Tableau 80 ZOmertips
van gOrssel tOt jOhannesburg
kunst van nul henderikse & ZerO
in de ZOn van Fuchs
arnulF rainer + art Zuid
biënnale venetië + nieuw talent uit aFrika en china
+ english summaries 37ste jaargang nr. 3 zomer 2015 adviesprijs: € 9,95
zomer 2015
inhoud
26
Highlights Nederland Deze zomer is het ‘kijk en vergelijk’ in een design derby in Rotterdam, een schoonheidswedstrijd in Laren en een reünie van Van Gogh en tijdgenoten. ZERO landt in het Stedelijk en op naar Gorssel, waar het nieuwe museum voor Nederlands modern realisme MORE de deuren heeft geopend.
En verder in dit nummer:
zomer in alle kleuren
vanVan Gogh tot Zero
112
Colofon/Editorial
7
Kiosk
9-14
Boeken, beurzen, evenementen en lezersaanbiedingen
De gebroeders Verveer
46
De herontdekking van de joodse broers Salomon, Maurits en Elchanon Verveer, vermaard in 19de-eeuwse Haagse kunstskringen.
‘Ik maak niets’
Veilingnieuws
Ooit was zijn plan een filiaal van de HEMA te signeren als zijn grootste readymade en hij werd beroemd met een muur van bierkratten. Een portret van conceptueel kunstenaar Jan Henderikse (1937).
102
Terugblik: ‘hittegolf’ met torenhoge opbrengsten. Vooruitblik: kunst uit het kasteel van ‘Brideshead Revisited’ en de belangrijke erfenis van een Berlijnse kunsthandel.
+ Summaries in English
Jan Henderikse - ZERO to Infinity Curator Antoon Melissen Galerie Schoots + Van Duyse International Contemporary Art Kunstzolder.be PP25-B (detail), 1967, kurken en aluminium op paneel, 66 x 87 cm
Van 28 juni tot en met 27 september Napoleonkaai 15 - 2000 Antwerpen Open woensdag tot en met zondag, van 13.00 u. tot 18.00 u.
16
Tableau
Arnulf Rainer Rudi Fuchs maakte in het Cobra Museum een bijzondere tentoonstelling van de Übermalungen van zijn vriend, de Oostenrijkse informele kunstenaar Arnulf Rainer (1929). Rogier Ormeling ging kijken, vindt Rainer ‘een strelende wilde’, en schreef in dit nummer over zijn spraakmakende leven en werk.
80
ZOmertips
van gOrssel tOt jOhannesburg
kunst van nul henderikse & ZerO
in de ZOn van Fuchs
arnulF rainer + art Zuid
biënnale venetië + nieuw talent uit aFrika en china
INHOUD april/mei2015.indd 5
+ english summaries 37ste jaargang nr. 3 zomer 2015 adviesprijs: € 9,95
15-06-15 04:52
Op de cover:
Wang Chuxiong (1973, Beijing), Girl with the red braid, 2015, olie op doek, 50 x 60 cm. Zie p. 118-121.
››
zomer 2015
inhoud
70
Opkomende vloed
De Dogenstad is dit jaar weer overspoeld met kunst in alle soorten en maten uit alle windstreken voor de Biënnale van Venetië, de belangrijkste graadmeter van de actuele stand van zaken in de kunstpraktijk ter wereld. Een verslag van een beladen expositie, schilderijen van grote kwaliteit en een wereldwijde bezorgdheid over de natuur op onze planeet.
56ste Biënnale Venetië
Geen toekomst zonder verleden Afrika in het vizier De tijd dat Afrikaanse kunst louter in verband werd gebracht met maskers en primitief houtsnijwerk is voorgoed voorbij nu hedendaagse kunstenaars uit Afrika een duidelijke positie hebben ingenomen in de westerse kunstmarkt.
66
En verder in dit nummer: Kunsthandel
118
Carl en Rijk Schipper: This is China!
Tentoonstellingsagenda
123-127
Column
129
Verzekeringen
Volgende keer + Summaries in English
130
84
Ontdekkingen in Europa
tot en met 2016
Een mooie reis ‘on and off the beaten track’ langs nieuwe musea in Zuid-Frankrijk, jonge kunst in Duitsland, verborgen schatten in Tsjechië, Zwitserland en op Guernsey en op nog veel meer onverwachte plekken.
104
ArtZuid 2015: het toneel van Fuchs Thuis in Amsterdam-Zuid vertelt voormalig museumdirecteur Rudi Fuchs over zijn gastcuratorschap van de bekende Amsterdamse internationale sculptuurroute in zijn buurt. En over zijn vriendschappen, werkwijze en toekomstplannen.
100 meesterwerken in
a www.rijksmuseumtwenthe.nl
Arnulf Rainer
Een strelende wilde
Deze zomer presenteert het Cobra Museum in Amstelveen Übermaler, een overzicht met ruim 140 werken van de legendarische Oostenrijkse kunstenaar Arnulf Rainer. Dicht op de huid van de schilderkunst, zocht en zoekt hij naar een puur en autonoom handschrift. Het ‘overschilderen’, waarvoor hij steeds nieuwe toepassingen vindt, is een karakteristiek kenmerk van zijn gehele oeuvre. Rogier Ormeling beschrijft Rainers motieven en drijfveren. tekst: Rogier ormeling fotografie: Studio arnulf rainer, peter tijhuis/cobramuseum
Arnulf Rainer (1929, Baden, Oostenrijk), Zonder titel, 2002-2003, gemengde techniek op laserprint, 41,7 x 59,2 cm, Fine arts magazine zomer 2015 16 | Tableau © 2015 Studio ArnulfRainer
terugblik & vooruitblik
veilingen
hittegolf zorgt voor hoogtepunten
Picasso maakte het duurste schilderij ooit geveild: op de Looking Forward to the Past veiling van Christie’s New York bracht zijn ‘Les Femmes d’Alger’ een historische $179,36 miljoen op. Hij baseerde het doek op dit gelijknamige schilderij van Delacroix. > ‘No 10’ van Rothko werd voor $81,92 miloen geveild en met $141,28 miljoen opbrengst is Giacometti’s brons ‘l’Homme au doigt’ het duurste beeld ooit.
tekst: Adrie van Griensven
De huidige hoge prijzen en exorbitante opbrengsten voor de top zorgen voor een toevloed van kunst naar de grote veilinghuizen. Op ongekende schaal wordt verzameld en geïnvesteerd. Geld stroomt binnen als water. Daarvan profiteren de inbrengers - die smeden het ijzer nu het heet is. Dat manifesteerde zich opnieuw gedurende de verhitte tien meidagen in New York, waar de veilinggiganten dongen naar de gunst van een wereldwijd uitdijende clientèle. Superrijken vochten om de trofeeën tijdens dit lenteveilingfestijn, waar het snelle records regende. Terecht? Christie’s versterkte zijn positie niet alleen bij de na-oorlogse en eigentijdse beeldende kunst, ook bij de impressionisten en klassiek modernen won het de slag. Moeilijk te verteren voor het eveneens prima presterende Sotheby’s. Christie’s hanteerde een nieuwe opzet door de serie veilingen naar later dan gewoonlijk te verschuiven en stal de show met de première van een extra, uiterst exclusieve veiling: Looking Forward to the Past. In totaal werden er 35 kavels voornamelijk klassiek modern en een goede handvol eigentijds op de gulzige bieders losgelaten, die op een hangmobile van Calder na, alle werden verkocht: voor $705,85 miljoen, naar waarde 97%. Dit zette de toon voor de veilingen erna. Hoofdattractie vormde Picasso’s Les femmes d’Alger (Version ‘O’) uit 1955. Het gonsde al weken rond dit inmiddels befaamde doek, waarvoor de schilder zich had laten inspireren door Delacroix’ werk met diezelfde titel. Picasso’s vrouwen zijn kubistische (half ) naakten in andere houdingen en hij voegde er een buikdanseres aan toe. Ingezet op $100 miljoen werd Les femmes na 11,5 minuut voor $160 miljoen toegeslagen aan een (nog) onbekende koper die met opgeld $179,36 miljoen kwijt was, maar wel het duurste object bezit dat ooit ter veiling kwam! De inbrenger had er in 1997 nog $31,9 voor betaald. Ook niet mis was Giacometti’s handbeschilderde brons L’Homme au doigt. Dat werd het kostbaarste beeld op een veiling. Kosten koper? $141,28 miljoen. Ook een tweede Picasso en werk van Rothko, Monet, Dubuffet, Soutine, Warhol, Doig en een veertiensnedig rode Fontana kregen een plaats op de toptien. Toch liepen niet alle bedra-
gen in de zoveel miljoenen. Een sculptuur van Duchamp, een schilderij van Picabia en een foto van een kind met een handgranaat van Diana Arbus deden tussen de zeven en acht ton. Na-oorlogs en eigentijds scoorden bij Christie’s $658,53 miljoen, naar waarde 94%, voor 72 van de 82 kavels. Bovenaan eindigde No 10 van Rothko, geschilderd in 1958. Het doek gloeit van het donkeroranje, dat de toeschouwer als het ware in vervoering moet brengen. Het miste zijn effect ook in de veilingzaal niet: het bracht $81,92 op. Koper onbekend. Om Warhols Colored Mona Lisa woedde het gevecht binnen de handel. Gagosian won de prestigeslag en kreeg het voor $56,16. Records waren er voor Freud, Rauschenberg en voor het minimalistische Bridge van Robert Ryman, een echte schilders’ schilder. In zijn wit monochrome doek zie je de verfstroken een plezierig ogend ritmisch patroon vormen. Op $10-15 miljoen geschat, kwam het uit op $20,6 miljoen.
Warhol $56,16 miljoen
impressionisten & modernen Christie’s impressionisten en klassiek modernen brachten $202,6 miljoen op, 99% naar waarde. Drie van de 43 werken gingen terug, Renoir, Seurat en Daumier. Uitblinker was Mondriaan. Zijn Composition III, with Red, Blue, Yellow, and Black met zijn volmaakt evenwicht tussen lijnen en kleuren verkeert in uitmuntende conditie. Het verdubbelde de hoogste schatting en verwisselde na tien minuten fors bieden voor $50,56 miljoen van eigenaar - een record voor Mondriaan. De New Yorkse kunstadviseur Amy Cappellazzo - tot voor kort bij Christie’s werkzaam - had de langste adem. Een Aziaat was onderbieder ››
Ryman $20,6 miljoen zomer 2015 Tableau Fine arts magazine | 55
Herontdekt: De gebroeders
Verveer
Bij het grote publiek zijn ze nu nauwelijks bekend, maar in de Haagse kunstwereld van de 19de eeuw waren Salomon, Maurits en Elchanon Verveer markante en bekende persoonlijkheden. Mede dankzij de emancipatie van joden konden de broers Verveer zich ontwikkelen tot de eerste professionele en succesvolle joodse kunstenaars in Nederland. tekst: Jan de Meere
46 | Tableau Fine arts magazine zomer 2015
AFRIKA
staat op de kaart
De tijd dat Afrikaanse kunst louter in verband werd gebracht met primitieve maskers en exotisch houtsnijwerk is voorgoed voorbij nu moderne en hedendaagse kunstenaars uit Afrika een duidelijke positie hebben ingenomen op de kunstmarkt en in de museale agenda. De vraag naar Afrikaanse kunst is booming.
A
Tekst: walter de vries
frikaanse moderne en hedendaagse kunst vormt een steeds belangrijker en spannender onderdeel van de mondiale kunstwereld. Vele verzamelaars en curatoren van toonaangevende musea zoals MoMA tot Tate Modern houden zich nu bezig met kunst uit een continent dat een grote economische groei belooft in de komende twintig jaar. De belangstelling ligt nu vooral bij een toenemend aantal vermogende verzamelaars van toonaangevende economieën zoals Nigeria en Zuid-Afrika. Een belangrijke eyeopener voor de westerse musea was de bekroning van het paviljoen van Angola voor de beste nationale deelname aan de vorige editie van de Biënnale van Venetië in 2013.
Veilinghit
Omar Victor Diop (1980, Senegal), Mame, foto uit de serie The Studio of Vanities, 2013 © Omar Victor Diop, 2014, Courtesy Magnin-A Gallery, Parijs > Edson Chagas (1977, Angola), TIPO PASS, Filipe D. Kuangana, 2012, courtesy van de kunstenaar en A Palazzo Gallery, Brescia
De bedragen die voor traditionele, moderne en hedendaagse Afrikaanse kunst worden betaald, stijgen de laatste jaren enorm. ‘In een bepaald opzicht, kun je Afrika het nieuwe China noemen, zeker op het gebied van kunst,’ zegt Giles Peppiatt, directeur Afrikaanse kunst bij het Britse Bonhams. Het veilinghuis organiseert sinds 2007 veilingen van moderne en hedendaagse Afrikaanse kunst. In maart dit jaar werd de veiling South African Sculpture gehouden en in mei Africa Now, Modern Africa. Deze zullen worden gevolgd door The South African Sale op 9 september en Africa Now, Contemporary Africa op 15 oktober. Door de grote vraag vanuit met name Nigeria geeft Bonhams nu ook in Lagos een preview van de Africa Now veilingen. Arthouse Contemporary is een veilinghuis in Lagos dat
sinds 2008 actief is met het veilen van hedendaagse Afrikaanse kunst. In de afgelopen zeven jaar zijn daar 1100 kunstwerken van eigenaar gewisseld met een totale waarde van bijna $8 miljoen. Nigeria heeft zich hiermee tot een van de centra voor de handel in Afrikaanse kunst ontwikkeld naast Zuid-Afrika, Marokko en Egypte. Een van de oorzaken voor de vraag naar kunst is de economische groei, die verschillende Afrikaanse landen ondergaan. Een deel van het verdiende geld vindt zijn weg naar de kunsthandel. Galeries en veilinghuizen zien het aantal klanten uit deze landen explosief groeien. Ook musea tonen interesse. ‘Wanneer de Tate Gallery en The Smithsonian onze veilingen bezoeken om hun collecties hedendaagse Afrikaanse kunst verder uit te bouwen, dan weet je dat er iets gaande is,’ aldus Peppiatt.
Making Africa In het Vitra Museum in Weil am Rhein wordt deze zomer in de tentoonstelling Making Africa het hedendaagse design van Afrika nader belicht. Ook hier is Okwezi Enwezor, de artistiek directeur van de 56ste Biënnale van Venetië, curator. Te zien zijn werken van een nieuwe generatie designers, architecten en kunstenaars, in een mix van design, kunst, fotografie, architectuur en stedenbouw. Focus van de tentoonstelling is het feit dat het Afrikaanse continent de afgelopen vijftien jaar ingrijpend is veranderd op politiek, economisch als technologisch vlak. Die evolutie is onder meer te danken aan de postkoloniale generatie van ondernemers, die alle mogelijkheden van het internet ten volle zijn gaan benutten. De hele wereld ziet plotseling dat veel landen in Afrika hun achterstand hebben ingehaald lopen. En de huidige generatie Afrikaanse kunstenaars en ontwerpers ›› zomer 2015 Tableau Fine arts magazine | 67
Opkomende Vloed in Venetië
Biënnale Venetië
Tijdens de 56ste editie van de Biënnale van Venetië is de Byzantijnse stad weer overspoeld met hedendaagse kunst. Meer landen dan ooit laten hun beste kunstenaars zien in hun eigen paviljoens in de Giardini of in de fraaie paleizen van de stad. Daarnaast is er in de Arsenale de veelomvattende tentoonstelling All the World’s Futures van de eerste zwarte Biënnale-directeur Okwui Enwezor. Tableau-correspondent Jonathan Turner doet verslag van zijn Venetiaanse ‘wereldreis’ die leidt langs bijzondere visies op gecompliceerde verledens en onzekere toekomsten in de zorgwekkende realiteit van nu. tekst: jonathan turner fotografie: Renato Grome e.a.
Met haar adembenemende installatie The Key in the Hand heeft Chiharu Shiota (1972) het Japanse paviljoen omgetoverd in een zee van metaforen. Oude houten boten zijn overdekt met imposante wolken van rode draden waaraan 50.000 sleutels zijn gebonden die haar uit de hele wereld zijn geschonken. Shiota ziet de sleutels als vertegenwoordigers van emoties, het zijn immers de waarnemers en bewakers van waar we om geven en ze bevatten herinneringen en verhalen die ons weer kunnen inspireren tot het openen van nieuwe deuren...
Internationale
HigHlights
ontdekkingen in europa Voor wie deze vakantiemaanden op stap gaat in Zuid-Frankrijk, Italië, Hongarije, of dichterbij in onze directe buurlanden valt er nog heel veel te ontdekken. Jonge talenten, voor ons nauwelijks bekende kunstenaars, gloednieuwe musea en verborgen bestaande ‘kunsthuizen’ waar je nog in alle rust rond kunt lopen. En waar het om een bekende kunstenaar gaat is het thema weer verrassend: Degas is geen impressionist. Of wel? Ontdek het zelf en ga ook eens ‘off the beaten track’.
tekst: waldemar kamer
canaletto in Aix De stichting Culturespaces in Aix-en-Provence beheert sinds 1990 dertien gebouwen en kastelen die grotendeels als legaat aan het Institut de France werden gegeven, zoals de Villa Ephrussi de Rothschild in Saint-JeanCap-Ferrat, de Villa Kerylos in Beaulieu-sur-Mer en het Musée Jacquemart-André in Parijs. Dankzij de meer dan twee miljoen jaarlijkse bezoekers heeft Culturespaces voldoende geld verdiend om voor tien miljoen euro het voormalige conservatorium in Aix te kopen en het daarna nog eens voor tien miljoen tot kunstcentrum om te bouwen. Het hôtel de Caumont uit 1715 draagt de naam van de marquise Pauline de Caumont, de enige dochter van de Baron de La Tour d’Aigues. Bij haar huwelijk in 1801 verklaarde haar echtgenoot bij het verlaten van de kerk dat hij ‘niet alleen de mooiste vrouw van Aix-en-Provence, maar ook het mooiste ‘hôtel’ (paleis), het mooiste kasteel en het grootste vermogen had binnengehaald’. De aanzienlijke bruidschat van zijn vrouw werd besteed aan de inrichting van hun paleis, die alle revoluties en oorlogen relatief goed heeft overleeft. Nu is het hôtel de Caumont ingericht in een sfeer die sterk herinnert aan het Musée Jacquemart-André in Parijs, ook met een vergelijkbaar café-restaurant. Zelfs de openingstentoonstelling lijkt overgenomen te zijn uit het JacquemartAndré, waar drie jaar geleden een Canaletto-expositie Canaletto, Rome - Londres - Venise. Le triomphe de la lumière plaats vond. Het retrospectief in Aix brengt ons met vijftig schitterende schilderijen van Venetië naar Londen en Rome. Caumont Centre d’Art • Aix-en-Provence t/m 13 september www.caumont-centredart.com ››
Canaletto, Venetië, de eilanden in de lagune van Campo San Pietro di Castello, met de Santa Maria delle Vergini, ca.1725, olie op doek, 64 x 108 cm, coll. The State Pushkin Museum of Fine Arts, Moskou Caumont Centre d’Art en Café Caumont, Salon des Rinceaux © S. Lloyd< Canaletto, Venetië, Het Dogenpaleis, ca.1744-1745, olie op doek, 43 x 31 cm, privécolectie zomer 2015 Tableau Fine arts magazine | 85
Jan Henderikse:
‘ Ik maak
niets ’
Een halve eeuw geleden maakte kunstenaar Jan Henderikse deel uit van de Nederlandse Nul-groep (1961-66), conceptueel verwant aan de internationale ZERO-beweging. Daarna is hij zijn eigen weg gegaan maar bleef trouw aan zijn principe kunst te creeëren door deze niet zelf te maken. Het gaat om het idee, vindt Henderikse nog steeds. Tekst: anja frenkel fotografie: Robbert Fortgens e.a. Nul, neonlicht op zwarte voet, 1991, 18,5 x 24 x 9,5 cm Friends, 2015, bricolage op paneel,122 x 122 x 12 cm
september/oktober 2015
Volgende keer
Selfies
in de Gouden Eeuw
Londen rondom frieze unseen talent wereldse Fotografie 50 verrassende highlights + de agenda van het nieuwe seizoen en nog veel meer • De volgende Tableau verschijnt rond 15 september
130 | Tableau Fine arts magazine zomer 2015
