Skryf, Desember 1987 Hier uit: Tydskrif vir Letterkunde, jg 44, no. 2 (2007), p. 210

16 Junie Die dag toe die eerste skoot die bloutes 89

in die vroeë môre wreed skielik kruitvol vul was onherroeplik in kinders hul maagdelikheid vars — vervreemd André Boezak In: Aankoms uit die skemer (1988), p. 19

Het jy gesien? Het jy gesien? 'n klomp skool kinders is nou hier verby. Het jy gesien? ooms en anties is hoed-hou-vas verby. Het jy gesien? daas nou 'n vangwa hier verby. Het jy gesien? 'n dik span kaspirs is ook hier verby. Het jy gesien? die press is nou net hier verby. Het jy gesien? die ambulanse is ook nou verby. Het jy gesien? die lykswa, die Red Cross is verby. Maar het jy gesien, die kerk gaan duskant hier verby. André Boezak In: Aankom uit die skemer (1988), p. 22 90

A danger to the state Ek soek vi Jesus vannie township Hy't Hom hie kôm wegstiek by sy vrinne somewhere hie wannie squad soek Hom oek cause Hy sê Hy's meer lief virrie armes en worrie nie much van society nie and that’s a danger to the state. André Boezak In: Aankoms uit die skemer (1988), p. 25

Julle kamma sing* witdoeke*! vannie bloutes vannie hiemel vol teargas vannie iewige gebêgtes hoeg soes ôs afsin in jou* vannie dieptes vannie siel ôs trane makkit vol vannie vê velate vlaktes wattie joune issie hulle erwe bly hul kinners sin ôs sin hettie law gevat

André Boezak In: Aankoms uit die skemer (1988), p. 26

*Parodie op 'Die stem van Suid-Afrika', het oude volkslied van ZA: Uit die blou van onse hemel, uit die diepte van ons see, Oor ons ewige gebergtes waar de kranse antwoord gee, Deur ons ver verlate vlaktes, met die kreun van ossewa Ruis die stem van ons geliefde, van ons land Suid-Afrika .*zwarte vigilantes "beschermden" township bewoners door de opponenten van apartheid aaan te vallen. Om zich van deze laatsten te onderscheiden droegen zij een witte doek. *evenhoog als onze weerzin in jou; afsin contaminatie van afkeer en weersin

91

Guide ôs Gie vir ôs vyligyt innie nag, wannerrit wit wôd soessie dag, wannerrie neklisse ennie petril brand,* vat ôs dan safely annie hand. Guide ôs tissennie riots deer, gie First Aid virrie hart se seer. Focus ôs oë op al daai goed wattie oosaak is van allie bloed. Marius F. Titus In: Aankom uit die skemer (1988), p. 76

Guide ons Gee vir ons vylighyt in die nag, wanneer dit wit word soos die dag, wanneer die neklisse en de petril brand, vat ons dan safely aan die hand. Lei ons tussen die riots deer, gee First Aid vir die hart se seer, Fokus ons oë op al daai goed, wat die oorsaak is van al die bloed.

Marius Titus In: Genesing in vuil water (1999), p. 8

*Slaat op het systeem van lynchen dmv een halssnoer of necklace (necklis) toegepast bij zwarte personen die verdacht werden van collaboratie met het apartheidsbewind; een autoband gevuld met benzine werd om het bovenlijf van het slachtoffer geschoven en in brand gestoken

kalmte die terreur het loop lê die township het stil geword en binne die huise neem mense die dag in oënskou 92

kinders in die huis word getel môre sal ons weet wie verdwyn het

Kenneth de Bruin In: I qabane labantu (1989), p. 41

Vir die Wynberg-sewe en hul moeders* Al slinger julle traangas na my bestook my deur my kinders op te sluit tussen yskoue betonmure onderdruk my vroulikheid, menslikheid deur my te verneder deur my man weg te stuur as ’n trekarbeider my omgewing te omskep in ’n konsentrasiekamp my te dwing om moeder, vader terselfdertyd te wees onregverdige wette op my af te dwing belowe ek jou ek sal ly maar die menslikheid, vroulikheid, moederskap sal julle nie dood ons is onderworpe om deur eindelose armoede te lewe ons het dit oorleef jaar na jaar moeders, vroue, geliefdes ervaar jaar na jaar skandelike wandade op treine, busse, in fabrieke, stede in die platteland, skole, tronke julle kan die monde van my kinders wegskeur van my borste stort my melk oor die groen weivelde van ons land trap op my tone beveg my in onregverdige howe forseer ongelyke opvoeding op my kinders sodat hulle hulself uitlewer in tronke weggebêre soos misdadigers want hulle vorm deel van regverdige rebellies teen onbeskofte wette belowe ek jou ons sal ly maar die menslikheid, vroulikheid, moederskap sal julle nie dood ons kinders is soos verlore loslopende diere in die vuur van die nag julle het ons geensins verpletter nie ons middelklas is gepolitiseer julle geweldpleging, brute krag sal ons pynig maar dit sal ons nie tot stilswye dwing nie ons babas word afgemaai in die strate met klippe in hulle hande hulle word uitgebeeld as roekelose gevaarlike revolusionêre 93

hulle word opgespoor soos misdadigers hulle weet nie wat gesinslewe meer is nie belowe ek jou ons sal ly maar die menslikheid, vroulikheid, moederskap sal julle nie dood ons is nie alledaagse moeders nie

nog minder het ons alledaagse kinders voortgebring ons sal ons babas leer om te huil as hulle gepynig word weerwraak te neem as hulle afgemaai word menslik te wees na hulle soektog om vryheid, gelykheid neem was ons s’n is dis nie lank voordat ons in glorie sal koester ons kinders sterf ’n marteldood nou maar is die helde van môre belowe ek jou ons sal ly maar die menslikheid, vroulikheid, moederskap sal julle nie dood.

Sydda Essop In: I qabane labantu (1989), p. 69/70

*In Wynberg, een wijk in Kaapstad, werden 7 scholieren die deelnamen aan protestdemonstraties in 1985, opgepakt en veroordeeld tot drie jaar gevangenisstraf, ondanks hevige protesten uit de Wynberg gemeenschap

servamus et servimus (hartstog is ’n verrotting van die gebeente) salomo hulpelose kinders betoog op ’n vreedsame wyse met plakkate en wapperende baniere en anti-regering-graffiti teen skimmelmure en sing ’n onskuldige azanië-lied: teen die misbruik van selftoegekende mag teen dekadente stelsels teen selfmoord in detensie teen sabotasie van die gewete polisie bespied: sirenes loei onrustig lippe gloei bitsig casspirs 94

en niesmasjiene en polisievangwaens en buffels en hulle is hier om ons te dien. bang kinders demonstreer op ’n naïewe wyse met groot stemme en strompelende voete bid ’n hartstogtelike afrika-gebed teen gekamoefleerde veranderinge teen drogbeelde van sosiale strukture teen diensplig vir ’n land wat nie joue is nie polisie ontbied: stemme kreet angstig megafone kwyl listig ’n aanval sonder geweld met swiepende sambokke en skoppende stewels en moerende vuiste en kolwe van gewere en rubberkoeëls en dood en hulle is hier om ons te beskerm teen wát?

Shawn Minnies In: I qabane labantu (1989), p. 122-123

die stormtroepe is in die strate die digters het hulle metafore begrawe die predikers is verbanne profete die jong seuns is gekerkerdes die jong meisies is verkrag die stormtroepe is in die strate die vroue was skottelgoed met hulle trane die ou vrouens se breipenne is gebreekte spiese doe mans breek wynkannetjies teen pantsers die ou manne vergeet hulle voorstoepkoerante die stormtroepe regeer die strate hulle rugbybal seuns van pantserkar tot pantserkar die strate is nie leeg nie die stormtroepe regeer die strate die skrywers sterf in die buiteland 95

die predikers roep vergeefs hulle gode die ontmaagdes laai donderweer in hulle lope die stormtroepe is in die strate die seuns dra spiese die stormtroepe is ontman in die strate die meisies dra spiese die stormtroepe is gekerker die kinders is in die strate

Hein Willemse In: I qabane labantu (1989), p. 162 Ook in: Poskaarte (1997), p. 475

in the house (na Hein Willemse: die stormtroepe is in die strate) die americans is in die strate* die digters is rokende rappers die pastore is paniekbevange profete die jong seuns dra oorbelle die jong meisies dra swangerswaar aan die lewe die hard livings is in die strate die vroue verdien buite-egtelik dollars in seepunt & aan die waterfront die ou vroue byt hul naels tot in die lewe af & wag op pensioene die manne tou teen geslote hekke vir werk die ou manne is vergete bagasie op stasies sonder spore die clever kids regeer die strate* hulle bmw seuns Xstaties van rave na rave die strate is leeg die west coast boys regeer die strate* die skrywers is beroemd in die buiteland die predikers word oordonder deur tupac shakur & puff daddy* die maagde dra mandrax in hulle lope die lyke blom roosrooi onder wit lakens op die sypaadjies die 28's is in die strate* die seuns dra caterpillars die clever kids stamp & stoot nog clever kids die lewe in die meisies dra designer jeans die bendes is bevry daar is geen kinders in die strate Clinton Du Plessis In: Nuwe verset (2000), p. 35 96

Ook in: Honderd Dichters 1 (2000), p. 76 Ook in: 5 Poetry (2001), p. 12 *americans, west coast boys en clever kid& zijn namen van bendes *Tupac Shakur en Puff Daddy zijn Amerikaanse rappers *28's is naam van een bende die ontstaan is in de gevangenis

Die dans van ons comrades O, die dans van ons comrades, aktiviste ruk op na die plek waar vlae die ruimtes verkleur en gebalde vuiste die lug skeur. Wyd sper hulle die monde en sprei die woorde: 'Viva Cosatu, Viva Cosatu'. * Pamflette nooi almal na die dans want die stryd is wyd en die mannekrag verspreid. Maar die gees is hoog by die dans van ons comrades.

Willie Adams In: Optog (1990), p. 22

*COSATU (Congress of South African Trade Unions) is een federatie van vakbonden, die nauw verbonden was met het ANC en de Zuid-Afrikaanse Communistische Partij

Leë kolle (Uitenhage en Langa) vaal strepe, dis al voorheen was daar lewe nog lank voordat vuurpeletons swart lewens gevat het in Langa vaal strepe, dis al voorheen was daar lewe nog lank voordat caspirs in die vroeë oggend sinkplate uitmekaar gepluk het en vrouens en kinders in die angs moes vlug na nêrens daar was voorheen lewe in Langa toe kom die dood op die caspirs en vlek die sinkdorp oop

97

nou is dit 'n devasterende herinnering die waarschuwing van nog een Langabrutaliteit leë kolle, dis maar al en bemindes wat mekaar steeds soek

Kenneth de Bruin In: Optog (1990), p. 42

Ongemerkte grafte uit liefde vir die mens het hulle hulself geoffer tot diens van 'n verstote gemeenskap tot die bevordering van verstandhouding het hulle gewerk en toe kom die system en label hulle comrades gelist en onder surveilance geplaas* the eyes of liberty is watchy hulle probeer om sin aan hulself te gee uit liefde het hul voortgegaan met die stryd en teen 'n verlate pad v e r d w y n die comrades in ongemerkte grafte geliefdes soek en soek en soek verniet spyt vir die emergency wat exist

Kenneth de Bruin In: Optog (1990), p. 43 *gelist betekent op 'n lijst gezet; iemand die listed was was 'gevaarlijk' en kreeg te maken met allerlei zeer strenge maatregelen, zoals huisarrest of verbanning en mocht niet geciteerd worden

In die graveyard Jy het die hoogste tol betaal jou lewe en die spore lê diep en swaar op my jou hopie grond met kruid en blom is ek. 98

Wag vir my, my liefste kind ek kom.

Isak Fillis In: Optog (1990), p. 50

Jeug (Vir Inge en Liesel) Jy is die toonbeeld van onskuld. Die lentebloeisels rus op jou wange en die sterretjies vonkel helder in jou oë. Soos 'n onervare wildsbokkie arabesque jy die werf vol daar buite. Jy sing 'n kinderlied van skoenlappers en helderkleurige blomme. Maar dan kyk ek deur jou, dwarsdeur na die toekoms en sien hoe caspirs, kneupels, houtsoldate, traangas, rubberkoeëls en donshael jou toekoms bedonner en ek vrees vir jou en elke kind wat daglig nog moet sien.

Beverley Jansen In: Optog (1990), p. 73

Roselientjie van Kakamas Op Kakamas lê klein Roselientjie soos 'n lente bloeiseltjie afgepluk, stukkend gedruk en platgetrap deur 'n reus met 'n ysterswaard en 'n haelgeweer. Storietjies, versies en liedjies sal sy nooit weer hoor. Want hier tussen vaalklip stowwerige strate, sielvernietigende armoede en witmenshaat is die bloeiseltjie vroegtydig vermorsel. 99

Maar Roselientjie, ons belowe ons sal nooit jou bloed helder en rooi van die strate van ons geheue afvee nie. Ons sal woorde skryf, liedere sing en mure afbreek op pad na vryheid en menswees. (Roselyn Cloete is deur polisie doodgeskiet op Kakamas in Feb.'88) Beverley Jansen In: Optog (1990), p. 76 Ook in: Poskaarte (1997), p. 490

Hoërskooldogter 1980 (vir Nicky) Jy's jonk en mooi gister was jy nog iemand se nooi. Gister het jy nog gelag aan niks gedink behalwe vandag. En toe versmoor hulle jou, skei jou van skoolbank en vriend. Jy praat nooit meer... behalwe van wette wat jou siel vasketting. Jy's klaar gelag klaar gevry dink net aan onreg wat soos 'n mes deur jou sny. Jy sing nooit meer... behalwe liedere van treur soos 'n nagvoël in vlug. 100

Jou oë vertel van pyn en verdriet. Ek wonder of jy ooit weer sal sing, lag of vry?

Beverley Jansen In: Optog (1990), p. 77/78

Assepoestertjie van Afrika O my Aspoestertjie, kaia van ons afrika: ek sien die road blocks / kwylende polisiemanne / buffels ek ruik die tyres / teargas / bloed ek voel die karwats / R-1 koeël / dood O my aspoestertjie met die moedelose voete: el voel jou afrika-gladde wange teen die skewe hange van jou noodgeteisterde hart klop ek merk die bitter blink oë ek smeek ek bid: Vir al die brose kinders van afrika vir al die bloed van jul klere vir al die bloed aan wit hande (WIE HET DIE EERSTE SKOOT GEVUUR?) O my lieflike kaffertjie kom kom met ’n wond in jou hart klim huppel-huppel op my skamel woorde sodat ek jou kan abba verby al die wit wolve en kleefmyne van suid-Afrika

Shawn Minnies In: Optog (1990), p. 116

101

'n Treurlied (paradise changes into pain and confusion – michael franks) kom herwaarts kinders van upington met ore wydgesper oor vlaktes met sy droë vratte versamel in die strate van die dorp trek op uit blikkes en louisvaledorp uit rosedale en straussburg uit paballelo en extension en rooiblok naby die dorp wag nie vir 'n slagding ook nie vir 'n sak meel of 'n papkan nie snel luidrugtig in die helder dag met stemme uit jul bang monde wat amandla kreet want 'n blote kind is vandag vermoor 'n seun is ons ontneem en het gesterwe 'n seun wat die rooi upingtonse aarde langs pantsula het 'n seun wat die oranje se water in sy hande opgevang het 'n seun wat nie in sy moeder se skoot gehuil het o kom herwaarts kinders van upington juigend en rebels (sonder om gat te vang) toyi-toyi met klippe en stokke en vuiste en skop-teen-kar in die strate van die dorp bevry ons teen die mag in die strate van die dorp bevry ons teen die mag van die boer* wat die ritme van ons lewens ewig versteur... Shaw Minnies Optog (1990). p. 123 *Op 13 November 1985 was Upington, in de Noord Kaap aan de Oranje rivier, het toneel van een demonstratieve bijeenkomst tegen de hoge huren. Bij de ongeregeldheden die uitbraken toen de politie met traangas probeerde de menigte te verdrijven kwam een zwarte politie agent om. Voor zijn dood werden 26 personen verantwoordelijk gesteld, van wie 14 de doodstraf kregen. Uiteindelijk werd iedereen vrijgelaten. *boer: hier scheldwoord voor alle Afrikaanssprekende witten

102

Êrens in Soweto Ek loop deur verwoeste stede waar die eggo's verskrik opklink, Siele gruwelik vermink sonder rede. Ons land van sonskyn en vreugde deurdrenk met bitterheid en pyn, deur dwaasheid menig siek opgeëis, nog net die wind wat in die bouvalle opruis, verlate lê rolbosse,* bouvalle verskyn soos kolosse, meteens ontplof 'n petrolbom in die nagwind, knaend huil 'n swartkind...

Esmeralda Andreana Petersen In: Optog (1990), p. 127 *gewas dat na de bloeiperiode door de wind wordt voortgerold zodat de zaden zich kunnen verspreiden

blits besoek politiekery het ons land, so ook ons skool HB besoek* in die kombuis personeelkamer siekeboeg en adminblok het kinders kom skuiling soek, verskriktes in 'n hok toe dit stil word, was daar oral spore plassies bloed politiekery het HB met gille dreunsang traangas gevlek sakdoek skottels water moes help teen 'n oog wat traan 'n kettie en klip sou moeilikheid na die voorhek baan die ystervuis was vinnig kil, al ons heinings platgetrek 'n warrelrookwind skote en sweet blits deur ons HB vlei ruite gaap traanrook, leerlinge borrel by deur venster uit dapperes veg voort; donshael of rubber sal hul nie stuit met stille oortuiging, eendag vorentoe, sal ons jul wel kry voor my geestesoog sien ek dit weer, die neusbeen en ruit waar karwats asbespaneel bloedverf soos deur 'n koffietuit

Floris A. Brown In: Gloei (1994), p. 32 *HB – Hoërskool Breërivier in Worcester 103

Viva Dis toitrein, gebalde vuis* Sies, voertsek jou luis Spanning in elk straat Van soggens tot saans laat Woede kook in elk kombuis

Floris A. Brown In: Phoenix (1996), p. 33

*toitrein: hier een groep mensen die zich al toyi-toyend door de straten beweegt

Gevoelens van 'n bedroefde moeder wie se kind in Athlone doodgeskiet is Gekruisig is my gevoel met spykers vasgeslaan en gekroon met dorings. 'n Houtkruis is my troon. Die water is asyn. Die eensaamheid 'n leë grot, oopgeskiet deur 'n kleefmyn. Klipskerwe deurboor hul swart harte waar hulle in seepkiste skuil op 'n sleepwa wat oor 'n afgrond verdwyn.

Willie Adams In: Riemvasmaak (1995), p. 45

Wat gaan ons doen? Meer as driehonderd jaar het verloop, nog gaan hulle met beterweterige idees te koop. Kêrels, dis nou of nooit! Ons moet ophou met praat as ons ooit iets wil bekom en ophou skuil agter woorde maar in ruil daarvoor ons losmaak 104

van Oupa se voetspore en ons saak met dade bepleit. Wie anders gee om vir die "hotnotsmeid"* se kind, dan hy homself? Diamant en goud het ons gedelf. Niks het ons gekry maar alles gedoen. Nou praat die mense van versoen, maar ek sê: "My geduld is op. Te lank het ons die wreedhede opgekrop. Tog laat dit die haat opvlam. So kêrels, ek wonder waarom ons nog talm".

Willie Adams In: Riemvasmaak (1995), p. 52. *hotnotsmeid is denigrerende term voor gekleurde (jonge) vrouw

Aan 'n kind (Vir Patrick Muller: doodgeskiet deur onluste-polisie, 06/09/89) Jy was een van hulle wat kliphardgroot en doodgebore deur die townships loop, wat gebalde vuis amandla en met klippe en drome stry teen 'n land wat sy kinders soos 'n slet weggooi, die lewe uit 'n harspan ruk: snellers uit casspirs wat bloed en trane deur strate skater. Maar ek sien jou bloed uit 'n klip tap en jou heel uit die son kruip en jou oë is vlerke en jou huid is heel en jou hande eet die grond van afrika. Ek sien jou, o miskende mens, vry en ewig oor die aarde loop ...

Vernie Plaatjies In: nuwe Stemme 1 (1997), p.72

105

Restoration 2000 Manenberg Y2K in 'n markiestent steek kinders in gebed hul hande na die teachers uit na hulle oor 'n landskap van scars en pyn oor bendes en shebeens en taxi queens oor violence en stress en werklose gesinne oor die grond en die aarde en die dark spots van die lewe en die curse van poverty die prediker is duidelik, is cool trek verbande tussen Daniël in leeukuil en 'n lewensgeskiedenis in 'n dodesel bely in 'n taal wat sambela oor gangster en 'n ou te wees oor nommers en mang en bloed optel oor krone en tjappies en full force nwatas oor God en die engele en die dood se kake oor verlossing en bekering en die joy van trane :plaas boodskap verder in konteks oor 'n generation into drugs en gansterism. oor die lewe van meisies op 'n yard wat hul krone sont-op skiet: oor dagga, jol, cocaine en e's, en levy's, nikes en copy cats :kap al aan met die gedagte in metafore van honger en dors oor gunskiet en messtiek en binnetoe bloei en mense wat in pyn en trane gaan slaap, oor kinders wat na lig in donker huise soek, en hulle ouers meer as boontjiekerrie moet lief :in 'n markiestent rave kinders op Shackles die barre lewe van die townships uit verby 'n verlore generasie se hulpeloosheid verby 'n rigtinglose begriploosheid verby die gramadoelas van die hel en die grond en die aarde vol third world trane.

Vernie Plaatjies In: nuwe stemme 3 (2005), p. 119/20

106

Verzet en geweld nota met die vuur en die hel vir Mapetla Mohapi* folter die ligaam knoop die pen van die verstrikte jongman op die valspapier en hang hom aan die tralies folter sy ligaam folter sy hand folter dra die gebuigde lyk oor die seemuur maak bekend aan die wêreldpers dat verskrikte heer sy lewe nutteloos bevind het en kragtens die wet van oorlewing vir politieke gevangenes moes sterf

Hein Willemse In: angsland (1981), p. 11; Ook in: Skryf asseblief terug (1985), p. 188 *Mapetla Mohapi was een politieke gevangene die zelfmoord zou hebben gepleegd in een Zuid-Afrikaanse gevangenis. Hij zou zelfs een afscheidsboodschap (nota) hebben geschreven aan de bevelvoerende officier

pantserkarre breek skanse van verset iewers van 'n toring vlieg iemand 107

dit vrek teen pantservoerings iemand vrek iewers in 'n oorlog 'n vlieg sterf tussen bajonette en kleingeweervuur by die aankoms van die rooioogsoldate val 'n jongman/jongvrou hy/sy vrek tussen skene warmkruitkoeëls bars deur die huise pantserkarre vreet blomme en sinkplate

Hein Willemse In: angsland (1981), p. 131

robbeneiland my kruis my huis* oggend kaapstad hawe prentjie handboei voetboei kettings tussen ketting en ketting ons heiningstutte die yster van gevangenisskap klingel aan die voorbokke stom see bibber van glans 'n ferrie wag knikkend op sy tien terroriste ons lag

108

vir ystervertoon die doodsweetbang van hulle hart op die kaai lag die swart werkers met ons diekant daaikant waterskeiding tussen hel groter hel wat maak dit saak want wie ken nie vir robbeneiland en sy ywerige meesters die angstige groen helikopter op ons kop toe sak ons kettingrig aas in die onderdek van die boot en die werkers groet ons nie patryspoort o patryspoort sê vir tafelberg ons sê hallo en koebaai eiland jy staan midderdag al reeds met 'n nat vangtou om jou nek jou tong swel op uit die see 'n boggel jy sterf

Frank Anthony In: Staffrider, vol. 5 (1982), no. 2, p. 42/47 109

Ook in: Robbeneiland my kruis my huis (1983), p. 21 Ook in: SA poëzie / SA poetry (1988), p. 721-22 Ook in: Poskaarte (1997), p. 300 *Slechts het begin van een veel langer gedicht; volledige weergegave in de eerste twee publikaties.

Die trappies Van honger, honger, van honger is hy dood. Honger vir lewe. Honger vir vryheid. Honger vir menslikheid. Somtyds is hy té honger om van trappies af te loop by John Vorster Square* en vlieg dan deur die venster om vol dood by 'n treurende gesin tuis te kom. Van honger, honger, van honger gaan almal dood. 'n Man word omsingel deur 'n bende die bende is honger vir bloed, vir siel en lewe. 'n Bende wat leiers op hul kop laat staan op seperige vloer. 'n Bende wat leiers laat afseil op verdiepings sonder trappies, deur vensters.

Leonard Koza

In: Skryf asseblief terug (1985), p. 120 Ook in: Poskaarte(1997), p. 368

*John Vorster Square is de naam van de gevangenis aan het gelijknamige plein in Johannesburg waar politieke gevangenen "ondervraagd" werden en regelmatig "door het raam vielen of uitgleden over een stukje zeep". Van acht politieke gevangenen is bekend dat zij hier de dood vonden.

110

Watch me closely Ek sê, pale face vannie suburbs met djou parlemint jacket soes 'n watse pou,* Ek wil djou nie insult nie Ma al wat ek vi djou wil sê is: Watch my closely . . . Djy wat my nou so oppress En 'n stuk droë brood indja* as ek kla gejob'it. Ek wil djou nie dreig ma al wat ek vi djou wil sê is: Watch my closely . . . Djulle wat so priek innie chappels van: 'Love your neighbour as you love yourself' dis djulle wat my so torture innie jails al wat ek vi djou sê is: Watch my closely

M.C. Mackier In: Aankoms uit die skemer (1988), p. 88 *watse pouw: pauw die met zijn veren pronkt *indja van injaag; hier: in je mond stopt total onslaught my verse is voortaan konsekwent burgerlyk ongehoorsaam radikaal baldadig township-bedonderd as ek tune: marx se moer/viva comrade p.w/mandela's 'n moffie ek brandsteek al die baniere wat sê: build a botha future.

Clinton V. du Plessis In: Curriculum Vitae (1988), p. 15 *Total Onslaught is de naam van de politieke strategie uit de jaren tachtig, waarbij omringende landen gedestabiliseerd werden om te voorkomen dat ze steun verleenden aan het ANC. 111

Gebed van 'n squatter Elke aand langs die vuurtjie in die skemering sing ons 'n lied van herinnering. Ons oë swem in die glans van die vuurtjie. Ons vingers klem om mekaar in verwringing. Dan bid ons saam met samengeperste lippe dat die Total Onslaught? en die Kaapse reëns nooit weer saam-saam moet kom nie.

Willie Adams In: Riemvasmaak (1995), p. 40

nou in die strate gil mense bal hul vuiste in die lug en stemme uit die donker word nou hoorbaar in die lig en mense luister met een oor maar antwoord nie mense brand nou geboue en strate klippe en stokke word wapens nou word township-woede met militêre desperaatheid afgeweer en teen my agterdeur veg boetie van die border* met sy R4 teen die kinders*

Kenneth de Bruin In: I qabane labantu (1989), p. 39 *In de jaren '80 woedde een geheime grensoorlog (bosoorlog) in het noorden van Namibië en zuiden van Angola. Doel was een einde te maken aan de vermeende steun van 'communistisch' Angola aan ANC activisten en infiltranten. *R4 is een Zuid-Afrikaans aanvalsgeweer 112

stemme in die nag ideale lê onder puin begrawe enkele stemme kreun nog deur die nag opslagkoeëls het kinders vermink in township-terreur waar soldate met karwatse angs onder kinders en vroue saai stemme in die nag soek nou waar die kinders onder puin begrawe lê

Kenneth de Bruin In: I qabane labantu (1989), p. 40

Dagboek van ’n politieke aggressor Liewe Dagboek, vergun my om aan jou te verduidelik jou ontstaan jy is geskep deels op toiletpapier, op my broek en op die kakie-laken wat my moes bewaar teen die winterkou. Dag Een – Môre is my verjaarsdag en ek voel so bly en opgewek. Wat moes my geboorteskenker nie deurmaak? – Môre net koek, tee en jenewer! Dag Twee – Vyf gewigtige kloppe op die geverfde deur vel my lompe liggaam, met moeë oë, neer op die sementvloer. Staalvingers omsluit my arms en ’n bose stem sê: Jy word opgesluit. Dag Drie Dis my tweede dag hier tussen dié vier bleek mure waar iemand telkemale soos ’n dier op my afstorm om die ongekende waarheid by my uit te wurg, maar my lippe vou nie wyd. Dag Vier – Kry nou eers gedagte ek was twee dae gelede dertig jaar oud – die dag van koek, tee en jenewer. My voedsel is brood en ’n stukkie hoenderlewer, my oë is dik, my lippe gesplete 113

Dag Vyf In die groot slap kar daarbuite spieël my arms soos die buite van ’n Sondagvangs Houtbaaisnoek en word aan my gesê: Jou prokureur is nog soek. Dag Ses Gisternag was koud, lank en bitter. Muskiete, luise en ondervraers het my laat sidder oor hul belustigheid vir bloed. In my is die gedagte van ’n oorwinning…soet. Dag Seven – Buite het die dag vinnig verflou, maar hier binne het hul nie opgehou om my woorde in twyfel te trek en slaan my dan op enige plek. Dag Acht – My prokureur het my kom besoek. Volgens feite in sy boek het ek geen hoop om gou by hierdie deur uit te loop.

Melville P. Lawrence In: I qabane labantu (1989), p. 116-117

Herfsoptog na die Parlement Hulle het eers gebid en nou march hul in gelid na die Parlement, met niks behalwe hul bitter verset. Boesak en Tutu march* alewig nes my toomlose woorde – woorde wat slagspreuke uitgalm: "Release all detainees! Pantsi apartheid!"* My simpel woorde hou gedurig protesplakkate op en marsjeer militant met gebalde vuise, ordeloos uit my versreëls, en onbeheersd af in die strate van haat en onreg.

114

Totdat-die-tande-toe bewapende polisiemanne beveel met gewere wat wil blaf: "Houd-den-bek, of vreet donshael en koeëls met tamatiesous en pyn as nagereg!"

Noël-David Adams In: Optog (1990), p. 18

*Kerkelijke leiders als Allan Boesak en Desmond Tutu liepen voorop in protestmarsen die eind 80er jaren regelmatig werden gehouden. *Pantsi apartheid: Weg met apartheid

Wraakgedagte O, die wraakgedagte my hoop is dood met 'n halssnoer om die nek. Die reuk van petrol, rubber en verkoolde liggame hang verstik-dik in my gedagtes. Die verdrukker weet daar niks nie van. Gedagtes van wraak ruk my liggaam asof donshael dit deurboor. En die pyn laat my wese skreeu: 'Rewolusie, rewolusie' want verspeelde kanse onsier die gebied soos klippe en skerwe na 'n opstand. My hart is oorgehaal soos 'n handgranaat wat dreig om te ontplof om verwoesting te saai sodat verdrukkers kan sien watter afgod hulle dien. O, die wraakgedagte my hoop is dood met 'n halssnoer om die nek.* Die reuk van petrol, rubber en verkoolde liggame hang verstik-dik in my gedagtes. Die verdrukker weet daar niks nie van.

Willie Adams

115

In: Optog (1990), p. 21 *Slaat op het systeem van lynchen dmv een halssnoer (necklace), toegepast bij zwarte personen die verdacht werden van collaboratie met het apartheidsbewind; een autoband gevuld met benzine werd om het bovenlijf van het slachtoffer geschoven en in brand gestoken.

Vir ons in Ocean View Daar buite sterf my kind, my broer, sy vrou. En ek sit hier rustig voor die vuur van ongeregtigheid. Daar buite woed die gevegte, loop die bloed, lê die liggame. En hier skryf ek 'n boek van pyn in 'n bouvallige ou klaskamer. O God, gee my die krag om my hand te lig en die swaar gordyne voor my verblinde oë te verskeur sodat ek my broer, sy vrou my kind kan help om die monster van verdrukking met vasberadenheid te verslind.

Beverley Jansen In: Optog (1990), p. 72

Die guerilla hoe troos 'n mens 'n ma wat haar deure sluit luike grendel hortjies toetrek binne wegkruip mense vrees wat voerings uitkeer met kykers graaf hoe diep sy skeur soos twee rotslae dinamiet ruik en 'n donga laat? hoe verduidelik mens 'n ma na wie die dood omkantel 'n vryheidsvegterseun en oor en oor moes hoor 116

geen toesprake, vlae of stoet geen massahuldeblyk of groet geen strydgesang net bome takke bosse wat êrens noord mag halfstok hang hoe sterk mens so 'n ma?

Patrick Petersen In: Vergenoeg (1993), p. 3

Casspir My seun, hier is die sleutel van jou eerste ryding, so na 'n man se hart. Onthou, vir dié kar moet jy styl hê: rystyl, skietstyl, bosstyl; nie om nie, déúr, nie deur nie, óór lyding ..

Kirby van der Merwe In: nuwe stemme 1 (1997), p. 141

Songs & shadows from the past uit die blou van onse hemel solwandle ngudle, suicide by hanging uit die diepte van ons see bellington mampe, cause of death not disclosed oor ons ver verlate vlaktes james tyita, suicide by hanging waar die kranse antwoord gee suliman salojee; jumped from 7th floor window ruis die stem van ons geliefde ngeni gaga, natural causes 117

van ons land, suid afrika pongoloshe hoye, natural causes ons sal antwoord op jou roepstem james hamakwayo, suicide by hanging ons sal offer wat jy vra hangula shonyeka, suicide ons sal lewe leong pin, suicide by hanging ons sal sterwe ah yan, suicide by hanging ons vir jou alpheus maliba, suicide by hanging ons sal lewe ons sal sterwe alfred makaleng, cause of death not disclosed ons sal lewe ons sal sterwe repeat chorus to fade...

Clinton du Plessis In: Clinton V. du Plessis e.a., 5Poetry (2001), p. 32 *parodie op Die Stem, het oude volkslied van Zuid-Afrika (zie ook p. 140)

nagedagtenis aan Katryn en Jenny, op 28/6/84, maar ook vir Fritz en Marius*

julle sal blomme in kardoessakke stuur, julle sal blomme met briewe stuur. julle sal weet : blomme is vry en verraderlik mooi; julle sal weet: bewonderaars is gesigloos; julle sal weet: blomme is verruklik en handgranaatrooi, julle sal weet: blomme is snellers; julle sal weet: blomme is vuurpeletons; julle sal weet: bewonderaars is gesigloos. 118

julle sal weet: dié kus is beangs en desperaat. Hein Willemse In: skryf asseblief terug (1985), p. 193 Ook in: I qabane labantu (1989), p. 164 *Jenny (Jeanette) Schoon kwam, samen met haar dochtertje Katryn, in 1984 om bij een aanslag met een bompakket in hun huis in Lubango, Angola. Zij was, samen met haar man Marius, actief in de ANC. Uit angst voor de Zuid-Afrikaanse veiligheidspolitie hadden zij zich in Angola gevestigd.

Jeanette Schoon In Angola waar jy vry is en Afrika sonne voed vir jou oë, In 'n tuin vol bloed en bene waar rose welig groei na bo, Waar 'n blomtuin helder kleure rooi groen swart ritsel in die wind, Waar jy 'n vriend se hand kan vashou reeds toe die swarthand wink. O boumeester Azania sing jou lof. Uit stof van kalk sement klei,* Waarin jy jou so dikwels verloor verrys 'n tempelhof. Werkers wy, Jou bouwerk kameraad aan we shall overcome. Want hier staan ons met baie werk en drang. In Maputo erf Ruth First 'n oëlose dood in haar skoot.* En in Maseru loop Phyllis Naidoo vry van haar hopie as.* In 'n wolk tussen bloedgetuies hoor ek jou tydloos handeklap Soos van ouds. Hou moed! black is power! voltooi die wedloop! Maar as die stryd so kwaai word my siel selfs bloei 'n vraagteken, Klim ek op 'n wolk seile styf gespan en Roei ek my gees se spane na jou toe by die son. Want daar's geen plek vir rou nie, kortom 'n uitroepteken.

Patrick Petersen In: Aankoms uit die skemer (1988), p. 62 *Azania was een alternatief voor de koloniale naam Zuid-Afrika in de jaren ´80 bij opponenten van het blanke minderheidsbewind; echter niet bij het ANC. *Ruth First (1925-1982) was wetenschapper en activist in de apartheidsstrijd, geboren in Johannesburg. Zij kwam om het leven door een bombrief in haar huis in Maputo, waar ze in ballingschap leefde. *Phyllis Naidoo, geboren in 1928 in Natal, was lid werd van de Natal Indian Congress en de ZA Communistische Partij. In ballingschap in Lesotho ontving ze een bompakje dat haar ernstig verwondde.

119

(vir Helen Joseph)* 'n Sneewitkop wat swart gehaarnaald haar bolla dra toring oor gatstamp plooi teen en sukkeldae hoor sy's nie van hier rond nie die dat sy in haar benoude blok, geen kleinkoppies kry nie. Die gattas het haar vir jare lank gegôba, vir jare lank was sy safe in die huis gewees. 'n Eersteling om in haar koesta as ouma 'n pionier wat spiëlvas staan, te wees. Rookstokdraers het harde dae hierdie ma gegee,* tog het sy nie gat gevat of in die stryd gaan daak. Maar altoos weer het sy, hoentoe deurgegee'n lange te slaan Azania toe sêend ons steek ook uit.*

Patrick J. Petersen In: Aankoms uit die skemer (1988), p. 59 *Helen Joseph geboren in 1905 in Engeland, ging op 31-jarige leeftijd naar Zuid-Afrika. Zij werd lid van het Congres van Democraten, de blanke tak van het ANC en was actief in de Federatie van Zuid-Afrikaanse vrouwen. Ze stierf in 1992. *rookstokdraes staat voor traangasdragers; slaat op het gebruik van traangas tijdens demonstraties en begrafenissen door politie of het leger *een lange te slaan is een lange weg te gaan

(ter nagedagtenis aan Ma Lilian Ngoyi) * O stroomop geliefde ma, verhoed my nie om uit te vra om deur blinde vensters uit te kyk. Lat my geloof diep en donker jóú deurboorde siel aanskou die snykant van die mes vashou. O swoele oortuigde kameraad, diep vore loop jou sielsgelaat sonder beweging spiere van jou strak gesig as jong vroue met gebalde stemme sing: A LUTA CONTINUA. O laat hul onverskrokke verder gaan, tot almal eendag sal verstaan: YOU HAVE MET A WOMAN YOU H AVE STRUCK A ROCK.

Patrick Petersen 120

In: Aankoms uit die skemer (1988), p. 61 *Lilian Ngoyi (1911-1980) was president van de ANC Vrouwenliga en de Zuid-Afrikaanse Federatie van Vrouwen. Zij was één van de organisatoren (met Albertina Sisulu) van een grote demonstratie voor en door vrouwen in 1956, onder het motto "You have struck a woman, you have struck a rock".

(vir Albertina Sisulu)* Toe jy die lamp helder oordag aansteek die land van hoek tot kant uitbesem van dag na nag, beurtelings uitbrand en uitsweet vir die nageslag, het jou pit 'n nuwe lig besing. Ook het jy dikwels eensaam gaan bad en jaar na jaar in jou koesta het jy kap zip. Soms oor huis en haard jou gedagtes kazat, kaantie wag jy, soos altyd in Orlando, daar vir dit. Hoop weerhou jou om gesig te koop*, selfs ontong het jy pal oopgestoot. Omkom van die bom ryp die tamatie op jou najaartong 'n seën, vir al die pad se wietie. Patrick J. Petersen In: Aankoms uit die skemer (1988), p. 63 *Albertina Sisulu werd geboren in 1918 in de Transkei. Zij was actief in de ANC vrouwenliga en nauw betrokken bij de oprichting van de Federatie van Zuid-Afrikaanse vrouwen die zich o.a. verzette zich tegen de slechte kwaliteit van het Bantu onderwijs in 1956 en een jaar later tegen de introductie van passen voor vrouwen. Later was zij president van het United Democratic Front (UDF). *om gesig te koop: om iets te doen om in het gevlei te komen

by die dood van chris h.* 'n hart vol ruimte vir verandering klop stil soos die mond wat mayibuye i’Afrika wou uitroep* in die hoogbloei van apartwees nou slurp die moeder-kontinent jou bloed op tot oorversadiging

121

mag dit wees dat dit die boom van vryheid sal voed opdat haar takke vir ons koelte bring Eugéne Beukes In: Metafore van herlewing (2002), p. 16 *Chris Hani, die actief was in de ZA Communistische Partij en Umkhonto we Siswe (de gewapende afdeling van het ANC), werd in 1993 doodgeschoten. Hij was op dat moment een zeer populaire ANC leider en beoogd opvolger van Nelson Mandela. Zijn dood was een poging uit de rechts conservatieve hoek om de onderhandelingen die moesten leiden tot het einde van de apartheid, te ondermijnen. *Mayibuye i'Afrika: Kom terug, Afrika; een veel gebruikte strijdkreet bij bijeenkomsten en demonstraties

122

Mandela en het nieuwe Zuid-Afrika DIE dag toe KAAPSTAD SUID-AFRIKA gesien het op woensdag 13 september neëntien nege en tagtig* het hulle gekom uit all oorde alle soorte wit en bruin en swart van alle kleure en alle geure die dag was stil en die middag soel uit die townships en constantia uit bishop court en langa sea point en surrey het hulle gekom 'n mengelmoes van alle kleure na adderleystraat* aan die voet van ou tafelberg wat die witman sien kom het en nou fier en trots en byna asemloos wag met diep donker klowe in 'n fyn sy van dou en mis en die ragfyn spoor van die kabelkar* wat snaarstyf daal en deel word van die hede ver benede in adderleystraat en die kaap het stilgestaan stil gaan staan en gekyk, gewonder en gehoop en toe saamgeloop op die nuwe pad met geen plek vir haat en hulle het saamgeloop en gevolg vir boesak en tutu wat die pad gewys het en voor geloop het vir die jeugdiges wat 123

toyi-toyi singend op die polsende kloppende ritme van afrika in die heilige hitte die teervlak laat klap het en 'n swerm duiwe statig laat styg het - snaaks, nêrens was daar 'n witte onder die duiwe wat geruisloos sweef deur die eerbiedige hitte – en die son het saamgetoyi en gelag en gesing en op sy baan saam marsjeer en sy welkome warmte mildelik gestrooi onder die chaos van mense hou 'n swart en 'n wit hand 'n oomblik mekaar loer bruin oog in blou oog en blond raak aan kroes skamerig in die bonte mengelmoes, maar aan die rante alewig op die kante staar die wat regs en glo dat alles slegs blank moet bly wat klou aan die genot en plesier om baas te wees en ver staan van die Gees wat lei en saamloop en sing en toyi-toyi en dans in hier die united fees en op die parade* waar die khoi eenkeer gesit het en ou herrie sy erfreg* verkoop het vir koperkrale en tabak waar ou eenoog vier-ogig oor die stad uitkyk en ernstig en waardig met eentonig reëlmaat die tyd aankondig* waar die skril stemme van venters snel opklink en die omnibus sy staanplek vind en 'n skeepshoring hees in die dokke klink - was dit stil 124

toe boesak daarna vra en tutu sê wys jul hande was daar nêrens bande en klippe toe die hande die godgegewe lug bo kaapstad deurboor met 'n magtige amandla dreunend bo die swanger stilte van die stad en die skril stemme van die vensters was stil en busse het gedemp eerbiedig en onderlangs geswyg en uit vensters en balkonne sien hulle die stadig kruipende golwende massa van 'n nuwe suid-afrika gesigte soos een en in gelid en vir baie van die wit wat stilswyend kyk knel 'n yskoue hand beklemmend om die hart en weet hulle in hierdie soele skemeruur dis nie meer lank die skrif aan die muur en die son het moeg sy baan voltooi in skaduwee's wat langer en langer groei ...en 'n duif op die stadsaal het met koppie skeef geluister stil in die aankruipende duister na die kwynende soet klank van NKOSI SIKELEL I'AFRIKA...!!*

Isak Fillis In: Optog (1990), p. 51/4 *op deze dag woonden 100 000 mensen de Vredesmars bij in Kaapstad *Adderleystraat, vroeger de Heerengracht, was de belangrijkste straat van Kaapstad *kabelbaan naar de 'top' van de Tafelberg *Parade is het plein in Kaapstad waar het stadhuis aan ligt. *Herrie voor de Hollanders, Harry voor de Engelsen, en Autshumao voor zijn eigen mensen, de Khoi, had uit eerdere kontakten met Europese zeevaarders een mengeling van Portugees, Engels en Hollands geleerd en fungeerde als tolk tussen Van Riebeeck en de Khoi *slaat op het kanon dat nog steeds om 12 uur 's middags de tijd aangeeft d.m.v. een 125

kanonschot afgevuurd op Signal Hill *God zegene Afrika zijn de eerste regels van het huidige volkslied (en van het vroegere ANC strijdlied).

Madiba (11 Februarie 1990 voor die Kaapse Stadsaal)*

Daar toring hy simbool van krag sterk soos onder 'n mynskag uit. Va soos 'n gegote lewensspieël waai waai die wind sy siel. Dorre take wat binne-in breek voorspel die lente voorspel. 'n Langpad saam het hy geloop gedagtes stoer in krag. Hy lag nie, ook huil nie sy kroon lê op sy hart. Dit is die beeld van ons hoofman soos altyd nou nog meer... Soos blitse wat die tyd breekslaan sy' stemme wat belowe trouw en eer. Sal ons die vyand ooit dan bang as in sy gees ons vryheid brand? Uit die stomp van die ou eik spruit daar 'n vrugtige blommetjie uit. Hy lag nie, ook huil hy nie lourier hang om sy hart.

Patrick Petersen In: Optog (1990), p. 137

*Na zijn vrijlating uit de Victor Verster gevangenis sprak Nelson Mandela een enorme menigte toe vanuit het aan de Parade gelegen stadhuis (Stadsaal)

126

Vir Madiba (11 Februarie 1990: Die Parade in Kaapstad) Ons het lank op sy vrylating gewag die gevangene van sewe en twintig jaar Onder Noodtoestand, onderdrukking en apart lewe, in aanhouding en langs oop grafte gestaan. Vandag staan ons op die Parade in die warm Afrika-son van ons pragtige Suiderland Daar wag ons op sy verskyning. Ons, die natgeswete mensemassa op die skim van Robbeneiland. Daár wag ons op sy stem wat so lank stilgemaak was... Maar aan ons rugkant knetter dit van geweervuur en sinloos sterf nóg Comrades op die vreugdesdag Ons wag daar op die Leier se woorde Dit, van die gevangene van sewe en twintig jaar En toe hy véél later verskyn, was hy bleek en o... só gewoon Geen onaardige mense-monster net 'n óu man met 'n bruinvlek op sy regterwang! Maar toe hy praat, was dit 'n magtige Mayïbuye, i' Afrika -* Toe weet ons: Afrika se Magtigste Leeu het gebrul!

Willem Fransman (junior) In: Metafore van herlewing (2002), p.46/47 *Mayibuye i'Afrika: Kom terug, Afrika; een veel gebruikte strijdkreet bij bijeenkomsten demonstraties 127

Madiba Dag vir dag het jy na die Here se see gestaar in die verte die baaiers op Bloubergstrand gewaar. Die geskuim en gewieg was jou enigste vriend ’n straf wreed, onnodig en onverdiend. Wie sou kon dink dat jy sewe en twintig jaar die beker in ’n cel alleen moes drink. In dié tyd het jou wese geen woede vergaar, geen sweem van verwyt wat jou gees sou slyt. Elke keer as jy met rustige erns praat word jou stem gefynkam vir tekens van haat. Ook dié agterdog word vergeef, die koeltes van jou vergifnis het dit doodgeleef. Drink die son rots wat aan die suidpunt van Afrika staan! Die verdrukker is verleë, sy mag is verslaan! Geen eiland van afsondering, geen see van skeiding sal ooit weer in ons leeftyd vir jou bestaan! (Aan President Nelson Mandela)

André Boezak In: Ons kom van ver af (1995), p.57/58

128

Demokrasie Mandela, De Klerk, vredemakers sonder perk Genooi na Clinton se demokratiese vlerk* Is beide katvoet, grimmig, bang Wie gaan wie eerste uitvang Stokkerig skilpad hul voort, vir eerste oor die merk

Floris A. Brown In: Phoenix (1996), p. 23 *in 1993 brachten Mandela en De Klerk een bezoek aan president Clinton

27 April Die baringspyn van hoop is hier so lank verwag en bloedgekoop laat ons nou die toekom vier en onsself in blydskap doop. Laat ons in die hoop die leed onthou, maar tog vergeef ons ons van agterdog stroop laat die jeug in vreug saamleef. Laat ons kinders en hul kinders in Gods dampkring fladder soos vlinders. Mag ons almal hul glimlagte heel sodat hulle kan lag en speel. Kinders van Afrika neem mekaar se hand laat ons een wees in die land. Laat ons sing en fees en juig! Die toekom het die dag gebring. laat ons dank hemelwaarts styg. Andrè Boezak In: Ons kom van ver af (1995), p. 69

129

Verkiesing skakels van mense en nogmaals mense word kettings wat sterkmaak om los te breek van die lewe van nikswees in die land van ons geboorte

Eugéne Beukes In: Ons kom van ver af (1995), p. 31

deur die oog van 'n naald die volk het gebloei trane het orals gevloei daar was maningi trouble om die waarheid te sê almal het téén wanhoop in gehoop almal het iets verwag: vrees en angs hang in die lug skote klap in elke woongebied dreigemente van oorlog is cheap en common die wêreld lyk vierkantig miskien was Columbus verkeerd! gaan die aarde weer rond draai? sal ons móre 'n vonkie son sien? die paaie begrafnis toe is diep en plat gestap dae was donker soos nagte foeitog! eine polisieman is dood eine vrouesoldaat vermoor eine comrade oorlede eine kind verpletter iemand se ma, pa of kleintjie - koue daaglikse statistiek die bank van meegevoel was bankrot keine liefde, keine niks so is ubuntu verkrag* 130

hoeveel lyke moes ons optel en begrawe 'n routine matter asof ons toekoms gedoem was daar was genoeg bomme AK47's pangas genoeg koppe genoeg mercenaríes schweinders! was daar regtig ook 'n derde mag? vingers wys beskuldigend in alle rigtings niemand wou verantwoordelikheid aanvaar nie siestog! Suid-Afrika was dom van haat dik van bloed sy derms vol wurms die skerp reuk van 'n nasie wat verrot skielik: ha-la-la die verkiesing ha-la-la 27April l994 ag, ek is lief vir jou en toe, die land was dik bewolk met vrede vreugde en versoening die wêreld asemloos verstom dit was so hittete!*

Matthews Phosa In: Deur die oog van ‘n naald (1996), p. 40 *Ubuntu is een begrip uit de Afrikaanse filosofie: een mens is pas mens door andere mensen

131

Here in die hiemel boe Here innie Hiemel Boe was djy by Sharpville toerie* koeëls in ons rue vasgeslat en dit oorre Passboek? Here innie Hiemel Boe was djy by Cottesloe toe die Kêkmense dwars ingeslat het en Oem Bey geban het* en dit oor sy anti-Apartheid stand? Here innie Hiemel Boe was djy by Sophiatown, Goodwood Acres,* Distrix Six of waa' o's oekal moet force geremove is en dit virre stukke witgrond? Here innie Hiemel Boe was djy op June 16 in Soweto toe Hector Petersen* geskiet was toe o's o's publicly express het oor Treurnicht se Afrikaans?* Here innie Hiemel Boe was djy by John Vorster Square, Victor Verster,* Robbeneiland of innie selle toe Biko in detention vermoor is* net oo'rie Whities bang was vir sy Black Consciousness? Here innie Hiemel Boe was djy in Halt Road Elsies toe Bernard Fortuin soema soe geskiet is* net oorlat hy daa' was? Here innie Hiemel Boe, was djy by Bisho, KwaMashu, Kathlehong of* ienage anne' plek toe o's virrie rubber bullets moes duck en virrie Mellow Yellows weghatloep* net oorlat o's gedemonstrate het vir democracy! Here innie Hiemel Boe was djy daai Easter Weekend in Boksburg toe Comrade Hani deur 'n Pool geskiet is* en dit net oo' Conservatism? Here innie Hiemel Boe was djy daa’?

132

Here innie Hiemel Boe Miskien was o's oë soe vol trane vannie teargass lat o's 'ie vi' djou gesien het 'ie! Ma ‘as djy daa was, Here innie Hiemel Boe Dan sê o's: Sorry lat o's djou gedoubt het! Here innie Hiemel Boe! But dankie ennyway lat djy saam moet o's was op 27 April 1994!

Willem Fransman (junior) In: Metafore van herlewing (2002), p. 47/49 *Bij een demonstratie in Sharpville (Johannesburg) kwamen 76 scholieren door politiegeweld om het leven *Oem Bey staat voor (oom) Beyers Naudé, Zuid-Afrikaanse dominee en mensenrechtenactivist, *Townships die ontruimd werden (en vernietigd) omdat het gebied tot blank gebied verklaard werd. *Hector Petersen was één van de eerste slachtoffers van de Soweto opstand; de foto waarop zijn dode lichaam wordt weggedragen werd wereldwijd bekend *Andries Treurnicht, in 1976 onderminister voor Bantoe-onderwijs, was verantwoordelijk voor het invoeren van Afrikaans als medium van instructie voor een aantal vakken op middelbare scholen. *Drie plekken waar politieke gevangenen werden verhoord, gemarteld en gevangengehouden *Steve Biko, leider van de Black Consciousness Movement, stierf in gevangeschap *Bernard Fortuin, scholier in Elsies River, werd in 1976 door de apartheidspolitie doodgeschoten *Zwarte woongebieden *Mellow Yelow is een gele boevenwagen, die werd ingezet in de townships *Zeer populaire zwarte leider, beoogd opvolger van Mandela, lid van de Zuid-Afrikaanse Communistische Partij en van Umkhonto we Sizwe, de gewapende vleugel van het ANC; vermoord in 1993 in zijn woonplaats Boksburg in de provincie Gauteng.

133

Inhuldiging ons het gesing rolihlahla mandela* vryheid dra ons in die hand wys ons die pad na vryheid hier ons skone afrika-land toe ons ge-optog het by bush die kampus om en om langs die modderdamweg af en pollsmoor toe* (natuurlik gestop) jare daarna aaneen aanhou optog op godvergete plekke te veel om te onthou verlang dat die kinders van die land huis toe kom intussen wyl jong bloed gevloei het gekreet getoi-dans gerou maar vandag het ons ge-optog pretoria toe om die uniegebou vry te maak* om te sien hoe die groot legende wat ’n groter man geword het nuwe s.a. se hoof raak so daar toring hy in fiere edele majesteit die groot leeu wat met sy gebrul die wêreld laat bewe en as hy praat tambo* luthuli* en hani* se bene laat roer gereed om aan te tree vir verdere stryd

Eugéne Beukes In: Ons kom van ver af (1995), p. 31 *Rolihlahla is Mandela's Xhosa voornaam en betekent onruststoker *gevangenis in Johannesburg waar ook politieke gevangenen zaten; Mandela zat er voordat hij naar Victor Verster gevangenis werd overgebracht 134

*Uniegebouw (Union Building) in Pretoria, zetel van de Zuid-Afrikaanse regering; hier werd in mei 1994 Mandela als eerste demokratisch gekozen president ingehuldigd *Oliver Tambo (1917-1993) een van de oprichters in 1943 van de ANC Jeugd Liga; tijdens de apartheidperiode behartigde hij de belangen van het ANC in het buitenland *Albert Luthuli (1898-1967), antiapartheidsactivist en later president van het ANC; ontving in 1960 de Nobelprijs voor de vrede. *Chris Hani, zie p. 173 en 187

Election blues Annedag was ekke “JY!” gewies hulle agte’dog het my ve’skeer en nou na Aipril se election is ek all of a sudden “meneer” Ek mien toe ek smous met my niewe titel en groet ’n dame o’dentlik innie straat election of te not, sy was iewe dikbek moet “menee’” het sy nie ’n woord gepraat Ek sê vi’ myself: “ag sy’s ma’ een” ko’s traai my luck met iemand annes yt ek mien byrrie bank sal ek geld kan leen ma’k word oor Madiba se wen geve’wyt Ek vra ’n êntjie byrie man* wie se pakkies ek dra wat ewe onbeskof: “Jy moet Mandela gat vra” André Boezak In: Ons kom van ver af (1995), p. 67

Here, ek start maar al my pleadings so, direct dit na Bo, omdat ek glo. kôs 'n mens moet somehow Something altyd glo anners turn djou lewe lonesome yt even bedroë. different gesê Here hoe exist die soorte 135

mens wat nooit ma' never nie lewe bewoë? So Here hie' in Nineteen-ninety-five na Nineteen-ninety-four [daai djaar van waterskeiding vi' ons land] soes yt die bloute van ons hiemil Nkosi sikelel' iSyd-Afrika hie' in Nineteen-ninety-five na Nineteen-ninety-four het ek 'n behoefte om te sê Cheers! mister Mandela Mag 'it goed gan met ons land die future in Hamba kahle* Séla!* en Cheers! mister De Klerk Mag 'it goed gan met ons land die future in Mooi loep. Mag 'ie dinge werk! Cheers! vi' ons ammal oek en lat ons ammal nou vi' always same die ever-grotere, helde'dere Lig bly soek Oek moet ek vra however [kôs ek moet eerlik wies] Lat ons stil word, dja en dink, dja baie stil. kôs hierie woorde skrywe ek met my hand wat biewe na Nineteen-ninety-four In Nineteen-ninety-five oppie Ee'ste van April stil: nietemin en nonetheless en nevermind Kó LAT ONS SING!

136

Adam Small In: Die reis na Paternoster (1997), p. 219/220 *Vaar wel (Zulu) *Séla – amen

Moeder en Vader Grootmoeder en Grootvader Oupa Adam Ouma Nellie (Petronella liewers) Fatimah my ma en John Sylvester oftewel Jan, my pa en allie anne' name van my mense immediate name, en mediate, even distant djulle ammal, wat dood is al en ver weg, somehow soes die distant sterre (ek het Hubble se telescope ge-mention en watte' anne' telescopes die ko nog nie) - ver weg Lyster! (Lyster Djy oek, Here Lyster Djy?) Apartheid, sê hulle vi' my Apartheid is verby en (despite die remnants en leftovers) is vi' real verby! Okay!

Adam Small In: Die reis na Paternoster (1997), p. 221 Eerste deel van een veel langer gedicht (p. 221-225)

137

G’n decent gebed Here my gebed, issie in ’n decent Afrikaans niks fensie beelde, en beskaaf woore ek praat soema never-maaind soes innie huis lat ek kan sê wat koek in die hart se kombys Daam gat U ve’staan as ek sê Here my liewe is dêm dee’mekaa’ vat my innie hand ‘seblief cause os woon inne nieuwe land en ek sukkel nog om my broe oor giste te vergief

André Boezak In: Ons kom van ver af (1995), p. 66

versoening ‘n swart kind het teen die muur gespuug ‘n wit slym ‘n wit kind het teen die muur gespuug ‘n wit slym ‘n bruin kind het die muur gespuug ‘n wit slym ‘n swart kind het sy tande voor ‘n spieël geborsel en gesien dis wit ‘n wit kind het sy tande voor ‘n spieël geborsel en gesien dis wit ‘n bruin kind het sy tande voor ‘n spieël geborsel en gesien dis wit die swart kind het sy boetie met ‘n klip gegooi 138

en die bloed was rooi die wit kind het sy boetie met ‘n geweer geskiet en die bloed was rooi die bruin kind het sy boetie met ‘n rekker geskiet en die bloed was rooi die swart kind het in sy swart tempel vir sy swart God om vergifnis gevra die wit kind het in sy wit tempel vir sy wit God om vergifnis gevra die bruin kind het in sy bruin tempel vir sy bruin God om vergifnis gevra die swart kind het nou ontvlugting gaan soek in sy swart see maar die water bly groen die wit kind het nou ontvlugting gaan soek in sy wit see maar die water bly groen die bruin kind het nou ontvlugting gaan soek in sy bruin see maar die water bly groen my onrustige hart vra dan nou aan U O’ God : “ sal ons kinders in Suid-Afrika ooit versoening vind? ”

Floris A. Brown In: Phoenix (1996), p. 14

die nêrens-volkie so tussen die wit swart bruin sperm het hul gekom, die nêrens-volkie deur troebel water en oogbot mis* van wie ek ook vandaag een is aan die begin was alles tog so gelyk toe word daar geskommel wit bo, zwart onder, ons so tussenin toe word daar weer geskommel swart bo, wit onder, en ons steeds so tussenin waarheen is my ou nêrens-volkie 139

tog op pad? Floris A. Brown In: Die Woudmaker (1998), p. 6 Ook in: Nuwe verset (2000), p. 70

*oogbot mis: mist waardoor je niets kunt zien

De new Suid-Afrika Welkom to de new ós in Suid-Afrika sê mos soe wan ós wil wragtie gloe apartheid is taboe, en al is ósse stickers hoe word ós Capies nog gerule* deur Kriel se national stew.*

Ja, welkom to de new waar Madiba mos nou rule maar al wil hy hê ós moet gloe, is geen vaalie nog ós broer en even as die tourist kom sal ós Capies hul nog con. Nou wat is dan soe bloody new about Suid-Afrika se nuwe crew?

Magmoed Martin In: Nuwe Stemme 1 (1997), p. 68 *inwoners van Kaapstad *Alexis Kriel is een kok gespecialiseerd in de Indiase keuken

140

Reënboognasie Bevryding het, net soos inflasie, 'n boog gespan regoor die nasie. Asseblief, my vriend, het jy miskien bruin in die reënboog raakgesien? Soek ek miskien deur kleurblind brille, of uitsiglose swart pupille? Die ander word al reggestel maar bruin word sagkens weggestel. So?....In die veilingskamp van demokrasie, staan ek reg vir die ou wat die hoogste bie. Meng bietjie die kleure deurmekaar en sê my dan…. Wat neem jy waar?

Marius Titus In: Genesing in vuil water (1999), p. 53

Demokrasie? Demokrasie? Wel, is ientlik maklik om te sê wat demokrasie is dis gloe die beste sistem waar menseregte die main ding is; waar misdadigheid die oorhand kry slagtings en hijacks alledaagsheids bly. Diefstal word lank nie meer skokkend nie; korrupsie in die poelies word oepgevlek deur die handjievol wat nog nie on the take is, werk.

141

Daar's reeksmoorde, verkragtings, kinnermishandeling en main line drugs; en gang violence is elke God-gegiëwende dag headline nuus. Moorde op plase, op vrouens en kinnes taxi-geweld en in transito dinges. Is demokrasie nie wonnerlik nie? Wat stink soe?

Peter Snyders In: Nuwe verset (2000), p. 53 Ook in: Tekens van die tye (2002), p. 12

Puberteit Roer jy net jou bek! Pas op, meneertjie, ons bring trug die wet. Vat jy net daai pen! Skryf jy net! pas op, meneertjie, ons bring trug die wet, die skryfbeheerwet. Kritiseer jy net! Ken jou perke en jou plek. Voor jy skeef wil trek of voor wil gee die regering is sleg pasop, meneertjie Ons bring trug die wet die rassismewet die terrorismewet die ou Suid-Afrika-wet.

Peter Snyders In: Nuwe verset (2000), p. 64 Ook in: Tekens van die tye (2002), p. 21

142

Monochrome riënboognasie Nië, djy gaanie daai swart ding aan my verkoep nie dis maar net weer 'n foefie om ons oppie kantlyn te djoewie ons in touch te skop en ons tot toeskouers rond te bol. Ons wil onse eie span hê onsself verdedig en onse eie goals score. Soe weg met hierdie swart en wit dinge; met julle vlagmanne en bolboys-djoppies. Bottom line: ons wil 'n bietjie kleur innie wit en swart reënboeg sit.

Peter Snyders In: Tekens van die tye (2002), p. 48

Elections Moet ons nou weer die hele dag sit en TV kyk na hoe mense in lang rye staan; watch die wapper van de landsvlag, lyster oor en oor na derduisende niksseggende woorde? Dan is daar die panelists, die kenners, voorspellers en kommentators waddie election-tema sóé kan bekyk dat al die bungling en holheid soes plesierageit lyk.

Peter Snyders In: Tekens van die tye (2002), p. 24 143

Die trugkoms ja, my gastro, hier staan os al weer in Distrik Ses net heppie om witness te wies op die symbolic day mos exactly 38 years oppie day toe die groot krokodil daai dreaded law pass* en exactly 14 jaar to the day since Mandela se release uit die jail en hoe gepas dat hy Madiba, osse eerste citizen die keys aan die eerste twie home-owners sal teruggee en broer ek sweer ek het Madiba se trane gesien toe boeta Ebrahiem en uncle Dan daai rooi ribbons voor hul deure sny en dit is mos toe ek begin huil wan ek dink mos toe aan Pang en Gala en oek aan boeta Bassier wie se droom dit was om oek trug te kom na hulle geliefste Distrik Ses maar wat vroegtydig hierdie lewe moes verlaat.

Martin Magmoed In: Litnet: PoësieNet (26 maart 2004) * Groot krokodil, bijnaam van P.W. Botha, van 1978 tot 1984 eerst Eerste Minister en daarna van 1984 tot 1989 President van Zuid-Afrika

District Six revisited aan die kinders, ons nageslag Hier staan ek in die ou kerkgebou en sien hoe my kinderjare voor my ontvou en dadelik begin ek toe onthou van lekker djare lankal reeds verby en terwyl ek soe na die foto's kyk kom die jongweesdae in flitse trug na my en ek sien die Seven Steps* waarlangs ek as kind moet loep 144

elke Sondag om die familie se koesiesters te koep en ek sien die British, die Star en die National en oek die Avalon* en hoe ek elke Sarag 'n nuwe silwerscreen hero was en ek sien die klopse in Caledonstraat* en hoe ek elke nuwe jaar moet skraap wan vir Kamalie se Atchaas was ek as kind voor bang en ek sien ou Doela Kuikens se shop daar was ek mos pimpel en pers geskop daai dag toe ek chocolates wil vat en ek sien die vismark van Hanoverstraat waar ek altyd mettie Star se interval vir my en die girlfriend 'n olap kriefpote kan opraap* en vandag hier in die Moraviaanse kerk* sien ek hoe onse history in die District Six Museum ontvou en ek wonder of my nageslag hierdeur vir ons sal kan onthou.

Martin Magmoed In: LitNet: PoësieNet *Seven Steps is een centrale plek in District Six. *bioscopen in District Six *Klopse – vanouds wijkgebonden groepen muzikanten en zangers (Kaapse Klopse of Cape Coons) die vooral van zich doen horen op het jaarlijkse Coon carnaval op 2 jan. *olap (oulap) is een munt uit het oude Engelse pondstelsel: halve of hele pennie *De Moravian Chapel in District Six moest haar deuren sluiten in 1980. Na heropening in 1996 fungeerde de kerk tijdelijk als dependance van het District Six museum

Forced Removal 1 (vir oemie en my pa) nourrie annerdag was ek mos by 'n rally wat net gons oor die toekoms van Distrik Ses dit was gloe ge-organize vir die ex-residents van daai legendariese plek nou diese rally was mos heelwat boring tot Abdol se ouma toe skielik opstaan en oor die issue van forced removal praat en sy praat toe van haar oerliede man 145

wat soe upset was daai dag wat hulle trek wan dit was skaars twie maande since daai dag toe hy die huis uitverf en met sy hele pay het hy oek die vloere met duur ollieklot uitgelê en hy was oek verder die herrie in wan daar vannie Cape Flats moet hy met public transport nou trevel na sy werk en gewoonlik was dit net twie minute se stap uit Distrik Ses en hy het oek gloe ge-argue al het die nuwe huis oek lektriek was hy tevriede met sy kers en wat vir hom te veel was is mos daai dag toe hulle trek wan hulle laaste item was skaars oppie trok toe kom die bulldozer soe wragies daar langs hul trok stop

Martin Magmoed In: Litnet: PoësieNet (26 maart 2004)

Forced removal 2 (vir al my vriende, waar hulle ook mag wees) nourrie annerdag toe stap ek mos innie Kaap met die motjie en die laities aan die sy en terwyl os verby die library stap nêg ou Gamat oor sy projek wat hy gloe moet het vir die skool en die motjie sê mos toe ek en Gamat moet library toe gaan terwyl sy en Abdol die shopping doen en na 'n uur of twie sal os weer opmiet en met die is ek en Gamat library in waar hy onmiddellik homself tussen die boeke bevind en is met die wat ek somaar deurrie boeke blaai wan lies en ek is glad nie bevrin en terwyl ek nog soe blaai discover ek mos 'n photo van soe oor die dertig jaar trug 146

en dit laat soemaar my hele lyf ruk wan oppie photo was 'n vriend wat ek tot vandag nog nêrens sien dit was mos Simphiwe Kanonstraat se eie troebadoer en terwyl ek nog soe na die foto kyk begin my trane somaar rol wan ek remember toe daai dag wat sy oupa nog 'n nuwe huis in Gugulethu wil refuse was sy dompas afgevat* en nog voor enige een nog iets kon doen was Simphiwe en sy hele gesin met al hulle possessions deur die polisie weggevat

Martin Magmoed In: Litnet: PoësieNet (26 maart 2004) *dompas is anders woord voor pas (reference book); wrs afkorting van domicilie pas.

Stonestraat Ja, my bra, 'n man raak nou oud en die memory slip nou weg, maar soe innie distant remember ek nog Distrik Ses en sy public veral die mense vannie Stonestraat soes antie Marel wie se huis 'n safe haven vir almal was en vir Motjie Panbek die gossip queen vannie Kaap en ek remember nog die dirty herries van die Richmondstraat wat amil se huise skoon maak en dit vir 'n paar sente om te kan sluk aan nog 'n borrel luk en ek sien nog clearly vir Antie Mollie voor haar stove biesag om koesiesters te bak en ek recall oek vir Baa, ja, oorlede Baa, my galiefa wat my altyd met 'n klip sou gooi as ek nalatag was oppie salaah 147

en ek onthou, daai trokke wat osse furniture remove het, uit osse geliefste Kaap Ek is jou man

Martin Magmoed In: Litnet: PoësieNet

Met gebalde vuiste Ja my gastro, die eighties was mos remoerag mos gloe die struggle-djare daai en os was mos laities wat met gebalde vuiste en ’n klip teen ’n regime wil probeer veg en os het os vergryp in die Rooi leesstof en hard AMANDLA geskrie vir leiers van wie os soe skelmpies hoor en true eyewitnesses was os mos as ’n tjommie sy lewe verloor en as hy met gebalde vuiste dood was hy sommer ’n martyr gedoop en toe os die dag victorious was het osse bekers oorgeloop wan osse nuwe lifestyle was mos klaar desaaid deur die Freedom Charter document* wat osse leiers ... toe soemaar wegsmyt en vandag maak ek nog steeds een groot gebalde vuis wan osse leiers het heeltemal van ons vergeet.

Magmoed Martin LitNet: PoësieNet 26 Maart 2004

148

*Tijdens het door het ANC georganiseerde Congress of the People op 25 en 26 juni 1955 te Kliptown werd een manifest 'Freedom Charter' aangenomen waarin werd vastgelegd hoe een nieuw, verenigd, niet-raciaal en vooral socialistisch Zuid-Afrika eruit zou zien

Vet ket speletjie Die bordjies is verhang, die regering is eg, toelae is gereël; die kantore is gereed, spelers reg om die nuwe demokrasiespeletjies te speel. Hoe vet is jou kickback-tjek?* Almal help hulle, waarom nie ek? Dis alles doodnatuurlik die party sal ons red as iemand verklik. Die groot-groot hys en ekzotiek etetjies Isse lekkerste vannie vatmaar-speletjies Mense march en protes vir ’n ruk, die ellende van armoede| bly ’n vraagstuk; heropbou het tot ’n triekkel gedaal* daar’s te min geld ommit ooit in te haal.

Peter Snyders In: Versindaba 2005 (2006), p. 70

*kickback-tjek - cheque waarmee smeergeld wordt betaald *triekkel (tiekie) is een munt uit het oude Engelse pondstelsel: 2,5 pennie

Die nuwe dice daai dice het mos verkeerd geval daai dice van Adam Small sy vrese en voorspellings was klokslag in die kol

149

deur die jare skreeu 'n stem: ons het nog nooit gewen ons voel net die fondasies skud want daai dice was alkant wit! nou, na die groot eleksie is ons almal mos gelyk kô sê my Adam Small hoe hierdie dice nou lyk? da was Vlakplaas met sy poeliesbraai* en koeëls wat rondom fluit tussen comrades met die necklace was ons kniediep in die vryheidstryd da was cadres wat gedisappear het ek self was lank detain maar die dag as Madiba vry is sal ons pyn verdwyn die dice die rol toe nog 'n slag en kyk die dice verkleur dit kantel links, dit swenkel regs en maak 'n handomkeer ja, Adam Small, hier is ons weer dis ons wat weer krepeer oor die dice ja, die dice met sy nuwe kleur

Kiwidore Fillis In: nuwe stemme 3 (2005), p. 46 *Vlakplaas, naam van boerderij buiten Pretoria, waar tegenstanders van het apartheidsbewind gemarteld werden

150

Chronologie van apartheid 1948 De Nationale Partij, die de verkiezingen was ingegaan met de slogan 'apartheid', kwam aan de macht 1949 Verbod om te trouwen met iemand van een ander ras (Wet op Verbod van Gemengde Huwelike / Prohibition of Mixed Marriages Act) 1950 Verbod op seksuele relaties met iemand van een ander ras (Ontugwet / Immorality Act): 1950 Op grond van de wet op bevolkingsregistratie (Wet op Bevolkingsregistrasie / Population Registration Act) werd iedereen verplicht zich te laten registreren als blank, kleurling of zwart 1950 De groepsgebiedenwet (Groepsgebiedewet / Group Areas Act) bepaalde welke gebieden bestemd waren voor de zwarte, gekleurde of witte bevolking. Op grond van deze wet werden hele bevolkingsgroepen gedwongen te verhuizen 1951 De Communistische Partij werd verboden 1951: Stemgerechtigde kleurlingen moesten zich op een aparte lijst laten registreren en konden hun stem alleen uitbrengen op vier blanken die hen zouden vertegenwoordigen (Wet op Afsonderlike verteenwoordiging van kiesers / Separate Representation of Voters Act) 1952 De KleurlingenVolks Organisatie (de voorloper van het Coloured People's Congress) wordt opgericht door de schrijver James La Guma 1952 De Native (Abolition of Passes and Co-ordination of Documents) Act No 67 maakte een einde aan alle eerdere passen wetten, die per provincie verschilden. Nu moest iedereen ook de pas altijd bij zich hebben waarin gegevens stonden over de drager: foto, vingerafdrukken, etnische categorie, domicilie, werkadres, lijst van eerdere werkgevers, recht om te zijn waar hij/zij op dat moment was, etc. Onmiddelijke inhechtenisneming was het gevolg als men geen pas had of als er iets niet klopte 1953 Verbod op het gebruiken van gemeenschappelijke openbare ruimte. Er kwamen aparte voorzieningen voor zwarten en kleurlingen (Wet op Afsonderlike Geriewe / Reservation of Separate Amenities Act) 1960 Het ANC en het PAC werden verboden en de staat van beleg afgekondigd. Op 21 maart werden te Sharpeville 69 mensen gedood toen de politie het vuur opende op een demonstrerende menigte 1961 Het ANC gaat over tot de gewapende strijd 1974 Angola wordt onafhankelijk onder de MPLA, een jaar later gevolgd door Mozambique o.l.v. het Frelimo 1976 Bij scholierendemonstraties te Soweto kwamen vele teintallen scholieren om het leven, o.a. Hector Pietersen (26 juni). Dit was de aanleiding tot massale demonstraties in het gehele land, waarbij meer dan 1000 scholieren de dood vonden. Later in het jaar kwam Steve Biko om in gevangenschap 151

1978 P.W. Botha verving John Voster als Eerste Minister. 1980 De petitie "Mandela vrij" wordt door 15 miljoen mensen getekend 1983 Het Zuid-Afrikaanse leger interveniëerde in de omringende landen om ANC bases te elimineren en tegenstanders van apartheid te liquideren Een meerderheid van de witte bevolking ondersteunde bij een referendum Botha's voorzichtige hervormingen 1989 F.W. De Klerk vervangt Botha als Eerste Minister en verklaart onmiddellijk dat het land behoefte heeft aan verandering. 1990 Nelson Mandela wordt vrijgelaten; de verboden op organisaties worden opgeheven. 1991 Het ANC congres kiest Nelson Mandela tot President, ter vervanging van Oliver Tambo die dit ambt bekleedde vanaf 1969. 1994 Het ANC wint in april de eerste vrije, algemene verkiezingen en in mei wordt Mandela geïnaugureerd als President

152

Verklarende woordenlijst aan / aan´

avond / vanavond (van aand)

abba

in doek op de rug dragen; wiegen

afseil

naar beneden vallen

agterwereld

achterste

AK - AK47

automatisch geweer (Kalashnikov)

almil

allemaal

amandla

vrijheid

Babbie shop

winkeltje waar ook drank wordt verkocht

baiing / baie

veel, erg

baljaar

luidruchtig spelen; lawaai maken

batja

uit de Koran citeren, bidden

blikkie

krot

boe

boven

boebe

nagerecht; soet melk met vermicelli, vooral tijdens de vasten gegeten

boege

boven

boem

bodem

boer

Afrikaner

boet(a)

broer

bolla

(haar)knot

booie

(hand)boeien

bra / broe

broer

bryn

bruin

buffel

legervoertuig

bungling

prutswerk (van bungling)

button

mandrax; synthetische drug

byrie

bij die

casspir / caspir

gepantserd leger- of politievoertuig, ingezet bij demonstraties

caterpillar

katapult, pantservoertuig

daai

die, dat

daasie

daar is nie

dagga

marihuana / hasjies

daggers

messentrekkers

dalk

misschien

desaaid

besloten (van to decide)

dikbek

nors

djas

jas

djis-ja

is ja

djy / djou

jij / jou

donga

droge sloot of rivierbedding

Donragaand

donderdagavond

donshael

fijne hagel

dop

borrel

dorah

daar

duskant

aan deze kant

effens

nauwelijks merkbaar

153

eina

klein

eina

au!

ekkit

ik heb

enelseman

Engelsman

entjie

sigaret(tenpeuk)

e's

drugs

falaka

marihuana / hasjies

fêrs

tarief (van fare)

fokkie

fuck die

fôkol

fuck-all

gakwes

gekwetst

galjoen

zeevis

gaskommel

geschud (van dobbelstenen of kaarten)

gastro

vriend

gat vat / vang

weglopen

gatkant

achterkant; lett.: achterste

gatrou

getrouwd

gattas / gatas

politie

gegôba

in de gaten gehouden

gelaik / gelyk

van to like

gesit

gezet

gestiek

gestoken

gevriet

gezicht

gewies

geweest

ghoemahare

meringue en/of suikerspin

gie

geef

gits

shit

gramadoela

ontoegangkelijk gebied

grootbrag

praatjesmaker

had

hand

hanne

handen

hêpkêts

enthousiaste fans

hiemel

hemel

hiewel

heuvel

hittete

op een haar na

hoekhour

kwajongens die zich ophouden op straathoeken

hoep

hoop

hourie

hoe die

howe

gerechtshoven

hys

huis

ie

nie

iens

eens

iewe

even

iewers

ergens

issie

is niet

jackhammer

(pneumatische) boor

154

kaantie

al die tijd

kaia

woning, huis (van zwarten)

kakie

grauwgele stof

Kakie

Britse soldaat (tijdens de Anglo-Boerenoorlog)

kamma

kan maar

kamma

alsof, in schijn

kaparangs

houten sandalen die vroeger door Moslims in de Kaap werden gedragen

kardoessakke

papieren zakken

karwats

zweep

kaspir

gepantserd leger- of politievoertuig, ingezet bij demonstraties

kazat

gedachten laten gaan, nagedacht

kêk

kerk

kelkie

drinkglas

kers

kaars

ket

kat

kielie

kietel

kinnes

kinders

kleinkoppies kry

bang worden

klip

steen

klong

zwarte jongen

knaend

knagend

kneupel

knuppel

knopkierie

knuppel

kô

kom

koebaai

goodbye

koek

kook

koeksisters / koesiesters

de naam van een bekend koekje in Zuid-Afrika

koep

koop

koesta

huis, woning

kokkerotjie

insekt

kol

plek, plaats

kombys

keuken (van kombuis)

kontrakter

aannemer

kop gee (tchee)

toegeven

kôs

because

Kramat

graf van een belangrijke moslim

krans

hoge, steile rots

kroes

kroesharen

krone

geld

kros

deken (van karos)

kruiptrekker

vehicle op rupsbanden

kwansuis

in schijn, alsof

laat wees

dwaas, stom

laitie

wit of licht gekleurd persoon (van light); vriend, jongen

lanie / lahnie

witte man

larrie

laat die

155

lat

dat

liewe

leven

lô

law

loep

loop

lossie

laat die

lot

allemaal, de helebooel

lot

noodlot

lyers

luiers

lyste

luister

maai

moer

maakie saakie

maak nie saak nie, maakt niet uit

makeer

mankeer

makkit

maken het/dit

mang

gevangenis

maningi

veel (Shona)

mapuza

politie

Matie

student aan de Universiteit van Stellenbosch

miangstokkies

wierookstokjes

mier

muur

milkie

melkboer

minnere

minder vaak

Mista

mister

moerie

met die

moerie

mollen, in mekaar slaan

moet

met

moffie

homo

mos

immers, toch

moskonfyt

stroop van gekookte druiven

mossies

mussies, mussen

motjie

vrouw, meisje (oorspr. gehuwde Moslimvrouw)

mys

muis

nai / naai

nee

narrie

naar die

neek

lol maak (van neuk)

nêg

klagen, zeuren (van to nag)

nerrie

net die

nie

nieuw

nigger balls

lekkernij

nôi / nooi

geliefde, jong meisje

notch

begrijpen, in de gaten houden; zien, aanschouwen, kijken

nwatas

domme mensen

oe / oë

ogen

oeg

drankwinkel

oek

ook

oem

oma, moeder, oom

oep

open

156

olikheid

droefenis

ontong

zwijgen

oorlam

slim, geslepen

opgaar

verzamelen

os / ôs

ons

ous

(oude) mensen; ook: vrienden

pamperlang

flikflooien

panga

kapmes

pantsula

townshipdans

party

sommigen, enkelen

pasella

gratis

pellie / pêllie

vriend, kameraad (van Eng. pal)

pictin on

afgeven op (van picking on)

pierekant

predikant

plakkerskamp

squatter camp; informele wijk bestaande uit zelfgebouwde huizen/hutten

pondok

huisje, hut

pô-pô

papaya

pôtjie sêd

potje hartzeer

priek

preek

rekker

katapult

rotte

ratten

rue

rugge

ryt

ruit

saaidstep

opzij gaan

saans

s avonds

salaah

islamitisch gebed

sambela

praat

sambok

zweep

saracen

bewapende politiewagen

Sarag

zaterdag

séla

amen

shebeen queens

vrouwen die in hun huis (illegaal) een café runnen

sieke

zeker

sikke

zulke

sjêr

aandeel (van share)

skee

skeur

skoenlapper

vlinder

skollie

kwajongen; lid van een straatbende

skrapes

bulldozers

skrie

schreeuw

slamse

islam, islamitische

smaras

´s morgens

sneller

trekker van een geweer

soe

zo

soema

zomaar

soéntoe

daarheen (van soontoe)

157

soerat

zodat

span

team

spyt vir

ondanks

squatter

bewoner van een (zelfgebouwd) illegaal hutje/huisje

squeal

te keer gaan, een keel opzetten

stadig

langzaam

starag

langzaam (van: stadig)

stêk

sterk

stewel

hoge schoen

swat

zwart

swietsbôd

schakelbord (van switchboard)

taaistront

ontlasting, vloekwoord

têt / tet

tiet

tiekie

(oude) munt van 2,5 cent

tien

tegen

tjappies

tatoeages

toerie

toen die

tone

tenen

toring

toren

torrat

totdat

toustaan

in de rij staan

touwysmaak

drillen, instructies geven

toyi-toyi

dansende manier van voortbewegen bij demonstraties en bijeenkomsten

traai

proberen, van to try

trues

is true

tsotsi

crimineel, bendelid

twalap

twee cent

vaalie

Transvaler, ook algemeen: wit persoon

vagiet

vergeet

vaniet

voor niets

vermood wid

vermoord word

ve'skeer

verscheurd

vlae

vlaggen

vlerk

vleugel

voël

vogel

voetjêk / voertsek

verdwijn, smeer ´m

vuurhoutjie

lucifer

wattie

wat niet

whitey

witte man

widtie

wordt niet

wiet

weet

wietie

weet niet

wietie

praten

Y2K

de millenium bug

yrie

uit die

yster

ijzer(en)

158

yttie

uit die

zip

stil

159

Lijst van geografische termen Athlone

township voor kleurlingen op de noordelijke Cape Flats

Bo-Kaap

wijk in centraal Kaapstad, tegen de Tafelberg aan gelegen, waar veel Kaapse Maleiers wonen

Bonteheuwel

township op de Kaapse Vlakte, tijdens de apartheidsperiode bestemd voor kleurlingen

Cato Manor

township bij Durban, die begin zestiger jaren ontruimd werd op grond van de Groepsgebiedenwet

Cook's Bush District Six / Distrik Ses

arme kleurlingenwijk in Kaapstad die ontruimd moest worden op grond van de Groepsgebiedenwet aanv. gemengde, later vooral kleurlingenwijk in centrum van Kaapstad; in 1966 tot wit woongebied verklaard en uiteindelijk na 20 jaar, ondanks hevige protesten, volledig met de grond gelijkgemaakt

Duiwelspiek en Leeukop

bergtoppen aan weerskanten van Tafelberg

Elsies

noordelijke township van Kaapstad, voornamelijk bewoond door kleurlingen (Elsies River township)

Goodwood Acres

wijk in Kaapstad waar in de dertigerjaren de weinige zwarten die daar woonden weg moesten

Gugulethu

één van de oudste zwarte township op de Kaapse Vlakte township op de Kaapse Vlakte, waar bewoners van District Six naar toe werden afgevoerd, vernoemd naar Hanoverstraat van 1652 tot 1910 de naam van het gebied rond Kaapstad, aanvankelijk in Nederlandse, na 1806 in Engelse handen van 1910 tot 1996 de provincie waar Kaapstad in ligt; werd in 1994 opgesplitst in de provincies West-Kaap, Noord-Kaap en Oost-Kaap

Hanoverpark Kaapkolonie Kaapprovincie Kaapse Schiereiland

het schiereiland ten zuiden van Kaapstad gebied ten zuidoosten van het centrum van Kaapstad dat zich uitstrekt tot de kust. Hier bevinden Kaapse Vlakte / Vlakte / Cape zich de zwarte townships en de townships waar tijdens de apartheidsperiode de gekleurde Flats bevolking naar toe moest verhuizen. oude naam voor District Six, wrs zo genoemd omdat bij het bouwen van de huizen veel werd Kanalladorp / Kanaladorp samengewerkt Khayelitsha

zwarte township op de Kaapse Vlakte

Kwesi

zwarte woonbuurt buiten Worcester

Landsdowne

township op de Kaapse Vlakte, aanv. bestemd voor kleurlingen; maar later voor witten

Langa

een van de oudste zwarte townships op de Kaapse Vlakte

Louisvaledorp

Louisvaledorp, Rosedale, Straussburg, Paballelo etc: zwarte townships bij Upington

Manenberg / Tjatties

township op de Kaapse Vlakte, bestemd voor kleurlingen

Mitchell's Plain

township op de Kaapse Vlakte, bestemd voor kleurlingen

Nyanga

één van de oudste zwarte township op de Kaapse Vlakte

Ocean View

buitenwijk in Kaapstad een zwarte woonwijk in Soweto, Johannesburg, die een belangrijke rol speelde in het verzet tegen apartheid

Orlando Retreat Robbeneiland

township op de Cape Flats, bestemd voor kleurlingen tijdens de apartheidsperiode werden politieke gevangenen op Robbeneiland, een half uurtje varen van Kaapstad, gevangen gezet

Seepunt en Waterfront

twee populaire wijken in Kaapstad

Sharpeville Soweto

zwarte township bij Johannesburg, toneel van veel verzet tegen apartheid zwarte township in Johannesburg; speelde een belangrijke rol in de strijd tegen apartheid (lett. South Western Townships)

Swartland

streek ten noorden van Kaapstad

Tjatjies

Manenberg, township voor kleurlingen op de Kaapse Vlakte

Uitenhage

stad in de Oost-Kaap

Upington Windermere

stad in het noorden van de Noord-Kaap arme kleurlingenwijk in Kaapstad die ontruimd moest worden op grond van de Groepsgebiedenwet; het huidige Kensington)

Worcester

stad ten noordoosten van Kaapstad

Sophiatown

zwarte township in Johannesburg, in 1955 door het apartheidsbewind ontruimd en gesloopt

160

Bronnenlijst Abrahams, P. William. Ons kom van ver af (1995). Prog, Vredenburg. Adams, Noël, e.a. Aankoms uit die skemer (1988). Prog, St. Helenabaai. Adams, Willie. Riemvasmaak (1995). Domestica, Grassy Park. Adams, Willie, Leonard Koza, and Patrick Petersen, (eds). Optog (1990). Domestica, Grassy Park. Afrikaanse Skrywersvereniging. Metafore van herlewing (2002). Lapa, Pretoria. Standpunte; onafhanklike kwartaalblad vir literatuur en kuns (1945-1986). Nasionale Boekhandel, Kaapstad. Anthony, Frank. Robbeneiland my kruis, my huis (1983). Kampen, Kasselsvlei, Asvat, Farouk. A celebration of flames (1987). Ad. Donker, Craighall The time of our lives (1982). Black Thoughts, Johannesburg. Belcher, R. K. Mens en skepper (1956). J.L. van Schaik, Pretoria. Biezen, Jan (ed.). Honderd Dichters. (2000-2006). 9 delen Internationaal forum voor Afrikaanse, Vlaamse en Nederlandse Taal- Vertaal- Letter- en Geschiedkunde, Leiden. Brown, Floris A. De woudmaker (1994). FAB Uitgewery, Worcester. Gloei. (1994) Eden, Worcester Phoenix (1996). FAB, Worcester. Coetzee, Ampie and Hein Willemse, (eds). I Qabane Labantu: poetry in the emergency = poësie in die noodtoestand (1989). Taurus, Bramley. Dangor, Achmat. Bulldozer (1983). Ravan Press, Johannesburg. Nuwe Stemme (1997-2014), 4 delen. . Tafelberg, Kaapstad. De Wette, Julian Verban: verbinne (1980). Perskor-Uitgewery, Johannesburg. Deloof, Jan. Gaat de pijn toch de lach overheersen? De stem van de kleurling in de Zuidafrikaanse letterkunde In: Ons Erfdeel jg. 16, no. 3 (1973). Skryf asseblief terug. In: Kruispunt, jg. 24, no. 95 (1985). Dorsman, Robert (ed.). O nag, kom gou, bly weg! (1989). Uigeverij de Geus, Breda.

161

Du Plessis, Clinton V. Curriculum vitae (1988). Clinton du Plessis-Uitgewers, Cradock. Esterhuizen, Louis (ed.) Versindaba 2005 (2006). Protea Boekhuis, Pretoria. Eyking, Jan Toe Suiderkruis toe (1979). Thieme, Zutphen. February, Vernie. O Snotverdriet; Afrikaanse gedigte (1979). In de Knipscheer, Haarlem. Foster, Ronel and Louise Viljoen (eds). Poskaarte 1997). Tafelberg, Kaapstad. Horwitz, Allan Kolski (ed). 5 Poetry (2001). Botsotso, Johannesburg. Hugo, Daniel, Leon Rousseau, en Phil du Plessis (eds). Nuwe Verset (2000). Protea Boekhuis, Pretoria. Kol (1968-1969). De Jong, Braamfontein,. Le Roux du Toit, André, Daniel Hugo, Peter Snyders en Etienne van Heerden (eds). Brekfis met vier (2005). Human & Rousseau, Kaapstad. Marais, Johann Lodewyk (ed.). Ensovoort; ´n tydskrif vir poësie (1981-1997). Pretoria / Wonderboompoort. Mogale, Dikobe wa. Baptism of fire.(1984). A. Donker, Craighall. Oliphant, Vincent. Die sagte vlees (1998). Tafelberg, Kaapstad. Petersen, Patrick. Advent (1988). Prog, St. Helenabaai. Amandla ngawethu (1985). Genadendalse Drukkery, Genadendal. Vergenoeg (1993). Prog, Vredenburg. Petersen, S. V. Die enkeling (1944). Unie-Volkspers, Port Elizabeth e.a. Die kinders van Kain (1960). Nasionale Boekhandel, Kaapstad. Nag is verby (1980). Tafelberg, Kaapstad. Philander, P. J. Ostrakon (1986). Perskor, Kaapstad. Venster (1982). Perskor, Johannesburg. Phosa, Mathews Deur die oog van ’n naald (1996). Tafelberg, Kaapstad. Sheldon, Lionel Weeklaag van die wese (1960). Afrikaanse Pers-Boekhandel, Johannesburg. Small, Adam Verse van die liefde (1957). Culemborg, Kaapstad. Kitaar my kruis (1961). HAUM, Kaapstad / Pretoria. Sê sjibbolet (1963). Afrikaanse Pers-Boekhandel, Johannesburg. Kanna hy kô hystoe (1965). Tafelberg, Kaapstad.

162

Small, Adam and Chris Jansen. Oos Wes Tuis Bes Distrik Ses (1973). Human & Rousseau, Kaapstad. Small, Adam and Jansje Wissema. District Six (2004). Fontein Books, Houghton, SA. Snyders, Peter 'n Ordinary mens (1982). Tafelberg, Kaapstad. 'n Waarskynlijke mens (1992). Unison, Johannesburg. 'n Gemiddelde mens. (2000). Unison Booke, Green Haven. Tekens van die tye (2002). Protea boekhuis, Pretoria. Sôls, Loit My straat en anne praat-poems (1998). Kwela Boeke, Kaapstad. Staffrider (1978-1993). Ravan Press, Braamfontein. Standpunte; onafhanklike kwartaalblad vir literatuur en kuns (1945-1986). Die Nasionale Boekhandel, Kaapstad. Titus, Marius. Oop gemoed (1990). Titus, Stellenbosch. Dwangherfs (1992). Titus, Stellenbosch. Genesing in vuil water (1999). Titus, Stellenbosch. Tydskrif vir Letterkunde (1951- ). Afrikaanse Skrywerskring, Johannesburg / Universiteit van Pretoria, Pretoria. Van Wyk, Johan, Pieter Conradie, en Nik Constandaras (eds). SA in Poësie / SA in Poetry (1988). Owen Burgess, Pinetown. Van Wyk, Steward. Tussen Cham en Mozes. In: Hans Werkman, Ons knoop mekaar se veters vas. Western, John. Outcast Cape Town (1996). Human & Rousseau, Kaapstad. Willemse, Hein. Angsland (1981). BLAC (Black Literature and Arts Congress), Kaapstad. Willemse, Hein. Die skrille sonbesies; emergent black Afrikaans poets in search of authority. In: Martin Trump (ed.). Rendering things visible, essays on South African literary culture (1990). Ravan Press, Braamfontein, Johannesburg. Willemse, Hein, Marion Hattingh en Steward van Wyk (eds). Die reis na Paternoster (1997). Universiteit van Wes-Kaapland, Bellville. Werkman, Hans (ed.). Ons knoop mekaar se veters vas. Speciale uitgave van Woordwerk; christelijk literair tijdschrift, jg 14, no. 55 (1969).

163