Op 5 september 2008 werd in Sociëteit de Burcht te Leiden de Russische vertaling van Maarten Biesheuvels Zeeverhalen gepresenteerd. Bij deze feestelijke gelegenheid was niet alleen de auteur zelf aanwezig, maar ook zijn vertaalster, de Petersburgse neerlandica Irina Michajlova. In een levendige presentatie weidde ze uit over de belangrijkste valkuilen en struikelblokken die het proza van Biesheuvel herbergt. Hieronder volgt een bewerkte, schriftelijke weergave van deze presentatie.
❧ Biesheuvel vertalen Irina Michajlova (Sint-Petersburg) Het is voor mij een grote eer om hier vandaag te mogen spreken in de aanwezigheid van de schrijvers Maarten Biesheuvel en Maarten ’t Hart, die voor mijn generatie Russische neerlandici zo veel betekenen. Toen we in de jaren zeventig en tachtig in Leningrad achter het IJzeren Gordijn Nederlands begonnen te leren, lazen we In de bovenkooi en De verpletterende werkelijkheid (en ook Een vlucht regenwulpen), en dat was fantastisch. Het was een totaal andere wereld dan de wereld om ons heen, bijna net zo onbestaanbaar als de wereld van Homerus of Cervantes, en tegelijk bijzonder mooi, treurig, romantisch en aantrekkelijk. Met behulp van die boeken leerden we de Nederlandse taal en maakten we voor het eerst kennis met de Nederlandse cultuur. Toen in mei 2007 de consul-generaal van het Koninkrijk der Nederlanden in Sint-Petersburg, de heer Ed Hoeks, mij vroeg of ik een keuze uit de Zeeverhalen van de P.C. Hooftprijswinnaar Maarten Biesheuvel zou willen vertalen, schrok ik, want ik besefte hoe vreselijk moeilijk en zwaar dit werk zou zijn. Maar ik zag het ook als een uitdaging. Ik probeer nu zes belangrijkste redenen te noemen waarom die vertaling zo moeilijk was.
Syntaxis In zijn voorwoord bij de Russische vertaling zegt de heer Hoeks dat Maarten Biesheuvel het talent heeft om met eenvoudige maar krachtige zinnen heel suggestief te kunnen schrijven. Wat de woorden krachtig en suggestief betreft ben ik het met hem eens, maar het woord eenvoudig klopt niet helemaal, of eigenlijk helemaal niet eens. Als je bijvoorbeeld de eerste zin van het verhaal ‘De opstapper’ leest, dan blijf je hem wel tien minuten lang lezen. Dat is een eindeloos lange stroom van herinneringen, met talloze afwijkingen van het hoofdthema, een opsomming van een heleboel toevallige details, enz. De zin duurt van pagina 109 tot 113 en dat is de langste en qua structuur de ingewikkeldste zin die ik tot nu toe in mijn lange en ingewikkelde leven heb moeten vertalen. Maar de Nederlandse zin is zo meesterlijk uitgebalanceerd dat het simpel en naïef schijnt te zijn, zoals de ikpersoon van de verhalen ook vooral naïef schijnt te zijn, maar in wezen helemaal niet naïef is. Deze spanning tussen uiterlijke eenvoud en innerlijke gecompliceerdheid, uiterlijke grappigheid en innerlijke dramatiek is zeer belangrijk in Biesheuvels verhalen en moet vooral bewaard blijven in de vertaling. En dat is niet zo simpel, gelooft u me maar.
2 Om net zo’n balancerende en per slot uitgebalanceerde zin in het Russisch te schrijven moest ik er uren en uren en uren aan werken en wel vijf keer aan mijn echtgenoot, mijn eeuwige proefkonijn, voorlezen, voordat ik aan zijn gezicht zag dat het resultaat bereikt was. Registers Het zijn overigens niet allen lange, maar ook korte zinnen die vaak een groot vertaalprobleem opleveren, juist omdát ze zo kort en krachtig zijn. Het effect wordt vaak bereikt door het spelen met verschillende registers van de taal. Ik vraag de heer Hoeks om de monoloog van de kok voor te lezen uit het verhaal ‘Storm op zee’. De ik-persoon staat voor het eerst in zijn leven aan het stuurrad en geniet van het leven en filosofeert over van alles nog wat, zijn gedachten dwalen en het schip zwalkt met zijn gedachten mee. En dan komt de woedende kok zijn stuurhut binnenstormen. (citaat) Het heeft me heel veel moeite gekost om deze kok een soort Russisch te laten spreken die sterk genoeg is voor zijn sterke emotie, en tegelijkertijd de oren en de ogen van de lezers niet schendt. Zeetermen In het pas geciteerde fragment heft u al een paar zeetermen gehoord: tien graden stuurboords bakzij, in dezelfde alinea staan de woorden platvloerwacht en hondenwacht. Dit soort termen staan wel in Van Dale, dus ik kon makkelijk erachter komen wat ze betekenen, maar ik moest ook de Russische equivalenten ervan vinden en dat is een groter probleem. Andere woorden uit Biesheuvels verhalen staan zelfs niet eens in Van Dale, zoals oliegast en opstapper, en zijn op internet ook niet te vinden. Een woord van dit soort heb ik wel in Van Dale gevonden, maar het gekke is dat Van Dale als voorbeeld gebruik maakt van een zin uit Biesheuevl: het achteruit, zegt
mijn Van Dale, betekent ‘het achterschip’ – en dan volgt een citaat uit een zeeverhaal van Biesheuvel. Weer andere termen herkende ik niet meteen als termen maar later bleken ze het wel te zijn, zoals tanker cleaning: eerst vertaalde ik het gewoon als чистка танкера, maar na het bladeren in de driedelige Russische Zee-encyclopedie ontdekte ik de term зачистка танка. Om het probleem van zeetermen op te lossen deed ik drie dingen: (a) Ik las oorspronkelijk Russisch zeeverhalen – vooral Морские рассказы van Stanukovič. (b) Ik leende van een collega de zojuist genoemde Russische Zeeencyclopedie, waarin ik elke dag een uurtje lang bladerde. (c) Ik nam contact op met Russische zeelieden die me bepaalde dingen hebben kunnen uitleggen. Gisteren werd mij gevraagd waarom ik mijn vragen niet aan de auteur zelf heb gesteld wat eingenlijk het effectiefst was geweest. Het antwoord is simpel: ik durfde het niet. Citaten Het grootste probleem, de schrik van alle vertalers, zijn de zogenaamde verborgen citaten: citaten die zonder aanhalingstekens in de tekst staan en natuurlijk zonder verwijzing naar de bron. De tekst van Bieheuvel wemelt van dit soort citaten. Hoe moet de vertaler in godsnaam weten dat bijvoorbeeld de zin ‘De zee kreeg een wit aanzien van het schuim’ een citaat is? Van dit soort dingen raak ik gewoon in paniek. Deze zin bleek het een citaat te zijn uit de canonieke bepalingen van de zogenaamde Zichtbare uitwerking van de windkracht op het zeeoppervlak (de schaal van Beaufort). Verder staan er veel bijbelse citaten en citaten uit psalmen. Zo staat op p. 24: “Hoe lieflijk, hoe vol heilgenot, o Heer der legerschraren God, zijn mij Uw huis en
3 tempelzangen”. In de Russische-orthodoxe kerk worden geen psalmen gezongen. Dus mpest ik gewoon de betreffende regel in de Bijbel vinden. Dat was: “Как вожделенны жилища Твои, Господи сил.” In de Zeeverhalen staan ook veel citaten uit de wereldliteratuur. Zoals Moby Dick natuurlijk, maar ook bijvoorbeeld uit het gedicht ‘Het Huwelijk’ van Willem Elsschot dat ik ooit vertaald heb en daarom kon herkennen. Met citaten heb je drie problemen: (a) een citaat herkennen als citaat; (b) in de bestaande Russische vertaling dezelfde passage vinden; (c) bedenken hoe je dit citaat presenteert aan de Russische lezer: met een noot om de bron te vermelden of zonder noot, met of zonder aanhalingstekens of cursivering? Citaten en passages in vreemde talen Vooral in het verhaal ‘Tankercleaning’ is er sprake van een soort Babylonische spraakverwarring: de hoofdpersoon praat met zeelui uit de hele wereld en probeert dan ook hun talen te spreken: Grieks, Italiaans, Duits, Turks, Russisch, Hebreeuws en nog veel meer. Het is bekend dat Russen vreemde talen veel slechter kennen dan Nederlanders. Om de passages in vreemde talen toegenkelijk te maken voor Russische lezers heb ik de meeste van een vertaling voorzien in een voetnoot, met de vermelding van de bron. Maar wat doe je dan met passages die in het origineel in het Ruissisch staan? Zo zegt de Russische zeeman in ‘Tanker cleaning’: “Podozjdi, moj drug” (p. 48), “Skazji mne, ty govorisj po-russki? Newerojatno” (p. 49), “Bozje moj, v nachale sotvoril Bog nebo i zemlju i skazal Bog” (p. 52), enzovoort. In ‘O, kapitein te zijn’ komt een twee pagina’s lang fragment voor dat in feite in het Russisch is geschreven. Het is een monoloog van een oude Russche dame die
vertelt over haar wedervaren na de Oktoberrevolutie, hoe zij naar het Westen vluchtte. Wat doe je ermee? Hoe kun je laten zien dat het in het Nederlandse origineel allemaal in het Russisch staat? De enige oplossing die ik heb kunnen bedenken is gebaseerd op de letters: als de Rus in ‘Tankercleaning’ Russisch spreekt, dan schrijf ik zijn Russische woorden met Latijnse letters. Omdat andere personages in hetzelfde verhaal hun moedertaal spreken, is het duidelijk genoeg dat deze Rus het ook doet. Hetzelfde geldt voor de Russische dame uit ‘O, kapitein te zijn’. Woordspelingen In ‘Storm op zee’ staat de uitdrukking ‘Daar kom ik later in ander verband op terug’. Naar aanleiding van deze uitdrukking vertelt de auteur over een tekening van een zekere Geert Hofman: “Op de tekening zie je een man op een preekgestoelte staan, van kop tot teen in verband gewikkeld, hoe hij nog spreken kan is in ieder geval een raadsel en toch zegt hij: Daar kom ik later (...)” In het Russisch bestaat er geen woord dat ‘verband’zou betekenen in beide betekenissen. Ik speelde met de Russische uitdrukking развить мысль (‘de gedachte ontwikkelen’). De zin ‘Daar kom ik later in ander verband op terug’ vertaalde ik als ‘Maar die gedachte ontwikkel ik later’, en liet Geert Hofman een andere tekening maken: een tekening waarop een schoolleraar voor de klas staat met iets wat op een rol wc-papier lijkt, waarop met grote letters het woord ‘gedachte’ staat. Helaas is deze woordspeling veel minder elegant dan in het origineel, maar ik kon niets anders bedenken. Het oplossen van al deze vertaalproblemen heeft natuurlijk veel tijd en moeite gekost, maar aan de andere kant genoot ik zo veel van de schitterende tekst van de Zeeverhalen dat ik tijd noch moeite spaarde om de vertaling zo goed mogelijk te maken.
4 Ik moet eerlijk bekennen dat het voor mij als Russin heel prettig is dat de auteur zo goed op de hoogte is van de Russische literatuur en ook de Russische taal kent. Hij citeert hier en daar mijn geliefde schrijvers Garšin en Nabokov, in de opsomming van zijn favoriete boeken uit de wereldliteratuur in het verhaal ‘O, kapitein te zijn’ is het aandeel van de Russische auteurs echt groot: Turgen’ev, Nabokov, Bulgakov, Dostoevskij, Gogol’, Tolstoj, Lermontov, noem maar op. Toen de vertaling klaar was, las ik de moeilijkste passages aan mijn man voor, om zijn reactie te zien. Mijn man was zo onder de indruk dat hij een foto maakte van een fiets in zee, die niet was bedoeld als illustratie bij het verhaal ‘Brommer op zee’, maar eerder als twee symbolen van Nederland in Russische ogen – de zee en de fiets, plus een beetje absurditeit en een kosmische dimensie. De heer Hoeks vond die foto mooi en geschikt voor de omslag van het Russische boek. Later vroeg ik ook mijn dochter de hele vertaling door te nemen en de zinnen te onderstrepen die ze stroef vond. Daarna stuurde ik de vertaling naar de uitgever. Ik bofte, want de redactrice van de uitgever was heel intelligent en voelde de tekst bijzonder goed aan. Ze stelde maar een paar minimale correcties voor, en wat ze voorstelde was heel goed. Toen werd het boek gedrukt. Ik kocht een pakje van twintig exemplaren bij de uitgever en begon sinterklaas te spelen. Ik gaf het boek cadeau aan twintig Russische vrienden, familieleden, kennissen en buren. Ik was heel erg benieuwd hoe mijn Russische kennissen van heel verschillend intellectueel niveau op deze Nederlandse Zeeverhalen zouden reageren. Sinds Peter de Grote is Rusland namelijk, net als Nederland, een echte zeestaat en het genre van zeeverhalen is goed vertegenwoordigd in de Russische literatuur. Qua genre en titel hebben de Zeeverhalen van Biesheuvel heel sterke
concurrenten in de Russische literatuur. Vooral de bovengenoemde Морские рассказы van Konstantin Michajlovič Stanukovič uit de negentiende, maar ook van Viktor Koneckij uit de twintigste eeuw worden door iedereen gelezen en geliefd. Ik weet niet of Stanukovič in het Nederlands is vertaald, maar dat is eerste klasse literatuur. Wie het niet heeft gelezen, moet het doen. De zeeverhalen van Stanukovič zijn absoluut waarheidsgetrouw geschreven, een heel klein beetje romantisch gekleurd, en in ieder geval heel positief en optimistisch. Stanukovič beschrijft hoe de zeelui in moeilijke omstandigheden elkaar steunen, hoe simpele matrozen uit boerengezinnen over het leven en God en rechtvaardigheid beginnen te filosoferen als ze op de eindeloze zee varen, enzovoort, enzovoort. In veel opzichten is dat het tegendeel van de Zeeverhalen van Maarten Biesheuvel. Dus ik zat op reacties te wachten. Het duurde niet lang, de reacties kwamen heel gauw. Het viel me op dat bijna iedereen die het boek van mij kreeg, het meteen begon te lezen. Misschien omdat het boek zo compact is en zo prettig in de hand voelt en uit korte verhalen bestaat, waaraan je makkelijker begint dan bijvoorbeeld aan de vierhonderd pagina’s tellende roman Allerzielen van Cees Noteboom, die slechts enkelen van mijn Russische kennissen tot het einde hebben kunnen lezen. Maar dat is niet de enige reden, denk ik. De eerste twee zinnen die ik hoorde als reactie waren allemaal hetzelfde. De eerste zin was: ‘O, wat een mooi boek, zo mooi geschreven!’ De tweede zin was, met een verbaasde stem: ‘Maar het is helemaal niet vrolijk!’ Ik vraag me af waarom ze hadden verwacht dat het vrolijk zou zijn. Maar waarschijnlijk reageren de Russische lezers op deze manier op de spanning die ik al heb genoemd, de spanning tussen het
5 humoristische aan de oppervlakte en het dramatische in wezen. Bij Stanukovič heb je dat niet, zijn verhalen zijn egaal. Als ik mijn kennissen vroeg waarom ze het mooi vonden, konden ze het – natuurlijk –moeilijk formuleren. Een datsjabuurvrouw vertelde me dat ze na ieder verhaal wel een uur lang iets in de tuin moest doen om na te denken en het verhaal te verwerken, voordat ze aan het volgende kon beginnen. Een collega zei daarentegen dat ze alle verhalen in één adem heeft gelezen. Anderen zeiden
gewoon: ‘Het is interessant’, ‘Het is zo ongewoon’, of ‘Ik heb nog nooit zoiets gelezen.’ Bij de meesten klonk een soort mengeling van verbazing en bewondering. Een boek is een kind van de auteur, dat is een oude en bekende metafoor. Kees Verheul heeft eens gezegd dat een vertaling een kleinkind van de auteur is. Laten we hopen dat dit Russische kleinkind van de grote Nederlandse schrijver Maarten Biesheuvel lang en gelukkig zal leven in het verre Rusland.
❧ De Russische vertaling van de Zeeverhalen van Maarten Biesheuvel is verschenen als Морские рассказы (Маартен Бихевел) bij Лимбус Пресс (ISBN 978-5-837-00518-3). In Nederland is het boek verkrijgbaar bij boekhandel Pegasus in Amsterdam (http://www.pegasusboek.nl).
