BIBLIÜGRAPHISCHE MEDEDEELINGEN VAN CHRISTIAAX SEPP, Th. Dr. en rustend Predikant. -=5^te^s=>^-=- LEIDEN. E. J. B R I L L

= 00

100 =

00

?CNJ

rcD

PO

1001 S4-5

BIBLIÜGRAPHISCHE

MEDEDEELINGEN VAN

CHRISTIAAX SEPP, Th. Dr.

en

rustend Predikant.

-=5^te^s=>^-=-

LEIDEN. E.

J.

B R 1883.

I

L

L.

I

00

\

STELLA CLERICOKUxM, EEN STICHTELIJK GESCHRIFT UIT DE

«Het woord Gods spraak

zij

EEUW.

niet gebonden." Inderdaad: deze uit-

is

van ganscher harte nagezegd door allen, die de

gQSchiedenis van het Godsrijk op aarde

beoefenen.

15de

Hun behaagt

met waarheidszin

het in elk tijdvak, onder elk volk.

naar de blijken te zoeken van de zich openbarende kraclit des Evangelies, een kracht, die zich niet verborgen houdt,

hoedanig de vorm ook

zij

,

waarin deze zich vertoont. On-

gelukkig die het goede slechts in dien vorm weten op te

merken waarin

het gewoon zijn, wien het aan zelfver-

zij

ook

als

hun ongevallig Voorwaar

—

,

van

wien

het

is.

eeuwen door

de

woord van God niet heeft volbracht is,

om

met belangstelling te begroeten het een gedaante aanneemt, die hen niet trekt of

loochening ontbreekt

is

gebonden geweest, maar

Hem. wiens

naar den wil van het

het gebleken, dat het

is

uitgaat

en

zijn loop

dat woord

wien het nooit ledig

tot

wederkeert.

De protestantsche

om haren

arbeid

te

historiek

is

te

volbrengen,

vaak in

bij

haren

hare pogingen ijver

te

kort

geschoten 16e

eeuw

gewoon geworden

is

zij

;

.

of de hervorming der

morgenrood van den opgang

te begroeten als het

der zon en het teeken, dat het EvangeUe zijn heerUjkheid

eeuwen,

zij

of wees

openbaarde:

glans

vollen

in

om

deed het,

uit

der

hiërarchie

middel-

de

de daden en geschriften van

Coryphaeen dier tijden het bewijs

de

op

zij

te

leveren,

dat de

onvermogend was, om de behoeften

kerk

der geloovigen te verzadigen en

zij

verwijlde liefst

bij

man-

nen en richtingen, die luide het woord der oppositie voerden ^). Er is een weg die uitnemender schijnt. De geschiedenis van den Christelijken godsdienst legt niet den meesten nadruk op de wording en ontwikkeling der Kerkgenootschappen, maar op de openbaring des geestes. Voor

haar

Rome

de kerk van

is

Heeren. evenzeer

draagster van den geest des

de tegenover die kerk staande Pro-

als

testantsche Christenheid; waar de geest let

weinig of niet op den vorm: haar

zij

dat

werkt,

hij

Gods

Te

zich hooren laat,

zijn loop

die

dewijl

is

het genoeg,

werking toont, dat het woord

volbrengt.

veel mijns achtens

is

de literatuur der middeleeuwen

vijandigen blik op Rome, beschouwd met Vaak werd zij gebezigd, om daaruit de wapenen te ontleenen ter bestrijding van de leer en de instellingen dier

een eenigzins

met de eigen woorden van hare leden, soms hooggeplaatste mannen. kerk,

Te weinig heeft men de kunst verstaan en

om

gebracht,

')

zich

te

in

beoefening

verblijden over het goede

woord dat

prolegomena zu einer Geschichte. fur Kircheng besprokene prolegomena vormen den inhoud

Ik verwijs den lezer naar de

des Pietismus door ritschl II

Band.

S.

1

fg.

Deze veel

geplaatst in brieger's Zeits.

Geschichte des Pietismus, Band (1880). Zij bevatten in breede uitwerking de opmerkingen betreffende wezen en omvang der Reformatie, vroeger door lechler gemaakt, Joh. von Wiclif und die Vorges. der. Ref. I, S. 34 fg.

der eerste bladzijden van des hoogleeraars erster

gesproken

werd.

geuit

geen zweem van vei^et

door dezulken, te

wier binnenste

vinden was tegen de Hiërarchie.

Vele dergelijke en goedklinkende die wel verdienen

voortijd,

in

stemmen

nog eens gehoord

uit te

den

worden,

deed mijn waardige vriend van iterson ons hooren. gelijk ze

hij

vei^ameld had

XlVe en XVe eeuw

i).

uit

een

viertal

der

Christliche

der

Later verscheen eene bloemlezing,

geene mindere aandacht verdient:

die

Handschriften

zij

draagt den

titel:

Glaube des deutschen Volkes

beim Schlusse des Mittelalters dargestellt in deutschen Sprachdenkmalen, oder 50 Jahre der deutschen Sprache im Relormationszeitalter vom Jahre 1470 bis 1520. Ein christliches Lebensbild. Mit Benïitzung von neun verschiedenen deutschen Bibelausgaben vor luther. Nach alten Druckwerken und Handschriften verfasst von vincenz hasak. Het werd

in

1868 uitgegeven

en

onlangs

als

bij

ver-

nieuwing onder de aandacht der vrienden van de kerkelijke gebracht

geschiedenis

door des

schrijvers

Wande rung

durch das Gebiet der religiösen Literatur am Schlusse des Mittelalters (1880) en zijn jongst geschrift: Dr. M. Luther und die religiöse Literatur seiner Zeit bis zum Jahre 1520. Laatstgenoemd boek van de literarische kennis des auteurs een sprekende

is

getuigenis, niet van het billijke zijner oordeelvellingen

De auteur, Roomsch Teplitz. waarmede

heeft hij

in

geestelijke te

2).

Weisskirchlitz

bij

door deze bloemlezing het recht bewezen,

de voorrede der Ch.

Glaube.

grooten-

Te Leiden gedrukt in 1857. De goede en kwade eigenschappen van hasak's werken zijn onlangs met juistheid aangegeven door den Bazelschen godgeleerde paul uöiiniNGER ')

-)

in

den eersten Jaargang van pünjer's

(1882). S. lOÜ

fg.

Theologischer

Ja

hresbericht

sterk polemiesch

helaas!

deels

tegen de hoogschatters van

de Hervorming der 16e eeuw, beweren mocht: ))Wir haben

noch

eine

ganz respectable Anzahl

scher Bibelausgaben

vorlutherischer

wh^ kennen noch

und kirchlicher Gesange

religiöser

der

,

eine

deut-

Menge

alter

in deutscher Sprache aus

ehe noch die neuen deutschen Kirchenlieder von

Zeit,

Wittenberg

her ertönten; wir besitzen noch eine Masse

von deutschen Unterrichts- und Erbauungs-schriften

,

aus

denen das christliche Volk auch einen guten Theil seines religiösen Unterrichtes bezogen hat, ehe das Jahr der

neuen

— 1517 — begann, abgesehen von der zahllosen Menge jener herrlichen — iateinisch geschriebenen UnterrichtsAëra

bïicher

aller

Sorten,

welche

Zeugniss

geben sowohl von

der grossartigen Kenntniss der heiligen Schrift unter Geist-

und Laien,

lichen

als

auch von der allgemeinen religiösen

Volksbildung jener noch vielfach

gar nicht verstandenen

Zeit."

Het

is

mijn oogmerk niet den inhoud van deze werken te

ontleden en van deze bloemlezingen een overzicht te geven. Uit een groot getal van boeken en handschriften

is

de

stot

verzameld; de schrijver heeft alleen van zulke gebruik ge-

maakt

,

die hij zelf bezat

de toevlucht genomen, veel

zou

grooter

dus niet tot openbare bibliotheken

,

in

wezen.

welk geval de oogst ongetwijfeld Bovendien heeft

hij

zijne

keuze

voornamelijk bepaald tot voortbrengselen der Duitsche taal

en weinig gebruik gemaakt van Latijnsche tractaten, die vertaald zijn

In

geworden.

eerstgenoemde werk bevat de bloemlezing één

het

geschrift dat ten behoeve der geestelijkheid

Ik

meen

slechts dit ééne te

was vervaardigd.

hebben aangetroffen, namelijk

aus dem Buche Messe singen oder lesen, wer das tun sol, wenn, wie oder wo. Bij dien titel S. 21

is

fg.:

deze aanteekening gevoegd:

und

Jahr.

Es

ist

eine

))ohne Druckort, Seitenzahl

deutsche

Auslegung der heiUgen

Messe." Das

Buch

Esslingen bey fynes 1475—76

zu

soll

gedruckt worden sein. 94 Blatter lateinischen Originales

Wat

soll

ik uit dit tractaat

Fol.

der Verfasser des

,

berxardinus de parentinis seyn."

door het medegedeelde leerde ken-

nen, wekte zeer mijne sympathie en mijnen dank. Het be-

wees mij dat de eeuwen, aan de Hervorming voorafgegaan, verzuimd hebben, ook den bedienaar der kerk

niet

waardig vervullen van

zijn

ambt den weg

tot

een

de middelen

eri

duidelijk aan te wijzen. In het laatst

238

S.

geschrift

geestelijken

werkje

dit

clerico

Dr.

luther

u.

stand bestemd waren.

dat sedert geruimen

voor,

:

s.

w. worden

onderscheidene geschriften genoemd, die bepaald

fg.

voor den

had;

genoemd

Een komt

er

ook mijne aandacht geboeid

tijd

Stella Clericorum cuilibet necessaria. In qua valde pulchra

heet

summe

legentibus proponuntur;

het beslaat slechts, namelijk

in mijn exemplaar, 17 bladzijden in

kl.

kwarto. Reeds han-

gestorven wiarda over den inhoud der

delde onze vroeg

Stella in zijn academiesch proefschrift: hubert duifhuis de prediker van St. Jacob (1858) bl. 173; zijne korte mededeeling worde door het volgende aangevuld.

De Stella

handleiding voor geestelijken, een

eene

is

hen gericht, opdat

ernstig

woord

worden

lichten, sterren schijnende in de duisternis.

lof

tot

zij

hebbe de auteur voor den ernst, waarmede

het onvoegzame

mogen

werkelijk

Hoogen

hij

tegen

en verontreinigende van het concubinaat

waarschuwt en met nadruk de waarheid herhaalt, dat de geestelijke eerst

dan een morgenster

gelijk is.

wanneer

zijn

leven het zegel drukt op zijn homiletischen, liturgischen en pastoralen arbeid.

Keur van spreuken

uit de H. Schrift

en

de kerkvaders worden bijgebracht. Het geheel getuigt van edelen zin bewijs

en diepe

ongetwijfeld

vereering

den

lezer,

van het voor wien

Christendom.

Ik

het raadplegen

van een exemplaar der Stella niet gemakkelijk

valt,

een

6

wanneer

dienst,

hier

ik

eenige

gedeelten

uit

het opstel

overneem.

Vooraf doe ik echter opmerken, dat in eenige uitgaven de lezingen verschillen en bepaaldelijk de aanhef niet in alle dezelfde

Blijkbaar zijn enkele ter perse gelegd naar

is.

onnauwkeurige handschriften en

laat

zich ook daaruit het

groot aantal fouten ligtelijk verklaren.

quomodo sacerdos vel pastor curam quomodo in ea vixerit. vel qualiter

Multiplex est questio

suam eam

intraverit rexerit,

vel

vel

patrimonium

quem fmem eam

propter

crucifixi

susceperit.

expenderit,

vel

Vel ut pascat gregem

commissum verbo et bono exemplo, vel ut pascatur a Unde hoc nomen pastor derivatur ab hoc verbo pasco pascis et non a pascor pasceris. Unde illud HiEREMiAE. Pastores pascebant se sed gregem meum non pascebant. sibi

grege.

Quum

beneficium alicui porrigitur valde gaudet sed non

querit primo,

quis sanctorum

sit

patronus in ecclesia, sed

quantum valeat in temporalibus. Unde iam pauci curant, quomodo curam suam suscipiunt vel intrant aut qualiter eam regant vel in ea vivant secundum Deum, nee symoniam abhorrent sed heu in pluribus dominantur. Unde gregoRius: ficia

Si

quis ea intentione gradus ecclesiasticos vel bene-

quaerit, ut in

iis

habeat vitae necessaria, hic perverso

ordine vult celestia mercari. dicare vel arare

Quilibet scilicet

unde

pastor

scientiam,

et

Longe enim melius

est

men-

viveret.

sacerdos

in

se

tenetur habere tria,

eloquentiam et bonam vitam; scientiam

debet habere divinorum librorum et eorum intelligentiam in

quibus

Deum

cognoscat se et

alios.

Unde bernard: Multi

multa sciunt, seipsos autem nesciunt. Cognoscete te ipsum. augustinus in libro de

sancta

tri-

nitate Dei

prefert scientiae celestium terrestrium et infer-

norum propriam cognoscere infirmitatem. Unde bernardus: Domine da mihi scire te. cognoscere me, diligere te. Elohabere discretam ut ea quae

queiitiam debet ligit

est.

aliis sit

ne abscondat pecuniam domini sui.

predicet.

mutus

canis

domo

in

Clamare ne cesses

ESAiAs:

soit et intel-

et

dei,

annuncia populo raeo scelera

quam

eorimi. Lullius: Melius est eloqui copiose et prudenter

aliquid sine eloquentia acutissime excogitare scientia et

proferendi excogitata

recte

cum

;

eloquentia est

ornatu verborum

quam

pondere sententiarum. Idem: Efficacius est audire

audiii. Ideo sacerdos tenetur

habere scientiam et eloquentiam.

Gregorius: Inscientia sacerdotis nee Daniel,

ezechiel.

alibi

id

Unde

est ecclesia.

id

est venia

nee excusatio.

Qui autem docti fuerint fulgebunt

quasi spleildor firmamenti

id

est

solis

ad justitiam

et qui

erudiverint multos quasi stellae in perpetuas aeternitates.

lam dictum et corporali et

est

de speciebus ejus

Nunc dicendum existentibus

de eleemosyna duplici,

est

cum

scilicet spirituali

auctoritatibus probatis.

de sulTragiis quibus sacerdos animabus

in purgatorio tenetur sutTragare.

mosynis usus

est

et

utitur

quorum

elee-

quibus animabus purgandis in

poenis purgatorii annus pro die statuitur in penitentia in hac

neglecta

non peracta,

quae animae

sunt

tertia

pars ecclesiae expectantes in purgatorio liberationem.

Exem-

vita

plum de

filiis

vel

Israël per

desertum transeuntibus quadraginta

annis quod quadraginta diebus transiissent

non peccassent. Triplex enim dicitur

mundo

militans.

in coelo

si

contra

Deum

ecclesia, scilicet in hoc

triumphans.

in purgatorio expec-

tans, ut praedictum est liberationem. quibus quatuor modis

praecipue potest subveniri: Missa preces dona jejunia, quatuor ista absolvunt animas quas purgans detinet ignis. qui ignis et ceterae

poenae purgatorii graviores sunt

poenae marturum

mundo

et

quam omnes

omnia genera tormentorum, quae

a tyrannis potuerunt excogitari et adinveniri.

in

hoc

quarum

,,

8

animarum numerus omnium hominum viventium multitudinem excedit. Unde augustinus: Nescit quid petit qui purgatorium

O

petit.

quam

deus!

dulce erit in hoc seculo

Unde una lachryma de puro corde prolata plus purgat quam decem anni in purgatorio tamen inter duo mala minus malum est elegendum. Unde animae clamant, ut dicit satisfacere.

;

propheta Job: Miseremini mei, miseremini mei, saltem vos amici mei quia

manus domini

Quid ergo dicendum

cum

tantibus

est

mulieribus vel adulteris vel fornicantibus vel

proprias oves violantibus laribus

vel

ebriosis

:

non

sponsam

scelestius

est

non

erroris

est

Unde bernardus:

sed prelatorum. explorator,

episcoporum

conscientiis

HiERONYMUS Alieui

qui

vel

lascivis

et secu-

pluribus negotiis et vanitatibus implicatis. Commit-

enim

timus

me.

tetigit

de sacerdotibus manifeste cohabi-

Unde

violant.

sacrosanctam

preiatis.

Integritatis tuae sis diligens

Quid ergo de

alienae.

christi

eorum

et

nostrum reddere rationem

judicandum

illis

hieronymus: temerarie

ecclesiam

est

Sicut

destruere

quam domum plebeiam, ita scelestius est sponsam Christi quam sponsam proximi. Cum diabolus super omni peccato gaudeat maxime congaudet fornicationi et maxime violare

in

sunt ministri

et religiosis qui

sacerdotibus

altaris.

Unde

hieronymus: Acerbiora gehennae tormenta sunt quibus nicatores

et

stas.

virginis

Die sacerdos, qui eisdem

O

cum

tibi

mulie-

labiis oscularis filium

quibus osculatus es filiam veneris.

tradis filium hominis;

sacerdos,

CHRISTI,

Quid

:

sacerdos, qui ad altare dei familiaris et in cujus

ribus, tu loco

adulteri debentur. Item

for-

ingreditur

tuum

corpus

quomodo ex tanta

O

juda, osculo

bernardus.

tuo

ore

veritas

efficitur

scilicet

oculi tui aspiciunt vanitatem

,

ipse

te

sepulcrum

Christus,

quomodo

qui inspiciunt tantam veritatem

quare manus tuae extenduntur ad

tenentem omiiia, quare

quotidie

egreditur falsitas per quod

illicita,

quae tractant

ingurgitas ebrietate qui plenus.

9 deberes dei bonitate. Augustinus:

esse

incontinentiae

et

veneris

idoliim

statuet

juxta

libidinis.

cuni

et

ore

acerdos

si

filium

polluto

vas

sit

in

altare

profert

verba

virginis

canonis: os enim amaritudine et dolo plenum est. quamvis

enim

cum

oret

tarnen

labiis

cum presumit sumere

et

pollutum levius esset

ei

faciem exspuit salvatoris,

in

dominicum

corpus

quod

Attende ergo o homo. quantum pro

datum

te

qui corpus et sanguinem

sacerdos

tu

ipsum

projiceret

ejus

os

in

in iutum.

maxime Timendum

sit et

tractas.

vero est quod dominus tales sacerdotes indignos. ut dictum

non exaudiat. sed magis eum ad iracundiam provocant.

est,

Unde

illud:

belial

in

eum

Provocaverunt

sordibus.

id

non

ejus et

fiiiae.

sed

dominum non

ideo

peccatis.

in

est

filii

placant, sed magis offendunt eum.

Nam sunt

etiam loca sacra quae tangunt

in

sacerdos

peccatis

contaminant. Unde bernardus:

obstinati

offensa

sine

vivat

qui pro

compescat.

Unde algustinus

mundo non

patitur. ab

:

deum

Majus praeiudicium deus

canum

vel

in

hominibus viventibus quam a sacer-

dotibus carentibus scientia et bona

est

judicem

olT'ensis

ne offensum potius ad iracundiam provocat et

interpellat,

ululatus

calcant qui diu

et

vita.

Idem Plus :

placet deo

luporum quam cantus inimicorum.

id

clericorum malorum. Gregorius: Nihil est quod tantum

offendat

ecclesiam

dei

quam

qui

indigni

assumantur ad

regimen animarum. Sacris dotatus: et sacris deditus atque

sacra docens: sacra dans, o

Quum

ergo tantae dignitatis

sui creatoris et totius creaturae,

inconveniens filium

est.

impossibile

conveniens

est.

animae

coelis

in

dux sacer sit

sacerdos.

ipsum prodere

Unde isidorus: est. sic

esto sacerdos.

sicut

quod creator vel

patrem

damnare

interficere

creatorem prodere creaturam in-

Sicut in ecclesia reliquiae sanctorum

sunt conduntur.

sic

ipse

quorum

deus requiescit

:

40

Unde augustinus

in corde digni sacerdotis.

mihi

cor

digni

sacerdotis

mansionis in vase

in

Licet vitrum

vitreo.

:

Elegi et preelegi

dignum meae

habitaculum sit

de

vili

materia

tarnen splendidius est auro et argento. Sic sacerdos prelucet dignior et major

regibus et principibus hujus

honorandi

mundi

coram deo omnibus

in sua dignitate,

pro omnibus hominibus contulit gratiam et

dominus Qui vos audit :

me

audit et qui vos spernit

me sper-

Apostolus: Qui vos conturbat scilicet indebite judicium

nit.

portabit,

quicumque

sacerdotes

,

Nolite

O

Christi

,

Zacharias:

ille.

Et

meos,

christos

corpus

cur tune per os

quos

Qui vos tangit

dominus et

in psalmis

prophetas

vocat

meis nolite malignare.

in prophetis

sacerdos.

tidie

est

offendit pupillam oculi mei. Et

tangere

dominus.

tuum efficitur quotidie sepulcrum tuum egreditur falsitas per quod quo-

ingreditur veritas. Cur oculi tui vident vanitatem qui

quotidie aspiciunt veritatem?

ad

unde

mundo honorem. Unde

sunt sacerdotes quibus deus tantam in

illicita

et

Cur manus tuae extenduntur

inania quae tenent tenentem omnia. Cur te

ingurgitas

ebrietate,

qui totus plenus debes esse bonitate?

Rogo ergo

te ut fugias

omnem vanitatem ne in futuro condem-

neris per veritatem.

Tanto utique gravius cades ab

quanto excellentius polles dignitatis

O domine!

officio.

alto,

Idem bernardus:

pastoris tui mutati sunt in tonsores, agni in lupos,

defensores in dissipatores

,

qui deberent esse sobrii quotidie

sunt ebrii, qui prelati pilati, qui casti incesti, qui pastores seductores.

Nonne

toties

repetitum est

:

petre

,

a

m a s me?

pasce oves me as, quasi dicat nisi me perfecte diligas id est plus quam te tua et tuos, non intromittas te de cura ,

:

ista

,

nee tu sacerdos et mglxime pastor pro ovibus pro quibus

efFusus est sanguis meus.

O

venerabilis

exercitium, o

guntur,

cum

sanctitudo

mundi

vere

manuum

sacerdotum.

O

felix

gaudium Ubi intima summis jun-

Christus tractat Christum, sacerdos dei filium,

!

11

hominum. Unde petrus in canonica: Vos estis genus electum. regale, sacerdotium, gens sancta, populus acquisitionis.

cum

delitiae surit esse

tibi

AuGUSTiNUS: Vos

genus electum, non solum

estis. inquit.

temporalis

electione

filiis

prelationis.

aeternae predestinationis.

sed

spero

ut

electionis

Unde Apostolus Elegit nos ante :

mundi constitutionem

nondum

qui

erant

nisi

pre-

Unde augustinus: quomodo elegit eos ante mundi constitutionem, qui nondum erant nisi predestinando. Unde

destinati.

GREGORius: Predestinatio

gratiae pre-

Augustinus: quattuor

et gloriae futurae preparatio.

sentis

quam

aliud est

nihil

enim requiruntur proprie ad preparationem gratiae presentis et

predestinationem gloriae futurae

tribuentis.

Secundum

predestinatio entis,

non

alioquin

est

libertas

:

Primum

voluntatis.

Quartum

existentis.

nee gratia in presenti

est

voluntas

Teiiium

meritum

est

est

accipi-

nee sequetur gloria

in futuro. Unde Apostolus: quos prescivit hos p rede sti na vit conform es fieri imagini filii dei. Idem. Quos predestinavit hos et vocavit et quos vocavit hos et justificavit illos et magnificavit.

In predestinatione est gratia. in vocatione potentia. in justificatione

laetitia, in

Unde

magnificatione gloria.

vos sacer-

dotes estis genus electum

Deze waardige prediking hart

der

weren, weinige geschriften

talloos

is

kerkelijken gelegd.

Immers: te

vele

malen aan het

er zijn. durf ik be-

noemen, die zoo

gaven hebben beleefd en zoo algemeen

zijn

vele

uit-

verbreid

ge-

worden. Eene schets van de geschiedenis der Stel la levere het bewijs voor mijne bewering, dat werkelijk van alle en allerlei

zijden belangstelling

en aandacht der Stella ten

deel zijn gevallen.

hem getypographie Néerlandaise

Onze bibliograaph campbell heeft gevene

Annales de

la

in

de door

42

au

XV

siècle (1874) pag. 457

ss.

van

uitgaven

zestien

.

de S te 11a beschreven, die allen binnen het laatste vierendeel jaars der 15^

België

daarbij

eeuw

in ons vaderland, het tegenwoordig

gerekend,

Voor

het licht gezien hebben.

zoover van die uitgaven exemplaren op de koninklijke bi-

worden,

bliotheek gevonden

zijn

deze

mij

welwillend ter

inzage toegestaan.

Hain geeft van

X''.

Repertorium Bibliographicum

in het

15060

15080 een en twintig drukken

tot

op.

Beide

kenners hebben deze edities naar het uitwendige op

doende wijze beschreven en op de afwijkingen in slot

vol-

en

titel

naar behooren de aandacht gevestigd.

Tot aanvulling hunner mededeelingen maak ik opmerkzaam op hetgeen de uitgaaf, die 17 Januari 1498 de pers

van JACOBUS de breda die

mij

scheidt:

Deventer

in

oogen

onder de

kwamen,

kennelijk

bedoelde

adstructie

van de

leer.

slot

eenige

bevat

tekst

dat

bij

alle

onder-

deze uitgaaf namelijk heeft drie bladzijden

meer dan de andere, na het

De

van

verliet^),

zeer

tekst

alle hetzelfde

historische

is.

proeven ter

dat de bedienaar der Sacramenten

door heilig leven en heilige gezindheden bevoegd wordt tot

de heilige taak

hem

toevertrouwd en

ten eenen male onwaardig

Onder de door vene komen er

Dr. drie

is

bij

voor zulk een werk.

campbell in de voor.

zoodat letter

Annales

beschre-

waarin de hoofdletter

begin der onderscheidene afdeehngen. andere drukken, met rood

ontbreken van deze

krijt of

niet

gelijk

rooden inkt

de lezer zelf in gedachten het woord

is

zijn

bij

bij

het

de

ingevuld,

aanvangs-

geven moet.

Twee exemplaren van een door hain onder No. 15073 genoemde uitgaaf liggen vooi mij de een behoort aan de :

')

Bij

HAIN N". 15080,

bij

campbell

N^\ 1614.

13 koninklijke bibliotheek te

dom. Blijkbaar scheiden

Ha ge,

deze druk van

is

de

dat

hierin,

met groote

's

letters

de andere

mijneigen-

andere editiën onder-

alle

eerste

is

van elke afdeeling

regel

hoofd boven den tekst staat, en het

als

geschrift als titel eene zeer eigenaardige houtgravure heeft.

Doch de

tekst

is

allerslordigst

zonder

,

eenige

correctie

weergegeven, hier en daar volstrekt onverstaanbaar, zoodat

worden,

bijna ongeneigd

wij

van waar

pers

om

naar den drukker of de

voortbrengsel de wereld

dit

eenig onderzoek te doen. Toch

genoemde houtsnede.

is

ingezonden,

wegens de reeds

voor eene cel,

stelt

Zij

plicht

is dit

waarin een

man

gezeten is met een duif op den schouder, achter raam met 4 ruiten, waarvan de twee bovenste een voor zich een lezenaar met een opendwarsstreep hebben

oud

zich een

;

welks linkerzijde 30. welks rechterzijde 25

geslagen boek,

punten op de bladen bevat; twee leerlingen of hoorders aan

zitten

zijne

waarvan de voorstgeplaatste een terwijl boven den grijsaard en

voeten,

wang

zeer ingevallen

heeft,

de hoorders een inscriptie zweeft van dezen inhoud: acci-

Eene mij / mata sancti/. onbekende hand schreef op mijn exemplaar aan de benedenzijde van den titel: Coloniae ap. henr. quentel eire.

pies

/

tanti

/

doctor is

1493. Cf. Strobel

dog

/

Miscellaneën,

II.

S.

71."

Ter aange-

haalde plaats deelt strobel het navolgende mede:

))Clericorum, ))mit

ohne Buckdrucker,

Zeit

«Stella

und Ort, aber

einen Holzschnitt, dessen sich heinrich quentel zu

»Cölln 1493 bediente,

folglich

eben

um

diese

Zeit

von

))ihm gedruckt."

Ongelukkigerwijze heeft strobel met geen enkel woord de houtsnede beschreven, welke

van is

Keulen 's beroemden

het,

zijnen terecht hoog geachten

hem gegevene mededeeling te

hij

lateiL

Immers hebben

voor het drukkersmerk

boekdrukker houdt. Veiligst dus

naam en de

hier door

verder buiten alle aanmerking

wij

geen recht

te

beweren, dat

14

STROBEL een exemplaar met het door mij beschreven merk in handen gehad heeft.

Zonder

heerschte

twijfel

vrij

algemeen de meening, dat

de houtsnede met het opschrift: ac ei pies

QUENTEL

als

MARIA HELMSCHROTT Verzekert

Druckdenkmale

u.

werk, hetwelk over bevat,

QUENTEL zonder

w.

s.

door

Verzeichniss alter

in zijn

Ulm

1790. 2er Theil S. 31 (een

onderwerp zeer veel belangrijks

dit

menige gewaagde

deelt het

al

eet. alleen

tocken zijner drukken gebruikt werd. Joseph

dergelijke

twijfel

mede), dat

stelling

houtsnede

op

de

titels

Deze op stelligen toon geuite verzekering heeft

gebruikt.

om

daarnaar hun

sommigen

verleid

gelijk b. V.

de Stuttgarter geleerde Dr. moser, blijkens het

hem

door

IV

S.

in

vele

oordeel

over deze houtsnede geschrevene in

te

richten,

Serapeum

Moser toont echter aan, dat eene houtsnede punten met de boven beschrevene overeenstem-

252

fg.

mende gebezigd werd ook door den Augsburgschen drukker JOH.

SCHÖNSPERGER

liggende werkelijk door quentel gebruikt

dat de voor mij is

en tracht verder het bewijs te leveren,

,

geworden^). In den volgenden jaargang van het Sera-

peum

S.

60

fg.

is

het onderwerp wel behandeld doch niet

nader toegelicht. Al

dit

beweerde, nu en dan met elkander dat het punt in geschil nog niet

tegenspraak, bewijst,

in

tot klaarheid

gebracht

der Inkunabeln Köln; deze handelt

der

in S. I

Katalog Stadt-Bibliothek zu

Raadplegen

is.

—XXVI

,

ennen's

over de oudste drukkers

en de door hen gebezigde merken; over QUENTEL

wij

S.

XV

fg.

spreekt

hij

wiens drukkerij gevestigd was ter plaatse waar

nu het aan menig

reiziger

welbekende

Dom-Hotel

staat

2).

De variant sancta voor sancti komt hier en daar voor. Ortuinus gratius was corrector dier drukkerij, wiens verdiensten in dezen door de lezers der Epistolae obsc. viror. lichtelijk worden voorbij ')

-)

gezien.

45

ENNEN

Volgens

quentel

heeft

emblema gebezigd

als

eene afbeelding van den Heiland met de rechterhand zege-

nende,

linkerhand

de

in

een

wereldbol

dragende;

een

emblema waarvan quentel. naar eene vroegere mededeeling

van ennen^). bepaaldelijk

zich

bediende.

wij

het

uit

Den Katalog

zijne

bij

verder

eerste

merken

nalezende,

100 medegedeelde onder N.

S.

uitgaven

197 op,

dat

quentel ook wel de boven beschieven houtsnede (accipies) gebruikt, doch niet dan als bij uitzondering, weshalve niets verkeerder wezen zou, dan quentel den drukker

van ieder boek

kunnen

noemen, dat

te

ons

wij

voorstellen,

mige boeken geplaatst als

dit

dat

emblema heeft. Immers emblema voor som-

dit

wier inhoud niet gelden mocht

is,

dogmata sancta tanti doctor is,

bespotting,

een

als

althans zoo komt tol ae

obsc.

vlag,

het

die

de

lading

bij

van

wijze

moest

dekken;

voor in den 2en bundel der

E pis-

Misschien

wel heeft quentel zich met opzet van het gebruik dezes emblema's onthouden, dewijl het door anderen, wier werk met het zijne niet vir.

2).

later

vergeleken kon worden,

gebezigd werd.

Door de Biblio-

theca Belgica van den geëerden vanderhaeghen weten de werdena, de Keulsche drukker, wonende aldaar in vico burgensi (vel die Bur gerdat

wij.

st ra es)

murmellii

ook

bij

mart.

de

uitgave

van het

discipulorum

de

Opusculum

officiis,

joannis

hetzelfde

em-

blema bezigde^).

Of

werk de vergelijking met dat van quentel kan doorstaan beslissen wij niet; wel weten wij, dat een voortbrengsel der pers nog niet als door quentel geleverd mocht zijn

Geschichte der Stadt Köln.

')

Vgl. ennen's

')

VgL HUTTENi Opera

(1869) ed. böcking. Suppl. i. pag. 289.

')

Bibl. Belg.

n. 40.

Lelt.

M.

III S.

i041.

,

16 heeten,

droeg het dit emblema.

al

liggende druk der Stella

Althans deze voor mij

qüentel afkomstig;

niet van

is

toch was beroemd wegens de zorg. die

hij

uitgaven wijdde

zijner

rectie

;

aan de cor-

hij

zulk slordig

werk kan door

zijne pers niet verbreid zijn.

Het doen

wel onnoodig

is

om

is,

auteur der

beantwoording

de

Stella. of van waar

Marnix van

om

wensch

corum

is

de

het werkje uitgegaan,

het

hem

ter inzage te zenden:

i)

geschrift

in een

,

schreef

ligt

Stella Cleri-

hoc tempore neque habeo neque qui hij

Catalogus van ,

geworden?

beklaagt niet te kunnen voldoen aan diens

zich

3 Novb, 1597.

Daar een exemplaar der Stella den

is

aldegonde noemt het

st.

alias vidi, sed

habeat scio

^)

wie

den Franeker hoogleeraar sibrandus luberti,

aan

terwijl hij

theek

is

zeldzaam voorkomende gerekend

tot de

in

vraag:

der

veelvuldige uitgaven beleefd heeft en zoo spoedig

dat zoo

brief

zeggen, dat het mij vooral te

te

Clericorum voorkomt

de door marnix nagelaten biblio-

de gissing voor de hand

,

dat

hij

eerst

na 1597

het in eigendom verkregen heeft. Ik vond het in een, iets

vroeger uitgegeven, merkwaardig geschrift op eigenaardige wijze

Antwerpen verscheen in 1583 antwoordde op den eersten Boeck Te

aangehaald.

Christelijke der lastering hen van twee Apostaten mattheus de lalnoy en hendrik pennetier, uit het Fransch over-

kerkelijke 1) De brief komt voor in het aanhangsel der geschied, en geschriften van marnix door J. J. van toorenenbergen, hl. 90. ) Vgl. bl. 132 van genoemd aanhangsel, dat ons ook een herdruk van den Catalogus der bibl. mededeelt. Dien Catalogus ziende, dacht ik aan een verzoek van marnix. door hem geuit in een brief van 15 Sept. uit Delft naar DER MYLE (111. ac c

Rotterdam

1576

graveris invisere est velira te si

1

a

meam

rogatum ut

qui sunt, qui

r.

gezonden aan zijnen vriend adriaan van

vir. epist. L. B. 1617. pag. 713 sq.): rogo ut non

Bibliothecara: audio ancillae

damnum

enim tectum perpluere: quod

si

meae negotium des librorum recondendorura

queant accipere.

:

17

joannes florianus

door

gezet

wanneer

gij

i);

daar lezen

u zelven noemt «scheppers

wij

syn van uwen

te

uwe

«Schepper, Jae ook mitter daet Scheppers door ssubstantiatie,

«Middelaars.

maeckt

ghy

niet

Ende opdat gylieden

261

bl.

tran-

meer dan

van

uselven

niet

en segt dat wij u

«onrecht doen met sulcx ulieden te attribueeren

ghy en «soudt niet connen loochenen, oft het zyn de eyghene «woorden, die daer staen in den boeck, dien ghy geappro«beert hebt, geheeten Stella Clericorum".

noemde het

Ik

wordt

kelijk

citaat eigenaardig

twee redenen

wer-

:

Stella de waardigheid van den bedie-

in de

naar des Sacraments zoo hoog verplichting

om

,

doch daaruit de

geschat,

afgeleid, dat hij door reinheid van

wandel dat

karakter te sterker moet laten uitkomen.

Het

geen volkomen recht aan den inhoud

citaat laat dus

der Stella wedervaren. Verder wijst de nadrukkelijke verklaring dat de

Stella «geapprobeert"

is,

hier niet op eene

zoogenaamde kerkelijke goedkeuring, voor de uitgave gevraagd en verkregen:

—

geen exemplaar gevonden

zoodanige goedkeuring heb ik in ,

—

maar op de algemeene waarmocht. Van dergelijke later nog sporen in de B r e v s

deering, welke het opstel genieten

waardeering vertoonden zich

i

:

introductio ad historiam Sacram, door den schen hoogleeraar

de Stella

van

f.

spanheim

fil. in

Clericorum genoemd,

een anonymus.

lijsten

der

uitgegeven

')

kelijk

De

in

meer ge-

bekend werden.

Met klimmende belangstelling vragen den auteur. Wij raadplegen met

van

werk

pag. 516. als het

Waarschijnlijk even zoo

schriften, die mij niet

Leid-

1694 verbreid, w^ordt

wij

naar den

dit

doel

naam

de naam-

au et o re s die in de door jo. albertus fabricius Bibliotheca Ecclesiastica voorkomen;

geschiedenis van dit werkje besprak ik in de mededeel in gen betrek-

polemische en irenische Theologie.

(1882)

bl.

65

vlg.

2

18

hem

deze echter vermelden die honderden

bij

namen

nergens, althans zoo mijn oog

heeft. Oudin noemt hem niet in zijne practische mabillon evenmin i); joannes fabricius vermeldt

mij

misleid

niet

zwijgt er van; erasmus opstellen,

Historia Bibliothecae. Riederer's Beitrage, hummel's Bibliothek von seltenen und sehr seltenen Büchern, baumgarten's Nachrichten, TH. siNCERi (schindler's) Notitia en de meeste werken

hem

niet in zijne

van dezen aard raadpleegde

ik evenzeer vergeefs, als vin-

CENTii PLACcii, stolle's, delher's en dergelijke naamlijsten.

Eenigen

tijd

koesterde

ik

de

meening dat het

opstel,

wegens de daarin voorkomende strenge afkeuring van het concubinaat, beschouwd als vijandig jegens de geestelijkheid

')

daarom

en de kerk,

Ik bedoel diens

onder

het

vonnis

van

Traite des études monastiques, wier

dood

eerste uit-

gaaf in 1691 te Parijs plaats had; uit de bibliotheek van het Bisschoppelijk seminarie te Amersfoort heb ik een exemplaar te leen gehad. In deze eerste

vindt

uitgaaf

men,

sm'empescher de dire

icy,

pag. 238,

que

si

de -welbekende plaats ïJe ne scaurois

1'on avoit

retranché quelques endroits des

»Institutions theologiques dEPiscoPius dont grotius faisoit tant de »cas, quil les portoit partout avec luy, on sen pourroit servir utilement pour ,

»la

theologie.

Cet ouvrage

est

divisé en quatre livres

communement en

,

dont l'ordre est tout

Le

stile en est beau, maniere de traiter les choses répond fort bien au stile et on ne perdroit j>pas son temps a le lire, si on lavoit piirgé de quelques, oü il parle contre »Ies Catholiques ou en faveur de la secte". Deze passage werd weggelaten reeds in den tweeden druk van het jaar 1692; men zie aldaar I, pag. 302. Overigens echter zijn in deze tweede uitgaaf niet geschrapt de woorden van waardeering, waarmede mabillon spreekt over de werken van drusius,

«different

de celuy, qui

est

usage.

»la

GROTIUS, gekost

RIVETUS,

hebben, een

suiCERUS en andere Protestanten. Het zal veel moeite man zoo onafhankelijk als mabillon tot die weglating

bewegen. Het gezag van de kerk heeft hem gewis doen buigen, die anders voor geene menschen boog. Toen mabillon aan colbert zijn beroemd werk de re diplomatica gezonden had, na vroeger bij herhaling in vragen van te

kerkrechtelijken gratificatie aan.

aard adviezen gegeven

te

hebben, bood colbert

Mabillon weigerde haar evenzeer,

als hij

hem

eene

eene plaats afsloeg

onder hen, die jaarlijks uit s konings kas .als geleerden, dichters, kunstenaars, enz. een pensioen genoten. Mabillon verzekerde dat hij aan niets behoefte had. Vgi. sybel. Rist. Zeits. XXHI. S. 13 fg.

19

gezwegen zich

worden gelegd was. Ware

te

de waarschijnlijkheid denken

micus het zou gebruikt hebben

als

dan

dit zoo,

dat een

,

ot'

liet

ander pole-

wapen tegen de Room-

sche kerk.

Misschien, dacht ik, heeft flacius illyricus het gekend,

testimonium veritatis

een auteur die het

eens daar gevonden heeft,

waar

wat daar

(1608) vond ik het niet besproken,

hermani

ried

Clericorum, werd FLACIUS in te zien. palen,

een

maar lezende,

den naam van hermanus ried, pag. 1840,

bij

opgeteekend: Curavi anno 1555 edi libellum

wel

Catalogus testium

het vruchteloos gezocht heeft. In den

Veritatis

zelfs

later kritiesch onderzoek

titulo

ik

om

zeer

alzoo

de

cum vita

begeerig

quibusdam

aliis

honestate

et dit

met zekerheid

is

geschrift te

van

kunnen be-

Stella Clericorum ook daarin wellicht bekomen had. Niets zoo gemakkelijk dan eene

de

of

plaats

zeer nauwkeurige aanwijzing van het door flacius bedoelde geschrift te vinden.

Aan

het slot der uitstekende monographie, die Dr. w. preger

over

dezen

zich

eene

arbeid.

godgeleerde uitvoerige

Daar,

Th.

II

ons

geschonken

opgaaf van S.

554,

is

flacius deze

titel

bevindt

heeft,

letterkundigen

uitgeschreven:

Antilogia Papae: hoc est, de Corrupto ecclesiae statu et totius cleri Papistici perver si tate scripta aliquot vete rum authorum ante annos plus minus CCC et interea: nunc primum in lucem eruta et ab interitu vindicata. Cum praef.

d.

w. wissenburgii, Th. Basil. ex offic.

MDLY. mens e Martio. Ook komt

j.

het boekje op de Mïmchener bibliotheek voorhanden

bereidvaardige

oporini

er het bericht voor, dat is.

De

hand van den hoogleeraar cornelius ver-

schafte mij het genot van de inzage en de lezing.

Ik ben er dankbaar voor, al gaf het mij niet, wat ik

gehoopt had: de

Stella Clericorum

is

daarin niet op-

20 genomen. De Bazelsche hoogleeraar wissenburgius ^) schrijft in de praefatio: bonorum virorum (quorum nomina hic lubens taceo) adjutus auxilio ea quae nunc tempore habere

potuimus damus, daturi

fortassis

brevi aiia

si

haec grata

esse cognoverimus.

Dat FLACius bedoeld wordt weten wij uit diens eigen verklaring, een jaar later gegeven; superiore anno sunt

complura ejus generis opuscula solutae orationis cum

edita

quae undique non vulgari labore ac

praef.

ayissenburgii

sumtu

collecta ac descripta ei

Zonder aarzelen niet ter kennis

voor te

,

maak

miseram.

ik de gevolgtrekking

van flacius

mogen houden,

is

gekomen.

Reformationis,

litt.

de

in de

altijd

Stella

naar haren inhoud w^are

Immers genomen te worden

dat de S t e 1 1 a

Ik

meen

het er

dat ook de Helmstadter hoogleeraar

HARDT, de bewerker der nog

V. D.

,

geachte

gekend

niet

zij

Historia heeft.

waardig geweest op-

pars tertia van

zijn

geroemd

waar eene treffende verzameling van redenen en uitspraken over den staat der kerk ten tijde van het Constanser en Bazelsche Concilie is opgenomen hoewel wat ik werk,

,

gaarne erken,

de auteur der

Stella

in

,

den eigenlijken

zin des woords niet voor eene reformatie der kerk

Kan

wellicht het zwijgen

over de

Stella

in deze

ijvert.

en an-

dere geschriften daaruit verklaard worden, dat de Stella slechts in beperkten kring verspreid is geweest? Laat ons

Deze geleerde, die aan de hoogeschool zijner vaderstad de wiskunde, de theologie onderwees, ook de kerk als voorganger diende, droeg den voornaam wolfgang en was geboren in 1496; hij overleed in 1575. JöcHER heeft in zijn Wörtertuch IV. 2097 niets meer gedaan dan een ')

later

verkort uittreksel gegeven van hetgeen pant.a.leon in de

Heroum

III.

pag.

polemischen arbeid.

kennen

uit

354

Van

te

zeer

twee brieven, door

Zij

zijnen

leeren

hem aan bullinger gericht, welke fueszlin Eccl. Helveticae reform, vel ad

opgenomen in Epist. ab eos scriptae. I. pag. 470 sq. heeft

Prosopogra phia

maken geen melding van gunstige zijde kan men wissenburg

lezen geeft.

21

Over België spreek

zien.

niet,

ik

dewijl dit in dien tijd

als één met ons vaderland moet beschouwd worden

en hier werd de Steil a In

Serapeum

het

;

daar

herhaling gedrukt^).

bij

XIII,

208 wordt eene

S.

uitgaaf

toegeschreven aan den Leipziger drukker joh. sensenschmidt;

doch

XXII,

later

naam

achter den

225

S.

van den

herhalen

het

bij

des drukkers een

?

titel

geplaatst.

Ongetwijfeld komt dus op deze exemplaren, welke in de

Oldenburg

Hertoglijke bibliotheek te

naam

de

gevonden worden,

Re pertor.

des drukkers niet voor. Volgens hain.

Bibliogr.

II.

361

pag.

Leipzig

te

is

1494 door

in

ARNOLDUS DE COLONIA ecuc uitgaaf bezorgd. Deze druk zag dus te Leipzig het

ARNOLD of ARNOLDUS Volgens KUCZYNSKi^)

Leipzig

in

bij

Zeer onzeker

en dat

zij

is

werkje

het zich

Keulcu

daar gevestigd had').

er nog in 1504 een

bewering, dat ook

de

het

opstel

ter

beroemde benedictijner

Immers weten

abdij te

exemplaar der Stel la

opgaaf harer manuscripten

Men

te

*),

als

gelegd,

is is

wij

geweest,

met

ze-

middeleeuwen zeer

Zweifalten handschrift

opgenomen

Augsburg

drukkerij

algemeen bekend en gezocht

volkomen bewijzen.

kerheid, dat de bibliotheek der in de

een

druk der Stel la

lotter verschenen.

Straatsburg

te

laat

m.

zich uit

daar genoemde

licht,

in

in

Zwaben

bezat.

In de

Serapeum XX

bij hain en campbell. Reeds revids, Dav. noemt twee drukken van Deventer, de Catalogus van de bibliotheek dier stad een derde. Vgl. a. m. ledeboer, Notices Bibliog. des Livres cel pag 41: bovendien de mededeelingen over de oudste Deventersche drukkerij, door p. c. molhuysen geplaatst in den Overijsselschen Almanak voor oudheidk. en letteren, YII. bl. 39 vlg. ") Serapeum XII S. 349, ennen noemt hem uitdrukkelijk, onder de nKólner Drucker die Ihre Vaterstadt verlassen und im Auslande Buch')

Il

lus.

raadplege de opgave

pag. 144,

S. XXI van den Katalog der Inkunabeln Verzeichniss einer Sammlung von 3000 Flugschriften LUTHERS und seiner Zeitgenossen, supplement S 70.

druckerpressen errichtet hatten

,

^)

*)

De

collectie

behoort thans

tot

de koninklijke bibliotheek te Stuttgart.

22 en wel in het achteraangevoegde Intelligenzblat een miscellan-codex in

wordt

S.

91,

vermeld, waarin ook

folio

Speculum Clericorum,

8 blad-

zijden schrifts in folio beslaande. Uit het jaar 1469

was het

vervat

Stella

is:

s.

handschrift afkomstig, dat tot de bibliotheek van uffenbach

Clericorum s. anonymi libellus de officio pastorum et sacerdotum, descriptus et finitus in crastino Galli

behoorde en

opschrift

dit

Stella

droeg:

confessoris. Ook de boekverzameling der Erlangensche hoogeschool bezit een geschreven exemplaar, volgens opgaaf

van MEUSELi).

Desgelijks

komt

zij

handschrift voor in

als

Cues, welke den naam draagt van den

de verzameling te

geleerden nicolaas van cusa; volgens de

opgenomen

cripten,

men de

in

daar het tractaat in twee Codices titel

Clericorum

Stella

lijst

Serapeum, XXV een

:

dier

368

S.

S.

manusvindt

ff,

374 waarvan

geparapheerd

aldus

is:

de dignitate sacerdotali et contemplationis; en S. 381, waar de titel alleen Stella Cl. luidt. S.

Beide afschriften

Hoe

rijk

zijn in folio.

bibliotheek

deze

geweest

is,

weten

wij

zeer

bepaald uit een brief van den beroemden Deventerschen geleerde hegius aan zijnen vriend wessel te

Groningen.

Daarin komt betreffende haar het volgende bericht voor ^)

Cusana Bibliotheca.

Fui, ut nosti in

hebraicos

iibros

mihi prorsus ignotos;

pauciores inveni. Erant

ibi,

Illic

ex

:

repperi multos

Graecis

autem

quod memoria teneo, epiphanius

contra Hereses magnum admodum opus; dionysius in hiërarchiam, Athanasius contra Arrium, Cle-

bibliog. Magazin, Ie Stuk (1788) S. 95, dat enkele waar een afdruk van de Stella te vinden is. In meusel's ongunstig oordeel over den inhoud kan ik niet deelen. 1)

Hist. Litt.

plaatsen noemt,

-) De brief wordt gevonden onder de belangrijke mededeelingen over HEGIUS door de geoefende hand van krafft en crecelius ons geschonken

in

Zeits. des Berg.

Geschichtv. XI,

S. 9.

23

mens,

qiios

et

Epistolas PALLi

cum

Romanorum

et

symposio

ejus.

profundissimi

Meciim vero

reliqiii.

ibi

Hexaëmeron

Homilias

ejus

actibus Apostolorum

Psalmos,

scriptas

una cum

Quaedam Mathematica, quaedam carmina

sensus

vaderland

ons

Basilium in

Vitas quasdam

,

Graecorum a plutarcho de

Christiana

NAziANZENO, ut crcdo, compositas In

attuli

nonniillas

schijnen

,

Utrecht

teitsbibliotheek, dat beschreven

is

a

gregorio

orationes.

twee exemplaren

slechts

een te

handschrift te bestaan,

religione

quasdam

in

in de Universi-

door prof. moll

i)

en een

ander thans het eigendom der koninklijke Bibliotheek

Gra venhage.

's

te

weleer een deel hebbende uitgemaakt van

de bibliotheek van het oude Convent der Zusteren in het

We esp,

Johans Klooster te

wier rijke inhoud door van

ITERSON ontdekt en later beschreven

Het

laatst

Het

is

bedoelde exemplaar mocht ik ter inzage erlangen.

afgeschreven

onvolledig

die

is ^).

naar een niet nauwkeurigen tekst,

De inhoud

medegedeeld.

is

is

afgebroken;

een gedeelte van den tekst niet afgeschreven. Het handeindigt

schrift

met de woorden

Stella Clericorum manus, anno 1447

in

'158

11.

exstat titulus per rodolphi jacobi

in

een 16

edities

tal

1488;

beslissen of het

ave Maria

3).

campbell,

Annales

pag. is,

eerstgenoemde laat aan dezen druk

zonder jaartal voorafgaan. Ik kan niet

Weesper handschrift naar een gedrukt

of

Kerkgeschiedenis van Neder vóór de Hervorm. II. 2 bl. 405. Kist en royaards, Nedl. Archief voor kerk. Gesch. VII,

')

1.

-)

177

3)

kan

unum

pag. 16ü en

de eerste uitgaaf, die van een jaartal voorzien

is

verschenen

bl.

tractatulus cujus

explicit

septimana praecedente johannis festum.

Orate pro ipso peccatore

Volgens HAiN

:

vlg.

Wie ik

deze rodolphds geweest

voor als

nog

niet

bepalen.

gewoond en gewerkt heeft, bundel komt meer voor

is,

waar

In

denzelfden

hij

door zijne hand overgeschreven en voorzien van een dergelijk onderschrift.

24 een geschreven exemplaar ik het waarschijnUjkste.

is

vervaardigd; het laatste acht

Neemt men

aanmerking, dat

in

er,

geUjk wij hebben medegedeeld, onderscheidene afschriften

van

tractaat

dit

dat

schijnen

opstel,

geestelijken geschreven,

ven

dan zou de gissing

bestaan,

het

als

geruimen

verspreid geworden.

is

gevv^ettigd

uitsluitend ten behoeve

door afschrij-

tijd alleen

De veelheid

van

dier handschriften

en de talrijkheid der drukken bewijzen duidelijk dat het opstel

En

hooge achting genoot.

zeer

Wie den inhoud

verdiend.

die

achting

is

wel

kent, vraagt met te grooter be-

langstelling naar den schrijver en den tijd ot de plaats der eerste

uitgaaf.

Wat

den schrijver betreft

—

desaangaande

de duisternis voor mij eene stikdonkere. Nergens treedt

is

de persoonlijkheid des auteurs op den voorgrond, even wei-

hem

nig als uit het door

neer

me

hij

geschrevene

den tekst opgesteld

legisse

quod

in

heeft. Uit

Burgondia

blijkt,

waar en wan-

woorden

als

:

recordor

accidit, laat zich toch

met

eenigen schijn van zekerheid niets opmaken betreffende het vaderland van den auteur. Even weinig baat ons de op-

merking dat de

laatste schrijver, die

onder de vele aange-

haalden voorkomt caesarius van heisterbach

Aan

het slot van het opstel leest

In laudem

men

deze regels:

libelli

Aspice presentis o clerice dicta

Nomen

is.

libelli.

pastoris quisquis habere voles,

Terrenis nunquam vel paucum rebus adhaere, Hunc mundum spernens caelica sola pete.

O

quanta mentis acie perpendere debet

Is

qui pastoris accipit officium.

Ne

pro divitiis curam sibi vendicet ipse

Et non ut populo dogmate subveniat. Crede: tuo dabitur merces condigna labori:

Apte

si

proprium rexeris ipse gregem.

25 Illicitus si

Letheas

caecet

te divitiarum

ingrediere domos.

ditis

Labitur ex vero

Ad

amor

si

qiiis tiius a.iiniis ovili

CHRiSTi caulam dulcius huric revoca.

Verus pastor oves ad

cum

Terrenos

summum

ducat ovile

artus spiritus exuerit.

Indien de lezer de eerste letters der regels naast elkander vindt

plaatst,

hij

de namen:

anthoine caillaut.

door den auteur van het gedicht gedragen

?

Ik

Is

deze

moet echter

heden geen spoor van eenen anthoine cailbekennen laut ontdekt te hebben. Alleen trof ik den familienaam CAILLAUT aan als in België, bij den aanvang der 16» eeuw, tot

gedragen door een beroemden illuminator, omstreeks 1520

Valenciennes

te

geboren

of CAILLAU behoort ook in

De naam Frankrijk

i).

caillot of callot te

huis,

waar

hij

weleer door een graveur met den voornaam jaques in eere gebracht

en

is

nog voorkomt onder de hoogere standen

des lands. In ieder geval zouden wij slechts den

kennen, geeft,

die

niet

tot lof

naam

des dichters

van den auteur des tractaats gezongen

des auteurs zei ven, daar ik de gissing, als of

de dichter der verzen door de eerste letters der regels dien

auteur

zou

hebben aangeduid, wat

weet dus met Dergelijke voor,

dit acrostichon

komen

dat wij

volgtrekkingen

in

uit het

te

geen winst

geschriften

uit

gewaagd keur. Ik te doen.

die

dagen zoo veel

gebruik er van geene bepaalde ge-

kunnen maken. Andere aanwijzingen van

den naam des auteurs, die mij eenigszins op het spoor der ontdekking konden brengen

,

gaven geen uitkomst. In een

der exemplaren uit de koninklijke bibliotheek door Dr. camp,

')

Biogr. nat ion. de Belgique.

III

pag.

242

s.

26 BELL

in

de

Annales

beschreven, vond ik op het schut-

met potlood twee namen aldus aangeduid fulginei? AEM DE ORLiNER? Het is mij niet gelukt de personen te leeren kennen, door deze namen aangeM^ezen. Evenmin kon blad,

op bevredigende wijze eene andere aanteekening ontcij-

ik

maar met flauwer letter opgeteekend: ed. Gallica Lugduni casp. ortuun? Ik heb van eene uitgaaf te Lyon geen spoor ontdekt. Het is trouwens

feren, op datzelfde blad,

—

gevaarlijk

aan dergelijke aanteekeningen veel waarde toe

kennen, indien men niet weet wie er de auteur van

te

Een ander

is.

exemplaar

de

uit

koninklijke

bibliotheek

de woorden impressum Daventriae Anno MCCCGLXXXVm. Decimo Novembris met rooden inkt

bevat na

de woorden: arnoldus

Embrice. Duiden

den aan, dat arnoldus

kend of dat hem

dit

vervaardiger moet worden er-

als

exemplaar behoorde?

gewis niet te stout, die ons hier

Emmerik

denken doet aan

van hem:

bij

De

gissing

is

den naam arnold van

Emmerik's

beroemden on-

van hildesheim. Een tijdgenoot getuigt

derwijzer arnold

divinis

deze twee woor-

Olim gymnasii moderator sagacissimus

,

probe eruditus et in saecularibus

scripturis

egregie doctus, philosophus, poëta et orator

quam

vir

in

literis

praestan-

tissimus, ingenio excellens et disertus eloquio, metro exercitatus et prosa; fertur utroque stilo sui

syntagmata

^).

hij

titels

der

werken, de passione domini, de

grammatica, varia slapen

cudisse ingenii

Daarop volgt de opgave van de

voornaamste zijner

mededeeling dat

quaedam

,

et

mente

gravissima carmina en in

de

Deo porrectissima 1500 ont,

is.

Doch het

is,

naar mijne meening, ten hoogste onwaar-

') De woorden zijn genomen uit een naamlijst van schrijvers door joh. BUTSBACH opgemaakt, niet in druk verschenen, door crecelius in uittreksel medegedeeld in Zoits. des Brg. Gesch. VII Ö. 245.

27

arnold auteur der Stella kan geweest

schijnlijk, dat deze

len

80 jaar, dan zou

is

zijne

het uiterst vreemd dat

hem

de groote schaar zijner

bij

arnold een leven van

wij

Bovendien: ware het door

is.

eerst

leeftijd ver-

dat zeker mogelijk, doch niet waar-

iets

gegeven, dan

het

voor

Stella op 26 jarigen

de

hij

vaardigd hebben;

Clerici

geven

gebracht,

schrift

schijnlijk

jaartal 1447; stel-

het opstel een jaar vroeger

dat

wij, in

is

Weesper handschrift draagt het

het

zijn:

onbekend zou gebleven

auteur

diepvereerende leerlingen

Hoogstens acht

zijn.

hand aan de hij als

ik

de beide

woorden aanwijzing van het eigendomsrecht van arnold op dit

exemplaar, indien wij

De auteur, handelde,

al

meen. het

die, naar ik

Eerw. hasak.

de

is

Yerfasser

Deventer

soll

ein

de Stella

schrijft het volgende:

Hij

ist

gewisser jacob de

niclit

grond voor

noch

de letteren die ik met

dit

noch

gevoelen aan,

gewisseld heb en schijnt het.

breda

hem

in

zijn

sein.

Misschien wordt te eeniger

tijd

des auteurs bekend. Dat

boek

over dit onderwerp

dat door

hem

de

naam van

een der uitgevers voor dien des opstellers gehouden

naam

zu ver-

Tot mijn leedwezen geeft hasak geen

1495^).

enkelen in

veronderstel-

laatst over

Clericorum

auch das Bïichlein Stella gessen.

met eene

zóóver

gebouwd, gaan mogen.

ling op enkele letters

is.

de sluier opgeheven en de

hij

Nederlander geweest

is,

laat zich niet bewijzen, althans dergelijke gevolgtrekking op

maken

te

uit

geschied zijn,

Ten

volle

de veelheid der uitgaven die hier te lande is

te

gewaagd.

verklaarbaar

is

het

staken der productie van

de drukken in het eerste gedeelte der 16e eeuw. Het opstel

had uitgediend, zoodra de polemiek hare stem verhief en

dogma verdedigd moest worden. Daarvoor kon de Stella geen dienst

het

')

Dr. M.

LUTHER und die relig. Lit.

u.

s.

w.

bewijzen.

S. 24ö.

28

Haar auteur heeft

niet

gerekend op tijden

als

die

der

16e eeuw. Hij behoorde bUjkbaar tot die edele dienaren der

kerk, wier

ziel

vrede gevonden had niet zoozeer

de kerk leerde, gaf; wien niet

als

bij

bij

hetgeen

hetgeen de Kerk haren geloovigen

de ceremoniën leven en zaligheid waarborgden,

ex opere operato, maar

vol innig geloof als bond-

zegelen van Gods genade in Christus jezus uitgereikt door

een dienstknecht des Heeren, met diens geest vervuld en voor diens

naam

ijverende.

DE SCHRIJVER EN DE BRONNEN VAN DEN

HERCULES PRODICIUS.

In het jaar 1587 zag te

Antwerpen

van PLANTiJN een werkje het keuring ten deel

viel,

door de drukkerij

licht, vi'aaraan zooveel goed-

dat het in 1609 een tweeden druk

De titel luidde: Hercules Prodicius seu principis juventutis vita et peregrinatio: per STEPHANUM viNANDUM piGHiuM Campeusem. Historia Principis adolescentis institutrix; et antiquitatum. rerumque scitu dignarum varietate non beleefde.

minus utilis quam jucunda. Accedit re rum vocum memorabilium index accuratissimus. Dit

werkje,

in

bladzijden tellende, lectuur.

den eerstvermelden druk zij

nog gewaardeerd

Het beschrijft de

reis

door

als

in 8°

et

ruim 600

eene aangename

D uit sch land, Oos-

tenrijk en Italië van den jeugdigen Kleeischen hertog CARL FRiEDRiCH, den oudsteu zoon van wilhelm en broeder

van

JOHANN WILHELM, den laatsten hertog van

Kleef en Berg. Deze

prins,

Gulik,

wiens moeder maria eene dochter

30

was van keizer ferdinand

Rome

overleed te

aanleg van dezen

werd geboren 4 Mei 1555 en

i,

9 Februari 1575. Opdat zich de gunstige prins,

den vermoedelijken opvolger van

een vader, die aan zielskrankte begon te lijden, voorspoedig

mocht,

ontwikkelen besloten

hem

werd,

na langdurige beraadslaging,

op reis te zenden,

om vreemde

eerst het gebied van zijnen grootvader

,

landen, aller-

daarna vooral Italië

te leeren kennen. Van dergelijke reis verwachtte de Roomsch-

gezinde partij aan het hof veel; tijdelijke verwijdering uit

de nabijheid van zijnen vader en diens raadslieden gold in

hare oogen als het beste middel, te

in

om

den jongeling afkeerig

maken van de Erasmiaansche gezindheden,

Dusseldorf

hooggeplaatste voorstanders telden.

HERCULES, dien de wijsgeer prodicus, naar xeno-

Gelijk

Memorabilia,

phon's

die toenmaals

tweesprong

,

den goeden

ons voorstelt strijd

als geplaatst

aanving en volbracht

,

op een zoo had

deze prins het hoofd geboden aan de zedelijke en lichamelijke

gevaren, welke

hem hadden

de beschrijving van een deel

bedreigd; alzoo verscheen

zijns levens

onder den naam

van Hercules Prodicius.

De

reis

ving aan in October 1571 en werd in het voor

gang beschreven. Vooral

ons liggend boek

van gang

waar het Italië

betreft zijn

De vorm

zeer

onderhoudend en den inhoud waardig.

stierf

de jeugdige vorst en vond een graf te

is

Ongelukkig

Rome,

tot

de mededeelingen uitvoerig.

diep betreurd door zijne ouders en het volk, dat

weinig jaren na zijnen dood alleszins reden vond, dit verlies

dubbel

te

om

over

klagen, zoodra het bleek, dat de broe-

der des ontslapenen, hertog johann wilhelm, de prooi der

ultra-Roomsche

partij

moest heeteni).

') Vgl. de belangrijke bijdragen tot de geschiedenis van zijne gemalin, JACOBE, door Dr. felix stieve geplaatst in Zeits. des Berg. Ges. XIII,

S. 1 fg.

3i

over des

berichten

Uitvoerige

begrafenis zijn in het werkje

opgenomen

gregorius

paus

door

brieven,

prinsen

dood en

ziekte,

i),

evenzeer als de

aan den bedroefden

xiii

vader geschreven en door dezen beantwoord. Hoeveel stof

de inhoud van het boek mij ook gaf

om

op te halen van

hetgeen zijne bladzijden belangrijks bevatten betreffende de toenmalige gesteldheid der voornaamste deelen van zal

daarvan onthouden, dewijl het geschrift, dat

ik mij

niet

strekt

tot

vol-

de zeldzame behoort, in veler handen

op enkele

Slechts

Europa,

bladzijden

vestig

de

ik

is.

aandacht, die

zeker al mijnen lezers belang zullen inboezemen.

De

bezocht

prins

vertoeven

terwijl

,

Weenen keizer

en bleef er bijna drie jaar

maximiliaan

ii

hoewel veel en

.

vaak sukkelende, nog leefde. Den reizigers kon diens geringe sympathie

Met

dit

voor

feit

de

Roomsche kerk

niet

onbekend wezen.

rekening houdende, neemt de leidsman des

prinsen zijne maatregelen. Pighils insuper non infrugiferum fore

ratus, pollicetur se proximis diebus,

cum primum

quod ocium redeundi ad studia daretur, elegantes,

succinctos,

et

admodum

turum. non sine delectatione inter

ignotos

et

ali-

duos

doctos libellos praelec-

et fructu;

quo discat securius

exteros versari et certissimis signis probos

ab improbis dignoscere CENTii

se Principi

LiRiNKNSis Galli,

possit.

Festivis

autem diebus, vixpiam et summe

antiqui auctoris.

doctam admonitionem ad versus profanos haereseón innovationes indiciis

esse

legendam:

distinguentem

haereticum a Catholico

et

luce

clarius

apertis

vere Christiano. Profestis

autem, plutarchi chaeronei doctissimum libellum de crimine adulatoris et veri amici recognoscendum esse

:

dis-

dignum

') Bericht des Herzogs ernst von Baiern administrators von Hildesheim und F reising an den Kaiser über den Tod des jungherzogs karl friedrich von Jülich zu Rom werd uit het K.K. Archief te Weenen overgedrukt in Zeits. des Berg. Gesch.

XIII S. 199

ffg.

,,

32

quem

prorsus, ediscat

Princeps

quilibet

memoriae mandet

et

zinspelingen op

's

i).

adolescens

unguem

ad

Overigens komen er geene

keizers godsdienstige gevoelens voor; het

werkje levert trouwens meer voor de kennis van steden en landen, dan van personen. Ik wensch verder in het belang der letterkunde de vraag te bespreken,

wie de auteur

zich bedient'?

Op den

titel

Campensis

Dus PiGHius

en van welke bronnen deze

is

noemt

hij

stephanus vinan-

zich

Kampen

(uit

Overijssel)

in

van een in zijn geschrift voorkomenden dat hij het boek heeft opgesteld mede, brief, pag. 569, Sanctis e Trajana (Colonia), dus te Xanten, niet en deelt aan het

ver van

slot

Keulen,

in 1584.

PIGHIUS gebruikt heeft

phieën

,

hem

die over

antwoorden

den prins

zijn

:

handelen

per

Annales SCHOTTUS

A.

wiNTERUM,

Roman in

van de eerste

van

i

,

tot

daar

de laatste

hij

op die

reis

verstrekt.

Het navolgende toch lezen

JOANNEM

,

eigene aanteekeningen

mentor heeft

tot

De vraag naar de bronnen welke

schijnt licht beantwoord. Alle biogra-

,

wij in het

Vita

voorkomende pighius,

1615 uitgegeven:

in

v. pighii

s.

tom.

der

II

na diens dood door

sub

id

temporis

Illus.

Cliviae. Juliae et Montium Dux guilielmus, natumajorem filium carolum ad Caesarem aliosque Principes mittere parabat, cui

pighius

ille

se

cum paedagogum

noster obtulit,

industrium quaereret

multorum

judiciis ipsiusque

consiliariorum Ducis suffragiis dignus acclamatus, qui juven-

tutem Excellentissimi Principis moderaretur.

Na

het terugkeeren van de reis zou dan deze pighius

met het canonicaat als

Dergelijke

')

in

hulde aan de door

1.

1.

voorstelling

pag. 167.

Xanten

begiftigd

hem bewezene goede

zijn

geworden

diensten.

vond gereeden ingang, nadat

zij

.

'33

door VALERIUS ANDREAS, FRANCISCUS SWEERTIUS

ALBERTUS MiRAEUS in

ecclesia sticis Cliviae

et

was

—

verbreid

Juliae duce evocatus carolo comes,

cogitanti,

gratia

religionis

auctiiariiim de Scriptoribus

zijn

^)

VOOral door

.

post

a

gulielmo

ejus

filio

Romam Mercurius

potius

vel

viaeque dux additur.

Deze woorden werden daarna in

u

onverschillig,

is

biographische woor-

alle

denboeken overgenomen. Kiest welk

welke taal

wilt, in

gij

w'ordt verhaald, dat etienne of stepha-

Nus viNANDLS PiGHius den jeugdigen vorst op de heeft en

leid

moet

welke

heeten,

Hercules Prodicius

hem

door

het

in

ons bewaard

toen

Eerst

1863.

zijn

geworden

inhoud van den

de

is

Prodicius nauwkeuriger dan antwoord op

door het

PIGHIUS

bij

het

die

De

.

Dit

Hercules

welke bronnen hebben

dier reis

niet

meer,

eigene aanteekeniugen" neen

hem

genoot

dat het

^).

tot het

vroeger nagegaan en daar-

vi-aag:

beschrijven

aldus gewijzigd, ))zijne

de

boek

geschreven

nazeggen en naschrijven en nadrukken heeft geduurd jaar

bege-

reis

dus zelf de verzamelaar der mededeelingen

te

dienste

gestaan?

gelijk vroeger, luidde

—

de aanteekeningen

werden door den bloedverwant en naam-

verstrekt

die werkelijk

den prins vergezeld

heeft.

miraeus in 1649. opgenomen door JOA. ALB. FABRicius in de Bibl. eccles. en laat gaarne alles gelden, wat vroeger en later ter verontschuldiging van de oppervlakkigheid der berichten van miraeus is in het midden gebracht. Het is bekend, dat door het voorbeeld van fabricius het gezag van miraeus vooral bij Protestanten hoog is gestegen en onder anderen bij jöcher veel ')

eerste

uitgaaf er van verscheen na den dood van

Ik gebruik die -welke

is

gegolden heeft.

Voor eenige jaren werd

nog gezegd door Mr. P. bosscha in hetalbertus en stephanüs wijnand pighiüs schreef in Overijsselsche Almanak, 1833. bl. 112 vjg. Ook venema, Inst. Hist. Eccl. V. et N. Test.. VI, pag. 55'J had beweerd: scripsit annales Romanorum Magistratuum, nee non Her culem Piodicium, in memoriam caroli filii gulielmi, Cliviae et Juliae Ducis, quem -)

geen

hij

ter

dit

nagedachtenis van

,

comitatus fueiat

Romam,

ibi

niortuura. 3

34 In den eersten jaargang van

herausgegeben von (Bonn 1863)

Geschichtsvereins

schen Dr. K.

Zeitschrift des Berg i-

w. BOUTERWEK

und

Dr. w. crecelius,

vinden wij van de hand des eerstgenoemden (helaas! reeds overleden) Redacteurs,

170

S.

ff.

eene hoogst belangrijke

zur Literaturgeschichte der Jülich-Clevischen Lande, bewerkt met de grondigheid, waaraan BOUTERWEK zijno lezers gewend had. Bladz. 172 fg. komt de Hercules Prodicius ter sprake en toont bouterwek

bijdrage

uit het

boek

zeil

overtuigend aan, wie den Prins begeleid

en aan pighius de bouwstoffen voor deze reisbeschrijving geleverd heeft. Ik wensch hier eerst de plaatsen over te

daarna hare

wijst,

hij

bewijskracht

met

nemen waarop die

van enkele

andere te bevestigen en eindelijk den persoon van pighius, die

prins in verre landen verkeerde, zooveel

met den

gelijk

is,

het duister, waarin

uit

den voorgrond Als

in

dingen

den

tot

hij

mo-

geschuild heeft, op

te plaatsen.

Hercules Prodicius

de reis gesproken wordt,

over de voorbereilezen wij

pag. 139:

quaesitus est vir pietate simul atque eruditione conspicuus aliquis:

non

x(Tvv(x.XKxKToq

^

sed civilitate

morum

amabilis,

linguarum non imperitus; qui iam antea Principibus inserviisset,

Gallias,

liam consuetudine

Germaniamque

Ita-

vidisset, atque

cognovisset. Adsciscere placuit

unum

aula Burgundica et ex familia domus Granvellanae

:

è

ex

qua

velut ex virtutum politicarum celebri gymnasio quodam, multi praeclari viri

Principum ministeriis nostro saeculo adhibiti

sunt, et reip. gubernaculis admoti. Accersitur ex hac quidam

CORONA PIGHIUS, mihi sanguine junctus, qui juvenis studiorum causa per annos octo in Italia manserat, et inde reversus antonio perrenotto cardinah Granvellano supremi ,

senatus principi, sub carolo v Imp. Augusto, et ejus

PHiLiPPO Hispaniarum rege, fuerat ab

filio

epistolis Latinis, et

35 a bibliotheca per annos ampliiis quatuordecim. Vir in boiiis historia

disciplinis,

haud mediocriter

veteri

antiquitatum observatione

in

et

versatus.

Zoo worden wij met een tot heden ons geheel vreemd familiehd van pighius bekend, die zeker den voornaam van

STEVEN of ETiENNE droeg, even

om

boek, doch door dezen

de schrijver van het

als

verwarring te voorkomen

alle

Corona genoemd werd; of moet men, met paquot, Mémoires II pag. 487 het gevoelen voorstaan, dat stePHANUS in den Hercules Prodicius zich zei ven met den naam Corona aanduidt? In geenen van twee nauwverwante Deze CORONA was uit

,

1571

in

Burgundie, waar

opontboden,

juist

maar

is

spraak

granvelle

bij

in dienst,

werd

de kardinaal toen verblijf hield,

omstreeks den

van Napels werd,

koning

deele. Hier

verschillende pei'sonen.

trad

tijd

nu

waarop deze onder-

in dienst bij

den prins,

en betoonde zich jegens dezen door omgang, voorlezen en

mondeling onderricht

wien CARL niet leggen,

af te

se

obtemperaturum

De

hij

bij

zijn

174.

willig oor,

te

betuigen en de belofte

saluberrimis consiliis pro viribus semper pag. 167.

prins

en vooral niet gaarne in pag.

dank

had veel behoefte aan gezelschap, onweers-buien bang was en niet slapen kon,

jeugdige

daar

,

een waar en trouw vriend, aan

als

naliet

Aan

't

donker eenigen

tijd

doorbracht,

het onderricht leende de jeugdige vorst een

pag. 178.

In legendis auctoribus et historiis nil

aeque sectabatur, aut lubentius a pighio explicari audiebat

quam

insignia

publice

aut

et astuta.

suis

Quae

facta,

quam praecepta et consilia quam stratagemata rara

salubria,

ipse saepius

postmodum memoria

repetere,

atque etiam exteris narrare gaudebat, eaque via ser-

monum alles

heroum

privatim

Trouwens pighius was hem in behulpzaam en de man, die, bekend met Romeinoccasiones quaerere.

sche zeden en gewoonten, den vorst kon voorbereiden op

36

cum

hetgeen pag. 252 wordt verhaald: Insuper

pighio for-

mulas alloquendi respondendique summo Pontifici, Cardinalibus, Principibus Italiae. et absentum oratoribus Latino vulgari

ac

idiomate

in disserendo

mogelijk

fieret.

aangekomen

is,

meditatiis

est.

Pighius zorgt er voor

maken:

te

Italico

b.

als

v.

interim, heet

promptior

qiio

de reis zoo nuttig

.

Milaan

gezelschap te

het

het dan pag. 323, corona

PIGHIUS peragrat urbem visendarum rerum cupidine percitus

pugillaribus

in

annotans.

quae

ostendere

vel

postea

CAROLO, vel quibus ejus deinde stadia per otium provehere politiae

et

Romanorum

statuas

eruditionis

eiegantes:

inscriptos,

saxis

titiüos

cognitione

veteris

quid

elici

instituere posset.

Delineabat

diligenter etiam exscribens

ac epigrammata vetusta, è quibus poterat.

Cum autem

annotationum

suarum partem mihi communicavit non pigebit hisce commentariis doctas quasdam Epigraphas obiter inserere, quo .

studiosum lectorem varietate cognitionis antiquae nonnihil

recreem

Het

^).

blijkt

bij

vervaardigt,

teekeningen dat

hem

herhaling, dat corona pighius schetsen en

waardoor

hij

het

merkwaardige

boeide, ook onder de aandacht van anderen bracht.

Ravenna

trok

hem

bijzonder

aan.

Interea

(pag.

360)

CORONA PIGHIUS antiquitatum monumenta per urbem scrutari, Herculis Horarii vel (si mavis) Astrologi statuam mar-

moream non hospitio

prius visam. in cratere fontis non procul ab

positam descripsit et delineavit:

grammatum. epitaphiorum quae

passim

inveniuntur,

ac

selectamque epi-

inscriptionum antiquarum,

silvam

collegit,

sui

principis

het bericht van Dr. bouterwek zijn deze schetsen nog voor1) Volgens handen op de koninklijke bibliotheek te Berlijn: doch komen daarvoor met het opschrift rehquiae quas aliquando collegit Roraae et alibi in Italia STEPT! ANUS YiNANDUS PIGHIUS Campensis, institiitor tune principis CA.ROLI FRiDERici, ducis Cliviae, eet. Ook hier heeft de persoonsverwisseling van STEPHANUS en corona plaats gehad.

,

37

postmodum. atque propriis etiam studiis profuturam; laborem et taedium multiplici ac varia philologiae veteris doctrina

levatiiram.

siibinde

HERCULis,

illain

Laiidavit rnihi

ut pulclierrimam

qui

,

imprimis statuam clava velut

posita

ambobus semirotundum

Atlas innixus genu sinistro, è terra semet erigens,

atque cervice gestat horologium solare

lacertis

convexum:

et lici

in cujus concavitate

umbram

solis

horae diurnae lineis

Nee disimilem

bantur.

Romae

distirictis

me memini

vidisse

demonstra-

herculis statuam

stephani bübalii repertam

in vinea

graphium

per gnomonis seu umbi-

;

qui non horo-

horoscopum cervice, sed

sciotericon, sive vas

caeli

sphaeram ingentem zodiaci atque fixarum stellarum imaginibus pulclierrimè sculptis exornatum gestabat.

met de antiquiteiten

in

Alles

verband stond trok de aandacht

der reizigers; ut et aiia. lezen wij pag. 441, multa in itinere

geeft

PiGHius later

reisde en

isto

quae diligentissimus antiquitatum investigator

visa

CORONA

wat

uiilii

gedachtenwisseling

tot

stephanus

opmerking

Menige

communicavit.

tusschen

corona, die

die het reisverhaal schreef, aanleiding.

Immers, de aangehaalde plaatsen bewijzen onwedersprekelijk,

dat

uit

de

mededeelingen van corona, stephanus

het verhaal der reis heeft opgesteld.

De verwarring van beide namen en personen

laat zich

Hercules Prodicius

ten aanzien van hen, die den

niet

hebben gelezen, wel eenigszins verklaren: beide èn corona èn stephanus

zijn

beide langen

tijd

bekend geweest.

aan het huis van granvelle verbonden, in Zij

Italië,

beide in de geleerde wereld

blijken in goede verstandhouding

elkander verkeerd te hebben sprek liep spoedig over den

:

waren

zij

te

man, aan wien

zamen zij

,

met

het ge-

door de aan-

genaamste herinneringen verbonden waren, granvelle. Ik laat

in

hier stephanus zijn

nog eens spreken,

Hercules Prodicius

gelijk hij het doet

pag. 432 aan het slot van

eene zeer breede uitweiding over den kardinaal.

38

Cum et

me manet,

CORONA piGHius apud

uti frequenter solet,

granvellani mentionem

in sui Maecenatis

mihi noctes atque dies ejus

viri virtutis et

incidit;

adeo

erga rempublicam

benemerita memorando personat aures ut idem ferè mihi

quod longa Oceani navigatione quassatis obtingat, quibus fluctuum marinorum fragor ac sonitus postea per aliquot dies

idem quod

auribus semper obstrepit, curandis, quae

solam

dum unam

assiduè cantilenam audiunt,

proprium

addiscentes,

ac

eam

naturalem cantum quasi

ut nihil ahud feré postea

dediscunt,

aviculis in cavea ci-

quam unam

illam ad

taedium usque canant. Laat ons beproeven

,

eenigszins den tijd te bepalen waarop ,

de eene pighius na den anderen

bij

den kardinaal de dagen

gesleten hebben, wier herinnering beiden zóó dierbaar was.

Stephanus spreekt over

zijne

catio aan koning philips, deel der door

Xanten,

me

affectio

erga tuos

singularis,

subditos

cum

,

tui

vóór het eerste uit

primis praeclarae prorsusque regiae vir-

in

et in literas artesque libe-

amor sincerus constansque

fidosque

quae

ministros,

non tantum cognovi, sed manifestis

relatu

viva

is

hem bewerkte Annales, gedagteekend

humanissima tua comitas

rales

didici

die geplaatst

September 4597.

in

Invitant tutes,

dedi-

betrekking in de

ante

tuum

ministri

e

Be gio 1

fides

aliorum

et

ipsemet

indiciis

discessum spontaneus con,

Atrebatum episcopi antonii perrenotti

(cujus

tum

inter familiares

bam)

esse

volebas,

ut

mensae tuae fercula administra-

ejus

bibliothecam

instructissimam

antiquitatum ac artium variarum raram supellectilem exactus perlustrares.

Hij

bevond zich dus onder het gezin van den

Kardinaal voor 1559. het jaar waarin philips uit de

landen

vertrok.

Hoe

lang

vóór

dat

tijdstip

Neder-

's

konings

bezoek aan het huis van den kardinaal heeft plaats gehad,

weten en

wij niet. Eenigszins nader bepaalt

tijd

van

zijn

werkkring,

waar

hij

stephanus omvang ter

zelfder

plaats

39 schrijft

van den kardinaal

studiis

riis

.

qui

conscribendis

et

mea

van zich zelven: qui

me

mortem

ultro

epistolis

latinis

et

cum non

inter

epistolis

suis

praefatio ad lectorem van

est usus opera in littera-

In

latinis.

werk getuigt

datzelfde

diu post antonii morellonii

suos cooptasset,

ut

essem ab

illi

Uit de levensgeschiedenis

a bibliotheca.

van dezen morillon, den tweeden zoon van guy de morillon

kunnen

mededeelen, dat

wij

Leuvensche

de

Rome

piGHius in

land

hoogeschool

met

verliet;

de hij

hij

i),

een uitstekend student van

was,

gelijk

te

met corona

verkeerde en twee jaar vóór dezen dat grooten

ten behoeve der letter-

ijver,

kundige verzamelingen van den kardinaal, afbeeldingen en teekeningen verzamelde en op jeugdigen 155(3. door

die te

zij

9 October

leeftijd,

den dood aan dien werkkring ontnomen

samen

in

Rome

is.

zoodat

geleefd hadden, elkander in de

Nederlanden niet weer hebben ontmoet, daar morillon

van pighius

in

')

—

nu. terwijl

hij

1567 was die terugkomst 10 jaar geleden

—

de terugkomst

Aan den

vader, guy, secretaris van keizer

hulde gebracht

in

karel v,

is

dit

bij

schreef

reeds over-

het uitvoerigst

Nouveaux renseigneraents sur gui morillon, Opgenomen in den Messager des sciences histo-

de

E. VAN EVEN, riques, Gand. 1877, S'^ Liv. pag. 136 ss. vroeger reeds door félix ne\'E in de Annuaire de Tuniversité Cath. de Louvain, 1859, pag. 263 SS. De oudste zoon, maximiliaan, de vriend en raadsman van gran-

door

;

hoofd der kerk van Doornik, 27 Maart 1586, is den weiss uitgegevene Papiers d'état du cardinal de Gr an veile, tom VII et VIII en de onlangs door prof. E. poullet in druk medegedeelde Correspondance du cardinal DE granvelle tom. I et II van nabij bekend. De fraai uitgevoerde beeltenis van maximiliaan ver-

velle, gestorven

als

lezers der door CH.

het 2*^ deel van poullets met zorg bearbeid werk. Beide broeders waren ervarene numismatici. In een brief van marnix van st. aldegonde, Il lust. ac cl ar. vir. ep. selec. (1617) pag. 694, wordt maximiliaan morillon geprezen als een der beste leden van den raad van Brabant: caeteri om nes umbrae sunt potius quam viri. Onder de geleerden van dien siert

tijd

droeg

hij

den bijnaam van

duplex

a. b.

c.

parce quil avait deux

autant de bénéfices quil y a de lettres dans lalphabet haalt, pag. lOy der Huit mois de la vie

dun

poullet,

1.

c.

I

pag. 12.

fois

paillard verpeuple. Vgl. ook

gelijk

,

40

was

leden

Een en ander

i).

deelt

ding tot zijne verhandeling

corona mede

in de inlei-

Themis Dea seu de lege

divina. Deze gunstige getuigenissen worden

alleszins be-

vestigd door de brieven,

welke hadrianus junius aan mo-

RiLLON schreef

80 en 91 van diens Epistolae

(vgl.

en vooral pag. 534

pag.

waar junius aan granvelle van MORiLLON op de loffelijkste wijze melding maakt. sq.),

De vraag naar den

waarop deze leden van het geslacht PiGHius elkander vervangen hebben, wekt te meer tijd,

onze aandacht, dewijl wij

Antwerpschen

predikant

den kardinaal

als

volgens Mr.

het

bezitten

taffin,

door den

ook

vroeger

die

secretaris gediend had, in 1558 gericht,

aan estienne pighius,

adres,

Rme. Evecquc de

Ie

vier brieven

jean

Arras

de

secrétaire

'^).

Wanneer naar de getuigenis van stephanus pighius zijn naamgenoot 14 jaar den kardinaal gediend heeft tot 1571, dan volgt uit deze bepaling, dat hij in 1557 met zijn taak een aanvang gemaakt heeft. Vóór 1557 moet hij in Italië opgehouden,

zich

kardinaal in reis

aan

toefde

hij

als

later

tot

Burgundië

1571

den meesten

tijd bij

geleefd hebben; toen ving

den

hij

de

mentor van den Kleefschen hertog. Lang ver-

met dezen

in

Weenen;

immers

niet

alleen

Mag

ik de gissing wagen, dat er in de waarneming van het secretaden kardinaal deze volgorde van personen heeft plaats gehad: eerst JEAN TAFFIN, vervangen door antoine morillon na diens dood tot op do terugkomst van (corona) pighius, die met morillon in Italië geweest was, STEPHANUS YiNANDUS toen STEPHANUS PIGHIUS, dien wij met het oog 1)

riaat

bij

;

;

op den inhoud van den echter,

dat

Hercules Prodicius corona noemen.

Het blijkt ook suffridus petri, onze sjoerd pietersz, in diezelfde be-

bij granvelle is werkzaam geweest van 1562 tot 1564. Vgl. de WAL, de claris Fr. Jurisc. ann. pag. 47 sq. Of dit kortstondig verblijf samenviel met dat van stephanus of van corona pighius, kan ik niet

trekking

evenmin de vraag beantwoorden, of de kardinaal soms tegelijker meer dan één secretaris in dienst had. Deze brieven zijn afgedrukt in mijne schets der Drie Evangeliedie-

beslissen, tijd -)

naren

uit

den

tijd

der Hervoi-ming,

bl.

7

volgg.

41 ons

bericht eerst

hebben

betreffende

Ween en

schreef

en

leeraar was^)

niet

dit hij

dat

vandaar

hij

vertrok,

maar

wij

nog andere opgaven; van

tijdstip

aan lipsius, die toen

zelfs

van pighius

bijzijn

Italië

1574 naar

Februari

in

baar

Hercules Prodicius

de

te

Jena

hoog-

naar We enen overkwam, om het

te genieten

^).

Jammer

dat lipsius blijk-

aan het bijvoegen of weglaten van den

liecht

naam vinandus, daar een viNANDUS. den auteur der

hem aan stephanus

brief van

Annales

^),

blootelijk gericht

is

aan stephanus pighius.

We en en

Te

nes

waarvan

hij

van

dat

tijd;

gezelschap

om

hem

lipsius idib.

uitgegeven,

Januariis anno

MDLXXIV Viennae Austriae.

zulk een arbeid had

genheid,

door

het voorbericht teekende:

nostrae

overvloed het

bewerkte corona de annotatio-

Valerius Maximus

op

salutis

zijnde

als mentor van den jeugdigen carl immers op 2 maanden na vertoefde

hij

3 jaar te

zijne

Voor

Weenen:

aandacht

te

hij

vond dus gele-

wijden aan een onderwerp,

ook vroeger had bezig gehouden. In 1506

nam

hij

reeds deel aan het bezorgen eener uitgaaf van dezen schrij-

ver door LIPSIUS, lijk

verblijf

Brussel

dien brief ook teekenende stephanus pighius stephanus vinandus pighius. Uit het opgemerkte volgt,

,

,

dat corona en niet stephanus de geleerde lezers

is,

aan wien de

van dien Romeinschen schrijver gaarne zich verplicht

rekenen.

Nog meer: hoewel

lipsius op den titel en in het

voorbericht dezen pighius noemt, stephanus pighius pensis en

')

^)

Cam-

de andere pighius zich zelven noemt stephanus

vinandus pighius Campensis, zou

-)

tijde-

houdende, eene dedicatio plaatste aan den

prins van croy niet

vóór welke hij, toen te

BuRMANM. Sylloge. I. LiPSi, Opera Omnia. Lipsi, Opera Omnia.

pag. 1. II.

pag. 11.

II.

pag. 337.

ik

wel voorstellen op het

42

benamingen

verschil in die

te letten

i) ,

doch dan alleen zich

het maken van onwedersprekelijke gevolgtrekkingen gerechtigd te achten, als dit verschil blijkt ook uit andere

tot

kenteekenen. Het verschil der titels

der boeken

en geëerbiedigd.

waar

te

namen

zelven

is

blijkens de

door de PiGHius'sen uitgegeven gekend

Werkelijk

valt

er

op

de

titels

verschil

nemen: een deel draagt den naam van stephanus

viNANDUs PiGHius Campensis een ander deel dien van stephanus PiGHiüS of STEPHANUS PIGHIUS Campensis de histo,

;

Hercules Prodicius

rische boeken

manorum

blijven

getuigen

van des eenen geleerdheid;

de grammaticale en antiquarische

arbeid

Maximus,

en

aan

Annales Ro-

en

Themis Dea

aan

Valerius

Mythologia vel

anni p artes, welke laatste opstellen door gronovius herdrukt zijn in tom. IX Thesauri Graec. Antiquitatum en door graevius in tom. XI der Monumenta, moeten aan corona worden toegekend, die al te lang voor de geleerde wereld een onbekende is geweest. Ik zeg de latere, daar ik in den brief, dien perizonius aan nicolatere

LAAS heinsius schrecf^),

melding vond gemaakt van stephanus pighius, qui accuratis codicibus est usus; en dewijl de naam: vinandus weggelaten werd, de gissing geoorloofd

is

dat werkelijk aan corona gedacht moet worden.

,

De mededeeling

Beige XII pighius,

loffelijke

in

het

betreffende

die

te

Bulletin

du Bibliophile

de correspondentie van stephanus

Hamburg

en

Brussel bewaard wordt,

doet nog een tot

')

vind

lid dezer familie voor onze oogen treden, dat heden evenzeer geheel onbekend was, namelijk een

Soiiis

ik

is

pag.

het

110

moeielijk, den pighius aan te wijzen, die bedoeld

Epistolarum ab

111.

et

claris,

vir.

is. Zoo cent. tres

A. GABBEMA, een brief van stephanus van het jaar 1551 uit Utrecht verzonden aan thomas persols, waar van ik niet durf beslissen, of hij uit de pen van stephanus of van corona gevloeid is.

ab.

")

De

brief

komt voor

bij

burman, Sylloge.

IV. pag. 754 sq.

;

43

Oom, ALBERTus geheetcn even als de beroemde literator van dien naam ^). Van dezen onbekende staat daar de vol,

gende brief afgednikt: Jezus Maria.

Dudum cum

Amatissime Nepos!

Pensionario oppidi Ley-

densis Magistro cornelio misi literas tibi nepoti

meo

caris-

simo, in quibus petieram a Dignitate Vestra aliquod munus-

culum pro necessitatibus meis. sed magister cornelius vacuus sine literis vestris ad

me

missus, nee etiam ab aliquo ex te

munusculum. De quo multum

recepi litteras neque aliquod

admodum cotidie

meis

Memento mei pauperis avunculi tui. qui sum memor in omni sacrificio altaris, quod

admiror.

ego semper tui ofTero

Deo

recommandatus.

precibus

quotidianis

nostro,

His vale felix. Deo optimo ac

altissimo.

Leyden,

Ex Conventu

26 Februari 1588.

Tuus avunculus sum axbertus Honesto Domino ac docto viro Magistro

stephano pighio,

nepoti suo carissimo. Tot

Inlichtingen, nis

ervarenen.

convent te

pighius.

bij

Brussel.

de in dit deel der kerkelijke geschiede-

bleven

Leiden

vruchteloos; in

1588

is

het bestaan

van een

ondenkbaar en dus de

Over dezen verg. bayle Diction, III in voce en F. nève, sur Ie des trois langues pag. 236 ss. Diens houding tegenover de Hervorming is door bevius beschreven. Da vent. il lust. pag. 257 sqq. uitvoeriger door gerdes, Hist. Reform, sive Anna les Evangelii sa e. XVI renovati, III pag. 133 sqq. 163 sqq.; het nauwkeurigst door de hoop scheffer in Kerkh. Archiet, lY, bl. 405 vlg. en in de geschied, der kerkh. in Nederland, bl. 468 vlg. Pigghe's briefwisseling met den kardinaal cont.\rim, opgenomen in de monographie van Dr. DiTTRiCH (Regesten und Briefe (1881) S. 349 fg.) getuigt zeer voor ')

,

college

de deugdelijkheid zijner bekwaamheden en de zelfstandigheid van Uit

de

regesten

blijkt

PIGHIUS zocht te matigen.

zijn oordeel.

herhaaldelijk, dat contarini den ijver van dezen

44 gissing

gewettigd, dat de brief lang voor 1588 moet afge-

zonden

zijn.

PHANus

is,

Doch wie de

mij duister.

blijft

oom van

schrijver, wie deze

Stephanus pighius, dien

onder den naam van corona leerden kennen,

Rome

te

Het jaar

zijns

stierf eerst

in

bediening te

1)

Vgl.

doods

Brussel

te

^)

blijkt in

wij

1564

vertoefd te hebben.

naamgenoot

niet bekend. Zijn

mij

is

1604. na 20 jaar te

zijn

X anten

in kerkelijke

geweest.

den brief van

loge, n, pag. 288 -)

1568

in

^).

ste-

metellus aan cassander

joh.

bij

burman, Syl-

sg.

LiPSius beeft een brief van stephanus pighius, gedagteekend

uit

deze

Valerius MaxiAnnotationes zijn

stad in dat jaar geplaatst voor eene vroegere uitgaaf van

mus, dan die, waarin de te Ween en vervaardigde opgenomen. Dewijl de kardinaal met koning Philips eigenbandig in bet Spaansch correspondeerde en corona even als zijn neef, alleen met de correspondentie in bet Latijn belast was, kon de secretaris een poos afwezig zijn. Nu vinden wij corona in Brussel zeer zeker op last en in bet belang van den kardinaal, die alle moeite deed. om, hoewel afwezig, met den gang van zaken bekend te blijven daarover den koning raad gaf en juist in Septem,

.

ber 1568 een brief van dank des konings ontving wegens de vele bericbten,

hem

in

Augustus toegezonden

Nederlanden

doorbracht.

LIPPE n, tom.

pag. 464.

I

.

dus omstreeks den

Vgl.

gachard

,

tijd

,

dien

corona

Correspondance de

in de

phi-

EENE GELOOFSBELIJDENIS UIT DE

Dies diem docet.

om met leiden.

tering

16de

EEUW.

De bibliographie heeft

alle recht,

deze spreuk de herroeping harer dwalingen in te

Latere onderzoekingen strekken veelszins ter verbe-

van

vroeger

voorgedragene

stellingen,

dewijl zeer

dikwerf het goed geluk haar een geschrift in handen speelt,

meer dan den titel kende. De rijke literatuur der IG^e eeuw treedt langzamerhand langs allerlei wegen uit hare schuilhoeken te voorschijn waarvan

zij

nauwelijks

iets

;

verspreid delijk

komt

een blik

zij

in

onverwacht voor den dag en gunt ein-

werken of werkjes,

die, naar het scheen,

immer verloren waren gegaan. Onder de godsdienstige geschriften der 16de eeuw behoort

voor

een boekje,

gedrukt in 12". met dezen uitvoerigen

titel:

een corte Confutatie o ft wederlegghinghe: gheschreven teghen een ketters boecxken. ghenaemt Corte Belydinghe des Geloofs: dwelck overal in neder la nt gestroyt wordt, van denghenen die teghen die oude religie, haerlieder vermeten die warachtige leeringhe des

Euangeliums te leerenne. Gemaeckt van sommighe gheleerde en goetvruchtighe persoonë, tot waerschouwinghe der simpele menschen, die daerdoor iammerlycke bedroghen worden. Die IIII editie. Ghedruckt tot Loven by jan BOOGAERTS, in den Gulden Bybel. MetConynclijcke Gratie ende Privilegie van vier Jaeren. Anno4567. Ik

M^il

gaarne bekennen dat

met het

geschrift,

en wegens onbekendheid

bij

waartegen het hier genoemde gericht

was, de inhoud en strekking er van mij niet recht duide-

Wat

geworden waren.

lijk

tatie

bij

ik

vroeger over deze

Confu-

gissing heb geuit, dat ze namelijk jodocus rave-

STEYN, Tiletanus, tot auteur zou gehad hebben^), moet ik

dwaling herroepen.

als

De Confutatio, waarop is

het breede werk,

schen van

waarin

Antwerpen

hij

de Confessie der Luther-

bestrijdt.

Eerst onlangs mocht ik bestrijding der

deze zich als auteur beroept,

met een ander

Corte Belydinghe

geschrift, ook ter

in

het licht gezon-

den, kennis maken. Eigendom der bibliotheek van de Leidsche hoogeschool en daaruit mij

vriendelijk ter leen afge-

Confutatio cujusdam haereticae confessionis teutonicae nuper emissae, in qua inter caetera praecipue ostenditur ex Scripturis Sanctis et veteris Ecclesiae Doctoribus, Eucharistiam esse sacrificium propitiatorium, quandoquidem et ab ista confessione et ab haereticis omnibus saMissae summe detrahitur. Authöre crificio a Lovanio, in academia Lovaniensi hessels, joanne sacrae Theologiae Professore Regio. Ps. 109

staan, geeft het op het titelblad dit te lezen:

(110

')

VS.

4).

1

Cor.

XI

(vs.

26).

Geschiedkundige Nasporingen,

secunda III.

bl.

editio. Lov.

110 volg.

,

47

ROGARDUM, sub Biblüs aureis, anno 1567. Cunn Gratia et Privilegio Regis ad sexennium^). Kort voor zijn vroegtijdigen dood moet hessels den eer-

apud

JOFi.

sten druk

Confutatio hebben

dezer

verscheen na

zijn

mische

in

ijver

bezorgd; de tweede

afsterven op 44 jarigen leeftijd. Zijn pole-

en andere

deze

voortbrengselen van zijne

pen ten toon gespreid was ongetwijfeld opgewekt door hetgeen

bevordering tot Magister plaats gegrepen had.

zijne

bij

Te samen met martinus rythovius werd

tot die eer be-

hij

vorderd, praevia tarnen, ob caussas facultatem tune moven-

admonitione,

tes,

contra

possent

ab

longissime

Magistris

dissentire

om

ali-

:

potissimum

in

arti-

ab

illorum

doctrina,

quam

posset, salva veritate^).

fieri

Hessels

esset

Corte Belydinghe

den inhoud der

volgt

op den voet en betoogt aan het heid,

docere aut urgere

aut

antiquam Facultatis doctrinam, unde putari aliis

recedendum

quibus

in

lectionibus

suis

dogmatibus apud haereticos nunc controversis

vel

culis

in

disputationibus et ubique,

publicis

quid

caverent

ut

de ketters

slot

het recht der over-

te straffen, dewijl

door deze de onder-

danen verhinderd worden een rustig leven

te

voeren in

deugd en godzaligheid.

alle

Doch het wordt

Corte Belydinghe,

dat wij die

tijd,

zoo fel bestreden, van naderbij leeren kennen.

Ik

was het goede spoor

droeg,

dat

een

vlugschrift

dinghe des geloofs zijn,

waar

livre

pour concorder

')

Vgl.

door -)

zij

bijster,

toen ik de stelling voor-

van die dagen Corte bely-

door de landvoogdes zou bedoeld

betuigde te weten, que l'on a imprimé un erreurs de calvin avec la confes-

les

Bibliotheek van Neder landsche Pamfletten, bewerkt

LOUIS D. PETiT (1882)

1.

bl.

19. N. 125.

Fasti acad.-Lovan ensis ed. valerio andrla (1650)

waar 15ül verkeerdelijk ANDREAE Bibl. Belg.

i

als het sterfjaar

pag. 517.

van hessels

is

pag. 115 sq: genoemd. Vgl. val.

d'Aiigsburg

sion

belydinghe

in

eet.

Met een exemplaar der

handen kan

ik

Corte

mijne fouten herstellen,

en moet mij zelven beschuldigen niet beter de bronnen geraadpleegd te hebben, waaruit ik grondige kennis der zaken

had kunnen scheppen. Zeldzaam

zij

haar inhoud LE LONG in

eersten bl.

189

is

een afdruk

bekend,

dier

Corte belydinghe

ik later ontdekte,

gelijk

i),

naardien

kort historisch verhaal van den oorsprong der Ned. Geref. Kerken, zijn

volg.

den tekst zeer nauw^keurig heeft laten afdruk115 volg. de geschiedenis dier Corte Bely-

ken, en

bl.

dinghe

toegelicht, voor zoo ver

hem bekend is geworCorte Belydinghe des Geloofs der gheenre, die overal in'tNederlant ende bysonder in dese stadt N. de waerachtige Leere des Euangeliums aenhanghen. Ende nu ter tijdt van deghenen die men Geestelyck noemt, (die de waerheyt haten en geerne souden verduistere) t'onrecht voor ketters ende oproermakers worden gelastert ende vervolcht. Tot waerschouwinghe der overichheyt, onderwys der onwetender ende bescherming h e der oprechter Christelycker Leere. Ghedruct met Gratie ende Privilegie des Alderhoochsten. anno 1566. den.

Haar

Ik wil

noemde

titel

luidt

echter niet slechts den geschrift

zij

aldus:

van le long

is

titel

afschrijven; het ge-

niet in ieders

handen of

voor ieder mijner lezers gemakkelijk te bekomen; volge dus

der Utrechtsche hoogeschool bezit een exemplaar, dat, geschrevene aanteekening op den titel, behoord heeft aan A. BUCHEL: ex don o buchelii. De Confutatie is niet zeldzaam: in de boekerij van sekrure kwamen 2 exemplaren voor, een van 15ü6 (Ca tal. Il pag. 35 N. 2140) en een van 1567 (Ca tal. I pag. 30 N. 233). Het mijne draagt* het jaartal 1567. Het Latijn sche tegenschrift bevindt zich in de ')

De

blijkens

bibliotheek

eene

bibliotheek van

meuiman en

in die der

Leidsche hoogeschool.

49

Corte belydinghe

de tekst der

noemde

gelijk deze ter ge-

plaats voorkomt.

na wtwTsen der Schrift, ende twaelf ,^'! ,^^^ gheloouen ' ^

Wv

datter

cilien,

dinojhen: •=

onsienlicker

Herten

een eenich,

h

is

Vader ende

machtich

c

a Anno 324.

Scepper der sienlicker ende

e

Die

f

'

Maer

door zyn crachtiehe ende ^ voorsichtighe hant regeert, g Desen. (die niet in Tem•^

menschen handen ehemaeckt en woont

met

pelen

Niceen.

pelen.

434.

Ephese.

454.

Chaicedon. b Deut. 6. 4.

ps.

:

c

h maer met de glorie synder Majesteyt Hemel ende

Aerde vervult;) Godt,

maer

11

T

1

1

k wetende dat

:

die syn eere

TT

Hy

•

een

is

Deut.

i

12. 8.

bekennen,

A;

dat

3.

Heere

4.

l

Esa. 42.

Jesus

8.

m

licke

is:

c

Christus,

Dat hv voor allen eeuwen

wt den Vader na der Godheyt is: ende om onser Salichevt wille, wt der Maghet Maria is gheboren: c) c aennemende dat hy niet en was, ende blyuende dat hy was, Godt wt Godt. ende onse broeder, die deelachtich geworden is vleesch ende bloet der Kinderen d, •^

'

'

ende in als versocht sonder de ons allesins ghelyck. ^ sonde. * Versaeckende alle Leeringhen der Arrianen. ''

Marcioniten, Valentiniander, Manicheën. Ehioniten, ende '

diergelycke

verloochenen Menschwerding

?

5

die de Godtheyt

,

.

seggende

Christi.

hem

2.

'•

^2.

^ Gen. Gen.

b.

4.

35. 11. 1. 4.

9. 13.

-\g

10.

^"„ solil"' Oodes.

"

JV

,'

',

Hebr.

1.

3.

Kom.

i.

4.

r°^\1. ib.

c Luc.

«' 2.

Christus

a.TrT^o^f!' Hebr. 2. 14.

*

FoL 4. erwor^n

Leeraers, die

de

Godtheyt

^^'^^"^ °f.

Christi

ende de Menscheyt Christi

chenen.

hebben een onnatuerlick

^^^^^^

te

•

de Het'iArüM.

hebbende een verstandighe rede-

ende Lichaem.

Ziele

90,

g

eenighe gheboren Godes Sone. a volcomen Godt, h vol-

comen Mensche

21. 23.

pg.

^ ^^j"

Matth.

3.

^''

geenen anderen en gheeft: /iSam.

Exo. 20.

de

is.

^*" Gen.

^^^^

svnen Woorde, ende

alleene wil gheëert zyn ende aenghebeden.

h Jer. 23. 24.

Wy

/

wv na

dienen

na ons goetduncken

ialoers

m

i

383.

^°«tantmo-

kender der

een

alleene

selue.

alles

Godt den Va-

eewich God, d Al- ^^\

niemants raed. helpe noch onderstant en

is:

behoeft:

niet

Van

Artikel.

Articulen des Geloofs, metden a vier algemeynen Con-

loo-

'^^7'

ninghe van de

50

alomwesende lichaem, gelyck een Gheest, sonder begryp eenigher plaetsen: ende dat hy, gelyck de sonne door een glas

hout schynt, oueral na der Menscheyt

oft

is.

Het welcke niet alleenlick tegen de Leere der OudtAugustiu.

e

vaderen; als Chrisostomus

ad Dardan.

/ Esa. g^

™

^

^Luc. Eet Dat

14.

7.

q^

Christi

na zynder Menscheydt, niet meer dan op een

plaetse

wesen en can, ende dat het gheen lichaem en

ende

Versoe-

ninghe

Wy

a Eph.

2.

16.

h 2 Cor. 5. 18.

Eom.

5. 11.

recliticlieyt

„

Heyiigen

1

Set

Cor. 3.

^

b

16 9.

7.

^J

van ons niet en weten

Beelden,

oft

Noch

veel

i

,

ende con-

min aenbeden

Steenen Beelden, /"die de

Want

oucral so grouwelick straft: -kt

Name gegeuen

i

ons en

i

onder den ,

dan Jesus

tt

is i

Hemel, Christus.

bekennen desen Christum, voor onsen eenighen

eowighcn

a Lceracr

Vaders beuolen in

hem

t

^y

è

Joln

c

Luc. 14. 49.

62

^^ 1^7

* Titi 3. 6.

b

is

,

die

door de

ons

Want

te hooren:

een welbehagen heeft:

,

fal ^(^dt^dln E. Geest. ter,

fn^

wy

n

^^Y ^^® ^^°^^ ^^

ende 32

^

,.

die

,

ghecnen anderen

Deut. 12.8.

^6

Ghe-

toeganek tot den

ende

e

c

1.

eenige Leeraer

2

,

g.

onsen

voor

allene

Versoender, Ghenoechdoender,

d Advocaet

,

.

4 A.rtiJcel

Mare.

Chnstum

trarie in hare lenen leerden.

Christus onse

a'sph

dan oock tegen de

;

wacrdoor w^y moghen salich worden

nedergeieyt.

f

b

,

of Santinnen

Eph. 2. 18. Schrift Aenbidden ,

der

en begrypt

dat het lichaem

,

gheen hulpe soeckende aen verstomen Santen

1

^iJoan.2.11. of ocron e

(jg^gP

bekennen Jesum

^ Middeker

Vador

is.

^[q

^

Leere der Propheten, f Christi^ ende der Apostelen

Christm onse

jg

dat gheen plaetse

,

Z Artikel.

alleen

betuyghen

^-^j^^jg^^

is

24. 39.

ende meer

Augustinus,

e

,

b tot

Stemme

des

de Vader alleene

wiens Leeringhe

j

®^ ÜOen.

gheloouen aen den HeyUghen Geest, den a Troosleuendich ende heylichmakenden Heere;

c die

^^^ ^^^ Vader ende Sone wtgaet met den Vader ende Sone gelyck is te aenbidden ende eeren d welcke ;

,

Gheest

*

ryckelick ouer ons

is

:

wtgegoten door Jesum

Chnstum onsen Salichmaker, ende onsen Geest

getui-

:

51

wy Kinderen ende

genisse gheeft ende verseekeil, dat

Erfghenamen Gods zyn. mede Eruen Christi, in den welcken wy den e Vader aenroepen in der Waerheyt,

met vasten gelooue om tot

in alles dat

wy

Joaa.

4.

23.

ende

Christi verdiens+en wille;

worden door Christum verhoort

«

bidden /Mare.

onser Salicheyt. /

11. 24.

Joan, 14. 13.

Wy

bekennen

dat het Ghelooue

,

wy den

door het welcke

een a gaue Gods

,

hevlighen Gheest ontfanfzhen

:

is

Waerdoor wy wt ghenaden gherechtueerdicht worden,

Met e Artikd, ^''^' "^^

t

kinghe

des

ende niet door onse wercken of verdiensten. Dit beues- ^**^^*

"•

Chrisfo.

ons de Leere b Abbacuc/r, het Exempel Abrahe,

ticht c

ende de Woorden PauU: d De Mensche en wort

Wercken des Wets: Moer door

gherechtueerdicht door de

den Ghelooue

wy

In

Jliesu

gheen doot

e

b

^P^^s. 2.8 Abba. 2. 4

c

Gen.

Hiermede en meynen

Christo.

maer een leuendich Ghelooue

,

a Joan. 6.29

niet

.

het d

25. 6

K«m.

3.

30

ende

4.

13

Ephes. 2 8

welcke f crachtich, ende dadich is door de Liefde, in n j alle goede wercken; g die daer zyn ghetuygenissen des

^ugustin. de

Gheloofs, daer ons Godt toe gheschapen, ende te voren

e Jacob. 2. 17.

Tl

1

bereydt heeft, op dat yera innocentia, cap. 22.

Wy

wy

bekennen, datter

Kercke

door

,

de

-,

daer souden in wandelen.

g Eph.

4.

•

1

is

10.

2.

Bom.

1.

wyde Werelt verspreyt

a ghebout op den gront der Propheten ende Apostelen, daer Christus den b Hoecksteen ende het c Hooft alleene af

is

(ende niet de Paus

;)

d welcke Kercke hy regeert

door synen H. Gheest: ghebruyckende daer inne

schen

tot

Instrumenten

Predicanten; Christi

,

c

Eph.

1.

,

d

Tit.

weten

bedienen, 1.

7.

8. 9.

el

der

Propheten '

Oudtvaderen hiermede

ende

e

wtdeylen, de Sacra'

4.

1.

/ Act.

-^°'-

de

^^

^•

'df^^^^^'

mei/ne chrisie'""!."

f'^fl' a Eph. 2. 20. h Esa. 28. ie.

Predicanten ^^t-

™*^*®'^ telick

geroe-

pen zyn. ^f^^icanten devlen de

ende f vergiffenisse der Cor.

Au
Men- f^^/gVe

wettelicke geroepene

,

Leere

ghetrouwelick

wettelick 22.

te

suvuere

Apostelen

der

ouereencomende

menten

de

die

,

cap. 21.

16.

een alghemeyne Christelicke

gantsche

Patientia,

5.

d. 31.

S^

cramentenwt.

52

sonden predicken, allen boetueerdigen gheloouighen in

Name.

Christi

Met

8 Artikel.

onse

eenige

Eooge-Pries-

hande

Heb

c

d Heb.

Heb

ƒ

g Heb.

Heb

4.

heeft gedaen

11

7.

27.

9

12

mormoor wechnemen.

Dese heeftse met een Offerhande

b

meer voor de sonde en

'

a. 7.

Misse

-^

is,

A;

i

so

dan

maeckt van

Door dese getuychenissen der heyligher

sonden:

ende

moghon by

hondert andere,

men

die

hier

soude

segghen wy, dat des Paus Misse,

stellen,

^I seydt oon Offer te syne voor Lenende ende doodo valsch ende den onreynen m Offer des Broodts ^

de

2.

^^^

,

,

-^'*^^'^c/^^

Soo

is.

dat

door hen

Christus

Nachtmael,

ende syn Offerhande aen het Cruys eenmael ghedaen,

a eac

i. .

Misse

g.j.QQ-(-g|j(.j^ c3

a. 7.

dei'

hy hem seluen heeft opgheoffert

als

datter geen Offerande

tur.

ms

Bediener van den war-

^' dit Bloet Jesu Christi, het welcke ons reyn

cT^iritera-

m

c

d eenmael een Offerhande

^ewich geheylicht, die geheylicht souden worden:

10 18

eheieyt Dist.

die

^^^ Priesters Offerhanden en konden de sonden nem-

10. 11.

Schrift,

i

e

,

is,

een onuerganckelick

^^^ ^^^ houte des cruyces, ende een f eewige Versoeninghe in synen bloede heeft gheuonden: g Want

alle

De

h die

,

Priesterdom heeft, ende een

15.

8

tI',1. Jon.

,

hebben JesuM ChHstum

achtighen Tabernakel

Foi. 7.

1

^^

bekennen a eenen getrouwen Hooghen-Priester

^ is.

aHebr.

Wj

is

een

getreden.

wordt vorcort ,

jj^g^gi^nghe n 594.

ende Christus Bloet met voeten

Bewysende datse

e ing e

menschen.

, '

is

, '

alleenlick een Menschelicke

van Greqorio beeost u cd

te

Die het Introïtus Kyrie-eleyson

instelde.

,

timmeren Anno ende het Canon

Gelasius, de Collecten., Hymnen., Traden., ende

van Sergio, Anno 694.

Offertorium,

Wyeroock ende

De reste van Pelagio ende Scholastico: die oock Vigiliën, Wtuaerden, Ghetyden, ende diergelycke diergelycke.

HetVagevuyr wert geleyt.

neder-

hebben

inghcstclt.

^^^ ^elcke

Anno

Seggende oock, dat het Vageuyer, 400. begost, ^

ende Anno 1000. eerst

'

besloten

is,

insghelycx tegen de eere Jesu Christi door

de bouen verhaelde woorden

,

valschelyck van Menschen

53

n

versiert,

is

Want

wy

Christnm hebben

door

ver-

geuinghe ende o qu}'tscheldinghe onser sonden.

\Vy bekennen, dat

Christus,

"

^^*"

^6. 28

Apoc.

5. 9.

o Roiu. 4. 5, 10 eade 11. cap.

a verseghelinghe YandeH.Sa-

tot

der gherechticheyt ende ghenade, oock tot oeffeninghe

<^'^™«°*«°-

van onsen ghelooue, in de plaatse van de Besnydenisse

ende het Paeschlam, heeft inghestelt

6,

twee Sacra- Twee

menten, het heylighe Doopsel, ende het H. Nachtmael het welcke

wy

Teeckenen

zijn:

heden,

Sacra-

i"enten.

segghen, dat alleenlick bloote

niet en

maer hoochweerdighe

c

;

verboro-ent-

d daer den gheloouighen de dinghen daerin

„ Rom. 4

en

mede worden aengheboden

August,

in

beteeckent,

warachtelick

Hom.

de 3

„

,

ende ontfanghen. b

„p g_ j^^, Augustinus noch Ambrosixis en tellen der niet meer; Lege de Doctrina, cap. 9 in zyn

Tract. van de

Sacr.

c

Matth.

3.

d August, super Joan

11.

in

de 8o. Homelie.

In het Doopsel, het welcke in de plaetse der Besny- Set

AHyc-

9

^""

dinghen is ghecomen, is het Water een teecken: Maer /^. ^ ^ heyhge het beteeckende is a, een inlyuinghe Christi, ende b sei.

aenneminghe ^

tot

Badt der Wedergheboorten

;

om

Wy

^' '*

'^'^"

een

°

dat het allen Gheloo-

b

Rom.

''

^p^"

kinderen Gods. Dit noemen

-^

c

uigen aenwyst, d datse door Christus wtgestorte bloedt,

reyn ende suyuer zyn gewasschen

:

e

ende door sjTien

*

Doop-

Eph.

5. 26. 8. i5.

^^*

^"

e i Cor. 2. 10.

H. Gheest (niet door het wtwendige Werck,) worden *TotChnstn8 herboren. Christi.

wy

*

De Kercken-Dienaer doopt na de

f woorden

Tot Christus Ceremoniën ende woorden, doen

woorden noch Ceremoniën, ^^

*°®

°°*^^^

te doen.

verworpende

af noch toe:

alle

menschelicke Inset-

/-Matt. 28. 19.

tinghen. die daerby gheuoecht zyn, bouen de woorden

Gods;

te

weten,

besweeringhe

,

ouerlesinghe

,

sout,

sme}T, huyfkens, Spousel. Keerssen, ende diergelycke. Dit Doopsel en ontrecken vry den iongen Kinderkens Den Kinderen

zvn in Gods veraengesien dat sv i/q begrepen . ^ e r bondt: ende om dat oock de eerste Kereke ghedoopt niet; '

.

heeft, na Exod.

20.

6.

wtwysen der 1

Cor.

7.

14.

Schrift,

van de Apostelen tyden

!!°'"*^*

^.®* ,

Doopsel

met

ontogen. si

Gen.

17.

7.

54 A Orig.

libr. 5.

Rom

cap. 6,

Chrysostomus

"^

Aug.

i

1

lib.

contr. Jiü.

.

Christi

ende k Cyprianus betuyghen.

,

k Ciprian. in

Wij bekennen

Set 10 ArtiIf'.

de eerste vierhondert Jaren: Gelyck h Origenes,

af, tot

dat

,

ad Fid.

epist.

Christus heeft '

.

•/

ende wordt oock ghenoemt een

Foi. 9.

a Mat. 26. 28. ^[^ Mare. 14.24. 22. 19.

20-

*

Dancsegghinghe.

In

Nachtmael ghebruycken wy de maniere die wy den Heere hebben ontfangen. c Broot ende Wyn, ,

^'^11

de welcke hierinne de teeckenen zyn, worden van den

c Tertui

di-

Kercken-Dienaer

stinct, 2. in

hierin

de'saiui'nghe

warachtigen

August,

de

39

lib

in

i.

Jeron. super

Cor 19 16

d

1

e

August,

in

e

beteeckent

Zielen

d^^'

ghebroken

word

ende bloets Jesu

lyfs

eewighen leuen

ten

^y

^'^^

onrecht

a Mat 26.27.

Mare.

Dat

ghemeynschap des Christi; het

welcke

;

ghedinckende ende tot dat

^^^ Hemel wedercoemt.

Ser. de Sacra. in 2 fe.

pas. Prosper. in lib. senten.

1

Inno

lib. 3.

scggen, dat den Leecken den Kelck

onthoudcn

:

Want

Kelc den Leec't

de

is

omghedeylt.

verkondigende hierdoor den doot des Heeren,

Wy

onttogen ivori.

éZ,

ende

,

gheloovighe nuttighen, tot een warachtighe spyse

Set 11 Artikei. Dat de ^rQpdt ken

in de

,

welcke hj selve noemt,

Nachtmael.

Luc.

ingestelt

des Paeschlams, zyn heylio-he Nachtmael: het o het « Testament zyns hloets;

plaetse ^"f R.

cndc Woorden Christi

cap. 4. 13. 14.

t'

onrecht

alsulcx teghen de Instellinghe ° ^

is:

«

Drinck hier

alle vut!

Oock

yermaciit Paulus h viermael, soo wel van den Kelck,

van den Broode.

als

Ende

c

alle

oude Doctoren betuy-

14. 23.

Luc. 22. 20.

jiCor.ii.2o. o Cipr. lib. 2.

ep. 3. ad oor.

Theo.iib.3.

ghen

,

dat de

Woorden

Christi

ende Pauli

yyfhondert Jaer werden nagevolcht. "

,

Oock

in de eerste is

by den

.

CneckeH altydt dese ghewoonte gheweest ende ghebleucu

:

Maer ons verboden An7io

1415. in de 13. Sessie

Jer?m.i^2 ^6 CoYlStanS. 2 cap. mala.

Chrysost. 2 Cor. cap. 8.

Set 12 Artikel. Van de

Wy

Transsubstan-

Hom.

18.

verwcrpcu met de Woorden Pauli, daer hy van

tiatie.

aiCor.

10. 16.

de

»

Gemeynschap des

lyfs

ende

bloets Christi spreect, etc.

55

Ooc door veel ouder Doctoren Sentencien, hier mede

b

Hildebrando

ende

,

in

den Jare 1202. van Innocencio

sierde

2. *'

SU-

pcrJoannem, ^'

'^™*'*

maer in het lichaem Christi wesentlick veranderde: Of eenige andere Opinien, strijdende tegen de

Wy

^dia

&

i

r^' August.

bleef,

Hemeluaert

rpheod logo

^^^'

wert; te weten, dat Broodt, gheen Broodt en

versiert

super

* Orig.

ouer een comende, alle misverstant des Nachtmaels; bysonder het ghene dat in den Jare 800. van den Paus

Christi.

achten voor een grouwelicke Afgoderye de ver-

Gods Omdracht,

wort gedaen, ende

die met ..^,

Anno

den gesloten ^

12d4. van Honorio

Foi

Broode ^^ inghe-

'^'''''

Van

Jcel.

is

10.

^^

het

omdra^hen

van Petro Lomhardo, Hugo, Bonaventura ende ''** ^°^^' Thomas van Aquinen vooiis opghebout: Seggende, dat "^^^i^^s.

stelt,

Pes Paus Sa»

den rechten a Godt Maosim, daer Daniël af propheteert; onsen vooruaderen onbekent; dewelcke in

het

is

gout. siluer. ende edele gesteenten is beslagen: Waero o Gode zyn eere wort ontstolen, ende Christus '=>

crament

„ Matth.

,

,

j

door

Nachtmael misbruvckt. dat Broot op,

ende

Ghedachtenisse !

woorden, ende teghen

alle

en seyt niet

Maer

ende aenbidt dat:

onder

deelet

Want hv

V-lieden

Aldus is

!

ende

Doet

:

discordeert

b

Neemt,

dit tot

met

dit

des

Ouden

c

*• ^*-

Luc. 22. 19. 20. c

Eiod. 20.

4.

?"""

Christus

van menschen valschelyck inghestelt,

Schrift

^^^-

eet,

mynder

26.

-28.

Sluvt

:

is

^^^ rechten God Maosim.

l^',?' Jerem.2. 11.

^ -g^^

ende d Nieuwen

25

^

Uoan.

5.21.

u

Arti-

Testaments.

Wy

bekennen, dat a Godt

inghestelt

in

den Paradyse heeft mt

den heyligen Echtenstaet.

Alle Hevligen o

b

-

des

Ouden Testaments, ende de meiste

paeit in het

Nieuwe, zyn daerinne geweest, c Christus heeft dese ordeninghe met zyn tegenwoordicheyt geheylicht. Desen is alle man vry gelaten, d Paulus pen ende Pastoren den selfden oock toe.

staet

laet Bisschop-

^

^'"' '^^

*'^-

Echtsiaet.

^

q^^

i

Gen.

«^

^ 7.

Jo»»-

22 1.2.

2- a. 2.

'"*"'' *" ^^'

d

l

Tim.

Titi

i.

3. 1. 6.

:, ;

56 Veeiheit

wort

verwerpen

ChHsU

Woordeii

verwor-

Een

pen. e

Wj

der

Vrouwen

Mat.

19.

5.

August, libro

'

./

de Ciuitate Dei, Cap. 22.

3.

1

ETet

15 Arti-

kei.

Van

der

^

zyn eyghen huysvrouwe hebben.

sol

^ ^ Den Gheloouigen

Fol. 11-

Twee sullen een Vleesch zvn, &c.

«

Man

ijeghelick

met de

veelheyt der Vrouwen,

alle .

wy met

seggen

,

Jiaude spyse vevboden

te

zyne

die «

,

Paulo, gheender-

met danckbaerheyt

Christen Vryicheit in spyse.

De

spyse en

vordert

Godt

r^i

.

,.

mondt

.

^^^*S"

gaet.

Oock en

c

i

-,

i

spyse oft dranck

*'*

is

het

Koninckryke

•

met gheleghen: Maer

recht-

ueerdicheyt, Vrede ende Blyschap in den Heyligen Gheest.

iiiet.

Mat. 15. 11 Ergemisse.

1

dat in den

ons

voor

5

Q^euut wovdt'. b Waiit het en schaedt der Zielen niet,

Cor. 8

d Eom.

8 14.

Ghebruyckende

daerdoor

Vryhoydt: d Nochtans

hierinne

onse

de selfde matighende na der

ende stichtinghe onses naesten,

Liefde

Christelicke

op dat

alle

erghernisse gheschout werde.

15. 20.

Wy

Het 16 Artikei.

ten

bekennen oock voor goet, sekere a Vasten der houden b ende Bedeldaehen te houden ^

Van Vasmatichcyt te ^ ende

Be-

, ^

'

na dcu uoot cudo ghclegeutheyt der saken.

deldaghen.

volghende de vermaninge Johelis °^' ,

.,

b Joel 2. 16.

cAct. 14

23.

c

ende der Apostelen

sonder superstiticie of eenige verdiensten daer wt te ^ ^ soecken, na Augustini woorden.

August, super Joannem,

Set

,

Daer in

tract.

17.

de salu. do. ca. 37. Ser. 172.

ChHstus heeft,

17 Arti-

tot

onderhout syner Kercken a

(in

de

kei.

Van den Ban. Fan

^gickc ooc Diakenen zyn, die de arme besorghen,) ^ o V in-

Diakenen.

ghcstolt

a Leest

Act.

te

6. 3.

JMat. 2

Tim.

Mat.

weten

gaen,

ccu Christelicko Straffe of Ban: W^aerdoor de Lodcu wordcu afgesuedeu van der Gemeynte ,

die in een onboetueerdich leuen altydt voort-

ende

gheen

vermaninghe

en

willen

hooren.

20.

^^^^ dcscn moct men de Ordinantie des Heeren gebruycken dat is de macht der Sleutelen, c Wederom

16. 19.

de gene die haer schuit met behoorlic Leetwesen weder

Thess 3^14 1

c

18. 17.

,

vciTotte

1.

^

,

bekennen, die moet

men

vercondighen ontbindinghe

57

sonden

der

wederom

hier

puteert

wy

maer

voor goet,

wt ghesmeedt ^

niet de Oorbiechte,

waerouer

is;'

Doctoren wert gestelt; ende

chedis80. Jaer "

ten laetsten eerst van

is

Anno duysent twee hondert

Somma,

Wy

onses Gheloofs

Verwerpinge [^'

gheloouen is

al

°'' ,

van

bieclite,

Menschen ^"g^"^^'^^^-

besloten.

dat in de twelf Articulen Set

is Arti-

kel.

De Somma

begrepen, a Dat onse vleesch verrysen ^^ ^^ is van Duyvel, cuie».

^^^^

doer Christum. die de b Ouerwinner

sal,

Helle, ende Doot. c Dat

wy

oock met onse huyt sullen

werden ouertoghen, ende met onsen oogen onsen Salich-

maker

Rycke, daer allen

sien, in het onverganckelicke

hem

gheloouighen in Christo het

cl

eewige Leuen door

ende alsulcken

e

vreucht, die noyt ooghe

bereydt,

is

foI. 12.

de welcke dickmael af ende aen van nieuwe

is,

Innocentio

ende haer

Christi,

Jcsxc

leuendighe Lidtmaten ontfanghen.

als

Dit bekennen die

Name

den

in

en sach, noyt oore en hoorde, noch

in

"

°T a

5

/

icor. i5.b.i3. ,

^^^L

Epii.

'lo'

14.

4. 13.

^ ^^^^ ^5 45

rnenschen herte

Esai. 64. 4. '

en quam: ^

Ende den f ongheloouighen na Godes Sen- ^l, '^':, D o ƒ Mat. 2o. 46. tencie, g den vyerigen Poel, daer haren Worm nemJoan. 5.29. *

/

mermeer en

^^"^^

?•

g Apo.

12. 21.

sterft.

^J^-

SLOTREDEN. Eerweerdige Heerenl die

Fol. 13.

Wy

bekennen voor onse a

van Godt gheordineerde Ouericheyt ;

begheeren

te

wesen

in

b

^^^ ^g ^^^-^

ende onderdanich

^^^

dat ghylieden ghebiedt,

alles

dat Christus woorden niet en wederstrydt! Wij bidden

V, om synen Name, wilt dese Articulen onses Geloofs,

wt

liefden ,

t

openbaer

met

rypeii

ghestelt,

° te

(de welcke ^

verantwoorden,

verstande insien.

wy^

als

mede

niet

^'

vermaninghe tot

der Oue-

ooc bereyt zvn in ^

b

•

Tyrannie ophoudt;)

Toetst alle

de Woorden

aen den rechten Toetsteen der Schriftueren daer

Van

f^ei.

;

ouereen en coemt, dat hout

ende wat (als

wy)

lPe.2.

14.

,

58 c Gal.

1.

a. 8.

c

leuen

heydt

d

Stort

langer

Syt noch gewaerschout, ende houdt op

Of na

haten:

Want

leert

is,

niet

Waer-

oordeelen na den wille der gheenre die de

te

14. 10.

het ghene dat oprecht

aenschicken.

Christelic

onnosel bloet.

fiRom.

Wt

voor vervloGckt.

V

eenighe

ongodlicke

Placaten:

sy en sullen v niet verantwoorden voor den

Richterstoel

Christi.

Dit doende so sult

ghy het Ampt

eender Christelicker Overicheydt volbringhen. Vermaninghe *^^°

V

Voorts bidden leydtsluyden

wy

alle

verdwaelt

lek

de ghene

gaen

,

die noch door blinde

van

den

weghen des

Heeren, datse dese onse Belydinghe wel willen insien,

ende

verworpen,

niet

om

datse

met de Roomsche

Kercke niet ouereen en coemt: (ende door het oude

quade ghebruyck haer moghelick eerstmael vreemd schynen

maer den Heere

:)

vyerichlick bidden

yet dat sy niet en connen begrypen, dat

Nederiant

om

het

Woordt,

dat

bidt

ander

lan-

den gemeten,

stcrckcu "^Vy

^at

vindense

hy haer wil

met synen Heylighen Gheest, haer Ghelooue

verlichten

Foi. 14.

,

sal

cudc dc keuuisse zynder Waerheydt gheuen.

,

willen

insghclycx den Heere van herten bidden,

hy ccus, ua het Ontfermen van

alle

Landen,

(als

Duytschlandt Fra7ickryk^ Enghelandt, Schotlandt, Polen, ,

opentiyckx

Swedeii,

Oostland,

Switserlandt,

ende

deruen.

die

e Col. 4. 3.

vry gunt ;) oock onser wil ontfermen

/ Col.

zyns woorts open doen

3.

g Eph.

16.

4. 6.

hy

al

te

Oost-Frieslandt

samen de vercondinge des Euangeliums

;

voortaen by ons

mach

verordenden tyt,

hem

,

ende de

e

deure

op dat het Woordt f ryckelick woonen; ende dat wy eens na alle

met eendrachtigher herten

moghen louen ende aenbeden

;

g datter een Lichaem,

een Gheest, een Ghelooue, een Doop, een Vader van ons allen worde aengheroepen, Christo.

Met den welcken hy

in

synen Soone Jesu

leeft in cracht

zyns Hey-

lighen Geests; een Godt drieuuldich in der Eewicheyt.

Hem

zy Lof, Prys,

Glorie,

Danck ende Eere!

AMEN.

59

De stadt

N

Emden

long,

le

zinspelen

gedrukt

Antwerpen

op

ik

zal

is,

diercxsens

zegt ons

woorden

de

dat

niet

Corte Belydinghe

Dat de is,

van

gissing

^),

waar

en

beamen

het

in

deze

boekje

te

of tegenspreken.

te

Antwerpen

hij

handelt over de gebeur-

verspreid

jam ediderant brevis fidei con-

tenissen van 1566: Calvinistae Antverpienses

confessionem suam teutonice sub titulo

Hoe kort

fessio.

duidelijkheid

dit

niet te

moge,

bericht wezen

laat

het aan

wenschen over: het past volkomen op

Corte belydinghe des gheloofs.

de

Stouter gissingen,

dan de door le long gemaakte, zou-

den een waagstuk bestaan, zoo

ze naar

den raden. Indien desbetreffende, ten

der uitgaaf en

eenig vermoeden hadde bestaan, zouden de

verspreiding, schrijvers

den autheur durf-

tijde

der Nederlandsche en Latijnsche

Confutatiën

verzuimd hebben, dien persoon op eenigerlei wijs aan

niet

te duiden. Dit geschiedt nergens.

Al bleef de schrijver onbekend, de kring, waar in gezocht moet woorden,

hen,

die,

TOULOUSE, de

))aaii

naar den ))zich

leer

is

eisch

aan

te

wijzen.

Hij

behoorde

hij

tot

van den broeder van marnix,

aan geene belijdenis willen hechten dan

van het Evangelie."

Geen

leerstelsel

door

menschen ontworpen maar alleen het bijbelwoord, moest regel

zijn

2).

Het kan ons dus

niet

bevreemden, dat in de

Corte belydinghe de Nederlandsche geloofsbelijdenis

genoemd op haar zelfs nergens gezinspeeld wordt. Toch was zij reeds voor lang door syno-

den

in

volstrekt

niet

hare waarde erkend en in dit zelfde jaar 1566 als

publicum scriptum

den Duitschen keizer aangeboden

^).

Antweipia Christo nascens

')

-)

.

R.

1860,

el crescens, lom. II part. Il pag. 558. FRum, Voorspel van den tachtigjarigen oorlog, de Gids

I.

bl. :^89.

VAN TOORENENBERGEN eene bladzijde uit de geschiedenis der Neder). Geloofsbelijdenis bl. 37 volg. ')

J. J.

,

60

Weinig niet

daarna,

tijds

werpen

en Juli. hadden te

Juni

in

Synodale samenkomsten plaats, wier beloop ons

bekend geworden, doch waarop,

is

Junii

Ant-

gelijk uit het

Vita

de geloofsbelijdenis een voornaam bestanddeel

blijkt,

der beraadslagingen heeft uitgemaakt. ))Hastez la Synode," schreef nicolas de

accomodée

))Soit

))de

l'assemblée

waar de

Ie

i)."

hames, 12 plus

last

))et

sera

De samenkomst te

que

possible St.

la confession

a

la

T ruyen

is

capacité

bedoeld,

personen niet Calvinistiesch gezind

invloedrijkste

waren. Naar

qu'il

Juli.

der Synode werden junius en la graxge

derwaarts afgevaardigd,

belast

om den

vergaderden eene

verkorte geloofsbelijdenis aan te bieden of gelijk junius uitdrukte:

zich

brevem

verbis concinnatam,

scripsi

Nobilitati Belgii

bendam^). Jammer gewis dat

zij

zelf

confessionem ex scripturae

apud Centronas exhi-

niet in

druk

is

uitgegeven,

zoodat ons een vergelijking van haren inhoud met dien der

Nederlandsche niet vergund

om

is.

Toch zegt junius genoeg,

ons te doen begrijpen, wat aan haar naar zijn oordeel

Corte Belydinghe ontbrak. min polemiesch tegen Rome en

en dat van den schrijver der Zij

is

uitvoerig,

te

te

spreekt te weinig de taal des bijbels.

De Corte Belydinghe onderscheidt stig, gelijk

zich hierin

gun-

de lezer mij gaarne zal toegeven. Scherp echter, de dwalingen der Roomsche kerk

ja veel te scherp, toont

zij

aan. zich beijverende,

om den

jongen oorsprong dier

lee-

ringen aan te wijzen opdat het blijke. dat de Evangelischen recht ))gelooven na uitwysen der Schrift en de twaalf

te

»articulen

des

))Concilien."

gheloofs

De

taal

met

den vier algemeynen

des bijbels

is

de vorm, waarin de

VAN DEVENTER, het jaar 15 66, bl. 75. Franc. Junius, een levensbeeld, enz. bl. 52. A. UYTTENHOOVEN Geschiedenis der Herv. Kerke te Antwerpen, ')

M.

-)

J.

L.

REiTSMA, ,

I

bl.

172

vlg.

:

61

Corte Belydinghe Kortom:

gansch en

is

zij

onder

dat

uitspreekt,

zich

van teksten aan den kant

aanhalingen

klassen

alle

al

terwijl

een geschrift voor het volk,

ruimen ingang

maatschappij

der

tallooze

zij

plaatst.

moest vinden. Le long noemt het geschrift doorwrocht^); terecht voorwaar.

De ongenoemde auteur maakte

kelijk verdienstelijk

zich wer-

jegens de Nederlandsche Hervormde kerk.

Nog één kenmerk van de Corte Belydinghe roemd: zij noemt de namen van calvin of lutfïer zwijgt evenzeer over menno en de wederdoopers. Behandelt

den doop,

zij

beveelt

zij

woorden: «dit Doopsel en ontrecken »kens niet ))ende

zij

ge-

niet en

dien aan met deze

wy den

iongen Kinder-

aengesien dat sy begrepen zyn in Gods verbondt

,

omdat oock de

Dwysen der

Schrift,

»vierhondert

eerste

Kercke ghedoopt heeft, na

van de Apostelen tijden gelyck

Jaren,

origenes,

uit-

de eerste

af, tot

chrysostomus ende

))CYPRIANUS betuyghen." Blijkbaar die

over de plechtigheid op eene wijze gesproken,

scherpe polemiek met opzet vermeed.

door de geheele

zich

hooren. die zoo

geest tigd

is

Gelijk hier, laat

Corte Belydinghe een min mogelijk de aandacht

hebben op hetgeen

tot

irenische

wil geves-

de verschillende beschomvingen

der Protestanten aanleiding gaf. Niets

meer verklaarbaar, dan de

is

welke de

Corte

Belydinghe

in

heftige tegenspraak,

het

leven

riep.

De

schrijver heeft blijkbaar zijn doel bereikt; en een geschrift

waarvan

vervaardigd,

de

Roomsche

partij

alles

kwaads

duchtte.

Het Latijnsche opstel van hessels staat naar mijn oordeel als tegenschrift

hooger, dan het andere. Blijkbaar voor een

anderen kring van lezers bestemd, onthoudt het zich van argu

')

T.

meu a.

p.

t

a

bl.

ad hominem, 110.

gelijk er in het

Nederlandsche

m voorkomen;

b.

te

))ghebreck

was

«reden"

wyne

van

ende

blijkt

dat de

Corte Belydinghe Te onrechte

is

zij

om

oock

uit

het

twee tegenschriften waarvan één in de breid was.

avondmaalsbegoste

sommige plaatsen daer groot

in

Intusschen

enz.

de

Euangelie

heylighe

))het

worden

))ontfangen

van

verdediging

ter

v.

sub una;

bediening

vele

taal der geleerden,

in allerlei bij

andere

vervaardigen van

kringen wijd ver-

het nageslacht vergeten

geworden. In welke verhouding

en de door junius

staan deze

gestelde

Corte Belydinghe

verkorte

geloofsbelijdenis tot

elkander ?

De Corte Belydinghe SENS schrijft

1.

ediderant; die Juli

het eerst verschenen. Diercx-

maand November: Calvinistae jam opgaaf veroorlooft aan de maanden Juni of de

bij

c.

denken, toen

te

is

de landvoogdes den Magistraat tot

vervolging der Hervormingsgezinden had opgewekt en de schrijver der

vervolgingen.

Corte Belydinghe dus klagen mocht over Den 12
het privilegie van uitgaaf der Nederlandsche Confutatie ge-

teekend, zoodat dus toen reeds dit tegenschrift was afgedrukt.

maanden tijds noodig waren voor het schrijven en drukken, en met het eerste dadelijk na het verschijnen der Corte Belydinghe een begin is Stellen wij dat er twee

gemaakt, dan spreekt de waarschijnlijkheid vóór de door ons geuite gissing.

De Corte Belydinghe kon echter den bedachtzamen Calvinisten niet aangenaam wezen, wegens de scherpe polemiek tegen zij

Rome

^),

waarvan men

te

vreezen had, dat

velen der verbondene edelen, die tot de Roomsche kerk

behoorden, uiterst mishagen moest. Zoo ') Volkomen juist Geloofsb., bl. oO),

«dapper

in

de oogen

oordeelt

dat deze stak.''

zij

zich

door be-

te water (tweede Eeuwget. van de Corte Belydinghe »den Roomschgezinden

68 knoptheid en bijbelschen toon

door het scherpe

aanbeval,

Roomschen kon zij kwaad stichten. Tegen het einde van Juli werd er binnen Antwerpen

bestrijden der

Synode

eene

bijeengeroepen.

UYTTENHOOVEN

schrijft

1)

))'t

mij

Is

een volstrekten zin

))in

mogelijk,"

niet

bepaalen,

te

))om welke redenen deze Synode was bijeengeroepen, gisse dat zulks geschied

))ik

om den

zij,

kerk in ernstige overweeging te

»der

«middelen

toenmaaligen staat

nemen en de

beraamen, om de kudde des Heeren

te

onderstelling uit te

ding dezer C o overleg,

wat

te

geschrift te

voor

de

1

y d i n g h e aanleiding vond tot ernstig

om

den verkeerden indruk, die van

voorzien

was, te keeren. Niets lag meer

doen,

hand dan het vervaardigen van eene

maar door de afgekeurde

gelijke

niet ontsierd w^erd.

confessioneele

en LA GRANGE

ter ergernis

vraag heeft

recusantcs

was.

berichten

medegew^erkt

Uit

a.

p.

bl.

om

,

et inviti naar

St.

bij

aangaande deze zending, die

gevonden worden

T.

der-

In hoeverre ook

doen vertrekken, moet onbeslist blijven

')

Een

kon op de goedkeuring van velen rekenen, wien de

Corte Belydinghe

der

belijdenis,

Belydinghe

welke de goede eigenschappen der Corte bezat,

jUNii

beste

goede

spreken, dat de Synode in de versprei-

Be

rt e

zulk

te

in

en bescheidenheid te houden, enz." Ik waag de ver-

))orde

deze

maar

junius

Truyen

de kortheid

in

het

vita

^).

113.

de bibliotheek van wijlen Dr.

p. a. borger ben ik in het bezit gekomen eener hoogst zeldzame uitgaaf van het vita Junii, namelijk eene in folio, door merula in December 1594 ter perse gelegd. De door dezen -)

geschrevene voorrede leert, dat hij de toestemming van junius tot het openbaar maken van diens handschrift, waarvan hij, toen hij het ter leen mocht

ontvangen een

afschrift gemaakt had, niet gevraagd heett: de editione ne verbum quidem communicans cum ipso suam vitam scribente, ne si abnuisset, jacturam hanc pati coacta fuisset Ecclesia Christiana, eet. Te onrechte wordt dus beweerd, dat merula met toestemming van junius de uitgaaf

bezorgd heelt.

64

Moge

medegedeelde over deze geloofsbelijdenis der

het

16de eeuw, wier algemeene verspreiding den hertog van alba

index

noopte haar op den

te plaatsen,

gewaardeerd wor-

den als eene kleine bijdrage tot de geschiedenis der Nederlandsche geloofsbelijdenis, waarvan nog menig punt licht

Immers de bekende

behoeft.

ontstaan

Antwerpen

op

brief van

het

belijdenis^);

dier

Pinxteren

besluit

de la confession de protester de

notre

foi

Synode,

der

1565 gehouden:

van

commencement de chaque Synode

saravia over het

,

on

ait

a faire

te

qu'au lecture

des Eglises de ce pais: tant pour

union que pour adviser

s'il

ni a rien a

changer ou amender^), van welk besluit de laatste woorden vooral

behooren

gewogen

en

verklaard te

zwijgen over de Nederlandsche Confessie in de

lydinghe zij

worden; het

Corte Be-

en in de geschriften tegen deze gericht, terwijl

reeds in het request aan de landvoogdes^) van 7 Nov.

1564 en in dat hetwelk aan de vergadering van S t. T r u y e n

aangeboden

^)

uitdrukkelijk vermeld wordt; een en ander

is,

verdient, mijns achtens, nauwkeurig onderzocht te worden.

P ra est. vir. Epist. pag. 295. ) Kist en royaards, Nederl. Archief, IX bl. 152. onderw. in Nederland gedurende de löde 3) "Vgl. het godgel. 17de bl. 266. eeuw, I en huit mois de la vie d'un peuple, pag. 171. Vgl. PAILLARD 1)

•»)

.

TWEE GESCHRIFTEN ANTONIUS CORRANIJS.

Tot mijne blijdschap geopend,

handen

om

De

mij

de gewenschte gelegenheid

en daarover

krijgen

te

dan elders

is

twee der geestesvruchten

te

vinden

vriendelijke

van

corranus

meer mede

iets

in

te deelen,

is.

belangstelling

van

prof.

doedes schonk

eersten druk van den Dialogus theologicus, quo epistola divi Pauli apostoli ad Romanos explanatur. Ex praelect ionibus ANTONii coRRANi Hispaleusis, sacrae theologiae pro'fessoris, collectus et concinnatus Ps. 122. Londini. Pridie Calendas Junii, excudebat praelum THOMAE PURFOETii ad Lucretiac symbolum. Cum mij inzage van den

Privilegie. 1574.

Den heb

eersten druk.

ik

mij

den inhoud bepalen

')

bij

Toen

met een

ik over

den

Dialogus

latere uitgaaf beholpen

^).

handelde, Ik zal van

maar wel de aandacht de opdracht en daarna bij enkele schrifverder

niet

spreken,

Geschiedk. Nasporingen,

III,

bl.

184 volg.

66

aanteekeningen,

te lijk e

op het titelblad van dit

die

exemplaar voorkomen en de waarde er van inderdaad verhoogen.

De

opdracht

que templi. gliae

Generosis viris utriusLegibus IMunicipalibus An-

gericht

is

qui

operam dant.

salutem in

christo

antoxius corranus, Hispalensis, dicit.

Ik moet erkennen, dat de eerste regels van de opdracht

mij niet duidelijk zijn en ik ze, uit hetgeen wij betreffende

CORRANÜS weten,

niet

Integrum triennium mihi observandi, uti

electus

toelichten.

quo,

vocatu,

ego credo,

patris D.

ex

kan

est, viri generosi. ac multis

nominibus

numinis providentia, et

divini

vestrisque

sulïragiis

reverendi

et

EDWiNi sandi. episcopi Londinensis confirmatione,

sum ad munus Theologicum

in vestro coetu

obeun-

dum. Quo temporis spacio quantum humanitatis a vobis acceperim, hic recitare opus non est, quandoquidem vestrae pietatis

ut,

buccina,

clangente

quaerant, sed, afflatu

nequaquam ad eum scopum

exercitia

et

ut

gratia

apud mortales perituram gloriam

coram

oculis

beneficentiae praedicatione

atque

divinae majestatis,

appareant,

fiunt.

adeoque praemio ornentur.

officio

collimant,

.

Idcirco

aliquid

docendi functione,

in

suaque

debita

cujus

laude

vestrae in

relicta

me

dicam de meo erga vos cujus

haec

exercitio,

servanda Apostolus paulus suo timotheo praecipit: stude,inquit, te

ipsum probatum

sist ere

qui non erubescat, et qui recte

Deo operarium,

sermonem

veri-

tatis secet.

CoRRAXUs heeft volgens voorlezingen

gehouden.

die

woorden

drie jaren openbare

Deze mededeeling

is

moeten hare juistheid laten gelden, hoewel

wij haar

het van elders bekende niet goed kunnen rijmen

')

Polemische en irenische Theologie,

bl.

14.

nieuw; wij i).

met

Hij geeft

07 verder rekenschap van de wijs. waaroj^

gehouden

quatenus

oculos

posita, destinato

licuit, abstinui a rixosis

quae plus

disceptationibus,

curiositatis

quaestionibus et

habere solent

quam

Habere vos etiam perpendi celeberrimas Acade-

utilitatis.

mias,

zijne voorlezingen

heeft.

Hac Apostolica praeceptione ob consilio,

liij

eruditissimis

viris

plenas,

quibus

in

si

quid est in

dignum pubUcis

Christiana doctrina diligentiori explanatione

,

perspicuum

atque

illud

disputationibus

solere

non ignoravi: ideoque in publico coetu ubi una

illustrare

non raro imperiti rerum sacrarum

eruditis

consueverunt, multos et

difficiles

se

reddi

cum

commiscere

nodos nectere. atque dissol-

vere et subtiles comminisci quaestiones, in quibus deciden-

humani acuminis, quam coelestis luminis consultum esse minime existimavi. Openlijk komt hij er voor uit, dat hij veel liever eene appareat

plus

dis,

,

kerkelijke bediening zou vervuld hebben,

op

wijst

in

zijn

dienst

deFransche

diu

werd verkondigd.

Hij schrijft: Intus

quidem

animum meum iunctionis meae mutatio. sinistri de me meaque doctrina sparsi rumores,

perturbavit

Foris vero

plus

taal

terwijl hij terug-

de gemeenten, waar het Evangelie

bij

quam

potest,

dici

non minima pars ineunte

omnia

exercitia

ut

,

me ut

cruciarunt.

Internae anxietatis

hinc incipiam

eum scopum semper

ad

aetate studia,

luit

meos

(decennio

enim quo

docui mihi visus fui, ideo

numquam

cum dum

opportunitas se

ibi

populares in

quod cum ab

,

mea

collimarint

adhortarer ad pietatis Gallus Gallico

sermone

veluti in aliena arena versari, atque

volui alicui

me

addicere Ecclesiae: sed

conditione semper ministerio functus

sum. tantisper

meae

nationis homi-

nibus)

non potui sane non esse

sollicitus et

anxius in tam

subita

mei muneris mutatione.

Nam

olïerit inserviendi

humanos tantum

affectus consideremus

contingere

tot

post

quid, obsecro, ,

si

vel

gratius mihi poterat

ambages, errores, exantlatos denique

68

me

labores, in Gallicis et Flandricis tumultibus,

non tantum tutissimum

et

in

Anglia

ab illarum tempestatum procellis

invenisse, sed paratam etiam occasionem,

remotiim portum

qiiam ante multos annos optaveram, nempe ut aliquo in loco

coetum meorum popularium cogere possem,

in

quo puram

Euangelii doctrinam et docendo discerem et discendo doce-

rem? Nactus tempore

numinis beneficentia quod

fui divini

votis ardentissimis expetiveram.

et

Londini meos arum regnum

qui Evangelii

populares,

congregavique Hispani-

gratia

reliquerant: et publice docere coepi sacrarum

non

literarum doctrinam:

invidorum angore,

ingenti

sine

cum

prementique animi aegritudine: sed maxima sanè

piorum

titia

animi voluptate

tantum

de

et

commodis

propriis

et

spacio. In

caelestis

multo

et

christi

quam

potius

gloria,

nomine,

aut

lae-

de suis

Hac

cogitantium.

vero

optatissima quiete frui mihi licuit biennii

quo quantum acceperim

jucunditatis

solatii,

incrementi doctrinae,

et

quantum pau-

inter

perrimos meos populares pauperrime in hac urbe agens, novit qui pro sua

ipse

et ego, qui ejus

felicitati

se

religionis

ergo,

contulerant.

relicta

dissolvit,

Sed, o antiqui

non defuerunt, qui huic

Quid multis opus est? Sathan

inviderent.

suis usus solitis strategematis. et

qui

his affecit beneficiis

benignitatem expertus sum.

serpentis fraudulentas versutias,

meae

me

dementia

coetum illumperegrinorum,

patria,

ad

exteras

regiones

prorsusque pessumdedit,

et

me

primis tantum labiis gustata quiete privavit.

Wij

zijn

CORRANUS dankbaar voor hetgeen

de Spaansche gemeente in treuren het, dat ja

gestuit

heeft,

men

zijne

Londen bediening

waarschijnlijk wel

radicaal van predikant ontzeide.

hij

betreffende

mededeelt; bij

dewijl

De vraag

,

men hem

schouwd

als tot het

blijkt

het

of de vermoedelijk

zeer kleine gemeente in haar zelve levenskracht bezat,

onbeantwoord blijven: zeker

be-

wij

haar bemoeielijkt

het dat

zij

nooit

moet is

be-

lichaam van de gemeenten der vi^eem-

—

69

Londen

delingen binnen

te

behooren, hoezeer haar eerste

predikant, michaël angelo florio,

met

broederlijke welwil-

lendheid door de andere predikanten ontvangen werd. vero —

lam

schrijft A lasco aan bullinger, Vil Januar. 1551,

suam habebunt ecclesiam,

qiiibus et

templum jam

et

Itali

et

Minister peculiaris ordinatus est, vir et pius et doctus,

proque christi gloria

et singulari dicendi gratia praeditus,

plurima passus

Met groote verwachtingen zag A lasco daarom te meer de latere

^).

optreden en betreurde

dezen

handelingen van florio, die af te leggen, dat

hem

even

hij zich,

noopten, de bekentenis

als vele

anderen, in florio

bedrogen had.

Doch coRRANUs Spreekt

alleen over zich zelven. Luisteren

met deelneming naar

wij verder

zijne klachten.

Possem porro hic jure conqueri de hujus facti administris ac secundariis, ut vocant, causis. Sed satius et consultius esse reor,

si

oblivione praetermissis

conatibus,

versis

dam,

et

ejus

esse factam,

hominum hac

in re per-

ad divini numinis providentiam conscen-

voluntate hanc Ecclesiae Hispanicae ruinam

apud

me

statuam, ac inde majores fortassis

utilitates proventuras et mihi et meis popularibus, quam humana prudentia intueri potest. Ego profecto, quod ad meum munus attinet, non contemnendos fructus ex hac commutatione me percepisse sentio, quorum non minimum

esse

animos illorum explorasse qui divinae gloriae

video,

cum

propagationi se perpetuo studere ore praedicant, suis conatibus et falsis accusationibus

,

ne dicam

impedire. satagant. Sed hac de re alias fortassis fusius. ista

in

sciant

')

,

medium per

Opera,

toegelicht

attuli,

me non

II

De

eam Nunc

partim ut mei populares absentes

stetisse

pag. (j46.

alias

dolis,

,

quominus Ecclesia

geschiedenis dezer gemeente

door de hoogleeraren benrath,

Hispanica

illa

Bern. Ochino,

is

S.

nauwkeurig 214 fg. en

BONET-MAURY, des origines du Christianisme unitaire, pag.l39ss.

70

Londini

hunc

erecta, ad

diem perseveraret, partim

iisqiie

etiam volui posteritati hoc publico scripto testatum,

meam

innocentiam

,

turn etiam animi propensionem in pro-

movenda Evangelii doctrina

Deum illud

illi

qui aedificium

resipiscant,

constructum lapidibus, sed

gratissimum rius

meos conterraneos. Interim

inter

quidem carneis despicabile, utpotè ex

oculis

speciem

in

ut homines

precor,

pulcherrimum,

et

cum

divino

abjectis

conspectui

nè quid aspe-

suis versutiis

dicam, demoliri ausi sunt. Ex hoc etiam fonte manavit

altera crucis appendix, mihi molestissima in

docendo mutatio,

ut

verum

quam tamen

fatear, Minerva,

quo pacto factum

nempé

idiomatis

aequiore animo tuli, sed

dici solet, reluctante.

Hoc

Non sum adeo meae ignorem, quam impar sit meis hu-

breviter dicam.

sit,

ut

educationis oblitus,

quod

,

meris suscepta inter vos provincia, neque

me

fateri pudebit,

tum in humanarum disciplinarum cognitione, tüm maxime in exercendo stylo Latinique sermonis facundia paranda, neque sané cum illis

quam minimos

qui

expostulabo,

fecerim

me

progressus,

aut

oxpijicxêïjv

aut o^iypxcpviv vocaverint.

Novit enim Dominus quam mihi sim conscius meae ,

et

imperitiae,

quam meae

cum nullam

inscitiae

tarditatis

aliam scientiam mihi arrogem,

Ut

cognitionem.

pauca conferam,

in

non Romanae linguae ampla suppellex, non recondita multorum authorum

me

scientia ,

fecit

non divinorum arcanorum excellens morem gerere vestrae electioni. Satis enim

lectio,

superque mihi erat compertum,

munus

susciperem refertissimo.

praesertim in regno

Sed quid agerem? Quo

ex parte

me

rationes,

quibus sinistros de

quibus

quam impar

accersebatis

minimè decebat)

,

me

ingenii viribus

viris

eruditissimis

verterem? Vos una

ego ex altera idoneas optabam

me

sparsos rumores (sanè a

diluerem,

infamiaeque

aspersas

labes abstergerem: idcirco calumniis fere oppressus vestrae

parere voluntati et

rudem

et

meo

pariter desiderio decrevi maluique

impolitam orationem in vestro coetu effundendo,

71

quam

quam

pariim profecerim, ostendere.

impurae

et erroneae doctrinae,

ones

illas

sarii

publice et privatim de

meo

agere

silentio,

me

altiores radices

.

muneris cessatione. Ut

ecclesiastici

et

suspici-

quas mihi adver-

eviilorararit

uno verbo dicam, necessitas me

sinere

coëgit, vestrae ut petitioni

obsequerer.

mearum afflictionum portio idiomatis permutatie. Nam cum Hispanica lingua possem, uteunque animi mei sensa exprimere, in Romano Interea loei

non

minima

fuit

milii

sermone saepius cogitor haesitare, balbutire ac

Verum enimvero.

mea

quia

meam

infan-

tiam

prodere.

vobis

ingrata non est. qui potius perpenditis quid dicatur,

quam

quibus dictionis calamistris inuratur.

revolvo

illud

me

etiam nee

Imo saepius mente volvo

taedet. nee pudet suscepti muneris.

ac

impolita oratio

felicem esse necessita-

augustini:

tem quae cogit ad meliora. Nam genue fateri, me a multis annis. nunquam

hoc possum inegisse vitam aut

laetiorem. aut beatiorem, neque in meis studiis majori alacritate,

et

fortassis fructu fuisse

versatum,

cum

quam ab

eo

tempore, quo in vestro coetu doctoris fungi munere coepi.

Atque

utinam

parent

meae

huic

non rursus in\adeant.

de quorum praepostera contra

:

antiqui

felicitati

adversarii

novas meae tranquillitati insidias

et

multa bic dicere possem:

et

me

agendi ratione nimis

quidem promissae

ordo requirebat, ut falsos rumores de

me

paiiitionis

sparsos bic recen-

serem eosque veritate ostensa dispellerem; sed praestat eos silentio praeterire,

quam

de re tam iniqua, tamque prolixa

parum dicere. Hoc solummodo

opto,

ut vel tantillum induciarum mihi

isti

dent

queam.

,

ut tranquillo

Me autem

,

et pacato

animo ex hac

vita

migrare

mortuo, vel sepulchri lapides rodant,

si

volunt. Is

het ons niet gegeven, de tegenspraak tusschen hetgeen

CORRANUS en hetgeen

zijne

tegenstanders beweren, op te

,

Tl

hebben

lossen, wij

naar

uit

warme

belangstelling in zijn persoon

woord gehoord en, de dedicatie verder over-

zijn

slaande, herhalen wij gaarne de lofspraken op den

gus

Eene

plaats,

recht merkwaardig te noemen, verdient

te

door ons herlezen te worden; het als

Dialo-

geuit, die wij vroeger opteekenden.

is

die

waar corranus

zich

een voorstander van het zoogenaamd profeteeren der ge-

meenteleden hooren

wien

de

hij

doet.

Paulus herinnert den Romein met

samenspraak houdt: Habetis

diversa dona pro gratia

in

vestro coetu

quae nobis credentibus dari

solet.

Cui igitur contingit Propheticum donum, ut divinae voluntatis

interpres,

sit

libros

enucleando, sive ex

sacros

numinis manifestatione res futuras praedicendo,

divini

suae

sive

strenuè

functioni

incumbat pro

is

portione atque

fidei

analogia, neque solus velit esse sapiens, solus doctus, solus

omniscius.

Daarop spreekt de Romein: Deus bone, quam necessarium hoc praeceptum nostrae Ecclesiae

est

batus

ordo

jam

grassatur,

,

qua tam pertur-

in

omnibus unus

tacentibus

ut

buccam venerit, sedentes vero planè obmutescere cogantur. Paulus antwoordt:

loquatur, unus dicat quicquid

Atque

in

illi

Apostolicis Ecclesiis

non

sed Prophetae duo aut tres loquuntur et

alii

in

veri

aliis

fit

hoc modo,

sedentes diju-

Quod si quid alii assidenti patefactum est, prior Hac enim ratione possetis omnes sigillatim prophetare ut omnes discant et omnes ad discendum excitentur. Interea dicant. tacet.

,

spiritus

atque

Prophetarum Prophetis

alii

et Prophetiae subjiciuntur,

aliorum judiciis se regi sinunt. Neque Deus, qui

hanc nobis agendi rationem revelavit, pacis.

est seditionis autor, sed

Obsecro ergo vos ut omnia decenter et ordine

in vestro coetu. Si quis habet ministerium

trando: in

tum

exhortatione

cum

qui docet, in docendo:

is :

simplicitate

qui eleemosinas versetur

,

faciatis

versetur in minis-

tum

qui exhortatur

pauperibus distribuit,

animo integro,

fideli

et

is

recto.

73 Qui

incumbat suo muneri.

diligenter

praeest

qui

tactus

commiseratione benigriè facit visitando aegrotos , prospiciendo egentibiis, consolando afÜictos et reliquis misericordiae ope-

hilari

et invitus exequi sed

non debet ea aegrè

ribus fungendo,

animo atque

lubenti.

uit zijne rijke

Het exemplaar, dat mijn geachte vriend

inderdaad hoogst

verzameling

mij

ter

merkwaardig

om

de aanteekeningen, die op den

verstrekte,

leen

is

titel

en het

schutblad geschreven staan.

Het

achtereenvolgens behoord te hebben aan jacob

blijkt

waarvan de la

of JOHANNES wiLLEMSEN, het broedcrpaar,

van theologische liefhebbers, wier werken door velen op prijs werden gesteld. Daarna is 't het eigendom geweest van den eerwaarden albertus alber-

met

RüË^)

THOMA,

lof

Emden

in

zijn

als

4662 prediker w-erd te

die in

te

spreekt

en van 1693 tot

geboortestad

Appingadam,

1683

het jaar zijns doods, 1720,

Groningen. Ook des hoogleeraars op het titelblad. Wie na diens over-

ALBERTi's

naam

lijden

1762 het boek gekregen heeft, weet ik niet; nu

in

staat

behoort het den godgeleerde,

wiens theologische en

bibli-

ographische studiën, in en buiten ons vaderland te recht

hoog

gewaardeerd, over menig duister punt helder

licht

hebben verspreid.

Doch

in

de opgaaf dier

merkwaardige van

dit

namen op den

exemplaar

niet.

titel

Het

bestaat het

titelblad bevat

de volgende woorden met duidelijke letters van eene onbe-

kende

Elegantem hunc libellum,

hand:

denuo excudi curavit spectatissimus

Groninganos

,

Groningae,

doede van amsweer,

antistes

M Geletterd Zeeland,

gravissimus,

bl.

187

volg.

suis

sumptibus,

ann. 1618 in 4to, vir fidei

Reformatae apud

una cum

aliis

scriptis

74 utilissimis

Later heeft eene andere hand het jaartal 1618

i).

onderstreept.

Inderdaad een

deze aanteekening belangrijk.

waarvan

feit,

wij tot

vermeldt

Zij

heden nergens elders eenig spoor

De aanteekening

ontdekten.

is

zoo bepaald in hare opgaaf,

aan de juistheid van het bericht niet mogen

dat wij felen,

is

hoewel

tot

heden elke poging,

die

aangewend

twij-

is,

om

haren inhoud nauwkeurig te ontleden, geheel vruchteloos is

gebleven.

Zoo

wij

als

door Mr.

j.

DOEDE VAN AMSW^EER kennen, vooral

potter van loon geleverde levensschets

,

moe-

hulde brengen aan zijne Evangelische gezindheid

ten wij

en warmen

ijver

voor de handhaving en uitbreiding der

Groningen

Protestantsche belijdenis in

den.

uit de

^)

en

Ommelan-

De ontrouw van rennenberg had hem naar Oostde wijk doen nemen; van daar was hij met

Friesland zijne

beproefde liefde voor de goede zaak teruggekeerd en

had, 17 Juli 1595,

genomen aan de houden die

is

;

hij

als

eerste

der Gedeputeerde Staten deel

lid

Synode, die

Groningen

te

ontbrak niet op volgende Sj^noden

,

b. v.

ge-

op

van 7 Sept. 1618, belegd ter voorbereiding van de

Nationale, die naar

Dordrecht

haren naam draagt^).

Doede van amsweer moet sympathie jegens den dialogus van CORRANUS gevoeld en tevens schroom gekoesterd hebben om voor zulk een meening uit te komen. Niet onwaarschijnlijk is het, dat een vroeger door hem geleverde letter,

kundige arbeid: de vertaling van savonarola's ascetische behandeling van den

Sleten

Psalm,

hem

nigen euvel was geduid. Onder den

')

door vele rechtzin-

titel:

Spieghel der

De Ju die ia over corranus van scultetus, rivetus en brandt,

op het schutblad voorkomen,

zijn

bekend en herhalen

die

slechts het vroeger

meegedeelde. -)

Groninger Volksalmanak,

^)

Vgl.

brucherus,

Jaarg.

1842 en 1843.

Gedenkboek van Stad en Lande,

bl.

264 volg.

,

75

aenvechtinghe des Sathans bewerking

of beter gezegd

het

licht,

in

enz. zag deze vertaling

1612 voor de tweede maal

naar tijdsomstandigheden

gewijzigd,

te

samen

met een waere proeve des gheloofs. om ons in des cruyses selfs wel te ondersoecken

tijde

wy oock gheloovighe Christen ende rechte levendighe Ledematen christi syn en eene trouhertighe ende droevighe vermanighe aen de verstroyde uytgewekene ende ghemeene Ingesetenen der Stadt Groeninghen ende Ommeo ft

landen. De inhoud van schrijver

dit geschrift

in: hij belijdt daarin veel

neemt ons voor den

meer het Evangelische,

dan het kerkelijke Christendom en behoort blijkbaar

tot

den kring van hen, die in het opstellen van en ijveren voor vaste formules van godsdienstige overtuigingen groote schade

Aan zulk een man corranus welkom wezen. Is het zoo

duchtten voor den bloei der gemeente.

moest het geschrift van

vreemd, dat

van zulke ingenomenheid

hij

blijk

gaf door

voor zijne rekening het zeldzaam geworden boekje te laten

herdrukken,

una cum

aliis scriptis utilissimis?

De bundel heeft dus op den ranus gedragen en

schijnt

titel niet

den naam van cor-

onopgemerkt

zijn

weg

gezocht

hebben.

te

Trigland weet van dien herdruk even weinig

als

wten-

bogaert. Een boekenkenner van latere tijden, gerdes nameheeft

lijk,

dien nooit in handen gehad, en tot heden

blijft

deze merkwaardige aanteekening een onopgeloste vraag voor-

leggen aan allen

,

den dialogus theologicus hunne

die

belangstelling wijden.

Het andere geschrift, is

Nu

de ik

Commentaar in

het

bezit

in

den

titel

van mijn opstel bedoeld

van corran'us op den

Prediker.

ben geraakt van een exemplaar der

76 eerste uitgaaf, wil ik de gelegenheid niet ongebruikt laten,

om

iets

merkwaardige van

uit het

kennisse te brengen.

De

boek ter algemeene

dit

geheel luidt: vSapien-

titel in zijn

tissimi Regis salomonis concio de summo h o minis bono. quam Hebraei Cohelet. Graeci & Latini Ecclesiasten vocant. In Latinam linguam ab ANTONio coRRANo Hispalensi versa, et ex eius-

dem

praelectionibus Paraphrasi illustrata. Accesserunt et notae quaedam in singula capita, quibus totius concionis oeconomia ac singularum ferè sententiarum Dialectica connexio, simul cum Rhetorica elocutione ostenditur. Londini. Per johannem w^olfium, expensis ipsius Authoris. Zeer

gunstig

is

1579.

door

bevoegde beoordeelaars

waarde van den inhoud geoordeeld

^).

Corranus

van die verklaring

aan

thomas bromley,

kanselier, blijkt, dat het

werk voortgevloeid

Uit

de

opdracht

de

deelt daarin

Prediker mede,

eene omschrijvende verklaring van den terwijl de vertaling ter zijde

over

is

geplaatst.

Engelands uit de voor-

is

lezingen, welke CORRANUS in het openbaar gehouden heeft,

zeven

vóór

jaar

draagt ze

hem

praelegendum bus.

ibidem

quöd

toto

dat ze

op: fuit

ante

illo

1579 het

in

Primüm quod elaborata,

in

atque

septennium

licht

vestro

zien.

cum

ut te

BROMLEio,

reliquis

Hij

templo inter

ex meis praelectioni-

habitis,

collecta.

Deinde

tempore ea benevolentia atque amicitia

es prosequutus.

prae

nu

me

ornatissimo tuo fratre georgio

omnibus

illius

coetus

faventissimum semper habuerim. Quid quod

senioribus,

filius

tuus pri-

mogenitus. henricus bromleius. optimae spei adolescens, eo est erga

')

me

animo, ut patrem amicitiae

Geschiedk, Nasporingen,

III bl.

188 volg.

officiis

superare

77 studeat? Denique

cognati.

adeoque quotquot sunt

affines,

quaerunt occasiones, ut de

in tua familia, certatim

,

Regiam Majestatem)

jure

in

summo

hanc de In de

Regis

veluti

hominis bono disputationem

simas tuas occupationes

perpendendam

,

epistola ad lector e m

locum

,

inter gravis-

laat hij zich uitvoeriger

eoque confidentiüs

gezet,

toe

,

cum ipsum

concionatoris

aut neglexerint, aut non sint assecuti, nee tractando servaverint, nee sententias,

heeft

scopum omnes

methodum ullam ex quarum apta

connexione, omnis pene totius concionis venustas,

inter se

atque etiam in

hij

quod nulla adhuc

quae cujusquam doctoris judicio mag-

extaret paraphrasis,

nopere probaretur:

ad

ore,

excitare.

uit over aanleiding en beteekenis van zijn arbeid; zich

in

commentariolo tuam

isto

salomonis sapientissimi

dignitatem,

summum

dicundo

hoc regno teneas: mihi visum est,

in

bene

Huc etiam accedit quod cüm nuperrimè sis eveceum summi Cancellariatus gradum, ut (secundum

mereantur. tus ad

er

me

singulos

bona pars dependet.

utilitatis

versiculos

gnomas, suo more

sint

uti

absolutas

colligarint: sed

diversorum locorum

commentati. In

quem

procul dubio

errorem, ex scopi seu status ignoratione sunt inducti.

Nam

Paraphrastes Chaldaicus reclamantibus doctis omnibus, adeö re ipsa prorsus adversante, totam concionem ad circumstan-

tiam defectionis roeoami detorquet. Graecus, praeterquam

quod statum quaestionis

nem

sequutus,

nuUum

ostendat, graecam versio-

(quae saepenumero toto coelo ab Hebraico

contextu dissidet) versiculos singulos

ita

non authoris mentem explicasse, sed

in

haesisse

cortice

insigniter

quam

videatur.

literatus,

circumloquitur

ut

verborum duntaxat

Joannes campensis,

vulgatam

,

editionem

vir

alioqui

UcppttvBt

potius,

paraphrasi conatus explanare, in eosdem ferè scopulos

impegisse videtur.

Quem

verbatim ferè sequutus est eoba-

Nus HESSüS, Poëta Germanus. Porro thomas dranta. Anglus in

sua

poësi

meas praelectiones

est secutus prioribus capi-

78 sequentibus

tibus:

vero

me

quia

interpretes,

alios

lente

progredientem in publicis praelectionibus expectare, moles-

tum

ducebat. Jamverö qiiod ad commentarios attinet, (quia

de singulis judicium facere, absque arrogantia vix possem)

me adhuc vidisse omnium, mea quidem sententia, verum authoris scopum sibi proponeret, ad eumque totum disputationis filum dirigeret. illud

dicam, nullum

genere

in

qui

Itaque Graeci ferè omnes doctores atque hos sequutus ex Latinis hieronimus, existimarunt

physicarum explicatione

versari.

SOLOMONI propositum fuisse volunt

humanis providentiam

nimiam curam ac hilarique

,

divinam asserere in rebus

:

contraque doceri, laeto

laboribus vitaeque commoditatibus

nostris

qui scopum attigerit

quam

potius,

rerum

Recentiorum pars melior, ,

alios

alii

fmes sunt commenti, ut

commentariorum multitudine,

in tanta

in

damnari censent nimios labores,

sollicitudinem

fruendum: denique

esse

sit

animo

alii

,

solomonem hic

,

unus atque

vix

idque adeo leviter

:

ostendisse, incidisse in

,

alter

ut perstrinxisse

eum, quam

invenisse

me

certoque statuisse videatur: ut operae pretium facturum

putarim

:

si

vel

scopum authoris quasi

eumque universam orationem

digito assignarem

dirigi oportere,

sparsas vagasque sententias, quae ad nullum certum

tendere nee conjungi ullo

modo

(quoad ejus

connectere, et ad scopum

fieri

posset)

accommodare tentarem. Quod tate,

,

monerem,

ad et

fmem

posse videbantur, inter sese

si

fortasse

suum

in tanta difficul-

perplexitateque minus alicübi feliciter

feci,

et

non-

nulla (uti revera sunt) aliquantum detorta et ad certum finem violentius tracta

videbuntur: illud candoris tui

erit (lector

benignissime) cogitare, perfectionis laudem simul et inven-

unum

non

tionis,

penes

cilius,

de integro aliquid invenire,

esse

solere: et aliquanto esse diffi-

quam ab

aliis

excogitata

deinceps elaborare atque perpolire.

De door hem PENSis

is

hier

genoemde voorganger joannes cam-

de Leuvensche hoogieeraar, wiens succiiictis-

.

79 s

i

ma

et

quantum H e b r a

concionem

c a

phras

i

s

m

pei

i

1 1

Ecclesiastae

salomonis

bij

t

i

proxime accedens paraphrasis

litteram

ad

i

in

herhaling

is

gedrukt of afzonderhjk of vereenigd met des hoogleeraars

paraphrasis Psalmorum. Paquot. Mémoires, XI

pag. 228

er aan ten deel viel

tom.

werken en de ontvangst,

beschrijft deze

SS.

die

i).

Eene persoonlijke ontmoeting van campensis en den gevierden Duitscher eobanus hessus te Neurenberg en te

Regensburg gedaan

had,

wekte eoban op, dichtmaat

in

Hebreeuwsche

taal niet

om wat

campensis in proza

beproeven.

te

machtig was, kon

hij

Daar

hij

de

den oorspron-

kelijken tekst niet ten giondslag van zijn arbeid leggen.

Die

gedicht van

het

eoban

oordeelen er niet gunstig over

in

handen gehad hebben,

2).

De Engelsche poëet van wien corranus daarna is

spreekt,

mij tot heden een onbekend persoon gebleven. Schijnt,

't

heeft:

corranus lang naar een uitgever gezocht

dat

immers de epistola ad lectorem

is

geteekend

1574, en het boek zag in 1579 op eigen kosten het

Blijkbaar

is

hij

met

zijn

licht.

werk zeer ingenomen, en wacht

van de gezette lezing goede vruchten voor de waardeering van het zedelijk leven.

De paraphrasis wordt gevolgd door eene reeks annotationes van isagogischen en exegetischen aard. waaronder verscheidene van zeer goeden tact getuigen en des auteui^ gezond oordeel doen kennen.

hem

ons

ook

als

Het geschrift noopt

dichter en liefhebber van dichtkunde te

begroeten.

Vgl.

')

annuaire de luniversité de Louvain,

nève, pag. 242 SS. en

y.

-)

mem.

hist.

sur

la

college des trois

Vgl. het oordeel van eoban'ö biograaf

1845 pag. 185

langues

carl kbause (1879)

Il S.

ss.

(1856)

99

fg.

80

Op

de keerzijde van den

titel

vinden wij deze regelen:

Libellus alloquitur Lectorem.

Cum

pauci sapiant, paucis placuisse laboro:

Difficile est

Invidiae

multis et placuisse bonis.

morbo praesens male judicat

Judicium melius posteritatis Cogitur HABEL quisque suum

aetas:

erit.

sufferre cainum:

Divexat fratrem frater et ipse necat.

Christum nobiscum qui praedicat, attamen atrox In fratrem saevit, dixeris esse cain.

Improbis displicere

HoRAT.

magnum

E pist.

16.

est probitatis indicium.

ad.

quintium.

mutémque colores? Falsus honor ju vat, et mendax infamia terret, Quem? nisi mendosum et mendacem? Mordear opprobriis

falsis?

TA

nA0HMATA 1MA0HMATA De

laatste bladzijden zijn evenzeer

Argumentum

met dichtregelen gevuld.

cohelet, id est concionatoris. per A. C.

Sub globo solis, nihil est perenne, Nil nisi vanum, miserum quid non est? Praeter humanos animos, in

isto

Corpore sparsos:

Et Dei legem, monitusque suaves, Spiritus sacri: docet hic

timorem

Numinis, cujus solitum favorem Sensimus omnes.

81

Hic bonis, laetis animis fruamur,

Quae Deus donat, meritas agentes Gratias, summo superüm magistro. Atque tonanti.

alloquitur Lectorem.

SoLOMON

Si qiiaeris quis

Sum SOLOMON

sum. sum Rex:

nnagnus:

sum

Vanae

nomen,

in ore est:

concionator: et autor

Libri: qui tradit sub coelo esse

Vana

si

omnia vana.

superstitio, divinus cultus inanis: divitiae:

vanus decor omnis honósque:

Fastus. nobilitas

stirps longo ordine ducta:

et

Copia dicendi. medicina, sophistica, fraudes. est dignissima virtus:

Ergo, (inquit solomon) res

Digna viro pietas. castus timor, atque verendi

Numinis amplexus: cognoscere corpora nostra In terram redigenda

:

animosque ad regna beatae

Esse reversuros vitae, sunt unde profecti.

Ergo timere

Deum

caput est: sapientia

Nosse Deum: fideique Dei nos dedere Ik heb mij

en toch durf

den man, gegaan.

summa

totos.

lang en vaak met corranus bezig gehouden ik

nog geen bepaald oordeel uitbrengen over

kwaad gerucht is doormeer het gemis van de

die door zooveel goed en

Daarom

betreur ik

noodige gegevens,

om met

jaren zijner ambtsbediening

wat

erkennen:

wij

te

zijn

—

daarvan

—

de eerste

worden.

Ik moet

vroeger leven

bekend weten,

te

getuigt

niet

sterk

voor hem.

Eene kleine bijdrage gevonden

te

testante,

hebben dat in

tot dit

meen ik nog Fr a nee Pro-

weinig bekende

in een artikel

van la

de tweede uitgaaf van dezen meester-

82

De persoon, daar

arbeid te lezen staat.

lijken

ANTOiNE DE BELLERUE, komt mij voor dezelfde

naam bellerive

onze CORRANUS, wiens

te zijn als

lichtelijk

Van dezen wordt daar gezegd:

gelezen werd.

genoemd:

^)

bellerue

«pasteur de

«Toulouse, fut présenté aux capitouls par barthelemy pre))VOST,

»réglise

nom du

procureur au parlement, au

consistoire de

réformée, dans la séance du lundi 16 Mars 1562".

De auteur van midden, dat

bij

Hervormden

in

opmerking

brengt de

artikel

dit

het

in

de schaarschte der berichten betreffende de

Toulouse

ook de vluchtigste aanteekening

van belang moet worden geacht. Daarom neemt hij de volgende over: ))Mons. begon, je vous prie expedier au

du sieur de bellerue. En payant.

))porteur faicte réception ))Vostre

frère et serviteur prevost."

het stedelijk Archief van

in

persoon

het eenige, dat

is

Toulouse

over genoemden

Het gewicht dezer aanteekening klimt

voorkomt.

in waarde,

Dit

wanneer

wij, de breede

lijst

der in

ten jare 1562 veroordeelden inziende, daarop

Toulouse

genoemd

vin-

den, onder N°. 63: antoine de core en daaruit dus de ge-

maken,

volgtrekking

bekend was

in

Gaarne erken licht over

corranus

dat

onder beide namen

den kring der gemeente van dat

ik,

ook

deze

Toulouse

2).

mededeeling niet veel

den levensgang en de persoonlijkheid van corranus

doet opgaan.

den eisch,

Niemand

om

gevoelt zich

meer verlegen tegenover

dezen mensch te schetsen, dan ik, die zoo-

lang mij met zijne geschriften heb bezig gehouden.

Voor zoo ver

ik

hem mocht

nen, dat er meer aan

zijn

II.

1.

La France

c.

ijdelheid

ook

bij

hem

de bron

aan

denzelfden

geweest.

is

pag. Ü26.

')

•)

mee-

karakter dan aan zijne bekwaam-

heden ontbroken heeft en van veel kwaad

leeren kennen, zou ik

s.

Prot.

II.

pag. 45

ss.

dankt

deze

lijst

geschiedkundige, wiens pen het werk met vele bijdragen verrijkte. CH. pradel van

Toulouse.

,

83

Eer

van

ik

hem en

om

de gelegenheid niet ongebruikt

ilv

neem,

zijne geschriften afscheid

laat

het vroeger ge-

in

schrevene eene verbetering aan te brengen, die mij door voortgezet onderzoek in de pen wordt gegeven.

Op nam

bl.

Polemische en irenische theologie

20 der

ik de volgende regels over uit

Synode van Montpellier,

gehouden

Mei 1598;

in

d'Angleterre

écrira a Mr. l'ambassadeur

FONTAiNE, pour

een brief der Fransche

et a

on

Mr. de la

des écrits injurieux publiés contre

les avertir

nos Eglises par suteliffe et savavia, afin qu'ils obtiennent de

la

en

Reine, que de tels écrits ne soient pas vendus publics

An gieterre."

overnemen dezer zinsneden

Bij het

klaarde ik:

»de verbetering der

))SARAViA

het

))sluit

in

kan

staat,

is

eenige,

in het

ver-

namen van zoetelief en

dat ik ter toelichting van dit be-

midden brengen." Beter onderricht ben

ik

over het besluit dier synode het noodige licht te

verspreiden.

Een

Wittgen-

den door hem zeer vereerden ludwig, graaf von stein, schreef uit

Aan

brief van beza bracht mij op het rechte spoor.

Genève:

hij,

onder dagteekening van 23 Aug. 1592

mitto ad te, quod saraviae cuidam Episco-

polatrae,

pro nostro Presbyterio Belgarum fratrum rogatu,

respondi.

Alterum autem Anglum, non tam disputatorem

quam

convitiatorem

scurrilem

mihi visum

est negligere.

sutlivium -nomine,

,

Quis

sit

autem ecclesiarum An-

glicarum status et quid tandem

sit

Deus

vel

ipse

illi

xrx^ix

medeatur,

quod ex eodem Regno tacentibus aut tibus

Episcopis.

tales

ERASTUS videlicet

secuturum.

nisi

ex eo conjici potest, fortassis

etiam faven-

quorum

auctores,

renatus, saravia Belga et sutliviüs

eodem argumento tam inter se dissentiant, quam oppugnanda veritate consentiunt: unus quidem totam

Anglus in

illic

illic

prodeant,

libri

adhuc

in

Ecclesiasticam

jurisdictionem

dominationi, tertius denique

abolens,

civili

alter

Magistratui

Episcopali

omnem

etiam

84 potestatem

xuroKpxropiKViv

attribuens,

ut

triceps

monstrum

merito videri possit^).

illinc prodiisse,

De leden der genoemde Fransche synode deelden ten het gevoelen van beza betreffende de inrichting

in

volle

van het kerkelijk bestuur en het handhaven der kerkelijke Het Calvinisme, het Fransche zoo min

tucht.

als het

Neder-

landsche, kon op dit punt tegenspraak dulden.

Londen, ministrorum

Dit bleek, toen saravia in 1590 uit verblijf

gelii

v^^aar hij

liber de Evanhield, zijn diversis gradibus met eene opdracht aan de

Evangeliedienaren

zien, gevolgd door eene

verklaart

daarin,

licht

had doen

defensio tractatus

sui^). Hij

ons

in

de pen

vaderland,

het

opgenomen

te

hebben met de

heugenis van den toestand der kerkelijke zaken, gelijk zelf dien hier te lande

opes

Ecclesiae

perinde ac

gekend had ullo

sine

praecipua

haeresis

totum

adhuc,

sacri

in

,

quod

divitias possideat.

et

zal

inrichting

aan; deze

goederen

hij

est.

houdt zich overtuigd, dat de geestelijkheid,

een gezegenden invloed oefenen, over kerkelijke vrije

beschikking

behoort ,

te

FRiEDLAENDER,

Beitrage

hebben en haar

indien er onderscheidene

graden en waardigheden onder hare leden

G.

vestrae fidei

der Engelsche, Episcopaalsche kerk lacht

gezag niet anders dan winnen kan

^)

Quod superest

Scabinorum (qui

scitis) est protestate;

dispensandus ne obolus quidem relictus

hem

aut prophani,

haec Ecclesiae Romanae

et

Burgimagistrorum

cujus sint religionis vos

De

hij

apud vos

aliquid possidere Ecclesias christi sub Chris-

si

sit

))direptae sunt

discrimine

magistratu nefas esset,

tiano

:

zijn.

zur Reforraationsgeschichte. des beuchlin, beza und bul-

Sammlung ungedruckter Briefe

LiNGER (1837) S. 195 fg. een bundel, dien ik eerst onlangs leerde kennen en wegens den inhoud der brieven en de daarbij gevoegde aanteekeningen waardeer. 2)

Herdrukt in Diversi tractatus theologici, Londini 1611, pag.

1 sq.

85

Den inhoud van het

kunnen

geschrift

met saravia's

wij

eigene woorden aldus omschrijven: quamvis praesens disputatio de EuangeUi Ministris et Ecclesiarum christi pasto-

nos

tarnen

ribus

instituatur:

officio

pauca quaedam sumus

de

hxKovla

dicturi.

Diaconorum

et

Cum enim

Euangelica

doctrina non nobis rerum divinarum et futurorum

bonorum

contemplationem otiosam proponat. sed omnium virtutum atque inprimis Christianae dilectionis exercitium: ex Euan-

corporeas

vitae

praesentis

necessitates

est,

animarum salutem

,

quod

circa

versatur et Ecclesi-

pecuniae habet administrationem. Atque

asticae

ministerium est Ecclesiae et

natum

ministerium

aliud

ministerie

gelii

ita

duplex

alterum quod tantum Dei gloriam

respicit,

alterum verum externarum

procurationem. Postea de honore et reverentia, quae naturae

Dei

et

lege,

Ministris,

gorum corum tres

omniumque gentium

de

contra nostri temporis

direptiones.

libros

postremo:

disputabo;

poenis,

jure debetur sacrorum sacrilegiis

bonorum

et

sacrile-

Ecclesiasti-

Tria haec ob argumenti diversitatem in sed

distinxi;

quia

connexa sunt

et

se

conse-

quuntur, simul in eodem volumine conjunxi.

Met voorkennis en goedkeuring van john whitgift, Arwas dit opstel van saravia in

chiepiscopus Cantuariensis

het licht verschenen

i).

aan den aartsbisschop

in

,

Niet slechts gaf het beza een brief

de pen, maar ook een tegenschrift:

ad tractationem de ministorum evangelii gradibus ab hadriano saravia Belga editam theodori BEZAE responsio, ten jare 1592 verschenen^). Het kon kwalijk anders, of de

inhoud er van moest scherp wezen. Beza heeft geen vrede gehad met de hoofdgedachte, die bij SARAVIA denken en doen bezielde: quidquid in Ecclesia Ro-

')

"Vgl.

-)

Ik

JOHN strype's, the life and acts of J. W. (1718) p. 405 sq. niet in handen gehad en ken het alleen naar het ant-

heb het stuk

woord van SARAVIA.

86

mana videmus

male

fieri,

et imperite

tanquam Idolatricum

statim a nonnullis rejicitur; plurima ibi sunt

corruptione antiquiora traditione ibi

,

illius

quae Divina institutione

a Patribus fuere

in

Ecclesiae

et Apostolica

Ecclesiis recepta:

quae

etsi

corrupta sint, non idcirco desierunt esse quod erant et

sunt natura sua. Beza's geschrift was niet alleen tegen saravia, maar ook

tegen een van diens geestverwanten gericht,

Deze had

CLiFFE.

doen kennen

als

aan beza geschreven^) en zich ook

zelf

hij

het in dit opzicht eens, doch verschilde

van dezen hierin, dat

den Staat grooten invloed op het

hij

bestuur der kerkelijke zaken vergunde.

had

sut-

tegenstander van het Presbyteriaal-systeem.

Met saravia was

Zijne denkbeelden

ontwikkeld in een geschrift, waarvan ik alleen den

hij

ken:

titel

matthew

querimonia ecclesiae. Doch

al

werd daarin

met veel lof van beza gesproken, inhoud en strekking mishaagden aan dezen ten hoogste, gelijk hij onverholen beleed de

in

werden

hem aan whitgift

wekte veler aandacht met name

strijd

ook

buiten

pieterszoon

viesen schap

door

gericht

2).

Deze land

welke

letteren,

^),

den kring der godgeleerden.

hooft heeft er in de door

in ons vader-

hem

voorgedragen,

als lid bij

Cornelis

memorien en ad-

van de Amsterdamsche vroed-

herhaling melding van gemaakt.

Tegenstander van beza's godgeleerde richting had vooral aangetrokken gevoeld door die plaatsen,

hij zich

waar saravia

den Geneefschen theoloog te recht wijst. Bij de vrienden van dezen zij waren vele en invloedrijke hadden

—

1)

Vgl. STRYPE,

—

a.

w. pag. 405

De brief is afgedrukt Whitgift, p. 174 sq. 2)

in

sq.

het

Appendix

van

strype's

Life

of

uitgegeven door het Historisch genootschap te Utrecht, als 16 van de Nieuwe reeks der werken. Vgl. bl. 20 volg; 40 en 363. In den bundel wordt aan het clericalisme duchtig de les gelezen. ^)

deel

In 1871

87 de tractaten van saravia groote verontwaardiging opgewekt.

De

godgeleerde

Heidelberger

vriend piscator

meus

BEZA

D.

misit ad

:

polanus berichtte aan

me venerandus

senex

zijn

praeceptor

Responsionern suam ad hadriani saraviae

tractationem de ministrorum Evangelii gradibus spicio,

et

serpentem illum antiquum ubique

,

ex qua per-

insidiari Ecclesiae.

Het gerucht, dat sutcliffe Episcoporum nomine de synode der Fransche kerken zou bezoeken, werd als kwade tijding

door TOSSANus aan den graaf gedeeld.

gen

Hij

zijn.

zou

blijkens

von Wittgenstein mede-

er ook trouwens

niet vriendelijk ontvan-

het ons bekende schrijven der Fransche

broederen.

De bron. waaruit sutcliffe's lotgevallen en werkzaamheden kunnen worden toegelicht, chalmer's Gener.Biog. -Dict. XXIX ^) was mij, tot mijn leedwezen, niet toegankelijk.

')

Friedlaendeh,

a.

W.

S. 195.

VOOR DE LETTERKUNDIGE GESCHIEDENIS

CALVYN'S INSTITUTIO.

De uitgave van het Corpus Reformatorum, ondernomen als Series altera door de Straatsburger hoogleeraren BAUM, cuNiTz en REUSS, verschaft ons eenen nieu-

wen druk van calvyn's werken. Aan de reeds verschenen gedeelten dier Series altera gaan zeer belangrijke pro-

legomena men

vooraf,

wier inhoud bewijst, dat de onderno-

De vrucht van scherpzinnige navorschingen aangaande de Institutio calvini worden ons in die prolegomena aangeboden. Het oogmerk der getaak in goede handen

is.

leerde schrijvers heeft zich niet uitgestrekt tot het leveren

eener,

zooveel mogelijk,

van de

Institutio;

volledige

ware

dit

historia litteraria

het geval geweest, onze

vaderlandsche pers zou van hen eene eervolle vermelding verdiend hebben, eene gissing, die schijnlijk

zij

maken door hunne mededeeling

zelve hoogst waar(II

pag. VI) aan-

gaande de Elzeviersche uitgaaf der Institutio van 1654,

waarvan

zij

zeggen: cujus splendidissimae editionis posside-

89

mus

sex exemplaria diversis diversorum bibliopolarum titu-

distincta

lis

^).

het mij vergund,

Zij

iets

te

hun arbeid en op de volgende

leveren ter aanvulling van bladzijden

eene schets te

geven van de onderscheidene uitgaven en vertalingen der Institutio, die hier te lande het licht gezien hebben 2). Dat voornemen omvat natuurlijk ook de verplichting, de, wel

v^^at

om

vluchtige, aanteekeningen van gerdes te ver-

wekke anderen op, de

beteren, en de volvoering er van

uitgaven, die mij in weerwil van allerlei nasporingen onbe-

kend gebleven Tot ter

zijn,

passende

sprake

aan

te wijzen

inleiding

zij

en

te beschrijven.

kortelijk

een en ander hier

wat genoemde hoogleeraren, baum,

gebracht,

CUNITZ

en REUSS, hebben aangeteekend. Door hun nauw-

keurig

onderzoek

Institutio ten

is

bewezen, dat de eerste uitgaaf der

jare 1536 in het Latijn heeft plaats gehad,

die in het Fransch in 1541.

Gedurende het leven van calvinus hebben tien

in het geheel

Latijnsche en dertien Fransche uitgaven het licht ge-

zien, telkens

verbeterd, eindelijk aangegroeid tot dien

om-

vang, waarin wij het boek kennen. Naar de uitdrukkelijke verklaring van calvyn was het boek voor de studeerenden in de godgeleerdheid

bestemd: «mon but a été de préparer

OU instruire ceux qui se voudront adonner a l'étude de Théologie, a

ce

qu'ils

ayent facile acces de

Sainte et a se bien avancer a

chemin

et

droit

l'entendre

lire

et

l'Ecriture

tenir Ie

bon

sans choper. Car je pense avoir tellement

') De Belgische bibliograaf, aan wien wij het werk Les Elzevier, Histoire et annales typhographiques, te danken hebben, A. wil-

lens, deelt in de aanteekening bij dit voortbrengsel der Leidsche pers de opmeiking mede, pag. 184, dat de exemplaren van dezen druk, die de

namen van andere firma's dragen, ne contiennent pas l'épitre dédicatoire des ELZEVIEU a ABRAHAM HEIDANUS. -) Hetgeen ik mededeelde in de Godgel. Bijdragen van 1868 en 1869 wordt hier

in

verbeteiden vorm vveergegeven.

90 coupé

somme de

la

en

parties, et l'avoir digérée

compris

tel

ordre, que celui qui aura bien

forme d'enseigner que

la

ment juger

et

j'ay suivie, pourra aisé-

résoudre de ce qu'il dolt chercher en

se

Et pourtant

l'Ecriture.

chrétienne en toutes ses

religion

la

mentaires, auxquels

j

il

n'est pas besoin qu'en

en longues disputes des matières qui sont

que

Ie

vers

la traitées,

présent livre est une adresse générale pour guider

comme

ceux qui desirent d'être aidés, je

mes Com-

'exposé les livres de l'Ecriture Sainte

de

fait

on voit que

n'aime pas d'extravager ni user de longue prolixité.

Wie den

Institutie gedenkt, houde een woord van hulde niet in de pen waarop de ijver van sommigen in het verbreiden van het werk rechtmatige aanspraak heeft. schrijver der

,

Ik denk niet aan de drukkers en uitgevers, neen, ik spreek

om

over de colporteurs, die geen levensgevaar ontzagen,

boek in

Twee hunner

leeren wij kennen naar de zeer belangrijke mede-

deelingen van uitgaaf,

dit

voeren, waar het den toegang versperd vond.

te

sous

schitterende

la

France Protestante,

la

direction de

m.

welke tweede

henri bordier, een

getuigenis aflegt van het talent en den ijver

onzer Fransche broeders.

Jean beaumaistre en volgaarne

zich

rent

uit

ten

zijn

vriend jean morigan stelden

dienste

Normandië, om

van

calvyn's

vriend,

lau-

enkele geschriften van den

Hervormer, welke voor rekening van laurent waren gedrukt, binnen de grenzen van

Als kooplieden

man

te

vermomd

Frankrijk

zochten

zij

te verspreiden.

het verbodene aan den

brengen, telkens blootgesteld aan het gevaar,

ontdekt en wegens die koopwaar aan den

om

lijve gestraft te

worden. Morigan spreke verder zelf uit den brief, dien

hij

kort vóór zijn marteldood in 1560 uit zijn kerker aan lau-

rent heeft gezonden

')

^).

La France Protest,

«Toutes foys

je

torn II (2e Edition) pag.

ne scays

82.

si

vous

91 receu les lettres part lesquelles vous mandions quel-

))avez

»que marchandise

vous porter argent (ce que heussions

))après

mes

westé

desirant faire quelque voyage pour puis

,

liens.

Toutes foys

ce

si

laict)

me

bon Dieu

mains de ces cruelz tirans, j'espère bien

))les

waydant) vous en porter et croys que cependant

mon compaignon

des prisons

»tion

wquoy

tost

(Dieu

ma

deten-

son devoir; part

vous plaira nous tenir pour excusé et Vung

il

car depuis cinq ou six

«l'autre,

aucune sans

balie

moys

mesme on ne

»rude pour nous. Et ))mener

\)

fait

n'eust

tire d'entre

estre

Ie

pouvoit porter ny faire

necessairement tenir en ungne

))grace

de

feuz

je

pris

part

visitée,

))falloit

Dieu,

et

temps a esté bien

ville.

prisonnier

Ie

quoy Or,

se

il

part

la

XVIIe juing

Institutions latine follio calv. et d'une «Harmonie foll. et fuz mené au Temple, prison subalde 2

ftsaisy

auquel lieu ne fuz poinct deulx heures sans estre

))terne;

«interrogué de ))j'en

fais

ma

foys.

confession,

De

laquelle (part la grace de Dieu)

selon

que ce bon Dieu m'auvoit

dis-

))persé."

Tot

zoover

het citaat:

zij

het

overgenomen en gelezen

met diep gevoelden dank, dat zulke dagen geweken zijn, maar het in zulke dagen niet ontbroken heeft aan getuigen voor de waarheid, die door hun geloof blijven spreken, nadat

zij

Slechts

dat in

gestorven

zijn.

met een enkel woord worde den

Duitschland

en

Engeland

lezer herinnerd,

het werk van calvyn

geene mindere belangstelling wekte, dan

Zwitserland van Heidelberg in

Frankrijk. Aan de hoogeschool de Institutie spoedig als handboek voor het onder-

en

kwam

wijs in gebruik. Door de gemeenschappelijke zorg der hoog-

leeraren verscheen

)

Hij

bedoelt

heeft ondergaan.

zelfs

in

1597 eene Duitsche vertaling;

jean beaumaistre, die waarschijnlijk

later een zelfde lot

92 zij

drukten zóó handelend het voetspoor van hun voorganger

OLEViANUS. Deze had voorlezingen gehouden over de Insti-

tutie en

dat elk vierendeel jaars een

zóó ingericht,

ze

boek werd afgehandeld.

Om

deze lessen te vruchtbaarder

maken, gaf hij in 1586 in zijne Institutionis Christianae religionis epitome ex Institutione joh. te

excerpta, en daardoor

CALViNi

van inleiding

wijze

bij

dengenen, die met de studie der godgeleerdheid een begin maakten, een goed overzicht van het geheele werk. De Schafhauser Rector en predikant joh. jezler volgde het

maken

door OLEVIANUS gegeven voorbeeld in het openbaar

van een Schediasmus succinctus lemmauniversum complectens Christianismum, desumtus ex solida joh. calvini de Re lig. Chr. Instit, quo sublevari potest non tam memoria quam intellectus eam legen tium. In Engeland (1610)

tibus

schijnt zelfs

Inst.

neer wij

van calvyn's

reeds in 1580 een kort begrip

gedrukt

te zijn, dat

van Roomsche

getuigenis vernemen

zijde

libri

:

ons niet bevreemden kan, wanuit dien tijd

Inst.

en dat land de

Ang

calvini in

1 i

a

in

tanto pretio sunt, ut turn Anglice exactissime versi in singulis

ecclesiis

legendi appendantur,

tum

utraque

in

illic

academia, cursu philosophico absolute, futuris Theologis hi

primum ante omnia

praelegantur.

Ons vaderland bleef 2®

deel van zijn

in het Ie

stuk van het

scrinium antiquarium

lanea Groningana, toria

waardeeren

niet ten achteren in het

van calvyn's werk. Gerdes heeft

pag. 465 sqq,

litteraria der Instit.

met het oog op ons vaderland:

waar

geeft,

in

s.

hij

aldus

misceleene his-

geschreven

Belgicam linguam idem

hoc opus plane aureum conversum esse, non est quod dubitare quispiam

stelodami editam

posset,

a 1614

possideam,

Am-

cum

ipse

Belgicam versionem

in

folio

apud henricum laurentii

(?)

procuratam

per

carolum agricolam

93 V.

m. Rhenoburgensem

d.

:

cui subjuncta legitur supplicatio

Reiormatione ad

de necessaria Ecclesiae Chr.

sarem carolum v sibus congregatos Iets

et

pag. 467,

verder,

,

het

bij

zegt

hij

interprete.

opnoemen van de

beste

daniel colonius, Collegii

:

apud Leydenses Rector, anno superioris sae-

Gallo-Belgici ciüi

Cae-

reliquos Principes in comitiis Spiren-

eodom carolo agricola

uitgaven der Instit.

invict.

cum

tricesimo sexto, idem hoc neque minori

atque gratia adortus est opus, edendo ad

vir.

cl.

successu

dan. hen-

tit: Analysis paraphrastica Instit. Disputationibus XLI contexta, auctore DANiELE coLONio, Lugd. Bat. cx ofï. Elseviriana A 1636,

siUM librum sub

JOH. CALViNi,

qui liber, minutioribus plectitur

literis

pleniorem

atque

impressus, paginas 950 com-

erat, Isagogen in hoc opus continet,

Aureus hic Si cupis

quam

aliquantisper,

cum hac

oleviani

epigraphe:

hunc tu, studiosa juventus.

liber est,

optatam studiorum attingere metam,

Noctes atque dies in succum verte legendo.

Het strekt mij van gerdes

te

tot

genoegen de medegedeelde berichten

kunnen aanvullen,

eerst

wat

betreft de hier

gegeven uitgaven, daarna wat aangaat de in onze moedertaal bewerkte vertalingen der Institutio.

te lande

Was het al niet de pen eens te Londen in het Latijn en der GUIL.

Institutio het launay van hem ,

licht ,

Nederlanders, die in 1586

Engelsch eene bewerking

deed zien,

het

was

die

van

dien Curatoren der Leidsche hooge-

school vruchteloos tot het leergestoelte geroepen hadden.

Wij moeten reeds hier met een paar woorden van 's mans arbeid gewagen hoewel slechts de vertaling van zijnen

—

arbeid

kwam

(en

daarover

— daar

straks

nader)

ons

onder de oogen

hem vervaardigde Centum aphorismi, quatuor librorum Instit. Chris t. Relig. summam et se riem breviter complectentes voor de door

de Latijnsche uitgaven der Inst. hier te lande verschenen.

94 herdrukt

Men

zijn.

die

folio,

vindt ze b.

het jaar 1654 te

in

voor de fraaie uitgave in

v.

Leiden

eene opdracht van de elzevier's aan

het licht zag

met

heidanus, uit welke

a.

niet

blijkt,

welk geleerde toezicht over dezen druk gehou-

den

heeft.

In

admonitio

de

lectorem

ad

super

hac editione wordt met hoogen lof melding gemaakt van de Institutionum analysis, welke de regent van het Walsche collegie, heeft. Deze

cOLONio

te

daniel colonius, ter perse bezorgd

Analysis paraphrastica, Leiden in 1636 ex officina

een opdracht aan

heinsius verschenen,

d.

auctore daniele Elzeviriana

is

van 950 bladzijden. Den inhoud omschrijven neer wij dien karakteriseeren de

Institutie,

waardoor

jongelingschap,

merken

werd

wij op, dat

zij,

als

met

een duodecimo, wij best,

wan-

een uitvoerig dictaat over

ten behoeve der studeerende

Wat

toegelicht.

den druk betreft,

onder de meest gezochte voortbrengselen

der Elzeviersche pers deze uitgaaf boven aan staat; in het

bekende werk van ch. pieters,

merie Elzevirienne, est

Annales de l'impri-

pag. 95,

is

imprimée avec beaucoup de soin

gezegd: cette édition et

c'est

un des plus

Elsevier, que l'on a pourtant omis dans Ie plus grand

jolis

nombre des catalogues deze gunstige getuigenis is herhaald in het reeds genoemde boek van alphonse ^villems, les Elzevier, Histoire et annales typographiques, pag. 109, waar in N°. 439 deze aanteekening te lezen staat: ;

édition fort jolie

qui

s'

et

imprimée avec beaucoup de soin, ce

explique d'autant mieux que daniel colonius était

Ie

beaupère de bonaventure elzevier. In een exemplaar van dezen druk. dat op de keizerlijke bibliotheek te St.

Petersburg gevonden

ven wordt door ch.fr. ^valther in

de la Biblioth. Imp. de

St.

zijn

en ons beschre-

werk: les Elzevir

Peter sbourg, pag. 114, quem in paucis-

staat het navolgende te lezen: rarus liber,

simis

bibliothecis

reperies.

Non

est

in

mayeri,

ittigii,

95 REiMANNi,

UFFENBACHii

GUNDLiNGii,

primum Lugduni 1628

prodiit,

quae

4*°,

tamen

Bis

bibl.

etc.

,

in

in

est

Bibl.

Bodl. et iterum 1636 hac forma.

Deze Gelijk

aanteekening heeft voor ons hare groote waarde. zij

was de analysis reeds

zegt,

in 1628 uitgegeven.

Die opgaaf wordt bevestigd, zoodra wij de editie van 1636

want

inzien,

faculteit,

haar vinden wij de approbatio der theol.

in

geteekend

XXIV

(1843)

torn.

I

pag.

anal.

parap.

eet.

het jaargetal 1628; publia

))il

578,

weer afgedrukt. Raadimp. Bibl. Bodleianae

Jul 1628,

plegen wij den Catalog. libr.

dan treifen

evenzoo

bij

bayle, Dict.

Theses sur l'Institution

des

Deze druk heeft dus bestaan maar

))1628".

ter perse

den

wij

titel

met opgaaf van het formaat

is

II

de

aan,

in 4*»

en

pag. 195

calvin en

niet bij f.lzevier

gelegd. Daniel colonius heeft dien bezorgd. Hij,

de zoon van pieter van geulen of petrus colonius, was geboren te Metz, 27 September 1566, studeerde te Genève, te

van

H e d e b e r g en te Leiden, Rotterdam en Leiden, i

1

Walsche

regent van het sleet.

Hij

was

met MARIA de bacquere; geboren, van welke

de rechten te

Collegie

Middelburg

te

uit

zijn

in zijn

welke laatste

stad

hij

als

levensjaren

10 December 1595 gehuwd

dezen echt

zijn

hem 5

kinderen

zijn

zoon en naamgenoot, hoogleeraar in

Leiden,

en zijne dochter sara (van geulen),

sedert 1625 echtgenoote van

bekend

bediende de gemeenten

bonaventura elsevier, meest

geworden. Eene zijner zusters was gehuwd met

den Brusselschen predikant daniel de dieu, den vader van den hoogleeraar

den

l.

de dieu. Colonius

heerschende pest, die zoo vele

geëischt

en

den

polyander, de

stof

toenmaligen

stierf

offers

aan de in Leibinnen die stad

Rector harer hoogeschool,

gegeven heeft voor

zijne Oratie

op VIII

de differentia in ter consolationes Ethnicas ac Christ. amicis plaga mortifera af f liet is inculcandas. Te vergeefs heb ik gepoogd Febr.

1636:

96 deze oratio,

die waarschijnlijk bijzonderheden

over colo-

Nius bevat, te raadplegen; ik heb geen exemplaar kunnen

De zorg door hem aan het bev^erken van calvyn's institutio besteed, bewijst wel voor zijne ingenomenheid met den inhoud. Trouwens in zijns vaders huis reeds had opsporen.

eerbied voor calvyn leeren koesteren: zijn vader had

hij

door zijne

de

Metz doen

avondmaals-beschouwing

van

wijken voor die van calvyn^).

dogmatiek gebleven

te

in

De zoon toonde

Nochtans behoorde

zijn.

Bayle

drijvers.

luther

analysis voorstander van calvyn's

door de uitgaaf der

onder de

den geest van den Geneefschen

prediking in

Hervormer,

1.

Il

c.

niet

hij

pag. 699 schetst ons de

houding van colonius tegenover de partijen van die dagen aldus:

C.

n'étant pas de ces Esprits chauds,

qu'on portat les

les

qui vouloient

choses aux dernieres extrémitez, lors que

arminiennes commencèrent a s'élever, se

Disciples

soupgonner de quelque panchant vers ce coté

la,

fit

de sorte

y eut plusieurs personnes qui trouvèrent fort mauvais

qu'il

que GASPAR HEiDANUS Mals

Maitre.

Ie

laissat

étudier son

fils

d'Am sterdam

ministre

sous

laissa

ABRAHAM auprès de colonius, son ancien ami, dont noissait l'orthodoxie,

il

un son

tel

füs

con-

il

y laissa, afm de donner a eet ami

un témoignage authentique de

la

conformité de leurs sen-

timens.

Velen

Toen

hij

was colonius een hooggewaardeerd leermeester. 16 December 1635 overleed, hield hij zich bezig

met het bezorgen van eene zijn

schoonzoon het

Analysis nog

licht

2e editie, die bij de firma

zou zien.

Ware

het leven des auteurs in handen van

bij

het publiek

gekomen dan zou

fatio

voorzien geworden, terwijl

tot

»)

zijn

,

ons gekomen

Haag,

la

is,

France

van

de 2e uitgaaf der

met het

Prot.

zij

misschien van eene p r a ezij

jaartal 1636,

(1^ Ed.)

IV

pag.

7.

nu zonder deze en

als of

colo-

97 Nius den dag der uitgaaf in het openbaar beleefd had, met

auctor e daniele colonio op den

het:

Het

bericht

Gron.

bl.

van gerdes

93 medegedeeld,

Daniel colonius

—

uit is,

dus luidt

letterlijk

adortus est opus, edendo ad

librum sub

tit.

s.

Misc.

opgevat, niet

juist.

het — anno superioris saeculi

tricesimo sexto, idem hoc neque minori gratia

titel.

Scrin. antiq.

cum

vir.

successu atque dan. heinsium

cl.

Analysis paraphrastica

Inst.

joh.

CALV., eet.

Gerdes zou gewis hebben, indien

in dien

vorm

gegeven

zijn bericht niet

zich herinnerd had, dat colonius reeds

hij

1635 overleden was, en opgemerkt, door inzage van de

in

dagteekening der approbatie van de theologische faculteit, dat het werk reeds

had

in

1628 voor de eerste maal het

gezien.

Wat

den genoemden druk van 1654 betreft

merkt,

dezelfde

dat

voorkomt,

als

LEFFEN en

uitgaaf,

verschenen

ANUS wijngaarden; V°.

IIIo.

bij

met

hetzelfde

P. franciscus

IP. adri-

I\'°.

lande verschenen;

hij

maakte een deel

uit

De

dezer

geschiedenis

dat

van 1667

Evenzoo verscheen

om

heeft

hare

in

^).

Geen voorbericht

;

is

hier

in

IX

duisterheden. deel II tot en

geeft inlichting

1710 het N. T. van mill-kuster

bij

onderschei-

Ara sterdam, Rotterdam, Leiden. GRAESSE bericht in zijn Trésor des livres rares et préin voce, dat in sommige exemplaren van het 4e deel ook een titel

dene uitgevers Dr.

editie

draagt het jaartal van uitgaaf 1671

I

met IX

-)

dier

van de be-

roemde Amsterdamsche uitgaaf der calvini opera folio banden, eene nog gezochte uitgaaf.

cieux

petrus

Naar de gewoonte

genoemd te worden Nog een andere latijnsche druk der Institutio

')

ook

i).

als uitgever

Deel

aange-

jaartal,

haack;

david lopez de haro;

franciscus moyard.

zij

genoot de debiet-handel de eer en het voordeel

tijden

te

licht

te

gevonden wordt met het

jaartal

lGö7, en er exemplaren voorkomen, waar-

over deze vreemde schikking, even weinig als het den per-

soon aanwijst, die pleegvader dezes druks heeten mag.

boekhandelares

J.

De

schipper, verontschul-

J.

vertragen der uitgaaf des eersten deels door zich

digt het te

Wed. van

de

,

beroepen op het kortelings plaats gehad hebbend over-

lijden

van haren echtgenoot, die

uitgever geweest

is.

neelarbeids vindt

gij

terk.

b.

I

191.

in zijn leven

een vermaard

Opgaaf van eenige proeven den

in

zijns too-

der bibl. van Let-

Gat.

Ook de werken van cats zagen

bij

hem

het licht,

en zoo zijne afbeelding vóór gezegd tooneelwerk

geplaatst,

die

meinsch

ons

hem

in

voorstelt

een eenigszins Ro-

kostuum, symbool mag heeten van

men

voor het klassieke, zou

zijne

liefde

ingenomenheid met cal-

zijne

werken niet behoeven in twijfel te trekken. In de genoemde Amsterdamsche uitgaaf der calvini opera behoort de Institutio tot deel IX, waarop de epistolae vyn's

volgen. Ziet

men

dit deel in,

dan

schijnt iets te ontbreken,

dewijl aan het ondereind der laatste bladzijde, pag. 268, een woord wel gedrukt maar met een klein strookje papier

overgeplakt geworden lezer

de

index op

Dat woord,

gemaakt,

onzichtbaar geplaatst zijn;

niet

is.

de

is

opzettelijk

index.

Dit

voor den

moest daar

de corrector heeft te laat gezien, dat epistolae reeds

zoodat de eenvormigheid

vooraan geplaatst was,

met de andere deelen, waar finis

aan het einde staat, hier niet

is

gehandhaafd geworden.

Het

vel

was afgedrukt toen de vergissing ontdekt werd en

wie

de

fout

poogde te herstellen,

koos het

middel van

overplakking als het meest geschikte, waardoor de vergissing voor den lezer verborgen kon blijven. Gezegd deel

IX

zag het licht, terwijl schipper nog leefde. Gemakkelijk kon

van

al

de

IX deelen

het jaartal 1671 voeren.

aanvulling van het door

hem

Onze bijdrage kan tevens

ter

geleverde artikel over de uitgaven en vertalin-

gen der Institutio dienen, daar graesse van de de Dordtsche van 1578 schijnt te kennen.

laatst

vermelde alleen

99 op den druk houden, daar in deze

het toezicht

zelf

hij

gegeven

anders

niets

editie

van

Elzevierschen

1654,

dan een nadnak van den

is

zóó

zelfs

admonitio

de

dat

super hac editionc ad lectorem letterlijk herhaald Yita calvini door beza. is. De Elzeviersche bevat ook het dat niet voorkomt in de Amsterdamsche uitgaaf der Insti-

tutie.

om

Intusschen

geen

't

de verdienste van schipper erkend

blijft

volledige

voor eene

hij

opera

uitgaaf der

CALVINI gedaan heeft.

De

weerd:

Bibl. Cath.

schultingii heeft in zijne

Jesuit

Belgio

in

nullus

verbi

est

divini

i)

be-

minister

praeco. nullus praeses vel praefectus, breviter. nullus

et

S. L.

cupidus (omnes autem paene sunt in ejusmodi Theologia Calviniana versati

supremo

a

consiliario

nautam), qui non hasce aureas.

aurigam

et

judicio,

Institutiones nocturna

diurna,

extrinsecus

ornatu

vestiunt

auro.

cant.

his

libris

pui-pura

et

waardeering

van

:

jl'STiniani

quibus

(a

omnis debet fieri

conciliorum et

SCHULTINGH

')

t.

Aangehaald

a.

bij

p.

Institutio.

de

est

conferri

possit,

quod de

ordiri

betuigt:

Hij

et artificiosa nisi

wij

ut

cum

forte

hoc

,

principiis theologiae

disceptatio)

non

in

primo

oportuisse multi sentiunt, sed in ultimo

libro quarto tractarit. tificis,

wij

maar met nadruk wijzen

insignis

alicui inerito displicere possit,

statim libro, ut

et dijudi-

overdrijving in deze regels laten

methodus profecto adeo Institutionibus

praestantissimam

quasi thesaurum coelitus delap-

voor rekening van schultingii

op

versetque

omnique pretiosissimo

omnes controversias decidunt

De kennelijke

zijne

scilicet eoinim

manu

verset

tamquam

ornant.

et

margaritam evangelicam.

sum, ex

usque ad infimum

nempe de S.

auctoritate Ecclesiae, Pon-

Scripturae.

En wel

te recht heeft

Opgemerkt: videtur mihi johannes cal-

gerdes, Scrin. Antiq. 1.1. pag. 470; meer uitvoerige Dict. toro. IV pag. 170 ss.

uittreksels geeft bayle,

100 viNus ab eo tempore, quo scribere coepit, deinceps usque

omne studium omnemque operam et ad has Institutiones augendas, locupletandas sic

ad finem vitae suae vires

,

,

ideam

contulisse, ut suae Theologiae perfectam

exhiberet

Het

et

specimen

^).

en gebruik dat van de Institutip, volgens

bezit

SCHULTINGH, hier

lande zoo algemeen aangetroffen werd,

te

veronderstelt den druk en de verspreiding van vertalingen,

waardoor

zij

algemeen gelezen kon worden. De onderscheidene

uitgaven van vertalingen geven ons recht tot de stelling, dat de 17e

Institutie onder de

eeuw

veel verspreide boeken der

heeft behoord.

De oudste

waarschijnlijk de ten jare 1560, zonder opgaaf

is

licht verschenene.

van plaats des druks, in het bezat volgens den

exemplaar;

bl.

aangekondigd

daar genoemd

is

eerste

als

D. aan het

735

wijzer

Wegens de

slot.

bl.

Het

groot,

in 2

Hel

is

is

getee-

initialen

behalve den blad-

kolommen gedrukt

zijn^).

uitvoerigheid van het boek, zegt de vertaler,

))den grooten epistel calvini tot

')

folio,

als

en de druk

naamteekening de

als

een klein

is

die

Emden,

Het korte voorbericht

^).

kent 5 Dec. 1560 en draagt I.

zijnen boekenschat een

63 komt het voor onder de kwarto's;

van uitgaaf

plaats

Catalogus van

Le long

den koning van Frankrijk"

bekend, dat schultingh, even

tegen calvyn geschreven heeft, dewijl

hij

als -vroeger

albertus pighius,

dezen hield voor den meest logischen

denker onder de protestanten. aanteekeningen in dien Catalogus zijn van le long zelven, die in -) De 1744 het besluit nam om zich van zijn schat tot eiken prijs te ontdoen. Elders

is

de reden van dit in

Stinstra en zijn

tijd,

2e

alle opzicht

deel,

bl.

droevig besluit uiteengezet. Vgl.

186.

Wat

daar gezegd

is, dat

de

boeken voor spotprijzen verkocht zijn, kan gestaafd worden door de opgaaf de zeldzame der som, die de verkoop van al de boeken en handschriften heeft opgebracht, slechts ƒ 4005,13 stuivers, Atlas niet medegerekend

—

—

terwijl

de verzameling zoo uitgebreid was, dat de

de gedetailleerde opgaaf van dien 3)

Atlas

Het exemplaar door mij gebruikt

van Ned. Letterk.

te

Leiden.

is

Catalogus

— 484 bladzijden

eigendom van de

— behalve

in 8" beslaat.

bibl.

der Maatsch.

101

weggelaten

hebben. Hoogst waarschijnlijk heeft dat weg-

te

laten van »den langen epistel" velen mishaagd. Reeds spoe-

dig toch

was

Regem

praefatio ad

nadat de

bekend was,

ook beroemd.

zij

De Zwitsei^che godgeleerde joh. hermanus hottinger ^) beweerde, dat calvyn's praefatio met die van thuanus en die van casaubonus (voor des laatstgenoemden uitgaaf

omnem

van Polybius)

mandi

exemplum

styli

ferme exhaurire Latinitatem praebere*).

Doch de ongeletterde Nederlander bleef deze «epistel" onbekend. In 1578

recht

bij

en

jans

c.

et for-

is

niet

lang met

de vertaling te

Dordt-

verhagen herdrukt, nu met

p.

bijvoeging van ))dien langen epistel" en de tafel van marlo-

RATUS of het door dezen vervaardigde register der plaatsen,

in

Institutio

de

van het voorbericht geteekend 5 Dec. 1560.

De door den ons geheel onbekenden ling

is

bijbel-

aangehaald, met herhaling

I.

I.

D.

^)

D. geleverde verta-

voor anderen die een zelfde taak verricht hebben,

van veel nut geweest. Althans de Rijnsburgsche predikant

CAROLUS

AGRicoLA*),

onder wisinghe

die

in

in

folio

Institutie

1G17 de

uitgaf

bij

h.

laurensz

ofte

te

Am-

') In zijne ingenomenheid met die praefatio werd door de kundigste mannen gedeeld. Crenius bewaarde in pars in der Animadv. phil. ethist. pag. 444 het gunstig woord van den Zerbster Rector m. f. wendelin, die oordeelde: calvints si non alio nomine saltem ob stylum est legendus en bevestigt deze meening door zich te beroepen op die praefatio, in qua, gelijk hij schrijft, qui styli elegantiara non advertit, Linguae ignarus est. Volgens CRENirs mocht calvyn gezegd worden op muretus en enkele andere Franschen na, het beste Latijn onder de Franschen geschreven te hebben. Scaliger's meening over calvinüs heb ik medegedeeld in de Geschiedk. Nasporingen, ülbl. 91 vgl.

^ Bayle voegt de SARASIN. ^)

bij

dit

drietal

nog die van pellison voor de

Een exemplaar daarvan bevindt

Oeuvres

zich op de bibliotheek der Utrechtsche

hoogeschool. *)

Reeds

in

1592 had

hij

deze standplaats ingenomen en bleef daar

tot

1624.

102

sterdam

i),

had wel mogen vermelden, dat hij niet veel meer gedaan heeft dan het vroegere door I. D. geleverde te herhalen. Schrijft hij op den titel «dat achter deze vertaling «gevoegd ))dende

is

een schoone

tafel

van aug. marlorati, inhou-

de voornaamste poincten der H.

))te

voren daer by en

het

liefst

is

S.

,

geweest," dan begaat

dewelcke noyt hij, wij

willen

noemen, een groote onnauwkeurigheid, dewijl be-

doeld register of tafel reeds voorkomt in de Dordtsche uit-

gaaf van 1578. Een weinig oplettendheid zou

dwaling bewaard hebben; de

hem

voor deze

tafel of het register

van mar-

LORATUS werd voorafgegaan door eene voorrede, die getee-

kend

is

Mei 1578, het jaar waarin

1

vermelde

editie

verscheen.

Ik

mag

te

Dordtrecht

.toch

niet

de

denken, dat

AGRicoLA het jaar 1578 voor het doodsjaar van marloratus

gehouden heeft;

in

dit

geval zou

hij zich

17 jaren vergist

hebben.

De door agricola

bij

zijne overzetting der

Institutie

gevoegde vertolking van calvini Supplicatio bleef langer eere;

in

zg

werd

in

1650 op

zijn

naam herdrukt,

hier en

daar wat verbeterd, door den Amsterdamschen boekdrukker

VAN ravesteyn achter diens prachtige uitgaaf van eene vertaling der Institutio, over welke wij straks zullen p.

spreken. Ik

heb,

de woorden van gerdes overnemende uit

zijn

Scrinium antiq. 1. 1. bl. 92: in Belgicam Linguam idem hoc opus plane aureum conversum esse, non est quod dubitare

quispiam

Amstelodami

a.

possit,

1614

cum

in folio,

ipse

Belgicam versionem

apud henricum laurentii

editam, possideam, procuratam per carolum agricolam, eet

') Aanwezig in de bibl. der Maatsch. van Ned. Letterkunde. Dezelfde uitgave verscheen in 1645 met een nieuwen titel te Amsterdam bij de Wed.

van

E.

noemd

CLOPPENBURGH, zonder dat op den titel deze uitgaaf een tweede gedruk van 1G17 gesproken wordt. Die

of op eenigerlei wijze over den

druk van 1645 wordt

in het

bekende Register van ferwerda vermeld.

103 1014 een

achter dit jaartal

doen plaatsen, daar

?

andere uitgaaf dan die van 1617 kennende,

boek verschenen zou

dat

1014 ge-

in

meen

Vooralsnog

zijn.

geen

niet gelooven

kon. dat reeds in 1617 een herdruk van het schreven

ik,

ik,

achter 1614 te moeten laten staan; alleen met voor-

?

behoud,

om

weg

het

exemplaar met

op

jaartal

dit

indien

strijken,

te

den

er

ergens

een

gevonden mocht

titel

worden. deze vertaling van de Institutio. die

der in

lijst

1038 in

Amsterdam,

boekhandelaar te

In 1017 gaf LAURENSZ.

bij

hem, volgens de

aanwezige boeken

magazijn

zijn

te

—

—

op fijn op gewoon en voor f 6. was voor f 5. Deze druk beslaat 375 folio's in twee colommen,

koop

papier.

waarop het register volgt en daarna de vertaling der Sup-

plicatio. bij

J.

die

CANiN in

niet 't

bij

laurensz maar

te

1017 uitgegeven

zelfde jaar

Dordtrecht is.

Het exem-

plaar, dat mij ten gebruike uit de bibliotheek van de Maat-

schappij

der Ned. Letterkunde werd afgestaan, heeft eene

afbeelding van calvyn op den

De

sedichhe^i:. die noyt

titel

met deze 4 regels

ter zijde

weeck van calvini leven.

Heeft selve met haar hant

dit

wesen hem gegeven;

Dit

is

hy, daar de Deucht de deucht af leeren cost,

Dit

is

hy. Roomen. daer gy u voor schrikken most.

Het

is

deze

zelfde

thèque curieuse tom. VI pag. 95

Doch deze

ss.

uitgaaf,

van welke in de Biblio-

hist. et critiq. van david clement,

eene beschrijving gevonden wordt.

in 1617 uitgegeven vertaling der

Institutio,

door AGRicoLA bewerkt, was reeds vroeger ook gedrukt ge-

worden. der

Ik

heb namelijk ontdekt, dat op de bibliotheek

Universiteit

van

Amsterdam

eene

veilaling

der

Institutio van de hand van agricola gevonden wordt, die te

Leiden

in

1002 verschenen

is.

;

104 Dit

zeer zeker de eerste uitgaaf van agricola's arbeid

is

deze foliant bevat 286

twee colommen gedrukt, het

in

bl.

en de supplicatie,

register

alles

uitgegeven door jan

PAETS JACOBSZ en JAN BOUWENSZ.

Antwerpen

In

werd ten Jare 1609 door de pers

ver-

Christel ycke waerschouwinghe thegen de principalste Lasteringhen ende Leughenen der Inst. calv. also die in 't Neder du itsch tot Leyden anno 1602 gedrukt syn; een bewijs, dat die vertaling van 1602 zeer bekend was geworden. Wanneer wij nu opmerken, dat binnen een verloop van

breid eene

15 jaar de vertaling van agricola tweemaal

dan mag men met recht beweren

,

dat het

hier te lande grooten aftrek genoten heeft.

is

uitgegeven,

werk van calvyn Daar het

blijkt,

dat de inhoud der vertaling geene veranderingen ondergaan heeft, hoewel de vertaler

bij

het verschijnen van de tweede

uitgaaf in 1617 nog in leven was, moeten wij aannemen,

dat AGRICOLA

niets

niet waarschijnlijk

verbeteren gevonden heeft

te

—

is

schijnlijk

is,

daar het

vóór

is,

wat

supplicatie

de

in de uitgaaf

van 1617

is

al

niet geheel onM^aar-

voorbericht van agricola, geteekend 9

nomen

wat

de herdruk gansch en

of dat

buiten den vertaler omgegaan

—

Julij

geplaatst

1601 en opge-

van 1602, onveranderd vóór den druk

geplaatst geworden.

Jammer gewis, dat geenerlei Institutie te lezen

voorbericht van den vertaler vóór de staat.

Nog dat

er

eens terugkomende op het door gerdes beweerde,

een

uitgaaf

waarschijnlijk te

is

van 1614, meen

moeten houden,

als

ik

dit

voor niet

ware er tusschen de

uitgaven van 1602 en 1617 nog een druk in de handen van het publiek gekomen.

Aangaande den

vertaler,

carolus agricola, weten wij

door de nasporingen van Prof. de

"sval

over de Nederlanders

105 die

Hei
te

17 October 1572

Heidelberg

te

is

Vlaanderen

van Antwerpen. Als een sieraad der kerk van wordt

werkzaam leven geteekend door onzen q jaxssex*). De vertaling der Institutio

ons in

hij

landgenoot

h.

zijn

heeft AGRICOLA in de

gehouden, dienst

nadat

pastorie van

stille

met eer

hij

Naamregister

België

370 wordt eene vertaling der Inst.

te

Amsterdam

is:

zij

bepalen,

hoeverre

in

titeluitgaaf geweest

Maar wat krijgen

ik

rijkt

gesleten had.

vermeld, die

in S^.

1739 verschenen

in

onbekend, zoodat misschien

zij

mocht,

nieuwe

eene

slechts

kan

is.

is

v.

genoemde,

reeds

de,

ravesteyn

portret van

door visscHER.

niet

ik

zijn

naam

prachtuitgave

drukker hand-

als

De keurige vorm van dezen schoonen

met een

den

wel leerde kennen en in mijn bezit ver-

waaiTnede in 1650 haafde.

Rotterdam

overigens

bleef mij

bezig

in

van abcoude. 2e Aanhangsel,

bl.

en te

Rijnsburg

zeer woelige dagen

kerk van

der Evangelische

In het

dat agricola

ingeschreven, geboortig

calvyn ten voeten

.

gegraveerd

de uitgever deed;

bewijst wat

bekwaamheid des

spreekt van de ongewone

foliant, ver-

uit

de inhoud

vertalers, die

echter de uitgaaf van het boek niet beleven mocht.

Wil-

helmus coRSMANXus, vau 1622

1644.

predikant te

van taal.

zijne

Baard w

ij

k

.

tot

zijnen

dood

in

heeft daarin een proef gegeven

bedrevenheid in het zuiver schrijven onzer moe
Al wat de

mend

des overledenen, de Amsterdamsche

predikant jacobus hollebeek, tot lof des vertalers geschre-

ven heeft, kan verdedigd worden. Vertaler en voorredenaar

hadden weleer samen

te

Leiden

werkkring had zich bepaald

')

1865, -)

tot

gestudeerd; des eersten

den dienst der gemeente

Handel, en meded. van de M. der Ned. Letterk. bl. 72.

De Kerkh.

in

Vlaanderen,

I.

bl.

129 volg.

te

Leiden,

,

106

Baard wijk

Lange-straat; hollebeek was

in de

Schermerhorn

spoediger geweest: na

bediend te hebben, was

sterdam

geworden.

Hij

in

is

dezer vertaUng, overleden.

Amersfoort

en

sedert 1636 predikant te

hij

voor-

Am-

kort na de uitgaaf

1650.

Ongetwijfeld heeft het afsterven

van CORSMANNUS het noodzakelijk gemaakt, dat ook andere

handen niet

tot het voltooien

iets

Gorkum

onderneming, maar

gaf

liet

ook in dezen druk «getuigenissen

eenige Paepsche schrijvers, belangende dit werk der

mitsgaders den persoon, enz. van

» Institutie 2),

opnemen,

terwijl het Register

Genderen Deze

j.

calvyn"

met nauwkeurigheid bewerkt

geworden door abr. gallus, predikant

is

bij-

i),

gedicht ter eere van deze letterkundige

een

slechts

))van

van deze uitgave hebben

Joh. spilgardus, predikant te

gedragen.

te

Doeveren

en

^).

vertaling

heeft zeker

overtreft

alle

en

vervaardigde

vroeger

hare verschijning grooten opgang gemaakt.

bij

De gevolgtrekking poging begunstigde,

is

geoorloofd, dat haar goed succes de

om

op vroeger uitgegeven maar thans

den naam van calvyn

in vergetelheid geraakte boeken, die

droegen, weder de aandacht te vestigen.

')

Eerst

Breda

bediende

van 4615

4658 werkzaam

hij

tot

bleef.

de gemeente van

1618, toen Drie

zijner

hij

naar

Roosendaal

Gorkum

zonen waren

bij

onder de Classis

vertrok, waar

hij

tot

huns vaders dood

in

dienst der kerk. -)

Onder deze verdient

A'ooral

eene plaats

uit

den

Augustinus

van

Quod si qua in re calvinus cum augustino et non propter calvinum augustino indignandnm est,

jANSENius onze aandacht. antiquis

P. P.

senserit,

augustinum calvino potius gratulandum. Vroeger had hij in datzelfde werk gewaarschuwd facessat et ista hinc invidiosa querimonia quod AUGUSTiNi sententia calvino aut luthero favere videatur. Si enim AUGüSTiNi est, illorum error esse non potest. Sed quia non usque adeo sed

propter

:

haeretici

exorbitare solent,

quin saepe in aliquibus

nonnuUa veritatis lineamenta retineant, AUGUSTINO senserint, veritas amplectenda est. aliis

si

articulis

veritatem, in

quid forte hac in re

cum

') Wellicht een kleinzoon van den Leidschen hoogleeraar, en een zoon van den Leidschen predikant henricus gallus.

107

Naar

gis.

ik

overzetting

is

dit

mede

geval

ht^t

geweest met eene

van het reeds door ons vermelde uittreksel der weleer door Gun.. launay gemaakt.

Institiitio.

In 1594 had joris of george de raedt. toenmaals predi-

Hoedekenskerke

kant te

Zuid-Beveland,

in

het

kort begrip der Institutio van j. calvinus door GUikl. 8°. en met een opdracht aan de regeering van V i s s n g e n door den druk gemeen geLiELMUS launaels. in 1

maakt.

Ik

bezit

i

.

daarvan

deze woorden heeft:

te

eene

uitgave,

Amsterdam

die

op den

voor gilles dirkz.

BOONEN, vooi^anger van de Noorderkerk.

in

de Angelier-

straet. in de Lijmpot, 1650; juist het jaar, dat v.

een gedeelte van

geworden

zijn

.

ravesteyn

Voor rekening van gezegden boonen

het geheele werk gaf. schijnt

titel

het boek van 1594 herdrukt te

zonder dat de

titel

het als zoodanig doet

voorkomen. Ik acht het dus waarschijnlijk, dat slechts de eerste en laatste bladzijden herdrukt zijn. opdat het geheel als

pas uitgegeven zich mocht voordoen en verkocht worden

aan liefhebbers, wien de druk van

Ware

het geheele

talers

kleinzoon,

godgeleerde zijnen

niet

zou

te

duur was.

ook georgius geheeten, die in 1650 zijne reeds

had

voltooid

verbeterd

i)

,

het

werk van

hebben, wat op het debiet

kunnen werken en door den uitgever zeker

versmaad

nieuw boek

ravesteyn

boek herdrukt, dan zou gewis des ver-

studiën

grootvader

gunstig had

v.

zijn,

ter perse

indien

werkelijk een geheel

hij

gegeven hadde. Eene vergelijking der

vroegere uitgaaf met die, welke in 1650 plaats gehad heeft, zou de zaak beslissen.

Ten

besluite

van

dit

overzicht

maak

ik

melding van

Institutio. te Kampen bij G. PH. ZALSMAN. blijkbaar door de hand eens bevoegden bewerkt naar de laatste uitgaaf der Institutio, gelijk de jongste vertaling

')

Ygl.

der

VROLIKHERT, Vlissing. kerkh.

bl.

4^9.

,

108

den door baum, cuxitz en reuss bezorgden druk der

die in

Opera

calvini voorkomt.

Hoedanig en hoe veelvuldig van de latijnsche uitgaven en vertalingen gebruik gemaakt lei

wijs,

niet

zelfs

hoogleeraren

boeken

gissing

bij

niet

zal

gewerkt

dan

hebben.

gunstig

hij

is

als

Zelfs

aarzelden

zij

niet,

om

ze

dezer

debiet

zijne

twee jaar van onafgebroken

zij

verdiende, al ging

men

niet

die eens het onzalige

door de studenten te doen be-

,

lezing ernstig

hominum

der

die op menig punt bedenkingen hadden met hoogen lof van dit werk te gewagen.

Arminius verzekerde, dat ter

het

invloed

was gewoon aan

Genève,

goulart van

denkbeeld opvatte, zweren.

op

De

Institutio gewijd had. Hoe zeer ook getoch de Institutio hier te lande niet op

hoogeren rang geplaatst dan zoo ver,

dat laat zich op geener-

bepalen.

Junius

studenten te verhalen, dat studie aan de

waardeerd,

is,

scripta

hij

de Institutio den studenten

aanbeval, at,

legenda sunt^).

cum

delectu,

omnium

ut

Hoe rivetus en andere

mag

hoogleeraren gewoon waren zich uit te laten,

ik als

bekend voorbijgaan. Slechts een enkele getuigenis voer ik nog aan, die van den Delftschen Rector jacobus crucius; deze wist nauwelijks woorden te

vinden,

om

maligen leerlingen, die in het Staten-collegie

zijnen voorte

Leiden

waren geplaatst, de studie dezer Institutio aan Zoo schreef

velen.

hij

in

te

be-

den aanvang van 1649 aan een

(Mercurius sive opus Epistolarum, pag. cum scriptura catechesin ursini conjunge eam non properanter et wc h Trxpó^cp, sed intente, lectam

hunner 589 sq lege,

2)

:

,

,

') De plaats komt voor in een brief aan seb. egberts pag. 185 der praest. ac erud. viror. epist. ed. a limborchio, anno 1704. -) Ik citeer met nadruk dezen bundel, dewijl langs dien weg het beste bewijs kan gegeven worden voor den rijkdom van wetenswaardige bijzonderheden aangaande menschen en boeken, welke in deze verzameling van ,

,

blieven voorkomen.

100

semel bis terve repete. Hac non leviter delibata sed in suc-

cum

et

sanguinem versa,

Theologos, sed

ille

tibi

sum,

aiitor

CALViNi diiigenter evolvas.

errores

controversias

et

haereses

tractat

acrius

?

Veritatem tuetur, confodit,

protligat,

eruditius

magni nominis

omnium. Quis enim eo

instar

sit

doctius et solidius scripsit? quis validius

Institutiones

ut

Pliires dari scio

jugulat

?

quis sophistarum strophas

Nemo. Unde et a doctis censetur indoctus, qui calyinum non legit; indoctior qui detegit,

subtilius

elevat?

eludit,

lectum contemnit; indoctissimus cui non

sapit.

Tu, studiose!

huic uni immorare!

Andere lofspraken houden

men mag

terug; de meeste lezers,

wij

het beweren, zijn lofredenaars geworden.

Zoo bleef de Institutio leven:

eene aandachtige lezing,

Li'DV^'iG

in

ook aan onze eeuw niet vreemd

als

Superintendent

gemeente

te

en

predikant

Frankfort

31 December 1831 overleden. deze zich

stel-

beroep ik mij op het voorbeeld van philipp

is,

MUZEL,

Hervormde

de

ingenomenheid met haar, zich openbarende

ling, dat de

geworden

als bewijs voor

aan

den

bij

de

Oder

In het exemplaar, waarvan

bediende, teekende

den

hij

tijd

aan, waarop

hij

met de lectuur aangevangen en geëindigd had: B. V. Instit. CALV. jam olim lectas iterum legere coepi

XXIX

Jan. 1812.

est de

XXVII

Ob

oculos

male

Febr. usque ad Maji

alTectos lectio interrupta ej.a.

non finitam inde a primo capite redintegravi pridie Kal. Jul. XIY. Interruptam lectionem

et

Deze bijzonderheid wordt ons medegedeeld beschrijving

van muzel's vriend,

dem Leben

des Super in.

BRESCIUS, VOn

C.

W. SPIEKER,

u.

in

de levens-

Darstellungen aus Consist. carl friedrich

S. 202.

DE BIBLIOTHEEK EENER KONINGIN.

weduwe van koning ludwig van Hon-

Toen MARIA, garije,

zuster van keizer karel v,

landen,

in

October

1558

regentes der

overleden

was,

Neder-

werd

hare

bibliotheek uitvoerig geïnventariseerd en kreeg het publiek

kennis van den boekenschat, dien

verzameld en in België,

bij

gedurende haar leven

zij

haar vertrek naar Spanje,

achtergelaten had.

De Catalogus blik

gegund

ons medegedeeld

is

in hare verzameling.

^)

en daardoor ons een

Wij doorloopen dien, om

te voldoen

aan onze belangstelling en deelen hier

nummers,

die hij bevat, de titels

geschriften

')

velour tannet a cloux dorez

nommé

nommé Livre de fm y a qui souvent change couAve sanctissima maria.

en

la

Compte-rendu des séances de eet.

van enkele godsdienstige

couvert de velour tannet,

leur s, contenant

toire,

333

mede:

Un livre couvert de Judas Machabeus, Un livre chant et

uit de

X. pag. 226

ss.

la

commiss. Royale d'His-

141

Ung

autre

nommé

la

Ung nommé Ung dorez,

Ung

autre la

livre

de

velour

vert a

cloux dorez

jésus-christ.

couvert de

velour

vert a cloux

aultre

grand

couvert de velour vert a cloux

livre

nommé l'Exposition du Psaltier. aultre

livre

damas

couvert de

vert,

nommé

aultre livre couvert de velour vert,

madame margarite,

nommé Chan-

archiduchesse

,

contenant

la royale et

faict

d'Austrice.

Aultre livre couvert de velour noir tannet, Viaire

les

senecque.

gement de fortune en toute prospérité, pour

dorez

Bible en franchois.

Oeuvres de Ung

couvert

livre

Vie de

nommé Bre-

tres-anchienne lignée de

la

sacrée imperiale et catholique Majesté.

Aultre grand livre couvert de velour violet a cloux dorez,

nommé Vita Autre grand

christi.

livre

couvert de velour violet a cloux dorez,

nommé Extrait de Autre grand

nommé

Ie

la

Bible.

livre couvert

de velours violet a cloux dorez,

Dernier volume de

la cité

de Dieu.

Un grand livre couvert de velour noir a cloux dorez, nommé Ie second livre de la Bible moralisée. Aultre grand livre couvert de velour noir a cloux dorez

nommé Plusieurs livres de devotion.

412

moven

Aultre

livre couvert

nommé Cy comenche

de velour bleu a cloux dorez,

les dix

comme ndemens

de

Notre-Sr. jésus-christ.

moyen livre couvert de velour bleu a cloux dorez nommé Cest Ie livre de l'apocalipse St-jEHAN. Aultre

moyen

Aultre

nommé

dorure,

couvert de velour vert a cloux sans

livre

Vieux testament

Ie

nouveau,

et

figuré.

Ung

petit

clouans

l'année en

couvert

livre

d'argent,

nommé

de

velour

les

vert

deux

a

E vangilles

de

petitz

toute

italien.

Aultre petit livre couvert de velour vert,

nommé Con-

temptus mundi. nommé Ie Traicté intitulé de la difference des chismes et des concilies de l'église, de la preminence et utiAultre livre couvert de velour noir,

lité

des concilies de la sainte église gallicane.

Aultre livre

Aultre

nommé

livre,

la

nommé

Vie des saints les

Epistres et

et

é

aultres.

van gilles

de toute l'année. Aultre

livre,

nommé

Le

grand

vita

christi;

en

franchois.

moyen livre, nommé la Legende de St-Catherine de Senne (Sienne). Aultre

113

Vita

Aultre petit livre, iiommé

christi.

nommé la Forme consacrer les moniales de l'ordre des Chartreux. Aultre petit livre,

bén ir

Aultre

moyen

Aultre

gros

Vita

et

maniere de

et

religieuses

et

livre

en

CHRISTI,

nommé Vita

livre,

nommé

.

Ie

christi

P r e rn

i

e

i-

en Castillan.

volume de

latin.

nommé Coplas de vita

Aultre

moyen

livre,

Aultre

grand

livre,

nommé

la

Vie

des

christi.

pères en

franghois.

Aultre petit livre.

nommé Plusieurs évangiles

en

franchois.

Ung

aultre livre couvert de velour vert

et garniture dorées escript a la

M

i

ro

i

r

de

La seconde

1'

a ni

.

ayant

les

main. en papier

clouans

intitulé Ie

e.

partie

Méditations sur

des

la

vie de

JÉSUS christ.

Le premier volume de

la

La vie des saincts La Bible, en

Bib Ie historial. en franchois.

thiois.

Le second volume de

la

Bible historial. en

franchois.

114

Ung aultre livre Nostre Dame.

escript

a

la

L'Histoire ecclesiasticque de Blijkbaar mist de opgaaf dier titels het

valt

titel

Vie

la

eusèbe.

nauwkeurigheid en

meer dan één nummer ondoenlijk, het werk,

bij

dat bedoeld wordt

den

nommé

main,

,

te

bepalen. Ik twijfel

b. v.

niet

,

of

bij

van Ie miroir de l'ame moet gedacht worden

aan het veel besproken boek, waarvan marguerite, zuster

van FRANS

I,

Alencon

in

de schrijfster was en dat voor het eerst te

miroir de l'ame pecheresse auquel elle recongnoist ses faultes et pechez, aussi ses graces et benefices a elle faitez par Jesu Christ son espoux. 1531 het licht zag met den

Hoewel de Sorbonne het

als

titel:

Ie

kettersch veroordeelde, werd

deze uitspraak door koninklijk gezag machteloos gemaakt, eerder, daar aan den inhoud niets anders te laste kon worden gelegd, dan dat het boek van de voorbeden der heiligen en van het vagevuur geene melding maakte.

te

Bij

het inzien van den Catalogus

maken

wij dadelijk de

opmerking, dat meer dan één exemplaar van de schriften des O. N.

Yerbonds en meer dan ééne levensbeschrijving

van JEZUS hier voorkomt.

De Eerwaarde hasak zou

er een

kunnen ontleenen voor de juistheid zijner stelling, dat binnen de Roomsche kerk de lectuur van deze geschriften veel meer verbreid was, dan men van Protesnieuw bewijs

uit

tantsche zijde wel heeft willen erkennen

van

bijbels

maken ten

Uit dien voorraad

voordeele eener reformatorische gezindheid dezer

vorstin zou zeer

gewaagd,

ja,

weinig gegrond

hecht ik weinig waarde aan het

')

^).

en levens van jezus eenige gevolgtrekking te

feit,

Der Ch. Glaube des deuts. Volkes,

u.

dat

s.

zijn.

zij,

Evenzeer

op de jacht

w. 1868.

115

—

zijnde

deed

zij

een bijbel

had: het kan

zich

bij

vaak en met goed gevolg

dit

zeker zelden gelegenheid gevonden

maar

zijn.

om

zij

—

altijd

heeft dan

er in te lezen.

Doch onze aandacht worde minder getrokken door hetgeen wij in deze bibliotheek vinden,

Want

dan door hetgeen

wij daarin

mogen beweren, dat hare bibhotheek ook andere boeken bevat heeft, die later hun zoeken.

vruchteloos

verloren hebben.

plaats

wij

Ik

meen:

missen op die

wij

een exemplaar van de werken, die haar opgedragen

lijst

zijn

waarvan haar ongetwijfeld door de schrijvers een afdruk

en is

aangeboden, namelijk door luther en erasmus.

De levensloop van

keizer karhl's

zuster splitst

zich

in

twee deelen: het eerste omvat de jaren die

zij

tweede die welke

Voor ons. die

in ons vaderland sleet.

zij

haar in hare verhouding

kennen

is

elders, het

de Hervorming willen leeren

tot

het eerstgenoemde,

dat tot 1531 zich uitstrekt,

het belangrijkst.

De inhoud der

mag

ik bij

mijne lezers

Die zijde van dat leven heb,

is

monographie van den Belgischen

juste aan de levensbeschrijving dezer vorstin

geleerde th.

gewijd,

fraaie

,

als

bekend veronderstellen

^).

op welke ik vooral het oog gericht

JUSTE niet geheel ontgaan: ik verheug mij echter

door eene en andere mededeeling

kunnen maken en bladzijden

over

ik vlei mij

zijn

verhaal vollediger te

met de hoop. dat de volgende waarop tot heden

enkele bijzonderheden,

weinig gelet was. het noodige

licht zullen verspreiden.

Een

beknopt ovei^icht van den vroegsten levensloop van maria herroepe voor den lezer het beeld dezer vorstin. Zij

het huwelijk

van

')

15den

was den

September 1505

van philips

Arragon. meest bekend

Uitgegeven in -18o5

Cha rles-Quint.

als

te Brussel

den Schoone

geboren uit

en van johanna

onder den naam van johanna

onderdeel van het \^erk

Les Pays-Bas sous

116

de waanzinnige. Van de teederheden der moederlijke liefde

ze nauwelijks iets geproefd, terwijl

heeft

haar vader

ruim één jaar na hare geboorte overleden was. Even over hare zusters eleonora, isabella en catharina

als

nam

ook over haar de staatkunde vroeg het recht van beschik-

werd reeds 20 Maart 1509 ten huwelijk beloofd aan den zoon van koning ladislaus ii, in de veronder-

king en

zij

stelling

dat

werd

,

het

kind.

welks geboorte

een zoon w-ezen zou

geval was,

met dezen

^)

,

en toen

gemoet gezien

te

werkelijk het

dit

verloofd en als zoodanig in 1514 naar

het hof van haren grootvader, keizer maximiliaan

haar doopvader geweest was. gebracht,

worden

te

in

om

i,

die

daar opgevoed

verband met diens staatkundige wenschen en

plannen.

Wij zouden der waarheid ongetrouw in

die

zijn,

indien wij niet

menig opzicht eene jeugdige prinses gelukkig noemden, aan zulk een hof werd gevormd. In de nabijheid van

hare moeder heerschten somberheid, wantrouwen en zwij-

gen;

in

den kring van haren grootvader leefden kunst,

smaak en opgeruimdheid des aan het nageslacht

is

als

geestes. Hij zelf, maximiliaan,

dichter en liefhebber der kunst

bekend geworden. Onderscheidene afschriften van middeleeuwsche handschriften en eene verzameling portretten van

beroemde mannen getuigen van tueel leven ^);

smaak voor

zijn

intellec-

der Theurdank en der Weisskunig

bewijzen voor zijne zucht,

om

zelf

de kunst te beoefenen

3);

een en ander spreekt van een geest, geheel verschillende

van dien, onder welks invloed maria hare eerste levensjaren gesleten had.

De hoogeschool van

')

Palacky, Ges. der

Weenen

Böhmen,

V. 2,

doorleefde

S.

VoN LiLiENCRON

in

Hist.

Tasch. 1873

de eerste

119.

) Koberstein's Ges. der deut. Nationallitt. 3)

in

S.

322

(1872) ffg.

I.

S. 264.

117 der 16d« eeuw tijden

twintig jaren

den

van opgewektheid.

tegen relchlin wachtte

strijd

zij

In

zich openlijk partij

tegen dezen te kiezen, hoewel het geen geheim was, dat

hem

de humanisten in haar midden

zeer gunstig gestemd

waren. Stephan rosslin, een der veelzijdigst ontwikkelde

mannen van

dien tijd. de vertrouwde vriend van celtis,

hofkapelaan

de

werd

des

1523

in

eerst

keizers,

voor relchlin

ijverde

i).

Al

hoogleeraar voor het Grieksch

een

aangesteld, het ontbrak vroeger geenszins aan beoefenaars

van deze

taal:

de dood van celtis (1508) had den vrijzin-

hem

nigen geest, die in

gedoofd.

De

en hem met groote vrijmoe-

leefde

misbruiken

de

digheid

der

deed

kerk

man.

hooggeplaatste

die

bestrijden,

niet

na den dood van

MAXiMiLiAAN het bewind voerde, zeg, was

zelfs

een bepaald

voorstander van het Lutherdorn, zoodat eerst na zijn sterven in 1521 scherpe maatregelen tegen de

werden

2).

Trouwens.

tenrijk was

^Yeenen

niet de eenige plek

vorming merkbaar afnam

,

nieuwe

leer

genomen

en in het algemeen Oos,

waar de neiging

tot her-

zoodra de godsdienstige beweging

haar anti-Roomsch karakter in een meer uitkomend dogmatiesch deed opgaan. De dogmatiek heeft

de vrijheid

altijd

van denken en gevoelen getracht aan banden te leggen door het

drijven

eener heerschappij

waarbij

,

men den eenen

meester met den anderen verwisselt.

De jaren, welke maria

in

^Yeenen

waren voor

sleet,

wetenschap en kunst vruchtbaar en gelukkig. Zoo dikwerf wij haar ons voorstellen onder den indruk eener vrijzinnige richting in het godsdienstige, blijve het verre van ons, voedsel te geven aan de verkeerde als

')

der ')

a.

w.

bestond

bij

keizer maximiliaan en zijne geestverwanten

VoN ASBACH. die Wiener Universitat, IlS. 348

Humanismus

in

Totus Lutheranus S.

121.

meening

et

'SVien.

(Hibt.

infestus

Taschenbuch.

facultati

fg.

en horawitz,

1883, S. 139

atque clero. Vgl.

fg.).

voN asbach

,

118

neen,

—

de

jegens

antipathie

eenige

der

leer

Roomsche Kerk. O

de oppositie van die dagen keerde zich tegen de

misbruiken der hiërarchie

,

voor een klein deel der liturgie

geenen deele tegen de dogmatiek der Roomsche Kerk. Niet

in

het hart.

maar

en kunstgevoel beheerschten

politiek

keizer zijne verhouding tegenover

dacht over

hij

de

hooge

blijkt uit zijne scherts

als

en pauselijk gezag zulk

inzichten

Hoe

voor enkelen

om

luchtig

geïiit

en door sommigen

in zijn persoon het keizer-

te vereenigen

Kon het

2).

anders, of

een kring opgroeiende, moest maria over de Kerk zich

eigen

maken,

en

oog

die

ontsloten

oor

voor de woorden van vrijzinnig denkenden en zal moeilijk

den

waardigheid van het pausdom,

goede munt opgenomen,

lijk

in

,

de kerk^).

bij

ht.t

haar

gevallen zijn de grenzen te bepalen, waar de viij-

zinnigheid overging tot onrechtzinnigheid. Reeds vroeg ont-

wikkelde zich

bij

haar ingenomenheid meer met mannelijke,

dan met vrouwelijke uitspanningen welijke

als

iets

die haar het zacht- vrou-

.

weekelijks en flauws

Latijnsche taal machtig, luisterde

de woorden der Humanisten

,

verachten deed. De

met belangstelling naar

zij

met name naar de voordrachten

van de leerlingen der kloosterschool.' vervaardigd en uitgevoerd onder toezicht van den abt benedictus chelidonius

De staatkunde

.

die

in

het huis

van

3).

Oostenrijk de

machtigste hartstocht heeten moet, matigde zich het recht aan,

om

over de hand der vorstinnen naar haar belang te

beschikken.

en LUDW^G,

en

Zij

knoopte den huwelijksband tusschen maria

zoon van ladislavs, koning van

Bohème n.

22

Juli

Hongarije

1515 werd het huwelijk gesloten,

Motive hatten darait wenig zu thun'' schrijft Dr. mauren') «Religiöse BRECHER, Gesch. der Katholischen Reformation, (1880) I S. 87. -)

Vgl. over dezen staatkundigen greep des keizers prof. JaGER's voorlezing

über MAX Verhalltniss zum Papstthum. Qasse der Wiener Ac, XU, 2^* Heft, S. 195 ff.

3)

HoRAWiTZ.

a. a.

O. S. 193.

Sitzungb.

der

phi.-hist.

119

van de jonk-

waarvan de werkelijke voltrekking,

uit oorzaak

heid der verloofden, uitgesteld

13 Juni 1522. Hoe gaarne

kenden In

is tot

wij in eenige bijzonderheden het verloop dier jaren.

dien

trad

tijd

lutiier op en verhief zich de oppositie

tegen de hiërarchie tot oppositie tegen de

Hebben ook

leer.

hare oogen gerust op de geschriften die onder Gods bestuur ,

het licht zouden ontsteken in de duisternis? Heeft ook haar

hart geklopt voor de vrijmakende kracht van het Evangelie,

verkondigd

openbaring

als

van Gods genade

Wie

?

zegt

het ons? Ik

heb geen vrijmoedigheid

stemmend

te

.

om

vragen toe-

dergelijke

beantwoorden met een beroep op hare tusschen-

komst ter gunste van gaspar adler of aquila, die door den bisschop van

gevangen was gezet priester

Augsburg, ter zake

aangegaan had

van het huwelijk, dat

De dienaar der kerk

^).

in

1518

christoph von stadion,

.

hij

als

die een

eerbaar huwelijk boven een algemeen geduld concubinaat

moest wel hare sympathie wekken.

stelde,

gissing,

dat

zij

diens ontslagenen

Gegrond

is

de

met belangstelling de verdere loopbaan In dat geval, vernam zij aldra, meer tevreden met het bestrijden van

volgde.

dat die priester niet

de misbruiken der Kerk,

openlijk opgetreden

was

als ver-

dediger van de leer der Hervorming.

Naar

Buda

om met

vertrokken,

haren gemaal den troon

Hongarije en Bohemen te bezetten, smaakte zij met hem, naar de eenparige getuigenis der geschiedschrijvan

vers,

een ongestoord huwelijksgeluk, dat op wreede wijze

') De biograaf van dezen g. w. zapf (1799) noemt S. 16 van zijn werk, MARIA, die nachher mit deni König van Danneinark christiern vermahit wurde, de vorstin die de vrijheid des gevangenen op hare voorspraak verwierf. Latere schrijvers hebben den voornaam verbeterd en noemen isarella of ELIZARETH, die reeds in 1515 met christiern gehuwd was. Ik meen,

dat niet aan haar, die toenmaals in

zuster

Denemarken

MARIA moet gedacht worden.

vertoefde,

maar aan hare

,

120 gestoord werd

omkwam,

jammerlijk

Moh acs

toen de koning na den veldslag van

.

De ongelukkige

29 Aug. 4526

1).

had pas den

vorst

jaren bereikt. Het was gebleken dat

leeftijd

hij niet

van twintig

opgewassen was

tegen zijne hooge roeping. Ungarorum rex puer est: schreef

VALENTiN voN TETELEBEN aan den aartsbisschop van Maintz,

ALBERT

koning toen reeds 16 jaren

hoewel de

^).

Wat

hij

den

invloed

en koninklijks verrichtte,

goeds

der

Bohemen's

koningin

toe

schrijven.

te

aan

Dubravius,

betrouwbare geschiedschrijver en des konings

geheimschrijver.

getuigt:

frenum mordere,

nuptias

post

suoque interdum arbitrio currere audebat. regina

telde.

vooral

viel

subdente

hortanteque,

calcar ei uxore

regem aliquando. non

ut

semper ministrum ageret^). Onder haren gunstigen invloed regeerde

dan

in

hij

den laatsten

tijd

van

den beginne, hoewel het

bestuur krachtiger

zijn

hem

blijkbaar opoffering

Doch wat

kostte, staatszaken te plaatsen boven geneugten. viel

er

te

waarheid

is

wachten van een

vorst,

opgemerkt, dat

alles bij

vroeg geboren vroeg

te

,

grijs

stierf voor

te

aangaande wien naar

hem

vroeg koning geworden

geworden

de gemalin,

^) ?

Zeker

is

te vroeg

.

het

ontijdig was: te

.

dat

hij

gehuwd te vroeg

die levenslang zijne nagedachtenis

op aandoenlijke wijze tot haren eigen dood bleef eeren en

van die vereering tuigenis aflegde

Nog eens

zij

in

haren uitersten wil eene treffende ge-

^).

de opmerking herhaald dat eene te zware

taak op zijne schouders was gelegd. Roomsch, hoewel geen

')

^) ^)

Palacky, Ges. der Böhmen, V. 2 S. 580. Miscell. Groningana, ü. pag. 270. Bij PALACKY A. W. S. 452. Een schuld van 40.000 goudgulden achtte

de koning verrekend door het geschenk van een fraaien valk. Vgl. fessler,

Ges. *) *)

von Ungarn,

(1874)

III.

S. 3-i5.

Eene schets van zijn uiterlijk en innerlijk bij palacky JusTE. Vie de MAiUE de Hongrie, pag. 135. ,

a.

W.

S.

583

fg.

121

aanhanger der Kerk

hartstochtelijk

der FERDiNAND, moest

hij

onderdanen

Moravische

De toenemende

gelijk zijn schoonbroe-

acht geven op de rechten zijner

en

broederlijke

de

Boheemsche

Utraquisten.

betrekkingen tusschen luthkr

en de Bohemers, aangeknoopt sedert 15

Juli

1522, vroeger

voorbereid door de persoonlijke werkzaamheid van thomas

MüNZER

te

Praag

van gallus

in 1521; bovendien de ijver

CAHERA, die door den indruk van luther's persoonlijkheid als met een nieuwen geest bezield, 24 Aug. 1523, lid van het Utraquistische Consistorie en weldra de

matie werd

^)

.

partijen gehaat

tot dat

ziel

eene onheilige eerzucht

der Refor-

hem

bij

alle

maakte, bereidden aan de zwakke regeering

des lands groote moeielijkheden.

Vooral was dit het geval in

Hongarije, waar de

anti-

pathie tegen de Duitschers nieuw voedsel erlangde, zoodra

luther's denkbeelden ook daar te lande goedkeuring vonden.

Wel werden

er op

's

konings

naam

edicten tegen de ketters

uitgevaardigd, doch zelden ten uitvoer gebracht en de was-

sende stroom werd te machtig, krachtige hand

LUDWiG

te

om

anders dan door een

gekeerd te worden. Daarvoor was die van

zwak.

De Evangelieschgezinden in Duitschland sloegen des lot en leven met belangstelling gade. Op den naam van LUDW^iG werd meer dan één lied vervaardigd: frölich so wil ich singen en Kunig, ein Herr ob allem Reych^). die in meer dan eene uitgave verbreid werden 3) vorsten

en des konings gedachtenis bewaarden welke het geestelijk

lied

tot

bij

de gemeente

,

voor

weldadig voedsel van gods-

dienstig leven verstrekte. Vergeten wij niet, dat hij die be-

A. FRiND. die Kircheng. Böhmens. (1878) IV. S. 105 en over opkomen van het Lutherdora in de decanaten S. 376 fgg. •) Wackernagel, das Deutsche Kirchenlied, (1870) lil. S. 121. ') Wackernagel, Bibliogr. zur gesch. des deuts. Kirchen')

het

liedes,

(1855) S. 95.

122 het meest daaraan te danken had. dat

langstelling wel

Hem, den

de gemaal van maria was.

vergrootend gerucht veel dichter

dan het behoorde. Wij

plaatst,

koning,

hij

heeft het

de Evangelischen ge-

bij

weten, hoe in dien

tijd

hooge kringen sympathieën en antipathieën stouten-

zelfs in

toon voerden.

Laat er mij een voorbeeld van

brengen:

bij

Spalatinus heeft een verhaal nagelaten van hetgeen op

den rijksdag onder

ons

Augsburg

te

andere

is

Daarin wordt

voorgevallen.

i)

verhaald

Königin

die

:

Ungern

von

und Bohem maria, des Römisch. Kaysers und Königs FERDINANDUS Schwoster, hat ihr bisher ihre Predigt nicht wollen wehren lassen. Sondern Kays. Maj. sollen gesagt und verwarnet haben,

wol

sich

für

zu

sehen damit

nicht auch von den Pfaffen betrogen werde, wie ihr

König LUDWiG und

ihr

sie

Gemahl

Bruder König ferdinandus von ihnen

betrogen ware. Hebbe de keizer op dergelijke toon gesproken,

heeft

hij

dat

gewis meer gedaan

om den

wille der

zwakheid van ludwig, die hem belette doortastende maatregelen te nemen,

dan

overtuiging,

gelische

openbaard

ter oorzake

van een positief-Evan-

ludwig

nooit zich bepaald ge-

die

in

heeft.

Paulus speratus,

op

die,

zijn

bevel gevangen

genomen

en hard bejegend, na een verblijf in den kerker van twaalf

weken, de ))König

sein

:

))braucht ))Ach. ))holfen

vrijheid herkreeg,

wird in diesen Dingen schmalich gemiss-

und musz des gottlosen Wesens Schanddeckel seyn. ihm aus den Handen dieser Seelenmörder ge-

dass

en beveelt

würde''

meente aan. ))gefangen,

')

Nahme

noemt hem: «unsern trommen

Hij

denn

beweert: ich je

hem ))der

der voorbede van de ge-

König

noch schwerer

liegt

gefangen sasz^)."

Men

telle

hem

50 der

Nach-

Paulus Speratus Leben und Lieder,

(1861)

Walch, luther's Sammtliche Schriften, XXI

S.

lese. -)

S. 21

Vgl. fg.

COSACK,

123 niet onder

die

lien.

der Hervorming een goed harte toe-

droegen.

hem

Noemt

den

Duitschland's

van

verklaring

en

maria

van

gemaal

de

hebt

gij

in

belangstelling

zijn

levenslot.

Anders was het ten aanzien van

Wekte hare waardige houding gold deze hulde de koningin

geworden,

is

naar haren wil

zij

alleen

gold

?

zijne

zij

weduwe

die

de

belangstelling; ?

Weduwe

gebleven.

De dood

weduwe

weduwe

gesteld.

van haren echtgenoot deed haar het voornemen opvatten, om zich in Spanje te wijden aan de verzorging van hare ongelukkige moeder johanna, doch de staatkunde richtte ook ditmaal haren weg.

ferdinand's

ders

Bohème n, om

regentes

15'28

daarna

houden

te

blijf

tot

tot

naam haars broeover Hongarije en

bleef in den

Zij

1531 van staatszorgen

beurtelings

te

vrij.

Passau

Lintz.

ver-

en

te

Augsburg. De Evangelischen begroetten haar

als

eene zuster in den

Aan haren veelvermogenden invloed op den koning de slapheid toe, waarmede de door dezen, op aandrang der staatkundige partijen, genomen besluiten tegen

geloove.

schreef

men

Lutheranen en Ketters Het was

voer gebracht.

NAEUS,

later

werkzaam

het

b.

v.

hoogleeraar

op

,

in

hare

te

algemeen werden ten

uit-

geen geheim, dat simon gry-

Bazel, toenmaals

voorspraak

te

Of en

de doodstraf, waartoe

hij

veroordeeld was. veranderd zag in levenslange verbanning uit

Hongarije

^).

In hare nabijheid

boren

bevond zich een prediker, die

Duitscher en Lutheraan

Hongarije en Bo hemen verwijdering

')

Fessleb,

a.

bij

w.

bij

de Roomsche

zeer gehaat

als ge-

partij

in

was en op wiens

herhaling, en zeker eindelijk niet te vergeefs

S.

395.

124

aangedrongen \verd

^).

De man.

genoemd werd en reeds haar den dienst bedoeld

zijn,

haar hofprediker bij

joannes henkellus, kan niet

Leutschow

te

hij

als

de koning nog leefde

terwijl

verrichtte,

daar

die

Hongarije

in

geboren, dus geen Duitscher was, en hoewel Hervormingsgezind, volstrekt niet onder de aanhangers of partij genooten

van LUTHER

Naar

mag

mijne

geteld worden.

overtuiging

johann hess

is

die

prediker

geweest.

De

werkzaamheid van dezen uitstekenden

en

persoon

dienaar der Kerk

zijn

met passende uitvoerigheid ons ge-

door de welversneden pen van Dr. julius köstlin,

schetst

het Zei t schrift des Y er eins für Geschichte und Altherthum Schlesiens, VI, S. 97 fg., 181 fg. in

XH,

en

410

S.

fg. 2).

Door die schets leeren

hem

zijne

ontwikkeling kennen en zien

man

des geloofs en der kracht, dien

zich later

hij

hess in

betoond

De gezegende gang der hervorming binnen Breslau

heeft. is

wij

opgroeien tot den

aan

zijn beleid toe te schrijven.

De chronologie van

zijn

levensloop

niet

is

altijd,

wat

namelijk de jaren betreft, die vóór zijne vestiging binnen

Breslau dat

verloopen zijn. nauwkeurig vast te stellen. Ik gis,

zijn

hij

verblijf

der

tegenstanders,

was

eigenlijk

aan het hof van maria, herhaling

bij

afgebroken

wille

heeft,

hess

verbonden aan het huis van hertog karl

Munsterberg-Oels. die hem meente van Breslau afstond; wat van

Palacky,

om den

W.

noode aan de geDr.

verder

köstlin

Königin marie hatte einen deutschen Entfernung die ungaiischen Pralaten und Herren drangen, weil er, wie sie sagten, ein »Lutheraner" sei dagegen nahm ihn die Königin entschieden in Schulz. 1)

Prediger

bei

a.

sich,

S.

aufF

5'19:

die

dessen

;

-)

Een zaak rijk

uittreksel van deze verhandeling leverde de auteur zelf in

HERZOG's Real. Encyclop. betreffende

(2e

Ausg.)

hess vindt de lezer

Ant. Niger

(Zei ts.-Schles.

in

XVl

VI

S.

bauch's S.

01

fg.

Eenige bijzonderheden

Leben des Humanisten

lU'i tg.).

125 ^) man Breslau

schrijft

von

MARIA

ilm

ihn

in

—

und

ligt

moet gekend en

met wijsheid

als

damals auch die Königin

Ungarn,

auftnerksam gemacht,

ihrem Amte

veronderstelling

die

gerade

dass

Böhmen

von

aiif

aus des Herzogs Brief an den Rath

sielit

:

fast

durch Herzog karl

begierig worden war,

haben vereischt

zii

voor de hand,

—

toelichting.

De

dat de koningin hess

een geestelijke gewaardeerd hebben,

zijne taak wist te

volbrengen

*).

Ik

waag

de gissing, dat hare aan den Hertog geuite begeerte de bedoeling had.

om

van

hem

het verlof te erlangen, hess

op den duur in hare nabijheid te houden, terwijl

heden slechts voor een poos haar

als

hij tot

zielszorger ter zijde

gestaan had. Den aandrang, die op zijne verwijdering stond,

weerstand

te

nog jeugdige zelf

Maar hoogst

waarschijnlijk heeft hess

Breslau

begrepen, in de gemeente van

kunnen

te

bieden, lag wel in het karakter van de toen vorstin.

zijn,

positie velen

nuttiger bezig

dan aan het hof der koningin, waar

zijne

een ergernis bleef, en het gevaar dreigde, dat

de staatkunde zijne werkzaamheid plotseling deed afbreken. Hij

verliet

dus den dienst der koningin. Onder zijne vrien-

den en leerlingen bleef de herinnering van die vroegere betrekking tot maria levende. Daardoor mocht elke mededeeling betrelYende haar gerekend worden

wezen. Zoo schreef

te

ad futurum ver

quae

una cum

literas

hem

in

Lovanium

hem

welgevallig

1534 carnovianus: erasmus versus ad reginam mariam,

viatico misit, profecturus est

3).

Zeitschrift, a. O. VI, S. 191 tg. Aan een broeder in het geestelijk ambt deelde hess deze raadgevingen mede: »predige nur treulich das Hauptwerk die Rechtfertigung durch den «Glauben so wird das vertrauen zu den Werken und zum Ablass von sich ')

-)

,

,

hinfallen. Predige nur treulich das Verdienst Christi, so wird das sVerdienst und Vorbitte der Heiligen hinfallen: predige fleissig die Grosse der ïGnade Gottes durch christum so wird das Fegeteuer und Vigiliën hinfallen." Dselbst

,

Vgl. HENSEi.'s

Pret. Kircheng. der

Gemeinen

in

Schlesien

(1768)

S. 448. 3)

S.

De geheels

404

tg.

brief

wordt medegedeeld door cosack, paulus spekatus

126

men

Voert

tegen onze

dat LUTHER noch

voorstelling

melanchthon

de

bedenking aan,

hunne brieven aan hess

in

van deze, door ons veronderstelde, w^erkzaamheid aan het hof spreken, ik merk daartegen op, dat die briefwisseling niet geregeld besliste

den

aan

en hess in

gevoerd

is

ingenomenheid met

dag

gelegd

had,

die

mochten heeten, en waarvan gedaan zal

ik

Den duur

heeft.

dezen

ten

later

hij tot

nog

tijd

de ideeën

al

de

volle

zijne

zijnen dood belijdenis

dienstverrichting

zijner

die

niet

der Hervormers

maria

bij

bepalen, evenzeer mij onthouden van elke gis-

niet

sing naar den invloed,

dien

doch van goeder harte geef

op haar geoefend heeft;

hij

mijn gevoelen, dat

ik

hare

hij

keuze gevestigd heeft op den man, die, minder besproken

en minder verdacht, haar het Evangelie kon prediken, ik zeg niet naar luther's opvatting,

maar naar den

eisch dier

dagen, w^aarin duizenden verzadigd waren van een werktuigelijken godsdienstvorm

henkellus.

:

Doch na het vertrek van hess

zijn er

van de

zijde der ko-

ningin onderhandelingen aangeknoopt met conradus corda-

Strobel

Tus.

1)

zegt te

veel, als hij schrijft: «dieser

))war zuerst Evangelischer Prediger bey maria

))Ungarn."

Zoover

welke Dr.

biographie,

LUTHER

van

het niet

is

leverde

,

l.

gekomen

,

götze van dezen

aantoont.

luther

2)

.

gelijk

Königin von de grondige

warmen hield

voor, dat deze onderhandelingen niet oprechtelijk

waren en raadde hem, den eiken arbeid te aanvaarden

')

Miscellaneën,

-)

Zij

komt voor

III.

in het

Mann

vriend het

er

gemeend

afloop niet af te wachten, doch ,

die zich

mocht voordoen

3)

Wij

S. 83.

Vierzehnter Jahresbericht des Altmar-

kischen Vereins für

vat. Ges. u. Ind. 1864, S. 57 fg. Vgl. ook de verhandeling van geobg muller over stephan roth, den Zwickauer, in de

Beitr.

zur

Sachsischen Kircheng. von

les Heft, S. 78 •'*)

te

luthers Brief e, door de Wette

spe

dibeliüs

und lechler,

fg.

ac promissione

Reginae tuae

in

III.

S.

288, 6 Maart 1528: cognovi

Valle (Joachimslhal) morari;

1i>7

kennen cordatus genoeg, om de vrees hij

man

aan het hof niet de rechte

geweest

zijn.

een opzicht

koesteren, dat

te

op de rechte plaats zou

Melanchthon, wiens leven hij in meer dan verbitterd heeft, noemde hem Quadratus of

hostis meus,

terwijl

de onbillijke handelingen

toch

hij

van CORDATUS niet met gelijke munt betaalde, luther vond

meer dan eens aanleiding, om hem schikkelijkheid

Neen,

vermanen.

te

zachtheid en in-

tot

cordatus zou geen

geschikte hofprediker zijn geweest, hij, die van zich zei ven

getuigde:

dure

quis

Si

agere

huic

scribere:

et

meam

Spiritum Christi naturam

plaats

van hofprediker innam

waardigen geestelijke kennen als

een

van

geestverwant

vriendschap

wij

om

,

deelde,

hij

2)

,

,

non abstulisse

,

dat

henkellus de

Zooals

dezen

wij

mogen en moeten

erasmus begroeten,

volgens de brieven, door

onzen landgenoot ontvangen en aan dien gericht.

eer-

wij

hem

wiens

in

hem van Jammer

voorwaar, dat van laatst bedoelde geen enkele bewaard gebleven

mannen waren

Beide

^).

die

van erasmus hier nog

den brief dien

henkellus die

den

hij,

richtte.

Van

7den

porro divinavi

nunquam futurum

aliquando libuerit

te

eens

Maart 1526,

men

Bazel aan

uit

bij

velen in

openlijk in druk de

esse ut revoceris a Regina.

vocare denuo,

Laat

doen kennen naar

zóó groot gewicht gold

dagen deze zienswijze, dat

is

ten aanzien van den eisch

der kerkhervorming ongetwijfeld van ééne zienswijze. mij

i).

die te bezetten tot het

maria naar België.

van

natura

mutasse

Met volkomen zekerheid weten vertrek

me

durum haec respondeo verum esse, sed

qui putet,

est,

apud nos aeque ac

in

—

Si

Va 11 e

Reginae reperire

polerit. ')

Corpus Reform.

-)

Vgl. HORANYi,

^)

Erasmus spreekt over een

zonden,

Opera,

bij zonderheden

III.

pag. 208.

memoria Hungarorum.

III

pars

I,

viertal brieven

pag.

11 59.

,

"Voor

II,

pag. 98 sq.

door henkellus

de kennis van

hem de

toege-

levens-

HENKELLUS bevat een brief van erasmus als bijdrage podagra rem esse, vehementer doleo. Sed quid est in rebus humanis ab omni parte beatum? 1.1. pag. 1743. de klacht,

tibi

van

cum

128 meerling verbreidde:

Lütherus magnam Ecclesiae partem

ad se traxit; nonnullam zwinglius

mam

erasmus.

Zijne

hij

oecolampadius

hij

henkellus mededeelde,

voor anderen niet verborgen

i).

verbiedt mij, dien in zijn geheel over te mij tot enkele gedeelten:

De uitvoerigheid nemen; ik bepaal

quemadmodum non

vere Christianus non ingemiscere, sint

maxi-

;

denkbeelden over den toestand der

Kerk waren geen geheim. Wat hield

et

potest

animus

considerans quo prolapsi

mores christi nomen profitentium, quam pene

antiquatum Euangelium, quam prope

fuerit

nihil fidei charitatis-

que reliquum fuerit, praeter nomen ac titulos, ad haec quam in angustum contracta sit ea professio, ita non potest

non

exhilarari, quoties audit

et dignitate

Deum

in viris doctis, integris,

praeminentibus innovare spiritum suum bonum,

quod ea res nobis velut ostensa luce, desperationis tenebras abigat et in spem bonam vocet, fore ut justissima Numinis ira

versa

disjectas,

fera

in

misericordiam exoriantur Euangelistae

palantes ac

dissipatas

christi pascua et ad

reducant.

Hij

oves

revocent ad

ecclesiasticae

brengt de opmerking

in het openbaar verachtelijk

in het

,

qui

saluti-

concordiae caulas

midden, dat het

spreken over de

misbruiken

der Kerk en het wangedrag der geestelijken veel kwaads sticht.

Quin insuper addebat nonnihil

laeti

ominis ipsum

LUTHERi cognomen. quod Germanorum lingua repurgatorem sonat ^). ld habet ex patris officio, qui rudes aeris massas officina sua repurgat.

tot

—

Vijf jaar geleden heeft hij

luther

omzichtigheid vermaand en toen de vreugde genoten,

dat deze zijn pen gebruikte

om

stichtelijke geschriften

op

te stellen; sed his incredibili celeritate perfectis provolarunt alii

')

super

Op er.

alios

in.

=

1.1.

libelli,

quorum novissimus quisque

violen-

pag. 913 sq.

lauter. Daarop zinspelende, gaf luther zelf aan het kind van M. RATZEBERGER, waarvan hij peetvader werd, den naam klara, «denn iLauter und Klar sind Geschwister-Kinder." -)

Luther

129 tissimus

erat.

In

me vehementer

his

hominis intemperantia

ofTendebat

ut inceperem de spiritu illius

fecit.

vehementer esse soUicitus. mihique giatulari quod factionem nee blanditiis

Haec

^).

pellici,

eam

in

nee odiis protioidi potuerim.

Non desinam tarnen optare laetum aliquem exitum hujus undecumque natae. quomodocunque progressae. Rondweg erkent hij de noodzakelijkheid eener ernstige Tragoediae,

kranken toestand, en de herleving

behandeling van den

van het zuivere Evangelie wacht

HENKELLUS

bezit

audio

ut

mum, quo

Aville

prudenti,

vel

qua hoc impensius optamus

de aanwezige

der gaven, die

toti

Wat hem

zei ven betreft, hij is

nimium nimiumque humanas. ad fontes rev(»care. Met

nen, theologiam scholasticam

sam ad

Un-

potius

tlorere Christianis-

magis patet eorum incursionibus, qui Chrictianae

male volunt.

ditioni

al

incMae Reginae mariae, foeminae. turn

piae.

turn in

uit

per has in te hspyouvTt gratias agimus.

et

ex animo gratulantes

gariae,

God om den

verheerlijkt

Hij

ellende.

hij

argutias

denheid beveelt

de lezing zijner geschriften

hij

begonprolap-

beschei-

over

het

N. T. HENKELLUS aan.

Seckendorf heeft ERASMLS aangehaald onzes

als

bekend werk

*)

dezen brief van

een bewijs van de dubbelhartigheid

landgenoots, die den gevaarlijken middelweg als den

besten aanprees.

Waren hij

in zijn

Is dit billijk

?

er onder de humanisten niet velen, die even als

oogen hadden voor hetgeen lutiier's pogen aanbeval,

evenzeer als voor het geen daarin gevaarlijks schuilde?

Mag

het schrijven

de vrucht van

.

')

van

Hij bedoelt

1525

in

zijn

luthers

het

van erasmus aangemerkt worden

verlangen,

geschrift

Latijn, en

in

om henkellus

de servo arbitrio,

het

dat in het laatst

Duitsch door justus ioxas overgezet,

het licht zag. -)

Hist.

der Reformatie,

I,

als

en door dezen

bl.

362. 9

:

IBO

Rome

MARIA voor de Kerk van

behouden? Hoe? Waren dan daarvan afgevallen? Behoorde maria tot de partij

zij

te

der Protestanten? 't

Scheen zoo

in

veler oog,

toen

luther

1526 door

in

Auslegung der vier Trost-

den druk verspreidde:

psalmen, nemlich des 37,62, 94und 109 Psalms, an die Königin maria in Hungarn. De opdracht is geteekend zu Wittenberg ara ersten des Wintermonats, anno 1526 1). Zij luidt aldus naar den tekst, die door

de wette

is

opgenomen

Der Durchleuchtigesten

,

2)

hoch gebornen Frauen, Frauen,

Frauen maria, geborne Künigin zu Künigin zu

Hispanien

Hungern und B o h e m e n

,

u.

s.

w.

meiner gnadig-

sten Frauen.

Gnad und Trost von Gott unserm JESU CHRISTO.

Vatter,

und Herrn

Gnadigste Frau Künigin, ich hatte mir fur-

genomen durch fromer Leute angeben E. K. M. diese vier Psalmen zuzuschreiben zur Vermahnung, dass E. K. M. sollte frisch und fröhlich anhalten das heilige Gotteswort in Hungerland zu fordern, weil mir die gute Mahre zukamen dass E. K. M. dem Evangelio geneigt ware und doch ,

,

,

,

durch die Gottlose Bischofe (welche in

Hungern

machtig

und fast das meiste drinnen haben sollen), sehr verhindert und abgewendet wïu^de: also dasz auch etlich unschuldig Blut haben vergieszen lassen, und graulich wider die Wahrheit Gottes getobet. Aber nu sich indes leider die Sache durch Gottes Gewalt und Vorsehung also gekehret hat, dasz der Turke diesen Jamer und Elend hat angericht, und das

Hoewel in de Auslegung de naRm der 1) Walch, a. w. V. S. 1 fg. Koningin niet voorkomt, is zij blijkens de toespelingen op het geweld der Turken, het lot van johannes huss, de heerschzncht der bisschoppenen' het woelen der secten en partijen geheel vervaardigd met het oog op hare omstandigheden en den toestand van Hongarije en Bohème n. 2) LuTHER's Br ie f e u. s. w. IH. S. 132 ff.

431

junge Blut Konig ludewig E. K. M.

edle

nidergeschlagen

umkehren.

Gemahl mein Fuinehmen auch mussen so

hat sich

,

Hatten nu die Bischofe das Evangelion lassen

gehen, so muszte

Welt voU Geschreies

jetz alle

Hungefland komen

solcher Fall uber

Wem

sie

nu wollen

zusehen. Gott hats

die

sollt

da worden

Schuld geben. mïigen

sie

sehe) verwehret. das solchem

ich

(als

sein, dasz

ware, der Luthe-

rischen Ketzerey halben, welch ein Lastern seyn.

liebes

Lastern keine Ursache entstünde.

Wie dem heilige

die

allen Sant

Schrift

paulus schreibet zum Römern. dasz

sey eine

uns Geduld, so hab ich dennoch selbigen

Schrift,

tröstliche

und lehre

gefahren, und die-

fort

Psalmen lassen ausgeben E. K. M, zu trosten

(so

Gott uns tröstet und gibt) in diesem groszen plötzlichen

viel

Ungluck und Elende, damit der almachtige Gott E. K. M. zu dieser Zeit heim

wir

als

sucht, nit aus Zorn oder Ungnaden.

billig sollen hoffen

suchen, rechten

auf

dasz

Vatter.

.

sondern zu zïichtigen und zu ver-

E. K. M.

der im

lerne

Himel

trauen

est.

und

allein

sich

auf den

trosten

des

rechten Brautgames JEsr christi, der auch unser Bruder, ja

unser Fleisch

und Blut

ist.

und

sich ergetzen mit

den

rechten Freunden und treuen Gesellen, den lieben Engeln,

umb

Denn wiewohl es und billig seyn soll, so wird doch wiederumb die Schrift, sonderlich die Psalmen E. K. M. dagegen viel guts Trostes geben, und den suszen lieblichen Vatter und Sohn gar reichlich zeigen, darin das gewisse und ewiges Leben verborgen liegt. Und ITirwahr. welchem es da mag hinkomen, dasz er des Yaters Liebe gegen uns in der Schrift kann sehen und tuhlen, der kann die

uns sind, und unser ptlegen.

E. K. M. ein bitter schwerer

Tod

auch

Ungluck. das auf Erden seyn

mag.

leichtlich ertragen alles

Wiederumb wer

nit recht fröhlich seyn,

lust

ist,

dieselbige nit fïihlet, der

wenn

er gleich in aller

und Freuden schwamme.' Es kann

ja

kann auch

Welt Wol-

keinem Menschen

182 solch

grosz Unfall widerfahren.

widerfahren

man

das

ist.

Wunder und Wohlthat jeglichen

sein

dem Vater

Kind fur

am Kreuz

selbs

alle seine

zuletzt verspeyt. verflucht.

Tods

allerschandlichsten

Gott

als

sein liebstes

und des

wiewohl eim

tödtet.

Ungluck das gröszest dunkt, und mehr zu

Herzen gebet dann Christus Kreuz, wenn er gleich zeben kreuz batte erlitten. Das macbt wir seynd nicbt so stark

darumb tbun uns geringer Kreuze mehr webe, denn Christus Kreuze. Aber der Yatter der Barmbeivigkeit und Gott alles Trostes wollte E. K. M. trosten in seinem Sobn jesu christo, durcb seinen beiligen Geist, von Geduld

,

als

Gott

ist

:

dasz sic dieses Elendes bald vergesse, oder docb mannlich

tragen kunnte, Amen.

Naar inboud en vorm laat deze opdracbt niet te wenscben over. Docb men moet bare beteekenis niet te boog scbatten en

men

om

loopt gevaar

dit te

doen, zoodra

men

vergeet, dat

LUTHER van de vorstin geen verlof beeft gevraagd om baar dit gescbrift te wijden. Het was zeker bem bekend, dat zij ,

enkele gescbriften van zijne band met belangstelling gelezen

bad en

wij

kunnen bet bem

niet

ten kwade duiden, dat

hij

door die opdracbt baar nader aan de goede zaak trachtte

te

verbinden.

Er

is

oorzaak,

om

er

aan

te

twijfelen

of

MARIA met onverdeeld genoegen van die opdracbt en het werk kennis genomen heeft. Immers: zoodra baar broeder, koning ferdinand, bet gebeurde vernomen had, zond haar een exemplaar van bet boek, welke toezending

met deze regelen beantwoordde de l'amour que

me

i) :

hij zij

Vous mercie humblement

montres en ce que m'avertissez de ce

vous despiet en moy, vous supplie en ce contenuer, et quant a cette affaire, certes Monseigneur Vous poez bien penser que ne puis defendre au luter de escrire ce qu'il qu'il

>)

V. BUCHOLTZ,

Gesch. der Reg. Ferd. des Ersten.

IX. S. 11

fg.

133

fait

mon avantage

a

desavantage,

comme

il

a

a beaucoup de princes de la Chréstienté lesquels ne

Ie

veult.

soit

mesment l'Empereur

luy ont pu defendre. et luy poez defendre,

oii

mais de ce vous puis

je

vous ne

et

bien avertir

pour vray, que n'ay riens su dudit

livre et la escript sans

comme

aussi par Ie prologue

mon

seu

poez

—

consentement,

et

—

connoistre;

a Dieu ne plaise Monseigneur que

face chose par quoy devoie diminuer

nos dites maisons,

j'espère

bonne renoramée de

que jusqu'a present n'ay

me

j'espère en Dieu Ie tout puissant, qu'il

et

fait,

comme

la

vera de ce et

Chetienne

me donnera

telle

la

preser-

grace que soie demeurée bonne

que espère ay

esté, suis et propose a morir

en la dite foy.

De koning woord;

hij

liet

dit

wees haar op hetgeen in luther's opstel

van hare Evangelische gezindheid was gezegd penser que n'est en vous, ne en

moy aussy de

i).

jamais livre

de

louange de ce que

moy ne me garde et

je

maintiens sa doctrine, que appelle l'Evangile. toute n'en doute point. cesse

que vous

comme

fois je

sage et vertueuse prin-

vous ferez ce que deves faire,

parquoy

tot lof

Je puis bien

defendre a luter

descripre ce que luy plait, mais j'espère que a escripra

onbeant-

schrijven zijner zuster niet

comme me

escripvès,

ne ferey grande redite, seulement vous supplie

je

pourvoir aux aultres deux articles, a quoy n'ay point eu de savoir de

en ses

d'Anvers*),

reponse.

a

aussi de

pourvoir a ce que ceux et celles qui sont autour

de vous se portent de

lire

telle sorte

livres

que par

les dits

ne venez en bruit d'estre bonne Lutcrienne,

commencent donner sy

')

-)

deux causes

comme aucuns me par-

a craindre et a parier, vous suppliant

je fais trop

de redites en celui affaire, car cërtes

Onder dagteekening van 19 April 1527. Meer dan één drukkerij dier stad verbreidde zoogenaamde

geschriften.

et

ketter.-che

134

Mdme ma fraternel,

b.

ne

je

s.

aussy

et

temps en

Ie

que chacun descharge

de bon zèle et amour

les fais sinon

qiioy

sommes adonné

a ce

la conscience.

Blijkbaar stelde maria hoogen prijs op een gunstig oordeel

van

daarom

haren

schrijft

broeder

hem

zij

zake

in

me

mes celle

affaire,

y a

Il

de luter et veu votre

livres

veuls tant plus garder a les lire; quant a

doibvent fort mesler de

et servantes qui se

serviteurs

rechtzinnigheid;

29 April 1527 het volgende:

longtemps que n'ay leu aux admonicion,

harer

quiconques vous a adverti de ce,

certes,

je

croy qu'il n'a pas eu aultre chose affaire, car je verrois

avec

mon

seu

ou

ceulx

volonties celluy

eusset

ils

tienne,

et selon ce

chose

fait

hen qui

Hij onderzoeke bij

se

que ne

quelle chose jay fait,

que

qui pourroient dire que

celles,

contre

notre foy.

—

prendent sy grande crainte doit

l'Eglise a

faire

une bonne Chre-

ordonné excepte que

j'ai

mengé char en carême, mais par ce ne pense pas avoir rompu telle ordonnance, car je me remes a ceulx qui ont esté j'aie

entour de moy, sy n'ay esté contrainte a ce faire sy

voulu eschapper une

bonne maladie. Vijanden,

die

hunne eensgezindheid verstoren willen, leggen hare handelingen tot haar nadeel uit. Haren broeder duidt zij zijn schrijven niet ten kwade; hij ga voort, altijd haar te onderhouden over hetgeen

dan de gelegenheid,

hem

om

in haar mishaagt;

zich

haar

blijft

verdedigen. J'espère que

te

pourrez connoistre sy je vous desire a complaire et servir, toutes fois

pas

nai

ay eu au coeur, car

voulu laisser de vous escripre ce que il

me

semble, que entre frere et soeur

ne doit estre aucune dissimulacion. Bij

zulk eene

stemming heeft de koningin gewis geen

behagen gevonden zijde

in hetgeen er

der Evangelischen,

deelneming

in

haar

lot

om

meer gedaan werd van de

in het

en persoon

openbaar bewijzen van

te leveren.

Volgens som-

135

migen was het luther stichtelijk

^)

die

.

naam

in

der koningin een

Ued van dezen inhoud vervaardigde:

Mag

unglück nicht widderstahn,

ich

mus ungnad han der welt

fiir

mein recht glauben:

So weis ich doch, Gotts huid die

mus man mir

Gott

ist

es ist

mein kunst,

und gunst erlauben.

nicht weit

ein kleine zeit er sich verbirgt, bis er erwiirgt

die

mich

seins wort berauben.

Richt wie ich wüU, ykundt mein sach, weil ich bin schwach

und Got mich furcht

lest

fmden,

So weis ich dass kein gwalt' bleibt ist aller

fest

best

das zeitlich

mus verschwinden.

Das ewig gut

macht rechten mut! dabey ich bleyb

wag gut und

leib,

Gott helff mir uberwinden.

All ding ein weil' ein sprichwort ist:

Herr Jesu Christ

gevoelen werd in ons vaderland krachtig voorgestaan door paauw, Europ. Luther do ra, bl. 247, doch met eenigen schroom door SCHüLTZ JACOBi, in de Bijdragen tot de Ges. der Ev. Luth. Kerk in de Ned., IV, bl. 37 vlg. Dit

>)

in

zijn

,

136

du wirst mir stehn zur

Unnd sehen wer

als

se}i:en.

autT das unglück mein,

es dein,

das widder mich wirdt streiten.

Muss

denn dran

ich

ban

auff dieser

Welt, wie du Got

ist

mein

willt! schilt,

Der wirt mich wol

beleiten.

Amen ^). Meer dan één dergenen,

Hon gar

vorming in

heeft beweerd, heeft

ij

en

e

met een beroep op de w^aarin

zij

als

gevoelen kan bepleit woorden

dit

eerste

bekende uitgaaf van het

de vervaardigster genoemd wordt

opgenomen

heeft het

B o h e m e n geschreven hebben

dat de koningin zelve dit lied vervaardigd

De oudheid van

^).

die over de lotgevallen der Her-

in

den bundel door

hem

s).

in

lied,

Lüther 4529 ter

perse gegeven en naar den drukker joseph klug das Klug-

sche Gesangbuch genaamd. genis

is

bij

))Verfasser

dit ist

onderwerp van

unbekannt;

— en gewicht —

Wackernagel es

van het

vreemd, dat

lied uit het

hij

schrijft^): ))der

könnte luther sein". Eene

bepaalde beslissing valt moeielijk. luidt het

zijn getui-

Is

het van luther, dan

het auteurschap

bij

de overname

Klugsche Gesangbuch niet erkend

Laat het zich denken, dat

hij

als

heeft.

auteur niet wilde erkend

worden, toen het bleek, dat het godsdienstig bestaan van MARIA niet beantwoordde aan de verwachting der hervor-

1)

S.

Overgenomen

118 -) ^)

wackernagel, das Deutsche Kirchenlied

III.

Vgl.Monum. Evangl. Aug. Conf. in H un garia (1863), H, pag 436. KocH, Geschichte des Kirchenlieds und Kirchengesangs,

3e Aufl., ^)

uit

f.

I.

S. 451.

Das Deuts. Kirchenl.

UI. S. 119.

437

mers en

vrienden

zijne

veronderstelling niet

Doch eensdeels rijmt dergelijke

?

met het

feit.

dat in 1529 maria nog

werd onder de voorstanders der hervorming, anderdergelijke meening alleen aanbevolen kunnen

geteld

zou

deels

w^orden

,

indien lutiier het lied uit zijnen bundel had weg-

Met vrijmoedigheid draag

gelaten.

koning ludwig dichtte, het regel aanhaalden:

phen, even

dat

als

gende, dus luiden ter geweest

zij

Kunig

ik de gissing voor, dat

onbekende

het gezang van denzelfden

lied,

waarvan

herr

e in

die het lied op

is,

u.

wij s.

den eersten

w. welks stro-

van maria met de voorletters aanvan-

Kunig — Lud — wig.

— het vervaardigen

Doch wie de dich-

van het vers spreekt van

ingenomenheid met maria en van vertrouwen op hare Evangezindheid.

gelische

zwey schone

van

we

1

1

1 i

c

he

renberg

von

s

und ein

lieder, ein geistliches

der K

ii

n i g n v on i

H u ngern

.

te

Neu-

GEORGE w^ACHTER gedrukt, naar wacker-

door

NAGEL meent

Daarvan getuigen evenzeer de uitgaaf

in

1527^) en van

Zwey hïibsche newe

Lieder von der Küngin von Hungern, fraw maria und jrem gemahel Kïinig ludwig als er von ir inn streit zoch wider den Turken, te Straatsburg ,

verechenen, die wackernagel op het jaar 1538 plaatst*).

Deze poëtische voortbrengselen, met wier kunstwaarde wij ons niet bezighouden langstelling,

^)

,

land en Zwitserland

de

vorstin

in

door bare houding gedurende den rijksdag van

toe

burg gemaal

in

tot

De

jaren,

die

1530 verloopen

zijn

1530.

sedert .

Bibliographie zur Geschichte des Bibliographie, S. 150.

')

Koch,

mede

a.

W.

VIII, S. 5.30,

wij

D. K.

wat haar gods-

liedes (1855),

S. 94.

verhaalt ons van de ingenomenheid, waar-

het zoogenaamde gezang der koningin door later levende

gehaald werd.

Augs-

den dood van haren

moeten

-)

')

warme beDuitschgadesloegen. Zij nam

leveren het bewijs van de

waarmede de hervormingsgezinden

vromen aan-

138 dienstig leven betreft, voorbijgaan, dewijl ons daaruit niets

bekend

is.

Reeds was de rijksdag begonnen en de confessie voorgetoen

lezen,

vergezeld

zij,

29sten

binnen trok, den

door

Te

Juni.

Augsburg met haar kwam

henkellus, gelijk

ferdinand's gemalin, de zuster van haren overleden gemaal.

Ook

was geopend geworden voor de klachten over de gebreken van het kerkelijk wezen dezer het

De

tijden.

van

oor

deze

Evangelische

van haren vroegeren

prediking

biechtvader, stephan agricola, ook kastenbauer genaamd,

kon wel nog

niet door haar vergeten zijn. Hij

was spoedig

verwijderd, werd vervolgd en ten doode veroordeeld; doch

gered van het doodsgevaar trad predikant op, van waar

als

hij

te

Augsburg

men hem,

in

1527

waarschijnlijk uit

vrees voor koning ferdinand, gedurende de zitting desrijks-

dags verwijderd hield

i).

Was

de komst der vorstinnen den

aangenaam? Wij

keizer en zijn broeder

twijfelen

op grond van hetgeen spalatinus verhaalt, dat

zij

er aan,

de stad

binnen togen, a nullo vel Electorum vel Principum exceptae,

sive

cognita

Met

volente Caesare

sive

alia

ex causa nobis in-

').

hartelijke toegenegenheid

gelischen

wezig,

29

ita

Juli

begroet:

noemt haar

spalatinus,

werd maria door de Evanzelf

te

Augsburg

een brief, van daar gedagteekend

in

waria vidua Evangelii amicissima

1530:

aan-

^).

Hen-

kellus was op dien rijksdag meer dan toehoorder; melanch-

THON verzekert uitdrukkelijk aan luther, dat henkellus deelnam aan de belangwekkende vragen van den dag. Te beweren, dat ook melanchthon gebogen heeft voor den

')

Vgl.

over

hem

die

vaak met

afgevallene verwisseld wordt,

Prot. (182^0.

S.

318

-)

Corp. Reform,

3)

Zeits.

f.

d.

zijn

zoon, den van de Evangelische kerk

rotermund, Gesch. des Glaubensb. der

fg.

II, pag.

157.

Hist. Theol., ISöl

,

S. 629.

139

henkellus

dien

invloed,

het beste middel,

om

oefende,

velen

op

wellicht

is

geven van den

eene verklaring te

inhoud der brieven, door den hervormer in die dagen aan

CAMPEGius gezonden

LAUR.

menigeen

zijner

vroeger en later

die

,

die ergernis vermindert in sterke mate,

Doch

ben^).

brieven

,

vrienden en tegenstanders geërgerd heb-

wan-

neer wij ons in den kring verplaatsen, binnen welken de

uitnemendheid voor den vrede ijverende melanxhthon

bij

bewoog; persoonlijke omgang met henkellus moest

zich

die

vrede voeden

voor den

liefde

sprekender

bewijzen

van

.

meer naarmate deze

te

gaf

belangstelling

MELANCHTHON het hoogste en

edelste keurde.

hetgeen

in

Aan

zulke be-

wijzen ontbrak het waarlijk niet. Raadplegen wij slechts den

melanchthon 8

brief dien

1530 aan luther schreef^):

Juli

mitto tibi quaestiones, quas proposuit hodie nobis KpxTopot;

cchsx^^vi-

Kxrxx^sry,:;.

ita

ut

,

ycx)

•<

summo

IhTtoivx Icks)

Naar een nauwkeurigen

toü xvto-

ad te perferrentur;

quibus exspectatur tuum judicium; ditus nobis visus est

r-?,;

candore prae-

-jtx^iv elvxt

tekst luiden de door

aan lüther gerichte quaestiones aldus

^)

:

de

su7s(^s7txtv^.

henkellus

Primo.

An

suffi-

accipere eucharistiam sub panis specie tantum, neque

ciat

necesse ex calice bibere, eo quod usus calicis in multis

sit

interdictus.

locis sit

Secundo. sit.

quod

An

cupiens integrum sacramentum excusari pos-

calicis

usus negatur

ei. ut

aut quaerere debeat locum, ubi nihil Tertio.

An

Quarto.

An

»)

Corp. Ref.

^

L

I.

denegetur.

secreto in cubiculo accipi possit integra eucha-

neque opus publicae

ristia.

pane tantum utatur, ei

confessionis.

excusari possit

Il, pag.

468

coram Deo, quisquis magis-

sq.

pag. 233.

') ScHiRRMACHER, Briefe und Acten zu der Geschichte des Reichstages zu Augsburg (187b), S. 369.

—

140 tratus obedientiam reveritus pane aliqui magistratus

An

Quinto.

puniunt inobedientiam.

satis

non admodum desideranti integrum

sit

sacramentum, pro pane tantum

tantum utatur, siquidem

adeo pro communi more,

veteri atque

uti.

Spalatinus, die op den rijksdag persoonlijk kennis met

hem maakte, delijk

spreekt over

hem

een

als

en vrien-

eerlijk

man^).

JoHANN AGRicoLA

vau Eisleben bewaarde levenslang

de herinnering van

aangenaam verkeer met de ko-

zijn

ningin en HENKELLUS. Hij verzekert ons, dat

verklaarde

zij

dat hare bloedverwanten alle krachten inspanden,

van het Evangeliesch geloof af ondersteuning ontzeiden, bedreiging,

trekken,

te

ja

om

haar

haar

alle

en haar bang maakten met de

«dass sie auch noch im Spital sterben soUte".

De voornaamste Evangelische godgeleerden noodigde

zij

aan haren disch; van die gelegenheid maakten deze gebruik om te weten, hoe karel eigenlijk over de hervorming dacht, terwijl

geen geheim van haar verlangen maakte,

zij

partijen nader tot elkander te brengen, gelijk

getuigt:

>5

xuTCKpaTopoc

x'Bsxcpi^

.

om

beide

melanchthon

muiier vere heroico ingenio,

praecipua pietate et modestia, studet nobis placare fratrem sed

cogitur

id

timide

et

verecunde facere

trachtte werkelijk de eigenlijke

leeren

te

kennen

;

zij

))toen

ik

te

doen,

aan de regeering

))deze lieden erger

')

-)

uit te

vorstin

bij

hij

met

antwoord:

dit

kwam

eene gunstige aanlei-

,

klaagde

die lieden en ))lieve

men

Zuster,

mij

,

dat

dan de duivel gevreesd moesten worden.

Se villa heeft mij geraden, geen oefenen, maar nauwkeurig te onderzoeken

))Doch de bisschop van ))tyranny

De

meening van haren broeder

deed zulks

ding en erlangde op hare vraag, wat

hunne Confessie dacht

2).

Seckendorf, a. w. 1, bl. 360. Corp. Reform. II, 178.

141 »of die leer in strijd

»Dien raad vond

was met de aiiikelen van ons

goed en

ik.

ik leerde inzien, dat

geloof.

deze lieden

»geen duivelsche gezindheid hebben, gelijk gezegd werd en

met de 12

))hun leer niet strijdt

artikelen des geloofs,

maar

»dingen betreft, waarover de geleerden moeten beslissen.

»Ware hun

in

leer

met de 12

strijd

artikelen, ik zou er

»met de scherpte des zwaards mij tegen verzetten." mededeeling heeft agricola

Deze inderdaad belangrijke in

van den kansel veikondigd, zeker met het

later jaren

oogmerk, om langs dien weg keizer te

koeld

Tot des keizers oor moest trouwens wel de eisch

^).

doorgedrongen

zijn

ingenomenheid met den

zijne

verklaren, eene ingenomenheid, later geheel be-

derscheidene

die in de 45
.

geuit

zijden

werd:

— zoo HUBERT^) — que

hoofd in leden. «Trouvant

EUGKNE

leeraar

eeuw van onder-

hervorming der kerk schrijft

de Luiksche hoog-

principale

la

))toutes les dites erreurs est rinsuffisance

in

cause

de

des curés et autres

«qui ce jourd'hui ont charge d'ames: que ung curé, pour régir

))bien

peuple qui

Ie

))cessairement

a son

est

commis. doibt avoir né-

sans lesquelles est impossible

qualités

trois

satisfasse

»qu'il

lui

être de

état:

bon age,

afin d'avoir

»expérience, pnidence et discrétion; ètre de bonne vie et »conservation

afin

Vgl. dat

G.

peuple y prenne exemple; être les curés dussent être

dessus, toutefois peu de telz s'en trou-

car pour

«inexpérimentez

')

Ie

combien que

au grand regret de

))peuple,

boek,

que

et

comme

«qualifiés ))vent,

,

docte;

et

))lettré

et

la

la dite

plupart

indiscretz;

ils

les

Majesté et confusion du sont jeunes gens légers,

autres

KAWERAu's biographie van agricola

evenzeer

van

des

schrijvers

grondige

lubriques,

sont

(1881),

studiën

S.

99

fg.,

een

getuigt als zijne

janssens Geschichte des deutschen Volkes, luthardts Zeits. f. k. Wiss. u. k. Leb en. ^ Etude sur la condition des Protestants en Belgiqne depuis CHARLES-QUiNT jusqu'a Joseph II (1882) pag. 26 s.

Glossen zu

geplaatst in Dr.

joh.

142 ))donnés a ))en

ébriété

«autres sont ))savent

))doctes

Ton

vices

notoires et manifestes,

que mauvais exemples;

voit

ignorans et

si

leurs

lire

» souvent

aultres

commune ne

la

qiii

et

les

indoctes que, a grand peine

si

heures ou chanter messe, de sorte que

que leurs paroissiens sont plus

voit

que ne sont leurs curés pasteurs

et sont

journellement

«repris ceux qui devraient reprendre les autres."

naam

gelijke wijze zich uitlatende, in

clercs et

— Op der-

des keizers, schaarde

zich de geheime raad met het vorstelijk hoofd van den Staat

onder hen, die eene der oorzaken van de

ketterij

gelegen

achtten in den treurigen toestand der Roomsche kerk zelve.

Waarom dan twijfel

de door agricola afgelegde verklaring in

getrokken,

reikt

al

het belangrijk citaat?

verder dan de inhoud van

zij

Nog

een andere bron leeren wij

uit

des keizers meening in dien tijd kennen.

JusTUS lONAS verhaalt uit

als oog-

de laatste dagen van

Juli

en oorgetuige in een brief

1530 het volgende: Articuli

nostrae confessionis sunt coram Caesare et ordinibus oblati, cui audientiae ego interfui et tune paene

duas horas integras duravit recitatio. audivit omnia,

rex ferdinandus

et

copus Augustanus et multi

alii

omnia audivi: ad

Caesar attentissimus

tum

assidebat et epis-

Episcopi et principes. Post

auditam illam confessionem longe humanius, clementius

et

tolerabilius et judicarunt et privatim locuti sunt de caussa;

6 feria post Magdalenae philippus vocatus est ad alphonsum

WALDESiUM, qui est.

ut

Hic

in

cancellaria Caesaris

non mediocri

loco

Hispaniarum proceres consuluisse Caesari,

dixit:

concederetur

petentibus

utraque

species

et

conjugia

sacerdotibus libera permitterentur. Sed legatum cardinalem

CAMPEGiUM hactenus noluisse consentire; quid ibi spei sit. Deus novit ^). Dezelfde laat zich over den keizer in een anderen brief op deze wijze hooren:

1)

Zeits.

f.

d.

Hist. Theol. 1861,

S.

630.

propius

nunc sum

143

quam

contemplatus faciem ac vultum Caesaris

nium

in

ante decen-

conventu Wormatiensi. Omnia signa in eo principe

digna inesse videntur liberalis, generosi, clementis

et vere

regü ingenii, ac praecipuae alicujus ac innatae humanitatis. Audivi a quodam magno viro, qui ipse in

quoties aliquid

consiliis:

eum

rex FERDiNANDUS, solöt reges

decere

ren!

una

in consessu

clementiam,

et

praecipitatis

indicans

reddi

ALPHONSUM WALDESIUM

Italica

se

principibus consulto-

et

pessimum iracundiae afïectum. Caesar

esse

nostram confessionem

dicit

reprehendere Caesar, judicans

moderationem

abhorrere a consiliis

fuit

vehementius aut durius

et

sibi

fecit

Gallica lingua per

ALEXANDRUM SCHWEISS 1).

et

Eer de voorlezing der confessie 25 Juni 1530 namiddags

met haren inhoud reeds bekend. Valdez en de schepper hadden met zijne voorkennis over de confessie melanchthon gehoord ^). 3 uren

te

Het

')

aangevoerde

Corpus Reform.

legging

was karel

greep,

plaats

strekke

II.

pag.

Dezelfde

155.

schweiss

las

zij

van vele aanstootelijke en voor

de Evangelischen hardklinkende uitdrukkingen gezuiverd was. a.

w.

I.

de weder-

door de Roomsche godgeleerden vervaardigd en

der Confessie voor,

door den keizer eerst goedgekeurd, nadat

DORF

van des

verduidelijking

ter

"Vgl.

secken-

bl. 4Js5.

GENOis ET YSSEL DE SCHEPPER, Missions diploma tiquBs de DE SCHEPPER (1856) pag. 35. Beiden waren met de eischen der Evangelischen veel beter bekend, dan karel. Vgl. over onzen landgenoot de SCHEPPER het werk van ijssef, de schepper: Christiern II en Isabella ^)

c.

St.

D.

van Oostenrijk

92

bl.

beroemden auteurs der

in

volg.

Godsalige aenmerkingen spronkelijken

Italiaanschen

Over alphonsus de valdez. broeder des

15G5 door van haemstede

in

onze

taal overgezette

eene

Engelsche vertaling van den oortekst met het leven van valdez, uitgegeven in (in

1865 door wiffen en betts) lezen wij in de mémoires van francisco DE ENZINAS II. pag. 154: novimus alp. valdesium, secretarium Imperatoris,

hominem praestantem

cui propter doctrinam et auctoritatem

ejusmodi insidias paraverant

Hispaniam

satellites

qua excellebat, sanctorum pafrum monachi, ut si in ,

reversus fuisset, non simplici mortis genere vitam

quorum

illi

ademis-

manibns semel comprehensum, ne Imperator quidem ipse extorquere potuisset. Over de laatste levensjaren van valdez weet zijn kundige biograaf Dr. eoehmer geen licht te verspreiden. senl, sancti religiosi,

e

144

houding tegen over de Hervorming

keizers

land. In ons vaderland was werp, dat nauwehjks

men

in zijne schatting een onder-

zij

en waarmede

zijne aandaclit verdiende

haar niet en ontzeide haar

hij

Duitsch-

kon maken; in dat deel van

korte metten

bied duldde

in

zijn

ge-

alle recht

van

bestaan. Maar in Duitschland moest hij haar, om den wille van meer dan een der vorsten, die haar toegedaan was, ontzien en eischte zijne politiek zekere mate van inschikkelijkheid, waartoe

van buiten wel niet de Confessie, bezig

licht

hij

uit zich zelven

gekomen zou

hielden met de vraag

—

deze moeielijkheid opgeruimd?

behandeld heeft, bewijst toch alleen

uitwendige

kern der zaak

hem

tot optimistische

langs

Zoo

hij

luisterdenaar

gedachten zich

zijn

welken weg wordt

met

in het gesprek

godsdienstig vraagstuk als zoodanig even

zijne zuster het

schil

zijn. Hij

durf zeggen, terwijl

ik

zonder aandrang

meening,

zijn

dingen betrof,

niet duidelijk

is

dat

als of

de

het ver-

eigenlijke

geworden. Zoo

iets

hem

beschouwing van den loop der dingen kon

verleiden, hij zal het gevonden hebben in de bereid vaardig-

heid van zijnen zwager christiern

ii

van

Denemarken,

om tot de Roomsche kerk terug te keeren i). De smart, hem en der landvoogdesse margaretha veroorzaakt, door iSABELLA, christiern's gade, die aan hare Protestantsche overtuigingen niet ongetrouw wilde worden, kon

vergeten zijn, graf*^),

rustte

al

hij

nog

niet

de vorstin reeds vier jaar in het

dat de 24-jarige onttoog aan de moeiten van hare

aardsche loopbaan.

Men

heeft van Protestantsche

Augsburg

te

in haar verblijf

zijde

beweerd, dat maria

Hervormde predikers

') Vgl. IJSSEL DE SCHEPPER, lotgevallen van Christiern Isabella van Oostenrijk, (1870) bl. 192 v. 1.

^

liet

II

en

Over de zeer uiteenloopende berichten betreffende hare godsdienstige de schepper t. a. p. bl. 163 vlg.

belijdenis in de ure des doods, zie ijssel

145 optreden en op die wijze openlijk en beslist partij koos.

Ik

acht deze voorstelling der zaak niet nauwkeurig.

Dat

zij

en henkellus

naar de verklaring van onverdachte getuigen, aange-

nomen worden. En voor,

dag

de stad, waar de

zouden gewaagd hebben, inag niet,

keizer verblijf hield, tenzij

iets dergelijks in

deze ontbreken. Ja, ik houde het daar-

dat het vertoef te

ongunstig

Augsburg

gewerkt

heeft

gedurende den

de

op

koningin en haren biechtvader met de Hervorming.

Augsburg

te

die

bevonden

zich

niet

rijks-

ingenomenheid der

slechts

Want

godgeleerden,

het leerstuk der consubstantiatie van harte toegedaan

waren; maar ook Zwitsersche, die zwingli's denkbeelden trachtten te verbreiden. Wij ontmoeten er wolfgang capito ;

MARTiNUS bucer; urbanus regil'S; laatstgenoemde stond nu aan de

zijde

van luther wat de opvatting van de instelling

des avondmaals betrof, terwijl

hij

weleer in de zienswijze

van zwiNGLi gedeeld hadi).

Het verschil komen.

Kon

in

dit

gewichtig punt

het wel anders,

als

wij

is

er ter spraak ge-

bedenken, dat

men

nog verkeerde onder den indruk van het ten vorigen jare gehouden gesprek te Marburg? Ja men deed meer; de geestverwanten van zwingli zochten aanhangers te winnen.

Een

brief

van agricola aan luther van 27

de volgende zinsnede

:

capito et fabricius

^)

Juli

1530 bevat

miris artibus et

quos possunt in suam opinionem pertrahere conantur, adeo ut henkellum etiam Reginae mariae concionadolis

torem invitaverint

,

ut possint in eo ad diem gloriari.

Daartegenover ijverde melanchthon, niets meer duchtende

dan den invloed der Zwinglianen.

Deus mihi

testis est

—

Kappen's Kleine Nachlese zur Erlauterung der Ref.') Geschichte, (1730) III. S. 361. ') Kapp merkt terecht op, a. W. S. 360, dat in plaats van fabricius de naam van buceru.s moef gelezen worden. 10

146 schreef

den

aan

hij

me nullam

quod videbam,

summa

conjungerentur, secutura

fide

non

si

cum

ut nostri conjungerentur

videtur

—

egidius

aliam ob causam adeo fuisse cupidum pacis ut

propter hanc,

hactenus

hofprediker

keizerlijken

pax, futurum,

fieret

ne

ld

Cinglianis.

nos

fieret

atque diligentia prohibuimus. Quod

maxima i). De

dogmatum

confusio

over

strijd

si

ac religionum

avondmaal heeft

het

inderdaad oneindig veel kwaad gedaan; de Zwingliaansche allernadeeligsten

opvatting

invloed

Naar mijne

geoefend.

overtuiging moet het afnemen der ingenomenheid met de

gew^eten

Roomschgezinden

onder de

Reformatie

dien tijde niet

te

worden alleen of voornamelijk aan de hardheid

van luther's vormen,

minder aan diens huwelijk;

veel

neen deze wordt verklaard en volledig verklaard de Roomsche leer

al

des avondmaals.

Het ging aan, vrede

die

de van

uit

verder en verder afwijkende voorstelling te

hebben met hen,

het sacrament begeerden te genieten

sub utraque,

met anderen,

met en onder het brood en den wijn het ware lichaam en bloed des Heeren deelachtig weerden, doch wijdere concessies waren te vergen des noods

noch toe

te geven. Indien

die in,

maals

zich

tot

één

Augsburg

op den rijksdag van

Lutheranen en Zwinglianen

de beschouwing des avond-

in

vereenigd

gevoelen

hadden,

de

zou

houding van den keizer en diens raden tegenover de Protestanten

et

ongetwijfeld

impera

geweest

anders

zijn.

Het divide

heeft daar de gedragslijn voorgeschreven. Zoo

het volkomen verklaarbaar, dat de bekende eck gezegd

is

wordt betuigd ))der

thiergk

te

hebben

wider inn

')

Corpus Reform.

-)

Het gezegde

is

II.

^) 's

:

))ich

land

wollt

lieber horen

kem dan von

disen

,

dass

ney-

pag. 381.

opgeteekend door den afgevaardigde van de stad

mingen ten rijksdage, hans ehinger, mingen im Reformat. IV, S. 54.

in

diens brieven,

bij

dobel,

MemMem-

147 zeyttongen, das die baid

))\ven

«halben solltind ains werden." alle

om

krachten in,

burg nog

partheyen des sacramentz Niet

slechts

bucer spande

kanselier briick. een Lutheraan, zocht haar,

was met helderen

Augsman als de

zulk eene vereeniging daar te

het leven te roepen; zelfs een

in

blik

dingen

de

gewoon

als hij

bezien, en sneed de

te

hoop op de veiwezenlijking van zulk een wensch niet hoewel

af,

grondig kenner van menschen en toestanden,

hij, als

aan het welgelukken moet getwijfeld hebben.

^).

De klove

niet gedempt.

is

Gelijk in onzen tijd velen tusschen en naast de twistende partijen

staan,

het ook

in

die

geen hart voor polemiek hebben, moet

dagen geweest

die

Onder deze rangschik

zijn.

en haren hofprediker.

ik de koningin

men maria eene Hervormingsgezinde noemen, dan men tevreden met den eisch, dien zij aan den prediker

Zal zij

op den kansel stelde, dat liet.

daar den bijbel niet ongebruikt

hij

Dit hinderde haar in den hofprediker van haren broe-

der koning ferdinand, medardus^), die, waarschijnlijk uit oorzaak

mede geroepen werd. om de

waardigheid

dezer

Confutatio Con fession is Augustanae

te

vervaar-

Augsburg in 1530 gehouden hadden velen, bepaaldelijk haar geërgerd. Geen minder dan digen^). Diens predicatiën te

ERASMTJS opschrift

)

hem ')

Vgl.

s

i

ve

colloquium met

Merdard u s

*).

het

Reeds de ondeu-

inZeits. für die hist. Theolog., 1874, S. 343 fg. ROTERMUND, a. W. S. 4'il Volgens denzelfden noemde spalatinus .

Laemmeh, S.

35

die Ëteeft

Vor id en in isch - K a h ol ische hem onder de Confutatures de 16'" 1

1

Opera,

I.

pag.

850 sqq.

t

t

ann met de woorden van spalatinus

»ger parfüsser ordens". *)

zijn

een groeten schreeuwer.

(1^58),

hem

Concio

:

in

de uitnemende schets van des kanseliers persoon en invloed door

Vgl.

Dr. KOLDE -)

zegsman

onze

is

als

Theologie, plaats en duidt

»Konyg ferdinandus

Piedi-

148

gende woordspeling, volgens welke de naam des monniks

nu

gewijzigd wordt en

merda,

stinkende

quium

zelf

wordt

hij

vorm noopt

in dezen

denken aan

te

medardus; ook

slaat op

in het

Collo-

duidelijk aangewezen.

Vorm en inhoud van een

preeken over den lofzang

zijner

van MARIA worden besproken tusschen hilarius en levinus; deze behandelen het gehoorde, dat

om den

wiens verklaring door den monnik gehekeld

is

,

hunne

ver-

Doch de prediker heeft zoo

ontwaardiging had opgewekt.

dom en dwaas

van erasmus,

wille

gesproken, dat erasmus,

al

ware

hij

zelf

tegenwoordig geweest, zich niet van lachen zou hebben

kunnen onthouden. De indruk weest.

Indigne tulerunt omnes,

nandus

et

decus^).

hujus soror maria,

Monachus dimissus

algemeen ongunstig ge-

is

est

sed praecipue

Rex ferdi-

foeminarum hujus saeculi ferdinando, sed

a rege

bene pastus.

Meer nauwkeurig maat en grens van maria's deelneming aan den loop, dien de Hervorming

nam

te

bepalen,

is

hun

gegeven, die het merkwaardige stuk kennen, dat het op-

antwort und bericht Dr, m. l. auf folgende zwo fragen, von personen hohes standes ahn ihn getragen, Anno 1530. Hoewel luther noch MELANCHTHON in hunne brieven van dit antwort schrift

draagt:

und bericht

bepaalde melding maken,

zichte der authenticiteit

worden gekoesterd

'^).

van het stuk geen

schijnt ten twijfel te

op-

mogen

Ik laat het hier in zijn geheel volgen,

daar vele mijner lezers wellicht de gelegenheid tot raadplegen van den tekst missen.

1)

1. 1.

2)

Vgl.

pag. 857.

SCHIRRMACHER

,

Briefe und Acten

S.

180

fg,

geschreven acht ten behoeve der koninginnen anna en maria.

die het opstel

149

I.

Ob

die fursten recht daran (gethan), das sie das kloster-

leben

iirid

messen nicht haben dulden wollen.

Antwort

Wo

ungewis oder im zweifel gestanden weh-

die fursten

ren,

das klosterleben und messe halten recht oder unrecht

sey,

haben

unrecht gethan,

sie

das sie das klosterleben

betten verhindert, weil sie aber das evangelium vor

wahr

erkennen und gewis sind, das solch mess dinst und kloster-

wesen stracks wieder das evangelion Gottes lesterung sind sie schuldig gewesen so viel sie dazu recht

Denn

Du

es heist:

,

ist,

das selbige alles nicht zu leiden

und macht haben zu thun. Gott lieben von gantzen hertzen,

solt

von gantzer seelen, von allen krcften, von gantzen gemut, das

mus

ja

so

viel

was

heissen,

ein ieglicher

vermag zu

thun, vor Gottes ehre, wieder Gottes unehre, das ist

ist,

schuldig zu thun ein ieglicher nach seiner maszen.

hausknecht für seine person, ein hausvater

fïir

sein gantzes

haus, ein furst fur sein land, und so forth ahn. cher fur das, das ehr mechtig

ist,

es

Ein

Ein

iegli-

auf das ehr also aus allen

kreften Gott liebe.

Dazu stimmen auch die spruche der So seid nun klug ihr könige, und richter er,

auf erden,

das auch

sind ja

dienet

last

schrift,

psalm 2:

euch zuchtigen ihr

dem herrn mit

furcht.

Hie will

könige und fursten Gott dienen sollen.

könige

sollen sie dienen

und fursten nicht ,

so

mus

und fursten vermogen, gahr eigendlich hintzu

alles

so fern sie ,

,

was

sie als

könige

immer konnen, und

mit furcht

das ferlich und sorglich sey,

homines, sondern

privati

mit dienen

.

Nun

setzt

den er wol gesehen

Gott dienen, weil sich alle

:

150

weid darwieder

setzt,

darumb

man

fordert ehr,

ihn

solt

furchten allein, und sonst niemand. Es zurne darumb, wer es nicht lassen will

,

ehr will mechtig geniig sein zu erretten.

Item psalm 117:

Lobet den herrn

alle

he5^den, preiset

ihn alle volcker. nicht

Spricht

also:

Harret

bis

euch ewer oberherren

heissen, sondern alle heiden, alles was hoch, niedrig, oder mittel ist, lobet.

Den

ich, ich aller herr, heis es euch, last

zuernen mittel herren, unterthanen, oberherrn, ich wills so

haben, der ich

Auch

allein herr bin.

bestetiget solches die erfarung

und

Denn

historiën.

wohehr haben bisher keyser und könige befolen, Gottes dienst und gestifte in ihren landen, den das sie sich dartzu erkennet haben aus solchen spruchen der

schuldig schrift ?

Und wohehr

wolt

itzt

keyser Carol die macht haben zu

gebieten seinen unterthanen Gott so oder so zu dienen,

wo

ehr nicht fur sich bette die schrift, das er schuldig wehre, aus allen kreften Gott zu lieben? allen

dartzu

kreften

Solten fursten nicht mit

thun mussen, so durfte auch kein

burger noch knecht aus seinen kreften dartzu thun mussen.

Ob

hie

zu wolt gesagt werden, keiser Carol wehr auch

gewis, das der papisten lehr recht sey,

darzuthun Gottes,

soll

das

mit allen kreften

unser lehre

als

nach

ketzerisch

darumb ehr

billich

demselbigen gebot aus

seinem reich

vertilget werde.

A ntw ort Das mus man lassen gehen, und Gott richter lassen aber gleichwol wissen wihr,

das er das nicht gewis

noch gewis sein kan, weil wir

^\

lessen, das ehr irret

sein, ist,

und

wieder das evangelium strebet, den wir sindt nicht schuldig zu glauben,

das er gewis sey, weil ehr ohne Gottes wort,

151

und wir mit Gottes wort fahren. sondern ehr

ist

schuldig,

und dasselbige, gleich wie

das ehr Gottes woii erkenne, wir, mit allen Itreften fordere.

Den

es

billichen,

weil ich

darumb

habe recht,

ich

Wen

soltu

mein thun

mich des gewis weis, sondern er mus

zum

Gottes wort klerlich furbringen.

mens.

mörder oder ehebrecher

nichts geredt. das ein

ist

wolt furgeben,

zeugnis seines furneh-

das der keyser thut. so wollen wir auch beken-

nen, das ehr gewis sey: hievon weiter hab ich im 82 psalm gesaget.

man

Sagt

weiter,

hie

man

soll

niemandt zum glauben

zwingen, aber unser fursten haben die munche getzwungen aus den klüstern

?

A ntwort Zum gen, ist

glauben oder unser lehr

man niemandt

zwin-

auch bishehr niemandt dartzu getzwungen, sondern

ist

allein

vorkommen und gewehret

unser lehr geubet, welches

oben angezeiget. Den es

und

soll

ist

man

lesterung wieder

schuldig gewest, wie

weit anders zur lehre zwingen,

lesterung wieder die

die

die

ist

lehr nicht leiden.

Ich

kan

wol einen bossen knecht nicht from machen. aber dennoch

wehren, das er nicht schaden

thut.

Ein furst kan einen

boesen schalk from machen, doch hencken und strafen ehr

schelcke,

alle

Duldet

man

soll

und den boessen wehren.

doch die juden, so Gott lestern und unfern

herren Christum.

Man auch nicht tivi.

duldet

lest

man

die sie

juden. nicht nicht

als

öffentlich

betten sie recht darzu, lestern,

von unserm corpore ecclesiastico, aut Ein furst

fluchen

mönche,

und die

mus wol

auch sind civili

sie

sed cap-

einen schalck im kercker lassen

wehr kan das wehren? Aber unsere wollen de utroque corpore sein, und öffentlich. lestern,

,

:

152 als

mit recht lestern. Wollen

sie

aber wie die juden nicht

christen heissen, noch keysers gelieder, sondern sich lassen

Christus

und keysers feinde nennen, wie auch leiden, das

so wollen wirs

sie in

die juden, wolan,

ihren sinagogis, wie

die juden, verschossen lestern, so lang sie wollen.

II.

Ob man

etliche euserliche weise in der kirchen soll wie-

der aufrichten, auf das eine vergleichung seh allenthalben,

damit wir nicht schismatici gescholten werden, uber unnöthigen stucken, oder ob

man

uber der christ-

fest soll halten

lichen freyheit.

Antwort

Wo man

nicht der heuptsachen einig wirdt, was hilfts

von solchen schweifenden sachen

Wurde man

diesen schweifenden sachen leiden

und

sie

viel

geben oder nehmen?

aber der heuptsachen einig, so wolten wir in

Dann wo

wollen.

wir das unsere gern

Aber damit

sie

umb

und thun was wir solten ,

Christus das seine erhelt, wollen

seinen willen tharen lassen.

nicht dencken, das wir steif sein wollen,

obgleich die heuptsach spennig bleibet, so bin ich vor mein theil

und

willig

zunehmen umb

erbötig

alle

solche

euserliche

weise ant-

friede willen, so fern mir damit mein ge-

wissen nicht beschweret werde, doch ich mich sonst zeit sie

fast

es

allen

in

alle-

buchern erboten habe. Wolte Gott, das

wolten annehmen. Aber gewissen damit zu be-

also

schweren, das kann mein Christus nicht leiden. (Vom abscheidt, das

Trawen zumals

zeit

man dawieder jemals

ists

zeit

nicht hat

still

geschwiegen).

gewesen zu reden,

so

ists

da

gewesen. Denn wie kann unser gewissen solchen

luegenhaftigen

,

falschen, liestigen abscheid mit stillschwei-

153

gen angangen und

weid erschollen,

alle

in

niemand hette durfen miicken. Es beste

man

zeigt,

das

recht

sein,

aller

luegen

solche

meines achtens das

ist

dem

Christi auf

unsers herren

tetlein

hat

nicht

dawieder

als

reichstage er-

gut und

lassen

mit offentlichen bekenntnis frey fur

sondern

weidt gestraft. Ehr wirdt forthfaren, der so viel bis-

hehr gethan hat. Des hab ich keinen zweifel. Amen.

Het belangi'ijke stuk

ste.t

neiging tot

ons in staat de

hervorming, die maria en hare zuster koesterde, te leeren

Men

kennen.

hoort

—

het

de dogmatische quaestie hield

haren geest niet bezig;

louter boeide

haar de kerkelijke,

de

natuurlijk

de Roomsche kerk

vraag,

ritueele

die

in

verder reikt dan in de Evangelische. Dat maria zich met

LUTHER

betrekking

in

ten

getuigt

stelde,

hare belangstelling, ja voor haren moed.

sterkste

Want

voor

indien hare

karel en ferdinand van zulk een stap kennis

broeders

mochten krijgen, had

beider ongenoegen in sterke mate

zij

te duchten.

Er

in

is

den toon

van luther's antwoord weerklank

van des Hervormers neergedrukte stemming het

mag waardig

heeten

waarschijnlijk heeft

hij

.

opwekkend

is

in deze

het niet.

dagen; Hoogst-

door den inhoud en de strekking

der

hem toegezonden vragen begrepen

veel

had verwaclit van de geloofskracht der

.

dat

hij

vroeger te

vorstin.

Boven-

met het letterkundig en stichtelijk geschrift, dat haar voor weinig maanden was opgedragen door den man, dien hij geleerd had als tegenstrever te minachten erasmus en hoe dit voor de kodien

moest

wel bekend

hij

zijn

—

ningin een hoogst welkom geschenk was geweest. Ik doe

iets

beeldingskracht

nemende had, zende.

,

dat

meer dan toegeven aan het .

als ik mij

maria voorstel dat boek ter hand

waaraan ook henkel

met

spel mijner ver-

ingespannen

volle

sympathie geschonken

aandacht

Ik bedoel het geschrift:

lezende

en

herle-

vidua Christiana per

154

ERASMUM Roterodamum, ad inclytam quondam Pannoniae Bohemiaeque Reginam ma-

DESiDERiUM

Caesaris et ferdinandi Regis sororem^).

RiAM, CAROLi Bij

welke de

waardeering,

alle

erasmus genieten mochten

hield

,

zeldzame talenten van de critiek toch hare be-

met name wat

denkingen niet terug

,

aangaat:

ouvrages de morale erasme eut quel-

))dans

ses

notamment dans

quefois de nobles élans,

tienne, mais pour retomber ordinaire

^)

,

zijne ethische opstellen

luidt het vonnis

aiissitot

van een

la

Veuve Chré-

dans sa médiocrité en van

zijner jongste

hem niet afkeerige beoordeelaars. Het laat zich denken, dat dit chef d'oeuvre door velen der tijdgenooten met diepe bewondering ontvangen werd. Erasmus erkent, de opdracht maria

aan

opgesteld

Aan HENKELLUS

te

Lus, die dagelijks

te

hebben

denken

bij

ligt

rogatu cujusdam^).

voor de hand

maria was en

in

*)

,

henkel-

wiens oog hare gods-

sympathieën wellicht wat ver zich afkeerden van

dienstige

de Kerk.

Toenadering tusschen maria en erasmus moest henkellus welgevallig wezen.

Niet zonder zijn voorkennis gewis schreef

aan erasmus

waarop veel

om hem

slechts deze

zij

te

danken voor

eigenhandig

zij

vidua Ch.

zijne

aanmerking maakte, dat

hij

haar te

had toegekend. Epistolium tua manu scriptum,

lofs

tanquam animi tui charissimum pignus, inter ea reponetur, quae mihi maxime sunt cordi antwoordde hij zich zelven ,

,

gelukkig prijzende, dat in hare schatting deze arbeid

1)

In

de Leidsche

folio

uitgaaf van

erasmi

Opera

te

vinden,

hem

toni.

V,

pag. 723 sqq. 2)

E.

ronné ^)

traveaux d'Erasme; ménioire cou-

(1854), pag. 184.

Duidelijk

hebben ")

ROTTIER, la vie et les

1,

I.

O per.

erkent erasmus op aansporing van henkellus geschreven te

pag. 743; evenzoo aan het slot van het opstel. III, pag.

1159.

455 zoo

wel gelukt was, hoewel

daarover oordeelde

hij

zelf veel

minder gunstig

i).

Haar goedkeurend woord en dat van anderen moge hem het verdriet eenigzins verzacht hebben, waarmede hij aan

Wat

den eersten druk van deze geestesvrucht bleef denken. toch was er gebeurd?

een brief

Hij zelf verbale het ons in

van 1535, blijkbaar dus nog niet vergeten wat 300 goudstukken had gewild niet geschied

hij

wel voor

te zijn.

Een aan

den drank verslaafd corrector had zich op hem getracht

wreken en wel op deze wijze

in

illius

Cum

in

Y

i

dua

Hungariae Reginae dedicaveram,

serenissimae

cujusdam

:

sanctissimae

foeminae

inter

alia

mea

.

te

quam

ad laudem liberalitatem

pauperes referrem, haec verba subjunxi: at

que

mente illa usam eam semper fuisse, quae talem foeminam deceret. Unde scelestus ille animadvertens sibi vindictae occasionem oblatam esse, ex mente illa, ment u la fecit. Itaque volumina mille fuere impressa *). Zelden heeft zeker een drukfout, die plaag der auteurs,

indruk

pijnlijker

gemaakt.

De lectuur van den

tekst die

ons ten dienste staat wordt er niet door bedorven

')

Dato 9 Juli 1530.

-)

O). er. III, pag. 1497.

^)

Ehasmi o per.

I.

\',

1.

3).

Het

pag. 1298.

pag. 723.

Twee

vroeger verschenen uitgaven mocht v.

iiui.them en

werden mij door de vriendelijke tusschenkomst der Gentsche

universiteits-

ik

raadplegen

bibliotheek D.

E. R.

ad

reg. sor.

;

beide

behooren

tot

de rijke verzameling van

De titel luidt: Vidua Christiana per pridem Hung. Boeh. reg. mariae, caesar, ac ferd. opus recens natnm et nunc primum excusum. Liber ter

inzage verstrekt.

ser.

lactantii firmiani de opificio dei per

d. e. r.

accurate recognitus

additis scholiis illustratus. Novum et hoc. De eene uitgaaf is van 1529 ex offic. Frobeniana: de andere heeft op den titel geene aan-

et

wijzing

MÜXIX. eene fout die aan het einde Vidua Ch. veibelerd wordt (pag. 144) door het onder Sub prelo Vidovaeo impensis aegidii gouhmontis MDXXIX.

van herkomst, wel het jaartal

van het geschrift schrift:

Ik

weet

ment

niet

u la

of

iemand

ooit

een exemplaar van den diuk met het woord

onder de oogen gehad

heeft.

Erasmus was gewoon aan enkele

vrienden de afgedrukte vellen zijner geschiiften toe

te

zenden eer het geheel

156

schoone en stichtelijke geschrift

vergund, enkele plaatsen over te nemen, enkele,

het mij

hoewel het moeite kost onder zooveel

met eene calamitate

ultimas,

funeris

quod

his,

solatium,

humanis

est aliquod

morituro,

adsedisse

novissimum osculum.

dedisse

morientis

clausisse

het opstel aan

hij

van hetgeen haren weduwe-staat droevig

schets

maakte: adde

eene

voortreffelijks

keuze te doen. In keurigen vorm vangt

num.

Worde

daar voor mij.

ligt

officium.

oculos.

enim

Fit

affectibus in

excepisse voces

dixisse

praestitisse

vale

aeter-

supremum

rebus, ut et qui moritur,

his

aequiore demigret animo et qui deseritur doleat moderatius.

Atqui hoc quoque quidquid furor

ultimum

Restabat

invidit.

lenimenti, tibi Mavortius

est

doloris

parvulus aula luderet Aeneas, in quo

levamen,

tibi

si

quis

quodammodo

et

et regnum maneret incolume. Conjugem videres in regnum teneres cum filio. Et hoc solatii genus, maria,

conjux filio,

fatorum iniquitas

tibi

Roemend gewaagt

invidit.

hare uitnemende voorouders en naaste verwanten. volgt

non

de praeteritis tuto gloriari

hij:

est

jactatam

prosperitatem

van

Dan

ver-

de praesentibus

licet,

tuta gloriatio propter Nemesin.

numquam

hij

quae subito non-

vertit

in

calamitatem,

multo vero minus de futuris. quorum eventus nobis incertus

bene precari

certe

est:

splendorem

,

Atque ut nulla apud

compleet voor daan, gelijk

1529 (O per. het

opleggen

hem

blijkt

ex his

nisi

,

lag.

Zoo heeft

uit

zijn

een

hij

.

De

nieuw

fout

vel

Bruxet,

velit esse,

judicarem haec

qui te propius norunt

ook met de

,

didi-

Yidua Christ ia na T ren te, 24

ge-

Febr.

werd dus gemakkelijk ontdekt en door Buhignis Vie d'Erasmel,

hersteld.

pag. .537 spreekt over een verbeterd blaadje

zou gebracht

satis tuto

brief aan den bisschop van

III, pag. 1159).

van

prosperum ac faustum

Nemesis, non

sit

te praedicari

ut Deus hunc generis vestri

licet,

orbi Christiano

.

dat in de afgedrukte

Manuel du

exemplaren

Libr. (5e ed.) II, pag. 1042, beschrijft het gebeurde als of er exemplaren met die bewuste fout bestaan; GRAESSE, Trésor des livres II, pag. 497, bewaart bij het vermelden van de

zijn.

Vidua Christiana

het zwijgen over de druklont.

157 cissem

ingenii

modestiam

singularem

tui

pietatem

ac

abunde docuit beatitudinem nequaquam in hisce rebus poiiere, quas videmus interdum et improbis obtingere quae

et

te

quemadmodum saepenumero

obtingunt iiidignis,

ita re-

pente dignis eripit casus aliquis. Postremo ejus esse generis, ut aliquando felicius

sit his spoliari,

laudis habeat ea contempsisse,

perpetua propiaque

suiit

quam

quam

ornaii, plusque

Animi bona

habuisse.

solaque beatum reddunt

si

adsint

Hac philosophia quum scirem et imbutum et confirmatum pectus tuum, ausus sum de generis tui Ibrtunaeque splendore nonnulla commemorare. quae tamen ipsa paucis in hoc tantum attigi, ut ostenderem exemplum Christianae tolerantiae, Numinis providentia, quo latius miserum

.

si

absint.

pateret, in edito sublatum esse mortalibus, ut unius puellae

magisterio mulieres universae, praecipue nobiles, hoc fere

molUores. quo fortunam habent indulgentiorem

,

discant in

secundis rebus temperantiam et in adversis aequanimitatem. ld iste

adsequentur

prospexerint,

si

quibus praesidiis armatus

tuus animus tantis Ibrtunae tumultibus non cesserit.

Verum

illud

trandum

interim ut

est,

mihi a tua modestia precibus impe-

niihi

liceat

egregias tuas dotes,

dicam Christianius. Optimi Maximi Numinis

omnium dandum putas,

tatem,

oculis subjicere,

certe

quod

si

aut ut

in te benigni-

meis precibus non

patientiam istam abs te extorquebit,

Christiana pietas et charitas

,

quae

nihil refugit

,

vel pati vel

modo quam plurimis liceat prodesse. ld autem tametsi justum et aequum arbitror, tamen vix ausim mihi

facere,

poUiceri

futurum, ut permittas quod opto, nee aliud

in te

magis suspiciendum arbitror, quam quod laudum tuarum

quam calamitatum

es

impatientior,

si

tamen calamitas

vocari debet, quidquid homini citra bonae mentis jacturam accidit. titas:

Quid

igitur

faciam? Ut faciam, invitat publica

uti-

ne faciam, deterret tua singularis modestia. Sequar

temperamentum. Non onerabo, maria. pudorem tuum,

sic

, ,

158

proponam exemplum, ut

medium, imago

in

velut

est

tabula subjicietur oculis.

in

quum

cuivis liberum sit conferre,

Waar

personam adducam

rmllius viventis

quum autem

en waardig luidt het elders:

homini boni, a Deo vero proficiscatur augeatur

tur,

consummetur,

et

ut

volet.

ab eodem serve-

.

virtutis

illi

quidquid

habitum, quo

metiuutur hominis felicitatem, humanis viribus tribuunt. in

tantum ut putent Sapientem illum suum

medium unguem

peris illi

posse ostendere,

ipsis

etiam Su-

nee aliud tamen

praemium pollicentur, quam magnificum nomen, quo nihil alienius esse potest a

beiiefactorum Sapientis

illud

Valeat igitur

modestia Christiana.

multaque exempla Siquidem

tiam.

illa

lusciosa

pariter

ac

quae tamen multas habet sententias,

superciliosa sapientia,

quae Christianis suam exprobrent oscitan-

.

quum

illi

nee Dei veri certam cognitionem

haberent. nee coelestis regni spe ducerentur. nee agerentur

tamen humanae mentis viribus tam anxie de cogitarunt, tam multa subtilissime pervestigarunt Dei,

Spiritu virtute tot

exempla perfectae

factis prodiderunt.

si

mavis

simulacra,

Contra bona Christianorum pars

ut de vera hominis cogitasse

aut

virtutis,

quum

videatur.

ne leviter quidem

felicitate,

ad

hujus

sic vivit,

unquam non

cognitionem

sit

opus operosa dialectica, nee multorum annorum studio, sed CHRISTUS certissimus auctor,

sic

in

compendium redactam

philosophiam coelestem nobis explanaverit

.

ut nulla aetas,

nullus sexus, nullum ingenium hominis non hujus sit,

modo mentem

bilem.

adferat,

mitem, obsequentem ac

docile

tracta-

Atque hoc ipsum Deus prostat homini per quod do-

modo ne se subducat benignitati Numinis. Proinde nequaquam audiendi sunt, qui ab hac philosophia

cilis

redditur,

submovent Principes aliosque rempublicam administrantes submovent foeminas, praesertim

in

submovent aetatem adhuc virentem docilior,

quam

ea,

regum ,

quum

aulis versantes,

nulla

sit

aetas

quae nondum vitiorum assuetudine,

159 adversus bene

monentem

obduruit.

negant

Istos vero, qui

Euangelicam doctrinam utilem ad gerendum principatum

rempublicam

aut

administrandam,

olim

coril'utavit

d.

AüGUSTINUS.

Naar het hart van maria klonken gewis de zinsneden met welke erasmus over het gebruik der H. Schrift spreekt.

cum

Probe laciunt, qui plebejos monent. ut tremore versentur

Verum, qui simpliciter Libros divinos excutiunt

judicio fidant. e

religione ac

Voluminibus. nee temere suo

sacris

in

manibus laicorum, quo

spiritu

ducantur nescio; certe,

decretum illorum pugriat cum exemplo christi

rum;

a quo deterrent

et

probatissimi

quod

isti

doctores,

velut

impium

isti,

ad hoc exhortantur Ecclesiae

summa

laude dignum existimantes.

exsecrantur. Exsibilandae sunt

dum

istorum voces, qui,

et apostolo-

autem

videri student, impios sese

1'aceti

declarant, negantes Euangelicam Apostolicamque doctrinam

ad primarias et aulicas foeminas pertinere.

Omittamus

non principum.

esse,

istius

Nonnarum hoc

nominis invidiam.

quod apud eam gentem unde ad nos dimanavit,

quam

sonat

omnibus

quam communem,

fuisse

declarant et recentiorum

declarant apostolorum litterae,

quingentis a christo nato

scripta'.

quicumque christum

annis,

profiterentur,

citra

quemadmodum omnium professio

sanctos ac sanctas fuisse vocatos, sorores.

Quod

si

Christianorum

doctrinam

christi

Apostolicas

et

nihil aliud

appellationem olim Christianis

sanctas,

traditiones

discrimen fratres ac est, juxta

quos

vivere,

pudet instituti, pudeat et cognominis. Sloeg

de vorstin

het

oog beschaamd neer, toen

regelen las? ad officia pietatis

qui opibus

,

auctoritate

,

cellit.

Haec omnia, quum

quam

instrumenta charitatis.

tutis

nemo magis

splendore

exercendae, cui magis

,

zij

instructus,

deze

quam

dignitateque caeteris ante-

principi nihil aliud esse debeant,

in

quam

seges materiaque vir-

piocinctu est subvenire egenis,

adesse pupillis, sublevaie viduas,. eripere oppressos, com-

160 ponere simultates, coercere licentiam, legibus

et

exemplis

ad recte viveridurn vel exhortari vel cogere. quam

ei

Proinde multiim aberrant a vero

principatum gerit

?

putant religionis

studium non convenire praecellenti

tunae,

quum

nulli

magis

sit

qui qui

,

for-

opus religionis studio, nuUusque

ad hanc vel discendam vel tradendam vel exercendam

sit

quam quibus muneris

instructior,

junxit auctoritatem

quibusque proclive

.

summam

dignitas

metu

est vel

ad-

terrere

malos, vel praemiis allicere bonos.

Menschen en wereldkennis klinken ons tegen als erasmus beweert: ingens thesaurus est bonum nomen, sed quovis ,

vitro fragilior.

enim

Nihil

facilius

contaminatur. nihil

diffi-

Quibus autem rationibus servatur bona

cilius reconcinnatur.

fama? Non aliis profecto quam quibus servatur bona mens. Siquidem nullum compendium ad honestum nomen paran-

dum

expeditius

quam

est,

ut

Prima viduae commendatio sita est

non solum

haberi

talis sis, qualis

est,

vitae totius

velis.

Ea verum

sobrietas.

in victu, cura corporis, et cultu.

Quis ausus fuisset in aedibus judith

etiam in famulitio.

potare aut lascivire, aut aleam ludere, quae talem habebant

dominam? Omnia linguam habent. praesertim Frons lae, tet

,

oculi

liberi.

,

incessus

,

nutus

,

motus

,

risus

,

malum. ,

famu-

contubernales loquuntur mores dominae. Opor-

viduam undiquaque compositam

igitur

in

famuli

esse,

ne qua

pateat maledicorum linguis; tantaque debet esse vitae totius integritas, ut improbi

nee

satis

est

quoque vereantur de

abstinuisse

ab omni

malo.

illa

male loqui;

sed juxta tauli

doctrinam, cavendum est etiam ab omni specie mala. At

fama procax malum citur,

mox sua

vanitas, nisi ut

Een

fijn

:

fateor.

sponte

omnibus

gevoel geeft

Sed rumor

evanescit, fiat

,

qui de nihilo nas-

nee in aliud

proficit

spectatior innocentia.

hem

deze

opmerking

in

de pen:

meminerunt conjugum, quam quae eorum quae carnis sunt, obliviscuntur. Satis meminit mariti quae

nullae melius

recusat alteri nubere ut mortuo. verat

quae pactam fidem praestat nou jam Feliciter oblita est

quae perse-

posteaquam semel nupsit

parentibus.

sed ut absenti.

castitate.

in

,

naturae. proli. simul atque reddita

suo arbitrio, pris-

est

voluptatis obliviscitur. seseque totam confert ad deli-

tinae

Haec

cias spiritus.

De

est oblivio

digna viduis Christianis.

van erasmus opge-

die de bewijzen leveren

plaatsen,

klaarde godsdienstige denkbeelden zijn vel-: een enkele tot

Nullus humanis artibus aut promissis humanis

proef:

alli-

ciendus est ad religionem Christianam, nee ad professionem

genus,

continentiae

aut

habenda

fides

primis mortalium alTectibus, praeseiüm adoles-

centium

aut

aliud

simile

puellarum.

Sed

probetur spiritus an ex Deo

vitae

suspendendi

diu

sit.

post manum adinotarn Nam humanae cupiditates aut

quam

nee

statim

sunt.

ut

Piaestat eniin non aggredi, aratro

ad

relicta

refrigescunt

respicere.

mora aut

ver-

tuntur in diversum. Contra, sancta desideria. quae immittit CHRiSTi spiritus, calcis

morem

in

frigida.

receptis,

dilatione .

si

magis ac magis accenduntur.

dissuadeas

ac repugnes.

vehementius etrervescunt.

—

et

velut inlusa

Si relicta conferas cura

bone jesu. quam ingens discrimen.

Quanto

cor-

pore praestantior est aninius. tanto suaviores, sinceriores

constantioresque sunt spiritus,

mabile gaudium

est.

bus, quae se totas

quam

carnis deliciae. Inaesti-

quod Christus sponsus

ipsi

—

dedicaverunt.

inspirat menti-

Ea summa laus

est

—

apud Christianos, ex benefactis nullam venari laudem. Mors corporis, si fortiter Christiani sumus, omnino lugenda non

est.

—

fmem non petuum rium

est,

est.

Mors abrumpit conjugii vincula, verus amor

habet, solus

manens etiam

post

mortem.

— Per-

quidquid spiiitus christi conglutinat. Tempora-

quidquid

humanum

est.

—

Modestia

est

quae

commendat benefacta nostra Domino. Quum omnia fecerimus. dicamus: servi inutiles sumus, quod debuimus facere, fecimus. Hoc si dixerimus ex animo. si. quidquid nostrum 11

162 elevemus ac pro nihilo ducamiis, Dominus

poterat,

videri

aestimator benignus pro caro accipiet.

Surit qui aedifi-

marmore candido, sunt qui exstruant mo-

cent templa,

impendiis, foris et intus ad singulas

magnificis

nasteria,

—

columnas ac fenestras sculpta, pictaque simt cujus impendiis erectum est aedificium.

tur collegio, ipse ingens eo

mento,

quo

tam effusam

solet

liberalitatem

aestimet Christus, tati

si

Ejiis

nomen

indi-

procumbit super monu-

procedere.

bello

in

cultii

iiisignia divitis,

Quis

non

miretur

At vereor, ne non perinde magno

?

hac via cogitavit suum nomen posteri-

commendare, potius quam consulere

pietati.

vidua damnatur a paulo, quae neglectis

—

Jam

si

liberis, facultates

suas erogat specie studioque religionis, quo loco ponendae

sunt

illae

quae facultates suas

et liberos neglectos

adulteris donant,

deliciis

turpiter prodigunt

ad egestatem redigunt, nonnullae etiam

quod

filiis

debebatur.

Dergelijke opmerkingen worden door erasmus voorgedra-

gen

in

verband met hetgeen

betreffende de onderschei-

hij

dene weduwen medededeelt, van welke in de Schriften des

Ouden en Nieuwen Verbonds deze gedenkt

hij

geboekt staan,

melding gemaakt. Behalve

is

ook dezulken, wier

als:

namen

elders

momca, elisabeth, hessen's landgravin

en andere. Met zulke voorbeelden voor oogen ningin het beeld der Christelijke igitur,

et

principum aulis esto magistra simul

exemplar euangelicae het slot

oorsprong van tibi

sinceritatis.

genaderd

belijdt

zijn geschrift

est singulari pietate vir

erasmus betreffende den

het volgende: Ut hunc libellum

nuncuparem, nee semel nee

frigide per litteras hortatus

joannes henkellus, cujus egregiam

industriam praedicandi veritatem Euangelicam gnitas.

blijve de ko-

vertoonen. Perge

extollere et laudatissimarum foemina-

vestigiis ingressa,

Aan

weduwe

muiier clarissima, signum pietatis omnibus viduis,

omnibus magnatibus

rum

met eere

Quod

si

ille

alit

tua beni-

non dedit verba, operam hanc nostram,

1H3

necessariam

etsi tibi noji

tainen. ni fallor. non infiu-

aliis

.

giferam futuram, comiter accipies.

Inderdaad

vorm

naar

:

inhoud heeft

en

meesterstuk geleverd, waarop ik.

geen

als

erasmus een

meegesleept door het-

met onverdeelde aandacht gelezen heb, geen hooger

ik

lofspraak

weet

uiten,

te

dan

die gelegen

is

de verzeke-

in

dat de schrijver toont in den geest des Christendoms

ring,

diep ingedrongen te

Wie

in

moesten gebruiken,

vonden

zijn.

vroegere tijden de oudste Nederlandsclie vertaling

inhoud bekend

Amsterdam by

tot

verscheen

om met den

te

worden,

gewis in hunne verwachting teleurgesteld.

zich

jan

Zij

Boeck-

gerritsz.

vercooper. achter de nieuwe Kerck. int nieuwe

Testament, ledig weer,

ten jare 1607, doch gaf den tekst niet vol-

volgens dezen

gevolgden regel: walso

d.

het

bij

erasmls

bewerken der vertaling

dit

Boecxken aan vrouwe

»MARiA, hoochlotlycker memorie gheschreven heeft, verhaelt

»hy ter oorsake van dien veel dinghen, die de Hoovelingen aengaen

))ende

:

haei* per.soone

midts gaders wat van den

weduwen ende eerstbeginnende Kercke «geweest is. Alle welcke dinghen onse weduwen ende onse »tyden weynich ofte niet en raken waerover wy ge«dienste der bejaerder

—

wraetsaem

Aan

ghevonden hebben, dese dinghen nae heilloos besluit

dit

—

te laten."

van den niet genoemden vertaler

hem vele schoone bladzijden onthouden worden en de vertaling hem niet dan zeer gebrek-

moet

(Ie

lezer het wijten, dat

kig den inhoud van het oorspronkelijke doet kennen. Dezelfde

aanmerking geldt van de vertaling, door een ongenoemde, Gravenhage woonachtig,

te

's

te

Groningen

betreft

uitgegeven.

ver boven

die

in

Ook

1860

bij

in deze.

p.

van zweeden

wat

van 1607 uitstekende,

stijl is

en taal

alles

weg-

gelaten, wat ERASMUS in den Latijnschen tekst over de ko-

ningin zelve,

hare broeders en zusters, lotgevallen en we-

derwaardigheden geschreven

heelt. Ik

keur deze besnoeiing

164

van het oorspronkelijke

af, dewijl dientengevolge liet boekje

van het eigenaardige, waardoor het zich aanbeveelt,

veel

verloren heeft.

Dat de kernachtige dictie van erasmus in

eene andere taal niet

is

weergegeven,

zal

geen vertaler

als

schuld worden aangerekend.

De

dood

der

margareta,

landvoogdesse

1

December

1530, had op het levenslot van maria groeten invloed.

om

op haar sloeg de keizer het oog,

Want

de overledene op te

volgen in de hooge waardigheid van regentes der Nederlanden. Reeds had

de mogelijkheid van dit geval voorzien

zij

en haren broeder ferdinand haren onwil en onvermogen

om

verklaard,

in

te

twijfel

zij

keizer

hij

ver-

geen geval de rechtzinnigheid van haar geloof

in

waaraan

waarmee de

verlangen te kennen gaf, te minder daar

zijn

klaarde,

Maar

aanvaarden^).

voor den aandrang,

bleek niet bestand

haar

een post te

zulk

trekken. ter

zij

liefde

Hij

van

haar enkele voorwaarden

stelde

hem

en het land

,

dat voortaan

het hare wezen zou, voldoen moest.

Geven dien

wij

den keizer zelven het woord, naar den brief

haar zond en waarvan wij

hij

Quant au second point que touchant

clara

cause,

Ie

dit uittreksel

ledit

foy,

la

et

de-

combien que

telle

car

sehur

soyez

JUSTE,

il

me

desployt de la

suis je bien aise,

que

il

chose en quoy vous puisse montrer, que je nay

offert

de vous en

^)

me

que a ceste cause en eusse quelque

mort de madame notre tante, sy

-)

3)

doute que aviez, que Ion ne meut dit et

fantasye: je dys que,

')

de bredan

que es autres propos que eumes a notre partement

touchant

est

overnemen 2).

1.

c.

ny moyndre chose nulle mauvaise estime;

pag. 11

que,

si

jen

avoys

la

moyndre pense

SS.

Lanz, Gorrespondenz des Kaisers Karl V, (1844), I,S.417fg. Charles de bouugogne is de met deze benaming bedoelde.

165

dn monde chose

ne

je

,

voudioys non seullement

voiis

mais ancoies ne say

.

escripre, vous pourez estre toute asseuree, et

fis

aynsy vous

vous pouroys ou saurois

que vous poiie; mais comme par

porter lamoiir de frere

luy vous

comme

.

fier telle

que

croyre,

prie

ny ay nulle creance ny

je

me

pensees. Et quant a ce quil

dit

que. sy javoys quelque

doute de vos serviteurs, ou que jeusse regret que

que vous nen

tinssiez.

voudryez fayre

ma

sinon a

me

de tant damour et obeyssance que

lonte.

les re-

vou-

montrez.

ma

bonne soeur. vous avertvs. vous certifyant. que celuy que vous porte

que

meryte:

Ie

vous en

lors

de

et

me

que

dys.

vos serviteurs vous savez ce

sembloyt pour

lors soufis-

sant, veu la confiance que je faysoys et fays en votre con-

stance.

ne

laquelle

changee par personne; mais quil et

vous en dysoyent ou

sy

que

attaches.

ma

heure.

en

non

soeur. ce

seu ny sauroit estre

estoit bien quils se tinssent,

congnissiez,

quils

en fussent

ou chassyssiez, envoye a ceste

les chatyssiez

AUemagne

neut

doute

fayt

pour ce.

mais pour ce que ce

ou ce tient pour legier. es pays

soufTre

monde soufTrir. et ce tient que en AUemagne y en y a plus

bas ne se convient en fason du

pour pesant:

et

que croys

que besoing seroyt. que en

en

fait.

dit

sont attaches: et que. sy daventure en y

ung qui

ce

et qui infecta les dits

fut

cuyde

quils

lont

estes

gardes et remedyes

ja

estre.

—

pays de nouveautés

—

et

en vostre temps

la

charge;

car

Ie

mesmes de nouveau

en ce cas vous nen auryez seulement

mais aussi

Ie

sem-

linfec-

bruyt,

ung chacun dyroyt. qui vous

avyez amene avec vous ceux quy et

amenyez quelque

mais a force de chastoy sont

blable ne ce fyt. ou les vostres

tassent

ou en pensee en

telle

chose auroyent fayt,

par tant de chastoy ne estoyt remedye, davantage que

ceste

nation

ne voyent voulontiers

mesmes aupres de

celui

pour toutes ces causes

les etrangei'S

qui a la charge

et

plusieurs autres

dautre et

deux. il

me

Parquoy semble,

166

que accepte

faisant presupos

et

charge, que vous prie

la

vous pouvez aussi laisser derriere vous vos princy-

fayre,

et principalement ceuls qui

paus serviteurs,

pouroyent estre

charge de eest affayre, et affin que sachez ceuls que Ion

ma

iiomme, sont vostre mestre dostel, camergraf, prescheur,

aumonyer, dame dhonneur,

et sy bien

Davantage vous prie fuyre

mesmes; car pour vous accom-

Ie

pagner jusques esdit pays,

pagner jusques meureront,

et

vous pouvez prendre gens dudit lieus de

ceux quy de-

ceux dudit pays en auront un grand conten-

naurez lors point de payne

et

quy pour

roy vous fera bien accom-

Ie

hommes que femmes, en

pays, tant

tement,

et lors

la,

y a quelque autre.

ceux

a renvoyer

present vous servent; car ceux du roy ne seront

Ie

que demprunte,

et

vous vous pourez servir des autres es

charges que leur voudrez donner es pays et biens que avez

par dela. Aussy vous prie vous garder de naccepter ny pro-

mettre nuls de ces

offices

ny rien de ce quy

vous,

vers

touche es pays, jusques que soyons ensemble; car estant

moi pourons mieux adresser a bien

libres vous et

quoy mestray payne vous bien

conseiller, affm

saches addressez a bien executer

de

que vous

dieu,

quil

logne

Ie

vous monstrer celuy

me recommandant du ma bonne soeur, priant

Et atant feray fm,

porte.

de

meilleur

que mieux

bon vouloir que avez

Ie

moy

fayre en toutes choses, et

Ie

choysir, a

mon

coeur

a

vous,

donne ce que

vous

3 Janvier de la

mayn

desirez.

Escript

de

Cou-

de vostre bon frere

CHARLES.

Des

keizers

uitgedrukte

wil,

de biechtvader

dat

der

koningin, henkellus, haar niet naar ons vaderland zou vergezellen,

bewijst

Ultra-Roomschen

sterk ,

partij

gevonden

geërgerd,

had,

de

de Spaansche

lijke heerschte. Zijne

die

voor

om

houding

te

zonder dat zijne

antipathie, partij

,

bij

de

tegen dezen geeste-

Augsburg zij

welke

had natuurlijk

aanleiding of oorzaak

rechtzinnigheid

in

opspraak te

167

Henkeixus bleef in zijn vaderland, waar hij een Canonicaat te Breslau bekwam, van 1531 tot 1538 de

brengen.

geestelijken

eens

plichten

Breslau

toen naar

Schweidnitz

te

vervulde

^),

terugkeerde en daar hooggeëerd 5 Nov.

1539 ten grave daalde^). Uit

Duitschland

geplaatst,

vertrokken,

anderen kring

een

in

ook de koningin het toonbeeld geworden van

is

den invloed, die door hetgeen ons omgeeft op ons wordt geoefend.

Het

ons niet vergund, een blik in het binnenste van

is

de vertrekken te slaan die de vorstin bewoonde of kennis

maken met den inhoud der gesprekken

te

de

der geschriften, welke

titels

bood

boekverzameling

Doch

bereikte?

digen hertog van

voerde of

Hare weivoorziene

haar verscheidenheid van

lectuur.

het levensverhaal

Uit

Wurtemberg,

van den jeug-

christoph, die

als edel-

1530 een paar jaren aan des keizers hofstaat

sints

verbonden ))er

las.

zij

het zich denken, dat geen enkel kettersch boek

laat

hare tafel

knaap

zij

die

was,

vernemen

wij

aangaande keizer karel:

gab ihm manchmal ein Buch, daraus vorzulesen, ein

))weltliches oder ein geistliches,

«bensbekenntnissen,

sagte

und zwar aus beiden Glau-

ihm aber zugleich dabei, was

«er daran zu tadeln oder zu loben habe Bij

het hof bleef de

gewoonte

in

^)".

zwang,

om

van de

der Hervormers kennis te nemen, gelijk wij dit

schriften

bepaald weten van melanchthon's fïirnembste Unterschied zwischen reiner Ch. Lehre u. s. w. naar ,

het bericht van a lasco aan

zijnen vriend iiardenberg

*).

Dr. KOPiETZ, ') die Kath. Pfarrk. zii Schweidnitz in Zeits. des Vereins für Ges. und Alterth. Schlesiens, XV, S. 181. -)

Zijne

nagelaten

handschriften

bespreekt

horanyi.

Mem. H

u n g.

II.

pag. 99 S. 9. ^)

Vgl. KUGi.ER,

••)

Opera,

II.

Christoph, Her zog zu Wirteniberg,

pag. 552.

(1868)

I.

S. 14.

1()8

Koning ferdixand scherp

des keizers broeder, getuigde, na luther's

.

wider das Paps tt hum zu Rom, ge stift et, gelezen te hebben, ))wenn die

geschrift

vom Teufel ))bösen

Worte heraus waren,

))geschrieben"

luther nicht

hatte der

libel

^).

Zou MARIA niet evenzeer aandacht ten beste gehad hebben voor de geestesvruchten der Protestantsche pers? gelijke

der-

vraag een toestemmend antwoord erlangen, geene

men

te gunstige gevolgtrekkingen trekke

Luther noch melanchthon hebben van belangstelling van hare voorstanders

der

zijde

te vermijden,

ooit

zij

weer een bewijs

Met bekende

geen omgang; het

was blijkbaar haar

In 1539 toch leverde paus paulus

iii

den keizer tegen diens zuster

bij

daaruit.

ontvangen.

Hervorming hield

geven van aanstoot

klacht

Mag

op hare gedragingen van vroegeren

streven.

eene bepaalde aanin, deels

tijd. deels

gebouwd

op hetgeen

er verhaald werd van hare jongste handelingen en gezind-

heden.

De

keizers

goedgeloovigheid.

paus

heeft

blijkbaar

Want

ik

veel

verwacht van des

moet erkennen, dat

hij

weinig of niets aanvoert, waardoor zijne aanklacht gevestigd schijnt

2).

Des pausen legaat aleander mocht haar durven

beschuldigen

van

vooringenomenheid

met

de

Evangeli-

schen^), de gronden, waarop deze beschuldiging berustten, zijn,

voor zoo ver wij ze kennen,

Het daardoor van Protestantsche zij

1)

tot

volstrekt

zijde ontstane

onbeduidend. gerucht, dat

de Roomsche Kerk zou zijn teruggekeerd*),

Meurer, Luther"s Leben aus den Q nellen erzahlt,

heeft

(1870)

S. 705.

Gerdes, Hist. Reform at ionis, UI. pag. 141 sq. Seckendorff, II bl. id42. *) Monum. Evang. Aug. Conf. in Hungaria II. pag. 60. Uil jongere schrijvers, diii dit beweerd hebben, noem ik E. e. koch, a. W'. I. S. 451 en KARL HEINRICH in zijne Erzahlungen über Lv. Kirchenlieder, -)

3)

(1849) IV. S. 189.

169 geen zin. dewijl

zij

Kerk verlaten had en

nooit die

de

tot

andere was overgegaan.

Haar broeder de keizer verdacht hare rechtgeloovigheid geenen deele;

in

dwongen, om

de

toen

pijnen

van

podagra

het

— 1545)

maanden

althans gedurende de eerste

(1544

vertegenwoordigen,

deelde

belasten.

des

geschied,

niet

van

FERDINAND

reden

de

die

taak

niet

ligt

gemaakte

vroeger dagen

maar

leven roepen,

het

in

doen

in

dat eene ontmoeting met de Evange-

genegenheid

vorsten

weer zou door

vrees,

keizers

lische

het

Is

te

aan koning ferdinand het

hij

voornemen mede. om hunne zuster maria met te

hem

Worms

zich op den saamgeroepen rijksdag te

haar

de met nadruk

in

opmerking,

bij

dat

volstrekt

het

geen gebruik was, eene vrouw de plaats des keizers op een rijksdag te zien innemen.

Of zou men

iets

anders dan politieke beweegredenen

haar laten gelden, toen

zij.

bij

nadat karel in 1550 een nieuw

edict tegen de ketters uitgevaardigd had. waarbij de vroeger

herhaald

vei'schenene

een persoonlijk bezoek

en te

aangescherpt

Augsburg

waren,

wist te

hem

door

bewegen om.

Antwerpen,

met het oog op de \Teemde kooplieden binnen waarvan de meesten tot de zoogenaamde ketters behoorden, alle

vermelding van inquisitie en inquisiteurs daaruit weg

te laten

i)

?

Laat ons echter niet vergeten, dat een dergelijke veiv.achting van het placaat haar verdacht maakte

bij

allen

,

die

noch

op staatkundige, noch op godsdienstige gronden inschikke-

Mag het

lijkheid in geloofszaken wilden toegepast zien.

waardoor

bewogen werd

zij

Mechelen

')

Fruin, 18öO,

,

het I.

het

lot

van den binnen

gevangen gehouden landgraaf zooveel mogelijk

te vei^achten

Gids

om

.

gevoel

bl.

anders dan medelijden heeten

voorspel

van

208, en hubert,

?

Was

het niet

den tachligjarigen oorlog, de 1.

c.

pag. 31.

170 haar aan de beden der invloedrijke vrienden van

dat

dit.

ANASTASius, den schrijver

der Leken wechwyser,

ge-

om diens lot te verzachten en de vervolGelderland binnen zekere perken te houden ^) ?

hoor deed geven

gingen in

.

Ik sprak van hare ingenomenheid met het lezen der Heilige Schrift.

Men

beweert, dat haar voorbeeld grooten invloed ge-

had heeft op haren biechtvader, pierre alexandre, Brussezeker Belg van geboorte^). Deze geeste-

laar, althans zeer

wien

lijke,

in de geschiedenis der kerk

van

Engeland

bepaaldelijk in die van

Straatsburg^) eene

komt, had

Antwerpen

spreid

1541

in

een werkje met

mys

Cantiques

et

te

king gemaakt, dat

den e

dit

n

c

titel:

door den druk ver-

aulcuns Pseaulmes

h a n t. Weldra w^erd de ontdek-

bundeltje een herdruk was van het

Straatsburg naamloos

door CALVYX te

gelegde*); later schijnt

hij.

gelijk

zijn

geven

te

hebben:

))latin

et

en francais". Hij werd van

ondervraagd hij

°)

en

»trois

—

livres

in

1539 ter perse

vonnis luidt, uitge-

de sermons, dont deux en

ontvluchtte naar

ketterij beschuldigd,

Heidelberg, waar

de welkome gast was van de paltsgravin, de volle nicht

van MARIA. DOROTHEA. docliter van christiern

nemarken

ii

van De-

en van isabella.

dunkt, dat dergelijke loop van zaken de gevolgtrek-

Mij

king wettigt, dat maria aan niet

en

plaats toe-

vreemd gebleven en

zijn

vlucht en goed onderkomen

er oorzaak

is

geweest voor myco-

Kerkh. Archief, I. bl. 55 vlg. 113 vlg. Biographie nationale de Belgiqiie, I. pag. '217 ps. ^) R. REüss, notes pour servir è 1'histoire de l'Eglise Franfaise de Strasbourg, (1880), pag. 37 ss. 1)

,

-)

Reuss. 1. c. pao. 11. Een uui- eer hij zou worden gevangen genomen na onderscheidene malen verhoord te zijn, nam hij de vlucht. De uitvoerigste berichten over ") ^)

zijne

,

verhooren en de gansche inhoud zijner echl-evangelische geloofsverkla-

ring zijn ons bewaard gebleven in de torn.

II

pag. 3Jl SS.

518

ss.

mémoires de

franciscö de enzinas,

171

om

Nius,

calvyn deze

vriend

zijnen

regina

een brief van 6 Maart 1545

in

.

mededeeling

Imperatoris soror, non potuit

Carmelitam,

quin fuga

consulere

uit

doen: maria,

te

tiieri

sibi

Bazel aan

sacellanum suum. coactusi).

sit

Zoo

ruimer adem gehaald heeft toen haar hofprediker het

zij

dreigend gevaar ontkomen was, vallen

zijn

omstreeks denzelfden

.

moet het haar ge-

pijnlijk tijd

meer dan één

oordeelend vormis te onderteekenen. Het

waar

is

—

ver-

ketters

golden in de schatting der regentes voor oproerige onder-

danen; doch de stem van het medegevoel kon zich door dergelijke

toen tot haar het vei-zoek gericht werd,

uitte,

zij

VAN ousBERGiiEN

JOSSE

door het vuur,

niet loit

que

et

point

c'estoit

remise

^).

Antwerpen. stellen

te

bij

den

marteldood

maar door het zwaard: bien petite grace

la

ou

om

doen sterven

te

qu'elle Ie voula

mort

n'estoit

Hare lastgeving aan den markgraaf van

om

14 Nov. 1543,

in die stad

onderzoek in

naar een aldaar gedrukt N. T. in het Spaansch,

lezen wij niet dat

haar wel niet geheel laten smo-

bij

Spreekt niet een toon van zulk gevoel in het woord

ren.

dat

beschouwing

liaar

^)

zonder

zelve

te

bedenken, dat

zij

een boek gold,

hoog stond aangeschreven en wij ons

haar voorstellen min of meer beschaamd de oogen neerslaande, toen de markgraaf haar berichtte, dat francisco de

ENZiNAS die vertaling bewerkt, en de geestelijkheid weinig op het werk aan te merken had, waarvoor de auteur zelf

van plan was octrooi der regeering aan ons van verzekerd zijn, dat

zij.

te vragen.

Laat er

kerksch en goed Roomsch,

haar binnenste, ik zeg niet den twijfel aan de rechtma-

in

tigheid dier maatregelen lijkheid heeft

')

*) ^)

neen

.

.

spijt

over hunne noodzake-

omgedragen.

Corp. Reform. XXXX.

Mémoires de fh. Mémoires c. 1.

I.

pag. 38 sq.

de enzinas, j^ag.

t)4"i

s.

II.

pag. 277.

,

172

De genegenheid,

die er tusschen haar en hare broeders,

den keizer en Roomsch-kcning

bestond, moest haar doen

,

deelen in de smart, welke ferdinand leed door de dag aan

dag zich lucht gevende sympathieën

maximiliaan

zijns zoons

Geen van ferdinand's kinderen

de Evangelischen.

jegens

had meer vruchten genoten van het onderwijs van wolf-

gang AUGUSTUS SEVERUS

of SCHIEFER, den geliefden leerling

van LUTHER en melanchthon die, toen de

werd

^)

zijn.

Op

in

forma tor

weldra toonde

,

dan

,

konings oudste zoon

's

1539 van het hof verwijderd

in

van diens geest niet vervreemd te

.

het gebied van het geloofsleven

zoon tegenover elkander,

hoezeer voor

stonden vader en 't

overige elkander

genegen. Eer ferdinand tot den Smalkaldischen krijg zich

opmaakte

,

schreef

hij

dien uitvoerigen brief aan zijne beide

zonen, waarin de heerscher en de vader even luide getuigenis van af te

niet

hunne gezindheid geven; den godsdienst

vallen van

meerderheid

zijns

hij

volks

^).

maximiliaan,

bidt

zijner

vaderen en de

Moest maria niet deelen

bekommernissen van ferdinand,

zij,

innerde, waarin ze, even als haar neef,

aan baars broeders wil, zoo vaak

warme

Maar

ling in die dingen geopenbaard had. zij

den

die zich

zij

in de

tijd

her-

belangstel-

gehoorzaamde

tegen ketters bevelen

uitvaardigde.

Met hoe sterken aandrang

wijdering uit

Oost-Friesland

zij

a lasco's ver-

begeerd heeft,

is

door zijn

biograaf met een beroep op de brieven van den edelen Pool

vermeld

^).

Bij

haar en in haren kring was de familienaam

van A LASCO wel bekend; weleer had de broeder van den

1)

Vgl.

SCHELHORN, E r g ö t

kernachtige voorstelling van in all

on

(liist.

Zeits.

z

1 i

ch

k e

i

t

en

Maxinülian

Vil.

S.

351

fg.)

I.

II is

S.

89

fg.

Maurenbrecher's

und die deutsche Ref ergewis

aan

ai

mijne lezers

bekend.

BUCHOLTZ, a. W. IX. S. 465 ffg. Johannes a Lasco. Beitrag zur Refor mation sgeschichte Polens, Deutschlands und Englands, von hermann dalton, (1881), ")

Vgl. V.

')

S.

230

fg.

173

Oost-Friesland

in

ontvangene

gastvrij

eerst

feilen

tegenstand aan de bedoelingen en belangen van ferdinand

geboden

gediend

ze

later

,

en nu vond ze reden

i)

Oost-Friesland

vreezen, dat

om

de veilige haven van

te

alle

vervolgden worden zou en wel door den ijver van een man,

men

dien

verbinden

vergeefs beproefd had, 2).

DALTON

Dr.

gingen

scliijjit

hard

te

—

rechte

mij toe

over hare houding en gedra-

,

oordeelen,

te

dewijl

haar

hij

—

te

on-

eene van het Evangeliesch geloof afgevallene

als

beschouwt

aan den staatsdienst te

Tegen zulk eene opvatting moeten

^).

aanteekenen,

naardien

ernstiger,

te

bestaan van een

strijd

zij

bij

wij

verzet

makia aan het

zou doen gelooven, waarvan nergens

eenig spoor zich vertoont. Onze oudste schrijvers over haren

weten van dergelijken afval

tijd

hen, wien het bepaald

te

niets;

doen was,

zelfs

dezulken onder

om Spanje en Span-

jaards van de minst gunstige zijde te teekenen, waardeeren

haar persoon en zwijgen geheel van die veronderstelde geloofs-

Oorsprong voortgang der Nederlandtscher Beroerten (lülö), bl. 6 en de origo et historia Belgicorum

verandering. Raadplegen wij den schrijver van

en

turn uit uu

')

Dalton,

')

In

het

Hl

a.

W.

de brieven

S. 141

van

bewijs te leveren,

van den Staat

langen

pag.

(1619),

5*),

waar

hij

mahia

fg.

a lasco

konot

eene plaats voor, die mij toeschijnt

dat nnen aan het bof van icarel v heeft

over

willen

winnen;

ik

bedoel

hem

voor de be-

den medegedeelden

pag. 551 sq., die zeker niet later

dan 1540 gesciireven is, dus geduwaaiin a lasco nog geene eerste plaats ondei- de voorstanders der Hervorming had ingenomen. brief,

II.

rende den

=»)

A.

tijd,

W.

S. 18(5 fg.,'230 fg.

Een exemplaar van den Nederlandschen tekst, in 11316 uitgegeven, bezit Prof. FRUIN, dat ik mocht raadplegen tegelijk met zijne aanteekeningen over de afwijkingen tusschen dezen diuk en dien van 1026. Dat beide, de Nederlandsche en Latijn.
174

van Hongarije bonae memoriae spreekt, wij

wel

))Coninginne selve in persoone

))ut

vernemen

de goethertighe ende den Vaderlandt-gunstighe

))dat

))haren

zoo

ghereyst

by den Keyser

is

broeder" enz. of, gelijk de

Latijnsche tekst luidt:

amansque

patriae regina ad impe-

erat suavis ac mitis,

sratorem" etc, doch geen enkel woord, dat recht geeft het

maken

tot

der door ons gelaakte veronderstelling. Handha-

ving van het hoog gezag was ook haar een dure plicht; zelfs

tegenover het pauselijk hof wist

geen toegeven, waarin

zij

Onder

de

getuige

Placet

het recht van al

en

deze

brief

velerlei

den haar aangewezen

post,

zij

op

dit

krachtig bepleitte

staatsbemoeiingen

kon

zij

punt van

aan den Hoogen Raad, i).

trouw op

toch het vroeger tijdperk

van haar leven niet vergeten; de herinnering er van moet

nu en dan pijnlijke gewaarwordingen bij haar opgewekt hebben. Maar is vóór 1530 de Reformatie haar een voorwerp van belangstelling, na dat jaar eene bron van verdriet; noch vóór noch na 1530 Ik sprak van

haar de zaak des harten geweest.

is zij

verdriet

:

met welken

blik heeft

zij

haren

neef maximiliaan begroet, toen deze 17 Juli 1556 met een talrijk

gevolg

hofprediker

Brussel

johann

bezocht, waaronder zijn welbekende

sebastiaan

pfauser

^)

zich

bevond.

Tegenover zulke sympathetische gevoelens jegens de Her-

vorming begreep de welbekende petrus canisius, dat alleen maatregelen van omzichtig verzet konden toegepast worden. Hij

gaf op dit punt wijze raadgevingen in een merkwaar-

digen brief, uit

Weenen,

worden. Vgl. hetgeen de

April 1556

3).

Bibliotheca Belgica

in

voce gysius

ons

te

lezen geett. 1) Nedeil. Archief v. ) Strobel, Bey trage Jahrh. 178ó, I. S. 205^.

^)

Uit het handschrift

is

K. Ges.

III.

bl.

475

vlg.

zur Litteratur besonder s des sechsz.

deze brief afgedrukt in de

Unsc huidige Nach-

richten, 1712, S. 743 fg. Een referaat van zijn inhoud geeft reimann, die religiöse En t wie kei u ng max in het Hist. Zeits. XV. S. 17 fg.

175

Doch wat baatte het? In zulk gezelschap naar Brussel toonde maximiliaan, gelijk koch terecht schrijft:

reizende,

keinen Hehl aus seinen confessionellen Gesinnung

))dass er

de

machte". Alleen miliaan hof toe

zijn

eene

het

Febr.

ten

de

beleed

aan

hij

BRENTius

eii

naar diens vriendelijk aanbod, daar

werken de 2

Hervormers.

Den

hertog

van

de werken van

mogen ontvangen

hij slechts

van luther's

van diens Duitsche hij

de vertaling

en der Luthersche Catechismussen onder zijne

onderdanen hielp bevorderen, bewijst, dat

Zuid-Slavische zijne

na

zijne

de 3 eerste bezat*). De ijver, waarmede des bijbels

de

ook

vorst

om

te

deelen,

eerste

niet afkeerig

christoph.

verlangen mede.

zijn

1560 wij-

in

Althans:

der

schriften

1558 deelde

Wurtemberg.

bezoek

afgelegd

LUTHER. melanchthon

latijnsche

laatste

Evangelieprediking.

met

ingenomenheid 23sten

werkzaamheid aan het

heengaan maakte maximiliaan

zuivere

Brussel

te

tusschenkomst van maxi-

langdurige

Wel moest pfauser

^).

ken, doch

van

persoonlijke

pfauser's

liet

ingenomenheid met de Hervorming, afkeerig van ge-

welddadig

vei-zet

tegen de Kerk van

Rome,

alles

goeds

verwachtte van den invloed, dien de bekendheid met het Evangelie zou uitwerken

Hoe

hij

zich

^).

zijner tijdgenooten te

Roomsche

')

-)

om den blaam van onrechthem wel niet gelukt, iemand

ook inspande,

zinnigheid te ontgaan*), het

belijdenis,

is

doen gelooven aan de zuiverheid daar

gelijk

hij.

zijner

reimann opmerkt»).

Maubenbrecher, Hist. Zeits. VIL S. 364 fg. Br iefwechsel zwischen H. christoph und max ,

Ma ga zi n.

IX S. 111 Ygl. KOSTHENCIE,

ii

by ie bret

fg.

Uikundliche

zur Ges. der ProL Lit mlyer's verhandeling over primus TRCBER, in Archiv der Ges. des Deut. Buchh. (1882), VIL S. ö2 fg. *) Koch, Quellen ziir Geschichte des K. max ii, IL S. 92 fg. Zeits., a. O. S. 22. Zie ook koch, a. W. S. 105 fg. en v. ') Hist. BUCHOLTZ, a. VV. vu. S. 501 fg. en VUL S. 710 fg. 3)

der Sudslaven

(18/4), S. 20

f.

en

v.

Beit.

h.

476

Umgebung die Ansicht hegte, man dem Messopfer beiwohen und das

mit seinen evangelischen dürfe

sich

verstellen,

Abendmahl aus den Haaden

eines

Katliolischen

Piiesters

empfangen. mits deze het sub ut ra que uitdeelde. Aan den laatsten eisch hield hij onwrikbaar vast. Nogtans

hem

veroorzaakte dergelijke inschikkelijkheid risping

Naarmate de ure

Rome.

zijns

kwam, weigerde

doods dichterbij

was dat eens Christens,

sterven

Zijn

Roomschgezinden

Doch MARIA

niet

eens

^).

rustte reeds in haar graf, toen de bijzonder-

Europa

heden van het afsterven des keizers maximiliaan's in groote

be-

sterker zich te schikken naar de kerkgebruiken van

te

hij

ernstige

1).

opspraak wekten.

Zij

leverden het bewijs, dat het

den pauselijken legaat hosius toch niet gelukt was. maximiliaan's Evangelische inzichten gansch en al te doen ver-

dwijnen

3).

Hare zuster eleonora en haar broeder karel waren haar kort voorafgegaan. Zou ja in het verdriet,

zij

niet gedeeld

waardoor de

hebben

laatste

diens beminden broeders geteisterd werd

In S p a n j e zelf

?

hadden de nieuwe godsdienstige denkbeelden gebaand;

zijn

De de

brief van

weg

die denkbeelden en verzette zich

dag aan dag tegen de vermaningen van

^)

zich een

schoonzoon max betoonde zich hoe langer hoe

meer een voorstander van

in

in de smart,

dagen van het leven

christoph van

nionograpliie

Wurtemberg

eeistgenoemde

over

van

zijne

aan

Dr.

B.

hem

voor

't

max is medegedeeld kuglek (1872), II.

Van Roomsche zijde werd zijne houding hem zóó euvel geduid, dat, VERGERius aan den hertog christoph berichten kon papa (paulus iv) ma-

S. 4ö9.

:

Bohemiae regera; cogitat eum Vgl. kausler und schott, Brief-

chinatur nescio quid contra serenissimum

excommunicare, tanquam Lutheranura. wechsel zwischen christoph und vergertös (1875),

W.

-)

Koch,

^)

EiCHHORN, der

a.

hosius, (1854)

I.

S.

S.

105

S.

197.

fg.

ermlandische Bischot und Cardinal 352

fg.

stanislaus

177 innig

overige

gemalin,

liefhebbende

des

keizers

dochter.

Gesterkt door de genademiddelen der Kerk wachtte karel

ure

laatste

zijn

om

gereed

af.

naar de

21

September 1558 sloeg

Nederlanden

als

Maria.

zij.

landvoogdesse weer

bezweken was voor de dringende beden van haren neef philips. vond 18 October 1558 in Spanje daar

te keeren.

zij

haar graf in de nabijheid van dat haars broeders karel,

wiens belangen

was

Zij

niet

zij

met

gediend had. jaren lang.

ijver

van eene geaardheid

als

hare vroeg ontsla-

pene zuster ISABELLA. de vrouw van christiern

die op

ii.

het gebied van gelooven en belijden den zelfgekozen

weg

bleef betreden, niet vragende, of dat den keizerlijken broe-

der geviel dan wel mishaagde.

Wellicht had maria den indruk bewaard van de smart, door

isabella's

aan

karel

veroorzaakt:

voor

zij

gehooi-zaamheid aan karel den eersten pUcht

zag in

zich

gedrag

die haar betaamde.

De zucht om daarvan

alles

heeft haar gewis verleid,

bibliotheek

afdoende bewijzen te leveren

daarvoor te zorgen, dat in hare

geen exemplaar van de

Opera

erasmi. zelfs

van zij ne V i d u a C h r i s t i a n a gevonden werd. Wel was de eerste volledige uitgaaf der geschriften van erasmus. geredigeerd door beatus rhenanus. in 1540 verschenen aan niet

,

keizer

karel v opgedragen

,

en zoo naar het scheen

de hoede diens machtige bescherming geplaatst

^)

;

,

onder

doch de

Karei

V zou zich van zijn beschermheerschap slecht gekweten hebben, waarheid ware. wat Dr. gi.asiis schrijtt in de verhandeling over ERASMUS als Ned. Kerk hervormer (1850) bl. 189. »op de lijst rvan verboden boeken, jïevoegd bij het keizerlijk placaat van 29 April 1550 )

indien

het

SCHWARTZENBERG, Charlerboek van Friesland, III bl. 2uü) komen van eüasmus voor". De da:ir genoemde bleken zijn niet door DE.siDtiULS ERASMUS maar door den Protestantschen gcdgeleeide erasmus SARCERIüs vervaardigd, wiens naam met dien van andere Evangelische god»(bij

30ok ge>chiiften

geleerden

reeds voorkomt in

's

keizei-s placaat

van 20 Sept. 1540, uitgevaar12

178

Leuven

van

godgeleerden

Trente met

van

hadden

heftigheid

evenals

getuigenis

zinnigheid van onzen landgenoot afgelegd

de

vaderen

tegen de recht^).

men hem den Vader der «Vermittelungstheologie" noemen wil, mag men op hem wijzen als een levend bewijs Indien

van de onvriendelijkheid, waarmede dergelijke houding van kanten bejegend wordt en met

alle

nippold erkennen,

prof.

dat ))wohl in keinem ahnlichen Fall das innerlich unhaltbare

Tendenz klarer zu Tage

))derjenigen ))lehrten

Führer der Humanisten"

hervormer; deze

naam

2).

om

hervormer

te

zalig te

geslaakt hebben:

geen

gegeven wordt. Het

in merg en been: de mogen heeten mag alleen uit de diepte der ziel

wat moet

ik

doen,

om

worden?

Toch loochen dezen

is

ge-

hem

aan hen worden toegekend, die eerst zucht

dem

verdient geene plaats onder hen, aan wie

hij

bevoegdheid,

bei

Want erasmus

in zijne historische beteekenis

Pelagianisme zijner Kerk zat

de

tritt als

man;

geen oogenblik de groote beteekenis van

ik

die

zich

tegen zijne geschriften verzetteden,

toonden hunne waarde

begrijpen en hunnen invloed te

te

vreezen.

In 1586 heeft franciscus junius den druk bezorgd van

den onder alba vervaardigden en in

expurgatorius

librorum,

dierunt, waarin pag. 138

sq.

stilte

verbreiden

index

hoc seculo pro-

qui

verbeteringen op de vertaling

van erasmus geschrift, dat onder den titel verscheen van goede manierlicke zeeden voorkomen, en pag. 225

Expurgatio Üperum d. e. r. a facultate Theologica academiae Lovaniensis facta et

tot

287 de

digd te

Brussel

en in datzelfde jaar ook in het Duitsch herhaald, volgens u. s. w. II. S. 387 fg. z li ch k e i t en

SCHELHORN, E r gö t

,

Hist. des Trid. Conc.

S.

ü56

tg.

')

Vgl. SALiG,

")

Die Reformbestrebungen Papst hadrian's

Taschenbuch,

1875,

S. 205.

II

vi.

Historisches

179

exhibita atque a collegio censorum Antwerpiae constituto comprobata et Regia auctoritate firmata, eet. bevatten. Op dergelijke expurgatio was nadruk gelegd reeds bij de eerste veroordeeling van erasmus geschriften. Aldus luidt het oudste vonnis: Colloquia,

scripti:

erasmi Roterodami

desiderii

Moria,

Lingua,

libri infra

matrimonii

Christiani

de inteidicto esu carnium.

Paraphrasis in Mat-

theum, quae a bernardino tomitano

in Italicam linguara

institutio,

conversa est; caetera vero opera ipsius, in quibus de Reli-

tamdiu prohibita

gione tractat,

Theologica

sint,

quamdiu a

facultate

non

Parisiensi vel Lovaniensi expurgata

fuerint.

Adagia, quae non sunt ex editione pauli manutii, expunctis suspectis,

locis

alicujus

judicio

facultatis

theologicae

uni-

Catholicae vel Inquisitionis alicujus generalis per-

versitatis

Ea vero quae sunt ex

mittuntur.

palli manutii

editione

permittuntur.

Op en

de

Vidua Christiana

aan

te

worden; doch de toenmaals, onder de Roomsche

geestelijk-

hoog gestegen antipathie tegen erasmus stempelde

heid,

wat

merken

kon met zeer geringe wijziging herdrukt

geschrift

dit

viel niet veel

zijn

naam droeg met

gewis overvoorzichtigen

het

om

,

tuur voor goed te ontzeggen bevelen.

merk der afkeuring en noopte zich

liefst

genot der lec-

het

althans anderen niet aan te

.

Merkwaardige berichten betreffende de lotgevallen

van erasmus werken deelt schelhorn mede, liter.

al

pag.

II,

432

noot

in

m

en VIII,

Amoenit.

pag.

353 sqq.

waarbij vergeleken dient te worden des jongen schelhorn's

Geschichte der Indicum librorum proh. te

vinden

422

S.

fg,

des laatstgenoemden

in

fiir

die Ges. vorn. zur Kirchen-

Ges.

,

(1779).

dan

in

mm

1

u ng

und Gelehrten-

Nergens heerschte meer afkeer jegens de

schriften van erasmus,

deeld,

Sa

et exp.

nergens werden

Spanje

gelijk

Dr.

zij

heftiger veroor-

boehmer met

tal

van

180

Her na nBewegun-

bewijzen getuigt in zijn lezenswaardig boek: Fr.

dez und

gen

in

Anfange Re

Frai Fr. Ortiz.

Spanien.

(18ü5).

54

S.

fg.

f.

wiens

,

belangrijlve

mededeelingen worden toegelicht door de bijdrage

de

tot

met Spanjaarden, welke HELFFERiCH door den druk gemeen maakte ^). Ook elders erasmus

van

correspondentie

werden de geschriften van era.smus hard beoordeeld: in te Parijs het enchiri-

1540 veroordeelde het Parlement

dion

Christiani van erasmus tegelijk de corrigendis studiis.

militis

melanchthon's Scheen het

met

opstel

niet raadzaamst,

boeken van een zoo veroor-

Want

deelden auteur ter zijde te schuiven?

al ligt

de ver-

onderstelling voor de hand, dat marla haar exemplaar der

Vidua Christiana mede

naar Spanje genomen en daaruit

hooge mate onze aan-

zich gesticht heeft; toch trekt het in

dacht

.

dat geen enkel van de overige geschriften des Rot-

terdammers

in

hare boekerij

eene plaats behouden heeft.

Yindt deze handelwijze eenige verklaring in het

feit,

dat

bij

degenen onder de Protestanten van die dagen welke door milde gezindheid zich onderscheidden, de waardeering van ,

ERASMUS persoon en geschriften toegenomen was ? Woorden quae sane et pluita et de erasmi donis als van a lasco .

:

maxima merito Deumque rima

et

fuisse negare in

illis

nemo

potest, gratulari nobis

agnoscere debemus. Si quid autem

amplius nos assecuti nobis videmur, id quoque a Domino nobis

donatum

esse

hadden

cogitemus^),

bij

enkelen

weerklank.

Zoolang erasmus

onder de levenden verkeeren mocht,

was hem menig bewijs van hoogachting door de landvoogdes gegeven. Nauwelijks was zij hier te lande gevestigd, of ze had ernstige pogingen in het werk gesteld om erasmus te

')

Zeits. für die Hist. Theol., 1859,

-)

Opera,

II,

pag. 584.

S.

592

fg.

181

bewegen, gen

in

geliouden,

terwijl

aannemen

zij

trachtte

Hoewel

bewegen.

te

hem noemt,

xvTxpxht;

hij

waarts werd

hij

Bazel krank en

te

zoozeer ernst geweest, dat

mans

hare

luisteriijker aureool

in

II

zelfs bij

om

;

het was haar

het noodige reisgeld

haar de

dood

des

zijne slapen vlechten'?

goedkeuring rekende gewis de regeering van

Rotterdam, lips

hem

Moest ook niet

toegezonden.

groeten

zij

reis der-

ontsliep er.

Maria's verlangen bleef alzoo onvervuld

Op

^

eerst weigerde, gaf hij

naar het vaderland te verhuizen, doch op de

had

voor-

aan hare roepstem gehoor en maakte zich gereed

eindelijk

om

te vesti-

hem een

Deventer eenigen tijd openliteris bene amantibus') hem

BEATUS RHENANUS

gelijk

woonstede

zijn

Ivanunniksplaats te

deelige

tot

vaderland weer

zijn

Door hare tusschenkomst werd voor

^).

bij

de plechtige huldiging van Phi-

het eerste

standbeeld van haren grooten

toen deze

15i9

burger deed oprichten^)

van wien wel niemand

als ter

zal

begroeting van den erf heer,

beweerd hebben, dat

van

hij

diens schriften veel werks gemaakt heeft. Zijne tante maria

Mocht

vergezelde hem. schaft hebben,

dan

bij

haar vriendelijker geleide ver-

hij

eene vroegere gelegenheid, toen

hij

haar hare onbekendheid met de landstaal scherpelijk verweet

Zij

!

was toch der regeering

Voorzeker lag in

eene

zijdelingsche

ERASMUS zelven groet.

hem

als

Haar houden

O Opera, -)

Aldus

hulde de wij

niet

minder welkom.

van den voi'm der vereering aan

de

vorstin,

type eener Christelijke voor de hoofdpersone

weleer

bij

der

Opera

in de epist. dedic. voor de door erasmi. Ik citeer de epistola naar den

editie der brieven

ERASMUS zou voor de ge-chiedeni-; eene welkome gave zijn. 3) Vgl. ScHELTEMA, Geschied- en Letterk. Mengelwerk, volg.

be-

hetgeen

BEATUS RHENANUS

uiljraaf

druk van scriverius, (1642), pag. 44. Eene nieuwe

102

door

weduwe

III, pag. 1436.

sptec-kt

bezorgde

keuze

de

I,

van

bl.

182

BRANDT verhaalt «nevens andere ))groot

een

«daarna heeft philips, de koninginne,

ï):

grooten,

door

man bewogen,

de

gedachtenisse

van soo

het huis en de kaemer daer hy

«geboren was, met seer groote eerbiedigheit besocht". Zulk

LUTHER

een

en

gang

ERASMUS

Hooggeplaatsten betalen,

de

maria, der landvoogdesse

zij

,

die

verwerven

beschaving

als

geprezene,

zich

Hist. der Ref.,

goede

de

tol

der door

aangerekend. der vereering

recht op den dank van allen, die

moeder van het leven der volken

eeren.

i)

ten

aan de wetenschap de

,

I, bl. 150.

EEN BKIEF VAN FEANCK VERTAALD DOOR

DE ZUTTERE.

PiETER DE ZUTTERE, gezegf] ovERHAAG. vreemdeling meer.

geen

nooten

is

mijiieii laiidge-

Zoodra mijne schets van

leven en werken verschenen was^), berichtte mij mijn

zijn

sedert

ontslapen

vriend,

onbekende bijzonderheden

janssen,

dat

q.

uit

de laatste levensjaren dezes

hij

mans kon mededeelen, wier inhoud echter hem minder gunstig oordeel stemde. en verrijkte de

Hij volvoerde dat

tot

een

voornemen

Studiën en Bijdragen op 't gebied theologie, verzameld door

historische

der

w. MOLL en volgg.

j.

G.

DE HOOP SCHEFFER

met de vruchten van

zijn

,

in het 4e deel. bl. 321

onderzoek.

van den mij toegezegden overdruk haastte rechtelijk

te

spreken,

dat

')

eenige

h.

,

bl.

de ontvangst ,

hem

danken, maar tevens mijne overtuiging

op-

uit te

mijns achtens de zwakheden, die een oud.

Drie Evangeliedienaren

(1879)

Na

ik mij

81 völg.

uit

den

tijd

der

hervorming.

184

geworden man begaat, de kloeke daden van

afhankelijk

diens frisschen leeftijd

minderen.

Ik

bijlagen en

vernietigen of in waarde verbij

,

dat

hij

nog vele

nalezingen op mijn werk en dat van anderen

waardoor personen en zaken,

mocht leveren, grootendeels in

Helaas!

niet

voegde den wensch er

hij

donker gehuld, gewenscht

't

is

van het veld

heden

tot

licht erlangen.

trouwe en ijverige

zijner

werkzaamheid afgeroepen en de beoefening van de NederKerkgeschiedenis

landsche gevoelig

mocht

hem

heengaan

een

hooggeschatten acquoy, «liever zijne onkunde

dan

))betuigde, ))schijn

zijn

heeten, die naar de juiste opmerking van den

hij

ook door

in

Kundig en grondig onderzoeker

geleden.

verlies

heeft

te

trachten aan het onzekere den minsten

van zekerheid en aan het onbekende het geringste

«voorkomen van bekendheid Ongetwijfeld

de

heeft

te

door

geven"

i).

janssen

geleverde

bijdrage

een gedeelte van overhaag's leven toegelicht, dat mij en ook wel den meesten mijner lezers in bijzonderheden onbe-

kend was gebleven. Janssen hebbe de

eer,

ook

weer

al

hier nieuwe dingen aan het licht gebracht te hebben.

Ik

mag

veilig

onderstellen,

meer met het

niet

stilzwijgen

voor

hem

dat schrijvers over de Her-

van ons vaderland

vormingsgeschiedenis

de zuttere niet

kunnen voorbijgaan. Of

zullen

wij

eene aanbeveling achten, dat de zoo

gunstig bekende jan utenhove ook zijne hulp inriep

bij

de

herziening van de voorgenomene tweede uitgave der vertaling van het

Nieuwe Testament,

een brief door utenhove,

gelijk wij

18 Feb. 1557,

vernemen

geschreven aan

van wingen: rogavi etiam petrum doverdaghe, qui liae

est,

uit

Wesaunum

ut idem faciat, cui velim mitte exemplar

') De woorden komen voor in de levensschets van janssen door s. PicCARDT, leven sb. der afg. medel. v. d. Maats, der Ned. Letter k.

4881,

bl.

ii31.

185

Met welk

nostrae versionis^).

Wesel

te

hij

dat

hij

doel en voor hoe langen tijd

vertoefd hebbe.

derwaarts gegaan

bekend; doch

niet

mij

is

met voorkennis der broederen

is

volgt uit het medegedeelde.

Later ving

aan de goede zaak met

hij

De door hem vervaardigde geschriften schreven in de

te dienen.

nauwkeurig be-

zijn

Ribliotheca Belgica,

van meesterschap

pen

zijne

dat gedenkteeken

de beoefening der bibliographie.

in

bibliographie générale des Pays-bas publiée par ferd. van der haeghen. bibliothécaire de l'uiiiversité de Gand, avec la Ik

van

sprak

de

coUaboration de

mmrs.

th.

j.

arnold

i.

et

r.

van

DEN berghe et avec Ie concours de MMrs. les bibli-

othécaires de Belgique verschenen afleveringen

ik

et

de Hollande, wier 32

de handen van alle beoefe-

in

naars der kerkelijke geschiedenis wensch. opdat

van bijzonderheden het meest gewenschte

licht

zij

over

mogen

tal

zien

opgaan.

Wat

')

mij althans betreft, erken ik gaarne uit de aantee-

Vierendertig

onuitgegevene

heden bewaard

in het aicliiet

\eizanieliiig Ie

Zurich

bezorgd en

toe^jpvoegd

brieven

van

aan

en

der Ilollandrche gemeente

van simi.lr,

zijn

onlangs d'ior

aan zijne vooi Ireüelijke drctorale dissertatie over

leven en we ken van jan utenhove. De door komen voor: Bijlagen pag. X\I sq. Ook andere trokken zeer mijne aandacht.

D. TAFiNr.s

regno

(ut videtui)

(ecclesiae)

sunt

nofter, jnvenis natus.

ministri:

vere ad Bijl.,

plaatsen uit deze brieven

waar over coloniüs,

zijne

vrouw

sara.

TaFkin gesproken wordt op deze wijze:

ambtgenoot

zijn

Apud Metenses duo

B. v.

liet

mij overgenomene regels

r-

VAN CEULEN en

jan utenhove, tot Londen en inde Dr. F. pyper in dnik te

aller

p.

upj^uem

pag.

XLVI

colomus, Gand.nensis, factus

en

et

op de volgende:

praeest egieginm atque adeo ir.coniparabile

aller

promovendi christi Metensi

juvenum par, pltpus

coi.ONius, velus D. A i.ASCO discipiilus et D. tafinus, qui pari jugo ecclesiae plaustrum tanta animorum alacritate, lanto consensu atque etiam successu trahunt, ut brevi tempore ecclesia illa ad 15, aut ut plerique affirmant, .

18 millia creverit.

—

Uxorem

dncit

D. coloniu.s egregiam sane virginem et

omnibus piobae matris-fami'ias futurae dotibus pulchre instructam, DORici ALARDi neptam nomine saram. ,

—

the-

186

keningen

de

bij

titels

der boeken gevoegd, veel, zeer veel

geleerd te hebben.

Ten

opzichte

van de zuttere

is

geworden

het mij vergund

zij

op den voorgrond te plaatsen.

,

Door haar heb ik eene dwaling leeren inzien

gaan had

bij

uit ik de

woorden

het ontcijferen der initialen

onderricht

beter

.

h.

p. a.

die ik beg,

,

waar-

Petrus adpellatus Hyperphragvormde door de B b Belg. ben

:

mus Gandavensis ik

een

.

Bibliotheca Belg. bekend

en ander, dat mij door de

,

i

;

heb

en

geleerd

ik

1.

dat

,

A

de

niet

adpellatus. maar den tweeden voornaam van de zuttere aanduidt: namelijk anastasius.

Heb ik van een naam zijner vrouw

zonen melding gemaakt en den

zijner ,

als mij

niet

bekend

nergens genoemd

,

door de Bibl. Belg. weten wij nu, dat

van

Oudenaarden,

zij

;

geboortig was

laurentia de mets heette en

eene

tot

aanzienlijke familie behoorde.

Uitvoerig worden de zuttere's lotgevallen en gevangen-

schap binnen

weer een

Zoo treedt

toegelicht. lijker

Oudenaarden

geschetst

en daardoor

heden onbekend gebleven deel van

tot

persoon

zijn

al

zijn

al

leven

duidelijker en duide-

voor onze oogen. dank den on vermoeiden nasporingen

van de auteurs der Bibl. 't

Is

hun scherpzienden

van een opstel

te

blik gelukt,

begroeten

den wensch mede

,

waarover

in

hem den

nog een paar woor-

ik

Door de Bibl. Belg.

te deelen.

vertaler

is

aan

de zuttere of OVERHAAG eene plaats onder de vrienden van SEBASTiAAN FRANCK aaugcwezen. Toen ik weleer over dezen

handelde

^)

,

droeg ik

geene kennis

JOHAXNES GAMPANUS, dan door den

menden

tekst ^);

evenmin wist

^)

Geschiedk. Nasporingen

^)

Am oen.

liter.

XI, pag.

59.

I.

bl.

ik,

166.

van bij

diens

brief

aan

schelhorn voorko-

dat

de

nabijgelegene

187 bibliotheek der Maatschappij van Nederlandsche Letterkunde

een exemplaar der vertaling van dezen brief bezat, zooals er zich een bevindt op de verafliggende te

De Bibl. Belg. ven

en ook den inhoud van

^)

de

Wolfenbïittel.

nauwkeurig beschre-

voorrede des vertalers

Daarin toch neemt de zuttere de

voorbijgezien.

niet

vertaling

heeft die

partij

der door franck te laag geplaatste dienaren van het Evan-

en verdedigt op nieuw

gelie

gevoelen, dat allen, die

zijn

God naar de inspraak hunner harten dienen, dit

ook op gebrekkigen trant.

Aangaande FRANCK

tot die

de

zij

zijn.

denkbeelden

van

van campanus stonden, wordt ons het noo-

dige licht

beloofd

archivaris

van

HANS

welgevallig

waarin

betrekking

de

Hem

doen

al

door de nasporingen, welke de kundige

Munster,

DEN'CK, aan

CAMPANUS

Dr.

l.

keller. de biograaf van

wijdt.

Met verlangen uitziende naar de

voortzetting

van Dr.

weinkalff's studiën over franxk, vleien wij ons. dat deze geleerde ook op de zuttere wijzen zal als een dergenen, die

franck hebben weten

hooren

liet ^)

,

waardeeren

in

dagen, waarinde Zelfs

melan-

zich bij herhaling allerongunstigst over

franck

rechtzinnigheid

CHTHON

hem

te

verachtte

en verguisde.

bevangen door het dogmatisme van

zijn tijd.

In de beste jaren des levens stond de zuttere daarboven.

Naar mijne schatting

is

de genoemde vertaling eene ver-

nieuwde proef van den onafhankelijken geest des waardigen

mans,

die het goede greep,

waar

het vond, zonder naar

hij

de kleur te vragen, welke het droeg.

O In -)

letter F. n». 24.

Uit een hanrischiift van de bibliotheek te

leeraar

o.

Zeits.

f.

Petersburg

WAiTZ eenige judicia van melanchtho.n mede Kircheng. 1\ S. 327 fq. ,

deelt de hoogin

brieger's

HET NIEUW-GRIEKSCHE TESTAMENT

YAS

De oudste raal

voor rekening van de Staten-Gene-

is

der Nederlanden,

Genève.

van de schriften des N. T. in de

overzetting

Nieuw-Grieksche taal

1638.

door den drukker pierre axjbert te

onder toezicht van pieter corxelis brederode,

ter perse gelegd,

Aan

het toelichten en bewijzen van deze stelling zijn de

volgende bladzijden gewijd. in staat te zijn

Ik acht mij gelukkig, daartoe

en eindelijk volkomen

opgaan over een onderwerp, dat in

duisternis

tot

kunnen laten heden op menig punt licht te

gehuld was. Enkele schrijvers begroet ik

voorgangers op deze baan van onderzoek:

Walsche predikant jean leger,

die

de eerste

als

de

Histoire

zijne

in

is

générale des Eglises Evangeliques des Yallées de Piemont

(1669),

ANTOINE LEGER Spreekt depens des Seigneurs

II,

pag,

69 van

zijn

als qui a travaiilé les

bloedverwant

par ordre et aus

Etats des Provinces Unies a la

version et impression du Testament imprimé a Genève l'an

1635

en Grec vulgaire

De ander

is

de auteur,

aan wiens hand wij in den welbekenden bundel

Levens-

(?)

et originale.

189

beschrij vin

or

van eenige voornaame meest Neder-

landsche Mannen en Vrouwen,

deel VI,

de schets

der verdiensten van jacob golius te danken hebben. Daar lezen

«hetgeen golius,

wij^):

grootsten

door

deedt verdienen, was

lot"

doen strekken

als

zijne zijn

taalkunde, den

yver in dezelve te

een middel ter voortplantinge van den

onder

Ongeloovigen,

en ter

Christelyken

Godsdienst

vertroostinge

der Christenen, die onder het juk der Maho-

de

methaanen zuchtten. Als een bewys van zynen yver verdient hier vermeld

Testament

in

worden

te

zyne zorge

.

om

het

Nieuwe

de hedendaagsche taaie te doen drukken. Ten

Lands Staaten

behoeve der Grieken toonden

's

om

draagen. Daarenboven deedt

de kosten van

onze

dit

Hoogleeraar on

werk

Ier

te

de Christenen in de

zich gereed

Levant

ver-

spreiden, eene Arabische ovei'zetting van de Geloofsbelydenis

der

Hervormden, van hunnen Katechismus en Liturgie;

want men vindt daar

te

lande Christenen, welke, in den

openbaaren Eeredienst. zich van de Arabische taaie bedienen. Tot deeze overzetting gebruikte

hij

eenen Armeniër, die het

hedendaags Arabisch en de Godgeleerde spreekwijzen verstondt. en die den

stijl

van golius voor elk eenen kon ver-

staanbaar maaken.

Ily hieldt

half jaar

en beloolde hf^m hetzelfde jaargeld,

bij

zich,

dezen Armeniër twee en een als

de Staaten toegestaan hadden aan den Archimandriet, die

Nieuwe Testament in hedendaagsch Grieksch overbragt". De derde, wiens mededeeling door ons onderzoek mede

het

aangevuld

wordt,

is

de Straatsburger hoogleeraar reuss,

Bibliotheca Novi Testamenti Graeci cujus editiones ab initio typographiae ad nostram aetatem inipressas quotquot reperiri potuerunt colJegit digessit illustravit E. R. die

in

zijne

(1872), pag. 142 zich aldus hooren laat:

')

A. \V. bh 57.

,

100 Editio

LUCARis.

CYRiLLi

(Sine loco et typographo) 1638.

graeca llyKuTToq textui archetypo versionem verna-

Editio

culam MAXiMi

plerumque

Callipolitani jungens,

tomos

in duos

Omnia graeca Praefationem

utpote in

maximi

caeterum

satis speciosa,

divisa.

usum Christianorum

sequitur

altera

orientis edita.

cyrilli

celeberrimi

patriarchae Costantinopolitani ex qua discimus derati ordines generales suis sumptibus hoc

Belgii foe-

volumen emitti

jussisse.

De

loco

et

Genevam

typographo libri

nihil

patriam adserunt insigne

in fronte expressum dicentes, et

traditum

certi

alii

Lugdunum Batavorum

est.

Plurimi

petri chouet

elzeviris tribuunt operas

cunas egregiae editionis sa-

lutant.

delphinus et anchora sine nomine

]\Iihi

in titulo excusus suspicionem movit,

nibus persuadere

loei et officinae

voluisse editores homi-

Venetiis librum hunc impressum esse, tum temporis talia ad orientales perve-

ex qua urbe fere unice nire

et

solebant

codicem sacrum

poterant ex protestantium sedibus vix

et

accepturos.

Rem

pluribus

discutit

v.

c.

BAUMfiARTENIUS.

Het beroep door brenge den

reuss op baumgarten

Dr.

lezer niet in

\)

gedaan

den waan, dat diens mededeelin-

gen het door den Straatsburger hoogleeraar geleverde aanvullen.

Voor zoover

dit

aanvulling en toelichting vereischt,

kan het alleen geschieden door hem, wien de eenig zuivere bron toegankelijk

nameUjk: de brieven betreffende deze

is,

vertaling gewisseld en de besluiten van de Staten-Generaal

der Nederlanden in deze zaak genomen.

De

hier bedoelde

uitgaaf des N. T.

derwerp geweest van

met name van hem, op wien

')

is

werkelijk het on-

der staatslieden veelvuldig geschrijf, ik vroeger als op

Nach richten von merkw. Büchern,

VIII, S. 1

een belang-

fg.

191

de aandacht vestigde

Protestant

stellend

en aan wiens

^)

bescheidene verdiensten de volgende bladzijden nieuwe hulde

brengen mogen: pieter cornelis brederode.

Toen

iii

weleer naar gedrukte bescheiden brederode her-

dacht, wist

niet, dat

ilc

een achttal brieven van zijne hand

Men vindt ze in de nieuwe bijdragen voor rechtsgeleerdheid en wetgeving, verzameld en uitgegeven door Mr. b. j. l. de geer en Mr. J. a. fruin, deel XXIV, door de pers ter algemeene kennis was gekomen.

bl.

226

vlg.

De hoogleeraar aan de Brusselsche inédites

ALPIIONSE RIVIER, gaf dcze lettres verrijkte ze

met eenige belangrijke aanteekeningen.

brederode's huiselijk leven daaruit, dat

hij

FROY na 1G33, toen

die ook

geweest, beide keeren

guerreau huwde

eeuw, de tweede renée gode-

weduwe geworden was van

zij

en

kennen. Wij vernemen is

eerste, marie

laatst der 46®

tegen het

doen

tweemaal gehuwd

met Fransche vrouwen: de hij

universiteit, ter perse

philippus

camerarius. Beide huwelijken bleven kinderloos. Eene zuster

van brederode, helena,

werd de echtgenoote van baron 1027 weduwe.

PUTLiTZ en in

De bedoelde brieven van

denzelfde

G all ia

in

zijn gericht

wien

aan theodore godefroy,

grotils verklaart

veterum novarumque

peritia

geschreven

zijn

Straatsburg

:

inter eos quos

ob virtutem suam meique cultum habeo,

caros

locum eximium obtinet th. godefridus,

De brieven

^)

in

et uit

magna rerum

vir et

candore

saeculum.

supra

Frankfort

in

4G15 en

1622 en 1623. De zorgvolle tijden doen

den schrijver vreezen, quod bestia apocaliptica doibt renouveller

les

en den

empires. Van Rome's paus Trentsche concilie voorziet

ruines des autres

invloed

van

het

brederode veel kwaad.

')

Polemische en irenische theologie,

•)

Epistolae,

pag. 876.

(1881),

bl.

111 vlg.

192

Hoogachting voor den hoogleeraar mathias bernegger,

den deebiemenden vriend van den

2eii

heer godefroy beschrijft. De derde bevat de verliezen, die TiLLY geleden zijn

verdelgd

van

Worms

hij

zijne

boekerij

alles

kan

doch zeker niet

verloren,

is

Voor

herstellen.

door de Jezuïeten

is

Hem

zonder den wil van God, die zoo het verlorene

't

goeddunkt, het

overige toont

hij

dat de Christen los van het aardsche behoort te In den

4eii

brief schetst

juventuti studiosae instar

weten

te

zijn.

den weinig gelukkigen

hij

omnium

toe-

bernegger, qui solus

academie:

Straatsburger

der

stand

door

huis in de stad en de meubelen

zijn

kostbare

geroofd,

beklag over

zijn

Heidelberg

de inname van

bij

heeft;

,

uit in

hij

het christelijke sterven van den ouden

die

brief,

spreekt

zijn huis,

facile fuerit,

personnage

modeste qu'extrêmement docte, houdt de eer der

aultant

school op.

De mate

,

ij

in

s

drukt

hij

zijn

1622 verscheen

,

wekt

in

onzen

hooge

en in een postscriptum van den

belangstelling

zijne

bezitten.

te

Par

die te

5en brief,

Apologeticus van

uitgaaf van den

eerste

GROTius

verlangen uit,

Evenzoo bespreekt

om

in de

hij

een exemplaar

volgende letteren

de eerste Latijnsche uitgaaf van petri suavis polani (paolo

Historia conc. Trid.

SARPi)

Trinobantium,

dat

De geschiedenis van der

zeer boeit. lijst

brieven,

laatste

van

Hij

dat

elkander deze sing

Londen, dit

een

van de

echter

niet

in 1620.

Concilie

naar den

is,

onderwerp

t.

dat

zijne

inhoud

aandacht

hij

over dit Concilie bezit en

godefroy hetzelfde doe, opdat

opgaaf kunnen mededeelen. staatkundige

gesteldheid

familiebetrekkingen van brederode

inédites

Augustae

houdt zich bezig met het opmaken eener

de stukken die

al

verzoekt,

is

verscheen

zij

;

menige bijzonderheid,

dier

zij

dan

Ter kenschet-

dagen en de

behelzen deze lettres

,

welke

behandeld kan worden,

te

dezer

plaatse

daar wij voornemens

103

genoemde brieven het voorbijgaan melding gemaakt is, en die meer

over eene te spreken

zijn

slechts in

dan

waarvan

in de

anders onze aandacht vraagt en verdient, namelijk

iets

eene

,

zinspeling

korte

op

brederode's bemoeiing met de

uitgaaf van een N. T. voor rekening der Staten-Generaal

Genéve

te

om

gedrukt.

betreffende

in te slaan,

deze mededeeling het begeerde licht te er-

op het Rijks-archief

indien

langen;

Er was slechts één weg

te

'sGravenhage

brieven van brederode mochten aanwezig zijn.

denken, dat alle zijden

deze de

uit

liet

het zich

bedoelde zaak naar wensch van

kon worden opgehelderd.

De rijkdom van dat archief is even beroemd en geroemd de bekwaamheid en voorkomendheid zijner beheerders. Spoedig vernam ik. dat er meer dan 200 nog ongedrukte brieven van brederode gevonden werden, waaronder een als

25tal,

dat over de uitgaaf van het N.

lezenswaardige

T.

berichten bevatte. Een onderzoek naar den inhoud der lijvige

met de depêches van onzen toenmaligen gezant Constantinopel, cornelis haga, stelde mij niet te

portefeuilles te

leur;

de

notulen

der

Staten-Generaal

evenzeer met

zijn

goede vrucht geraadpleegd. Van een en ander deel ik hier de uitkomsten mede en lever langs dien weg eene bijdrage tot

hooger waardeering van der voorvaderen belangstelling

in de uitbreiding

van het Godsrijk op aarde.

De waardige patriarch van

Constantinopel,

cyrillus

LUCARis, die de oprechtheid zijner Evangelische gezindheden in zijne

pogingen

om banden van

eenigheid des geestes tus-

schen de Grieksche Kerk en die der Protestanten

openbaarde, moest wel de begeerte koesteren

pogingen

in het

werk

te stellen,

zijn,

om

hechten

krachtige

ten einde de intellectueele

ontwikkeling zijner geloofsgenooten

schen overliet, kon het

te

,

die

zoo

eenigzins te

veel te

verbeteren.

mocht

het

beste

middel heeten,

De

Constanom dit doel

inrichting en vestiging eener eigene drukkerij te

tinopel

wen-

13

194

Het werd aangevat. Smith levert ons van die

bereiken.

te

onderneming een eenvoudig en

—

gen

een aandoenlijk

deelen

smart,

de

in

—

verhaal;

die

schroom niet

ik

aandoenlijk,

te zeg-

dewijl

wij

cyrillus moet geleden hebben,

toen Tm-ksch geweld, prela, typos, libros, papyrum. argen-

tum

miscellamque supellectilem

,

als

.

veroverde buit behan-

delde en zoo op wreede wijze ook dezen schoonen droom van

CYRiLLüS verstoorde^). Restte er dan geen ander middel,

CYRILLUS voor

om

te verkrijgen,

wat

dingen zocht, zijne geloofsgenooten met

alle

den inhoud der H.

bepaaldelijk die des N. T. bekend te

S.

maken?"). Vreemd schijnt het, dat in de brieven, welke van

hand ons

zijne

1)

in

de

Narratio

druk bewaard bleven studiis,

vita,

gestis

2),

dergelijke

martyrio

et

wensch cyrilli

LUCARli, pag. 35 sq. der CoUectanea. 2) Vgh over dezen trouwen, heftig vervolgden dienaar van christds, wiens in

67

het Grieksch geschreven brief aan lipsius door bukman (Sylloge II, bewaard werd. de verhandeling van mohnike, Stud. u. Krit.,

sq.)

1832.

S. ötiO fg.

Th. IX.

S.

5

fg.

,

Oriënt. Kirche im 17 Jh. (i8b2)

brengt

Real-Enc. 2e Ausg. Geschichte des Prot. in der oder der Patr. cvbillus l. und s. Zeit

en het zaakiijk artikel in herzog's

,

van Dr. gass. Pichler's

alles

bijeen,

wat ten nadeele van cyrillus kan worden aan-

de vertaling van het N. T. in de Nieuw-Grieksche taal, door hem S. 145 een werk van leger genoemd, handelt hij uitvoerig doch niet nauwkeurig. S. 205, daar hij Leiden als plaats des druks opgeef, blijkbaar gevoerd. Over

onbekend met het ontstaan dezer overzetting. In de aanteekeningen, welke Prof KIST voegde bij de vertaling zijner Redevoering over de Griekals een getuige der goddelijke Voorzienigheid, wordt, bl. 57, alleen verhaald, dat aan cyrillus »de eerste vertaling (1854) Bvan het N. T. in het Nieuw-Grieksch te danken" is. De Engelsche geleerde TH. SMITH, die in zijne CoUectanea de cvrillo lucario (1707) veel be-

sche

Kerk

langrijks

over lucaris

te

lezen geeit, toont de geschiedenis dezer vertaling

niet onderzocht te hebben. ^) Door AYMON zijn des Grecs, (1708),

aantrekkelijken

Amsterdam

titel

ze

opgenomen

pag. 1

ss.

in

de

Monumens authentiques

Tien jaar later werd

van Lettres et

dit

werk onder den

anecdotes de Cy rille Lucar

in

nieuw gekozen in de hoop, dat het boek op deze wijze het gewenschte debiet mocht vinden. naar men zeide Over AYMONS merkwaardige verzameling van Curiosa worde het bericht eens ooggetuigen grootendeels raala fide bijeengebracht geraadpleegd, namelijk van voN UFFENBACH, Merkw. Reisen, III, S. 474fg. het publiek

weer aangeboden. Alleen de

—

titel is

—

195 niet

Maar de

uitgesproken.

is

brieven

schrijver dier

ver-

keerde blijkbaar onder den indruk der vrees, dat zijne

worden,

teren onderschept zouden

werkelijk

gelijk

om

greep en had zich de gewoonte eigen gemaakt,

uitdrukkingen veel omzichtigheid

te

let-

plaats in zijne

name

gebruiken, met

waar sprake was van godsdienstige geschriften ten beste Kerk

zijner

de handen van Protestanten te ontvangen.

uit

Wij, bekend met hetgeen er toenmaals gaande was, verstaan nu volkomen zin en bedoeling van hetgeen

bonnes nouvelles de

les

en ce pais de

Dieu

son

et

pour

plaisir.

de

verwezenlijking van

H.

l'Eglise.

Patriarch zijn hoop gevestigd

een wensch, dien

namelijk:

bepaaldelijk

S.

die

voor de

reeds lang ge-

hij

de verbreiding der kennis van de des N. T.

Zou

liet

Evangelie ook

onder de Grieksche Christenen eene kracht Gods ter heid blijken te zijn, het diende

Nieuw-Grieksch

,

te

hun

en zoo het

al

— zulk eene

gelukken mocht haar

doen vervaardigen, waar de middelen

te

vinden,

Doch de Patriarch was de te

laten

afschrikken.

vermogen was,

zijn

taling.

aan

Hij

niet. liet

om

?

zich door be-

volbrengen

wat

in

weten, het vervaardigen der ver-

Maximus calliopolita ondernam deze taak, waar-

zijn

blijft.

te

man

te

om den

kostbaren druk van zulk een boek te bewerkstelligen

zwaren

zalig-

in de moedertaal, het

worden voorgelegd. Helaas

overzetting ontbrak,

me

Je souhaite que la benediction de

bonheur universel de

la prospérité et Ie

koesterd had.

Chrétienté qui nous sont venuës

favorisent toujours ces Puissances,

assistance

Op hen had

schreef^):

part des seigneuis Etats Généraux,

la

un extreme

font

la

hij

Het

naam is

voor

altijd

veibonden

is

en

verbonden

ons leed, den lezer niets te kunnen mede-

deelen betreffende den levensloop van dezen verdienstelijken

')

Monumens,

pag. 121,

kelijken, Italiaanschen tekst.

naar de Fransche vertaling van den oorspron-

196 Griek hij

ontsliep eer zijn

hij

1);

lang genoeg geleefd,

den druk worden.

handen

in

weten, dat

te

arbeid door

zijn

werkelijk heeft de druk plaats gehad. Cyrillus

kende dengeen, zou ontsluiten

om

eigendom en ten zegen zou kunnen

velen ten

Want

werk was afgedrukt. Toch heeft

,

te

Christenen in

veelvermogende invloed den weg

wiens

om

den Christenen in T u r k ij Voor

geven.

Turk

ij

den sterksten steun

alles

e

wat het

toch

kon bevorderen

de Schrift

e

,

heil

vond de patriarch

den ambassadeur onzer Staten,

bij

der

(in

de gewisselde staatsstukken steeds Orateur genoemd) en den predikant der Protestantsche gemeente van Pera.

CoRNELis HAGA, wicns Staatkundige loopbaan even eervol

mag heeten, verloochende in zijne hooge Constantinopel de godsdienstige gezinddie hem kenmerkten. De goede diensten, door

langdurig

als

waardigheid

heden

hem

niet,

te

en zijne opvolgers aan de broeders in het geloof be-

wezen, bleven

in gedachtenis, blijkens

verzoekschrift

in

den inhoud van een

1763 door de gemeente van

Constan-

tinopel opgezonden aan den aartsbisschop van Kantelberg en afgedrukt in Bulletin de la soc. de l'Hist. du Prot. Frang. IV, pag. 384 ss. Zijne persoonlijkheid ons

is

geschetst

geworden door de pen van

k.

HARDERWIJK, naar wiens uitvoerige mededeelingen

mogen

verwijzen^).

na grensden aan gende

3)

:

Aymon, wiens van haga,

die

On peut

premier ordre, dont

dire Ie

que

grand

leeftijd

van

wij hier

en werkzaamheid

schrijft over

c'étoit

et

r.

i.

hem

het vol-

un Ambassadeur du

merveilleux genie embras-

Door FABRicius, Bibl. Graeca X, pag. 538, wordt hij genoemd: Callipoli Peloponnesiacus Hieromachus en gezegd, dat hij in gratiam CORNELII HAGAE N. T. transtulit. -) In het Jaarboekje voor de stad en het kanton Schiedam, 1848 en 1850. Beknopter in v. d. aa, biogr. woordenboek door de1)

e

zelfde hand. ^)

Monumens,

pag. 23.

197

soit

Dogmes de Théologie

Controverses,

beaux Arts, Science des Il

Jurisprudence

Philosophie,

Histoire,

tont.

détails

Politique,

,

spéculative et de Morale,

des besoins d'un Etat.

et

démêloit d'une maniere judicieuse

admirable

et

les dilTe-

rens mystères des Couronnes, possédant également bien. et Ie

Monde,

et la Ville, et la Cour.

estime de toutes

clioses.

Il

scavoit faire

Il

une

juste

ne se contentoit pas d'entendre

sur les points contestez ce qui se disoit de part et d'autre,

mais

examinoit par lui-même, et en jugeoit toujours

les

il

Dans

sainement sans jamais porter a faux.

jouoit des matières les plus embarrassées

Ie il

:

Cabinet

il

se

avoit Ie talent

d'appercevoir d'abord un faux raisonneraent enveloppé sous

des termes vrais, ne se laissant point éblouir par de grands

mots,

par des

paroles

point d'une étude superficielle la

quelle

il

parloit

petites,

fin.

Ie

la

eüt ignoré les

s'il

eüt ignoré les grandes; paroitre

faire

son esprit,

soutenant toujours par un

se

particulièrement

de pensees, fondées sur Ie secret

s'il

moien de

du sien,

prévaloir et

comme

comme

des petites

donnant a chacun tour

mais d'une connoissance par

grandes alTaires

des

et

se

,

sondoit les choses a fond. Dans les conversations

il

sans

ne se contentant

vuides de sens.

par

une grande delicatesse

droite raison. qui lui avoit appris

de civiliser toutes les sciences.

Voila pourquoi ceux qui ont bien connu eet Ambassadeur,

un genie heureux. qui d'un

ont dit, que c'étoit aisé

sgavoit

qu'il

étoit

traiter

air noble et

avec les Grands et avec les Ministres; avoit

un

coeur facile, ouvert, propre a se faire des Amis chez

les

né pour parier aux Monarques,

Etrangers. avoit

un

digne

esprit

de

l'affection

infiniment

qu'il

de tous les Princes; qu'il

éclairé

pour entrer dans toute

sorte d'affaires, infiniment prudent pour les

manier apropos,

infiniment modéré pour scavoir les prendre dans l'occasion,

un jugement ferme, incapable de change, de se

laisser

mollir,

corrompre par

les

de prendre

pressantes

Ie

sollici-

198 d'un courtisan accrédité: une grande droiture qui

tations

faveur de la justice, qui dans les dif-

decidoit toujours en

ferens partis

demeurer neutre; ne s'attachant qu'a

s^avoit

aiant l'esprit

prononcé

un

la verité, et

éloigné de tous les faux préjugez, qu'il eüt

si

en cas de besoin

,

avoit

Il

qui peuvent se former entre les Monarchies,

contre soi-même.

,

grand fond de Religion

si

point d'emploier son

ne manquoit

qu'il

scavoir et son crédit auprès des sou-

verains pour les porter a abolir les cultes idolatres. a réfor-

mer les

usages suspects, a bannir

les

les scandales, a étouffer

semences des fausses Doctrines, a Chrétienne, et pour eet

Discipline

une profonde sagesse,

les

de la Nation avec sienne.

qu'il négocioit

,

ne perdoit jamais de vuë

Il

effet

differens

et emploioit tous ses talens

cours,

faire revivre l'ancienne

démêloit, avec

il

projets

de toutes

pour se gagner

Ie

les

génie

sans choquer celui de la les interets

du

véritable

Christianisme Reformé, s'appliquant de tout son pouvoir a

parmi

l'établir

et son

lustre

infidèles,

les

et

a lui rendre son premier

ancienne pureté parmi

les

Grecs, qui n'étans

pas soumis au pouvoir Despotique de la Monarchie Papale, ni plongez dans toutes les erreurs et les idolatries de l'Eglise

Romaine, sont beaucoup mieux en

état

de reformer

les

abus qui se sont glissez dans les Eglises de l'Orient, oü les

Emissaires de l'Antichristianisme ne cessent de semer

pour

la zizanie

la

confondre avec

ont conservé en rejettant la

Qui ne pour

voit qu'il falloit

faire

toutes

les

Ie

bon grain que

Communion

les

Grecs

des Latins.

un Ambassadeur

tel

que Mr. haga

,

grandes choses dont nous venons de

parier? Les bonnes qualitez qui font les Ministres d'Etat ne font qu'a moitié

un

tel

Ministre,

Des talens un peu extraordinaires suffisent pour ceux-la mais

il

d'un

si

dons du

en

fallait

de tres éminens pour

celui-ci.

Un

Envoié

beau caractère en qui étoient reunis ces admirables Ciel, et qui les relevoit

même

par des manières

offi-

199 cieuses et pleines de politesse, j'ose

dire, n'est pas

Ie

donné

tous les jours aux Etats Réfonnez, ou Protestans, ni envoié

indilïéremment a tous

Warm zijne,

Princes de

les

la terre".

haga

Protestant en ijverig Calvinist deed

om

het

al

des Patriai'ch's weetgierigheid te voeden en

hem

met den inhoud van het zuiver Evangelie bekend te maken. Dagelijksche gesprekken met den Patriarch, welke, gelijk van diens brieven weten, soms onder het dak

wij door een

van den gezant beveiligd te

zijn verblijf

zijn

en

nam om

studie

tot

er tegen zijn vijanden

gelegenheid te vinden, be-

vorderden dat oogmerk en deden beiden toenemen tot

de dingen, die boven

zijn:

zelfs

nam

in liefde

de patriarch deel

aan de godsdienstige samenkomsten in het Hotel der bassade.

Haga, sprekende over de

den Bosch,

bericht aan een vriend, dat

Gods

op

en

daarvoor een

hij

dankstond heeft laten houden. »0p den 28^" November leden,

Am-

Wezel

van

victoriën

lest-

den welcken D. antoxius leger, dienaar van een

woort,

tretfelj^ck

sermoen

in

de

Italiaansche

spraecke heeft gedaen, over d'uitlegginge van den 76 Psalm davids, daer by present waren, den eerweerdigsten Heere CYRiLLUS, Patriarch

van

Constantinopolen,

Turnovo

bisschoppen ofte Metropoliten van vinciën van

Bulgarien

de Aarts-

ofte

de Pro-

Calaedonia met den

ende van

Megalogotheto ende eenige andere principale Griecken, die d'Italiaensche natie

spraecke

de

verstaen,

gantsche Engelsche

ende eenighe Francoysen, die professie maecken van

de Religie; den Heere Patriarch verklaerde, dat hy door dese segheninghe Godes aen onse Republycke ende Ghere-

formeerde Christelycke kerken geschiet, niet minder verblyt

was

als

yemandt anders van de ingezetene der landen.

Daerenboven van

my

Nederlandsche Kercke

versoeckende ,

,

dat ick

sulks

aen de

ende Ghemeente soude laeten weten

dat hy als een lidtmaet van deselve versoeckt gehouden te

worden, en bereyt

is,

tot

voortplanting ende opbouwinge

200

van deselve

alles

doen wat in syn vermoghen

te

is"

^).

Wat CYRiLLUS was in de schatting van hen, die persoonlijk met hem bekend waren, leert ons de brief, dien haga in 1627 aan festus hommius zond en die aangaande lucaris zeer gunstige getuigenis aflegt^),

Gratissimum exemplar

Reverendissimo

fuit

Patriarchae

cyrillo

Catecheseos Ecclesiarum nos-

illud Confessionis et

trarum, quibus, ut puro Dei verbo consentaneis

Praesul

,

ille

doctissimus assentitur. Radios hos aeternae lucis hausit

ex

lectione

quorum

Patrum

praeesset, opera

natus

fuit.

et

Doctorum Reformatae Ecclesiae,

ante aliquot annos,

libris

Curabo ut

Literis

suam scripto super symbolum

novam Graecae Deo, hortatu

Alexandrinae sedi

mea, a Potentissimis Patriae Patribus do-

sententiam

doctam

cum

Apostolorum ,

et

manibus habet

Prae

Catechesin

Ecclesiae

et instinctu

Tuae respondeat,

Rever.

declaret.

explicationem

quos brevi

,

et

volente

meo, ne Typographia, ex Anglia,

a Doctissimo Monasticae vitae viro graeco, huc allata, sine fructu

sit,

typis

excudi

curabit.

Spero non parvo

rationis

Ecclesiae

et

cum

Graecae,

Gentem hanc

inter

divulgari

fructu nee sine spe restau-

cui,

sub

ignorantiae tenebris

jam diu sepultae, Romana Curia maximas insidias struit, cum ex Gymnasio Graeco, ibidem exstructo, quotidie prodeant larvati Calogeri, qui habitu mentiuntur Graecos, et intus sunt acerrimi Jesuitae,

quorum opera Pontifex

ut Ecclesiae Orientalis relliquias,

si

utitur,

quae supersunt, tyran-

nicae hierarchiae suae subjiciat.

Cui conatui

cum

pius hic vir et veritatis Christianae pro-

pugnator cyrillus strenue sese opponat, miraberis quales quantas

et

clandestiiias

persecutiones

ab

harpiis patiatur.

')

^)

Jaarboekje van Schiedam, 1850, bl. 14 vlg. Kist en royaards, Ned. Archief, II, bl. 421.

istis

animarum

2ü1 zulke veistandhoudiiig en wederzij dsche waardeering

Bij zal

CYRiLLUS niet veel woorden noodig gehad hebben,

zijnen

vriend

middelen aan

iiaga te

te

bewegen,

druk der gereed liggende

de Staten-Generaal de

bij

waardoor

vragen,

in

ovei'zetting

de kosten van den

kon voorzien worden.

Onze gezant haga was een voorzichtig man. het CYRILLUS in

Europa

om

Hij wist dat

aan vrienden noch vijanden ontbrak.

Onder eerstgenoemden nam de Deventersche predikant REVius eene plaats

had

IIAGA

het

geloofsbelijdenis

aan de

verspreiding in

Zoodra diens Grieksche vertaling van

in.

Nederlandsche

de

Staten-Generaal

Constantinopel

licht

had gezien,

afdrukken ter

eenige

verzocht. Door de Staten

was aan dat verzoek voldaan ^) en revius zelf over dit onderwerp met haga in correspondentie getreden, blijkens van Maart 1628, waarbij

brief

zijn

voorzien

van eene Grieksche

hij

inscriptie

Deze vertaling

ter bezorging opdroeg.

hem

een exemplaar

aan den patriarch is,

gelijk

wij

zullen mededeelen, in 1648 gevolgd door eene in de

Grieksche

in

1629 eene Confessie in de Latijnsche

Genève

aan haga opgedragen, te

gegeven,

Nieuw-

taal.

Toen de patriarch taal,

later

was

men

verbaasd,

daarin

in het licht

had

gevoelens

der

de

Evangelische Christenen ten aanzien der voornaamste leer-

stukken te vinden uitgedrukt. Velen trokken de echtheid in twijfel.

de

Staten

taal,

met

Om het

verdenking op te heffen, zond haga aan

alle

afschrift

eener belijdenis in de Grieksche

aanteekeningen

van

den gezantschapsprediker

ANTOiNE leger, geheel eensluidende met het afschrift, dat door CYRiLLL'S naar

Genève

daar in 1033 de pers in het behartigen

ter drukkerij

verliet.

Hoeveel

ijver

was gegeven en

haga betoonde

van de geestelijke belangen der Grieksche

') Daventria Illustrata. pag. 672 getijde van de Geloofsbel., bl. 183

sq.

en te

volg.

water, tweede eeuw-

,

202 Christenen blijkt uit het getuigenis, dat des aangaande door

BREDERODE werd afgelegd

in een hoogst belangrijk schrijven

aan den hoogleeraar diodati drukt

i),

Genève,

te

niet door ons herhaald wordt, dewijl wij ons

nen beroepen op haga's woorden zijn

dat elders afge-

brief

aan de Staten,

waaruit wij

kun-

voorkomende in

zelve,

een gedeelte hier

overnemen^): »0p het poinct, off de saecken van de gereformeerde kercken hier meer voorwaerts gaen, sullen Uwe

Hooge Moog. believen te weten, dat ons principaelste oochmerk altyd geweest is ende noch is om de leere van de gereformeerde kercken, daer van Heer Patriarch oock openbaere

onder de Griecxsche prelaten ende

doet,

professie

andere verstandige soo geestelycke

bekent

te

maecken, ende

te

als

werltlycke luydens,

doen blycken dat deselve met

de leere christi, ende van de primitive Apostolische kercke,

ende ouwe Griecxsche vaders over eencompt,

tot

welcken

fyne do. leger met goetvinden van den Heer Patriarch op

de

confessie

van syne eerwaerdicheyt nu

deselve geschreven ende in

myne handen

int

Griecx van

gestelt annotatien

heeft gemaeckt van de principaelste texten van de heylige

ende passagien van de ouwtvaders, waer van

schrifture,

autentycke ende van den Heer Patriarch geteyckende exemplaren na

Genève

syn gesonden

om

daerenboven opdat de Griecken het

gedruckt te worden

licht

van de waerheyt

self

uyt Godts heilige woort moegen sien, soo hebben

het

nieuwe testament

in

de

wy

vulgare Griecxsche spraecke

(twelk noyt voor desen geschiet

is)

doen translateren, ende

syn daer mede oock soo verre gecoemen, dat er niet anders

aen mancqueert,

als

een exacte

rivisie

ende conferentie met

den ouwden Griecxschen text, twelck van niemant beter

—

')

Bulletin

")

Het origineel berust onder de stukken

archief bewaard.

du Prot. Frang., X,

pag. '234

s.

van haga's hand in het Rijks

203 den

als

bvaldien

selfTs

syne occupatien

siilcx toelieten.

ons voornemen nae

werden,

te

texten

konnen geschieden,

Heer Patriarch

Genève

sonde

senden,

te

Gedaen zynde.

om

is

aldaer gedruckt

twe colummen, den ouwen ende vulgaren om alsoo de Papisten alle mid-

in

malcander,

neffens

benemen van yt iegens de translatie met recht te moegen seggen. Daereiiboven heeft Do. leger groote conversatie met veel Griecxsche prelaten ende geleerde luydens delen te

om

ende die begerich syn onderrecht te weescn

ende uyt Godts woort

te leeren,

van den Heer Patriarch verwachten

;

wij oock een Griecxsche catechismus in de vulgare spraecke,

om alomme

in de schooien geleert te worden.

De papisten door de

grote

vrese die sy hebben van dat

de leere van de gereformeerde kercken onder de Griecken

bekent gemaeckt synde. van de Orientaelsche kercken geapprobeert,

ende

d'ouwe

voor

Apostolische

men. soucken nu den Heer Patriarch, Calvinist,

iae ongelovigen suspect

waer mede

maer ende

ter

(Godt

contrarie

affectie

loff)

veel

niet

Rome

niet

coe-

een ketter, een

ende odieus

alleen

naevolgers,

te

uyt

maecken,

en rechten

ende grooter

lieffde

onder de gemeente verwecken, gelyck het nu

dese nieuw machinatie

in

als

gehouden

leere

soude moegen werden, ende d'ordren die van

vuytloftich aen

(daervan over veerthien daegen

uwe Hooge Moeg. heb geschreven) wel

blijkt,

dat alle de prelaten, den Griecxschen Adel, ende gemeente,

met syne eerwaerdicheyt verbonden blyven, ende geresolveert syn met deselve alles op veel vaster, als oyt te voorn,

te setten.

Soedanige syn de voorbereydingen

,

dat er onder dese natie gestroijt wert. wij

van

Godt

door de

soedanich

is

het saet,

Den wasdom moeten

medewerckinge van den Heyligen

Geest verwachten. Veel cleyner beginselen hebben in Duijts-

lant, in

Vranckryck

Genève,

ende

alle

Noortsche landen bysonder

het licht van't Evangelium ontsteecken. Het

204 is

well waer, dat nae den viiyterlycken schyn voor de meii-

schen hier alsnoch geen Griecxsche gemeente nae d'usantie

van de gereformeerde kercken opgerecht can worden het niet geraden ritus

is,

dat

men

int beginsel

ijt

,

om

dat

van de ouwe

ende kerckelycke ceremoniën soude willen affbreecken,

waer door d'eenvoudige ende ongefondeerde luydens alleen ontsticht,

waerheijd

maer oock

t'ondersoucken,

afï'geleiit

welcker

niet

soude worden van de kennisse

Godes

uyt

woort de voorganckster moet wesen, ende deselve vast in de harten geplant zynde, sullen tien

ende

selven

menschelycke

d'autoriteijt

insettingen

ende vergaen.

vallen,

alle

de onnodige superstilichtelyck

van haer

Twelck hier daer het door

van een souvereyn Heer

off

magistraet niet en

can geschieden, op geen ander wijse mach toegaen, maer, gelyck d'abusen niet op een tyt, ende successivelyck inge-

syn geweest, alsoo moeten oock de superstitien ende

voert

menschelycke insettingen, die tegens Godts woort stryden, door contrarie gewoonten wech geno-

d'eene nae d'andere,

men

werden.

Dit

is

het gunt ick

Uwe Hooge

Moog. van de gelegent-

heyt der geestelycke saecken in dese quartieren onderdanichst can mededeelen,

met een vast vertrouwen, dat myne

debvoiren

intentie

wesen.

ende goede

Cum

Hiermede,

in

deselve

magnis etiam voluisse

Hooge

Moogende

ende

aengenaem

satis

sullen

sit.

Genadigste

Heeren,

bidde den Almogende de wijse ende geluckige regieringe

van Uwe Hooge Moog. hoe langer hoe meer te segenen, met mijne ootmoedige gebiedenisse in de goede gracie van de selvige. In Constant, den XVH January 1032. Uwer Hooge Moog. Getrouwste ende ünderdanichste dienaer c.

hagha".

205

De medegedeelde

brief zette het belang der zaak uiteen,

zweeg over de middelen van uitvoering. Een

doch

schrijven

hulp der Staten in, opdat door hunne

de

riep

later

ondersteuning de druk kon worden bewerkstelligd.

Laatstgenoemden

besloten

den

eerst

Leidschen

hoog-

hem

leeraar GOLius over deze zaak te raadplegen, ))om uyt ))te

vernemen

vulgare tale

de

))in

))noodsaeckelick

geen

))hun

den druck van het voornoemde Testament

olT

))ontstaen"

ende

is

disputen

van de Griecken

onderrichtinge

tot

off

oorsaecke van dien onder

ter

ende verdeelinge sullen commen

Wie was meer bevoegd, om zulk eene vraag woorden, dan GOLIUS? quem vel nominasse, est de tijdgenooten van dezen

gelijk

gewoon waren

talium

t'

i).

door en na een langdurig verkeer.

meester ERPENius was

Hij

kende het Oosten

Op

raad van

Marokko

naar

hij

laudasse,

Hercules laborum orien-

spreken.

te

te beant-

getogen

zijn leer-

om

zich

daar in de kennis van het Arabiesch nog meer te bekwamen.

om

was van daar weergekeerd, geroepen

Hij

dood

erpenius ledig geworden

van

Nauw had

bezetten.

hij

post aanvaard,

zijn

de door den

hooglceraarsplaats of

hij

te

zocht

gelegenheid, om, onder goedkeuring van de verzorgers der school,

eene nieuwe buitenlandsche

Levant, een

wel naar de

deel van

Sperat igitur golius noster,

bekenden brief aan

joh.

masci

et

aliarum

As ia e gentium

se plus

uno

vicinis

locis,

proficere die,

schrijft

colloqui

quam

Arabië g.

j.

vossius in den

si

familiariter detur, posse

vicenis,

si

hic ruspetur. Certe juvenis est praeclarus,

quando virum dabit,

en Turkije.

annum unum DaDoctissimis Arabum atque

meursius,

cum

volbrengen en

te

reis

suo omnia labore

magnumque

ali-

si Deus ei valetudinem et vitam, quod animo ex voveo cum Bataviae tum praecipue studiorum

')

Resolutie

van

iJ

Octob. 1632.

,

206

Van de

causa.

waarmede de Leidsche

belangstelling

man

den den jeugdigen

geleer-

gadesloegen, geeft ook de briefwis-

seling van RiVETUS het bewijs

i):

nunc Constantino-

agit

poli apud legatum lUustrium D. D. ordinum a quo invitatus fuerat.

Iets

later

nondum rediit, quam putaverat, ea

noster golius

het:

luidt

Constantinopoli detentus diutius, quod cum magni nominis Turca aliquam inivit amicitiam, qui eum in praedium suum suburbanum deduxit

occasione,

quo egregiam habet rariorum librorum bibliothecam

in

qua

speravit

se

aliquid

exemplaria

nonnulla

hij

describere

Eum

obtinere.

Vier jaren heeft

brevi.

posse

forte

et

,

ex

etiam

exspectamus

tarnen

daar gesleten, de talen en de

samenleving bestudeerende en in handschriften en uittreksels

een rijke winst van

naam

er zijn

in

zijn verblijf

medebrengende. Hoe

ondervond

eere bleef,

later

zijn

broeder

PETRUS, die Roomsch en monnik geworden, met jacobus lust tot

men

en onderzoeken gemeen had en aan wien

reizen

de Arabische vertaling der

tus verschuldigd van

p.

die

is^),

in

Navolging van Chris1663 onder den pseudoniem

Romc

A LiDUiNA COELESTINUS te

FR.

het licht zag^).

Het advies van golius luidde gunstig en aan

zijn

invloed

mag voor een deel het gelukken van het plan worden toegeschreven. Te veel eer wordt hem bewezen door bayle*) en allen, die dezen nageschreven hebben: pour une marque de son

))on

peut compter

zèle Ie soin particulier, qu'il prit

de faire imprimer en Grec

litéral

et

en Grec vulgaire

Ie

Nouveau Testament". Gronovius, de lijkredenaar van golius, door bayle aangehaald

')

Medegedeeld

{ilü'ó), II, S. ')

uit het

158

,

gaat niet zoo ver

handschrift door sciiei.horn,

,

al

roemt

hij

,

en

Er go tzlich keiten,

sq.

Levens b. van eenige voor naam e meest Ned. Mannen en

Vrouwen,

VI, blad 53

volg.

3)

Vgl. GERDES,

'•)

Dict. in voce: note H.

f

lor il. libr. rar.

,

pag. 84.

207 de veelvermogende belangstelling, welke golius

recht,

te

van

in de uitgaaf

plan

hebben

te

N. T. heeft betoond. Eerst schijnt het

den druk in ons land

bestaan,

kosten onderzoek lieten doen, een

waaruit waarschijnlijk

feit

sommigen de gevolgtrekking maakten

later

doen

te

daar de Staten hier naar de vermoedelijke

grijpen,

plaats

dit

dat de elze-

,

vier's den druk bezorgd hebben.

Reeds den

October 1G32

5^'^

HEEMSTEDE,

GOLIUS nopende

colummen,

gelioort

weten, d'oude ende vulgare texten der Griex-

te

sche talen over malcander:

Is

goetgevonden ende verstaen. dat

Genève

stadt

nae voorgaende deliberatie

men

daertoe sal

nemen de

den agent brederpde lasten, dat hy

en

duysent vyffhondert exemplaren vant

di'ukken

aldaer laat

rapport

't

hebbende

gesprokeu

't

Staten de navol-

van den heer met den professor drucken van het nieue Testament in twee

gende Resolutie: ))synde van

namen de

voorsz Testament, ende deselve gedruckt synde over .Mars e il

Ie

den orateur sulcx daer

hy bevinden worden

oock

agent

Constantinopolen aen haga. om by hem gedistribueert te worden senden

secretelick

na

sal te

behooren. ende

genotificeert

dat

,

de

sal

den voorsz:

voorsz.

orateur

haere ho. mo. hoope heeft gegeven dat den translateur vant voorsz.

Testament

gieus,

bewogen

naer

Genève

in de vulgare tale

den selven orateur

voorsz.

selff

te

commen

den sal

tijt

requireert,

alle

t'

in persoon te

correcteur

hebben

te

wesen

te letten,

te

Genève, om te

als

,

reli-

gaen

met

oock aen

vernemen, wanneer dat de

druck aenvanck gemaeckt

middeler

synde een Griecx

cunnen worden om

sal

ende

vermaninge dat hy daerop translateur sol

,

voorsz.

dan met den

worden, preparerende

geene dat totten voorsz. druck wert ge-

ende denselven voltrocken synde,

sal

de meer-

genoemde agent oock eenige exemplaren herwerts senden om in d'universiteyt tot Leijden, als oock hier bewaert te

worden.

Verders

wat belangt d'onkosten

tottet

voorsz.

208

met

driicken

van dien

aencleve

synertyt debourseren ende by

gerequireert

sal

,

hy

't

van den ontfanger

wissel

generael trecken ende sullen haer ho. mo. sorge dragen, dat

de voorsz. penningen puncktelick worden betaelt, doch

hebben

in dese saecke

ende

sal

by haer

van

te betrachten de

tgeene voorsz,

alle

notificatie

sal

lant,

gedaen worden

mo. aen den meer genoemden orateur."

ho.

Eene goede uitvoering van den

is

mesnage vant

De Staten verlangden dat de

tekst.

bewegen zou

eischte scherpe oogen ter correctie

zijn,

om

naar

Genève

vertaler te

tijdelijk te

en zich daar met de correctie der proeven

verhuizen

te belasten.

In-

middels moest alles worden voorbereid, wat den voorspoe-

gang des druks kon bevorderen. Eene raming van

digen

werd

kosten

met te

niet

geëischt,

hem

van de door

belofte

den agent te

trekken wissels behoorlijk

en zoo een werk

honoreeren,

hand gelaten

vrije

tot

stand

brengen,

te

waaruit veel goeds voor het Godsrijk op aarde kon voortvloeien.

Alle

oorzaak

er,

is

BREDERODE dezc leerden kennen,

last

is

weten

om

ons te verheugen,

opgedragen. wij

dat

hij

dewijl

Voor zoo ver

wij

aan

hem

gewoon was, hetgeen

hem opgedragen werd met naauwgezetheid

ten uitvoer te

brengen.

Er

was

te

Constantinopel nog

die in het tot stand hartelijk

komen van

belang stelde en

een waardig man,

deze grootsche onderneming

er zijne zeer te

waardeeren hulp

toe leende.

Ik bedoel den predikant antoine leger

van LUCARis,

,

den boezemvriend

die de Evangelische gemeente te

Pera

bij

hare godsdienstoefeningen, onder bescherming en ten huize

van den ambassadeur haga,

als

voorganger diende.

De eerwaardige schrijver der Histoire ecclésiastique des églises Vaudoises, pierre gilles, verhaalt, dat HAGA »demandoit instamment un pasteur, qui avec les

209 autres dons et capacitez,

eust la cognoissance des langues

nécessaires tant pour rinstruction de sa propre familie, que

de

professans

autres

des

la

environs,

ès

aussi

et

réformée,

conversans a

frariQois, italiens et autres

et

religion

llamens,

Constantinople

pour communiquer avec

les

con-

ducteurs des églises chrestiennes orientales, désireux de com-

munication avec

a

les

somme pour

en

et

\Tais chrestiens réformez occidentaux,

s'employer

la

a

l'advancement du règne de Dieu"

voldeed leger

de

in

alle

der

geschiedenis

opzichten.

ce qui pourroit servir

Aan deze eischen

^).

Zijn neef, de auteur

Waldenzen, droeg

recht

te

zulk een familielid. C'est de luy, que l'excellent Mr. écrivit a

Monsieur gool.

comme

il

m'en a

van

roem op

haaga

fait voir la lettre.

qu'au lieu qu'il attendoit un Pasteur, que luy devoit arriver des Vallées, on luy avoit envoyé un Ange en forme d'homme. De neef zelf aai^elde de

al

ooms l'un

lofspraken

mede

te

deelen, die

bij

den dood

zijns

waren verbreid. Je diray seulement, que des plus vieux pasteurs de Genève m'a dit en bonne tot diens eere

si jamais nous canonisions quelqu'un pour sa sainteté. ce seroit m. leger v o t r e o n c e 2).

compagnie

,

1

.

Een andere getuigenis even gunstig luidende, gaf haga een

brief

den

aan

in

hoogleeraar rivet onder dagteekening

van 14 October 1634^).

Ten

jare

1628

verliet

Co ns tan tin o pel waarin

hij tot

antoine leger de valleien

om

te

genoemden post te aanvaarden, 1636 werkzaam bleef, toen hij naar Piemont den

terugkeerde uit besef van plicht jegens zijne geloofsgenoot en, wier meeste

gemeenten door een hevige pestziekte hare

Ik gebruik den door p. lantaret in 1881 bezorgden nieuwen afdruk ') van het beroemde werk. tom. II, pag. 330. -) Jean leger, Histoire des églises Vaudoises de Piemont,

(1669) II, pag. ^)

Hij

is

L.0.

overgenomen

in het

Bulletin

VII, pag. 126

ss.

14

:

210 leeraars verloren en dus dringende behoefte aan geestelijke

hulp hadden. Door vervolging gedwongen weder land te ontwijken, vond

hij te

met

dood in 1661

zijn

zijne

Constantinopel

Christenen te

zijn

vader-

eerst als predikant,

gezegenden werkkring, waarin

later als hoogleeraar een tot

Genève

hij

De

vele gaven woekerde.

hielden zijn werk en per-

soon in hooge eer. Uit de brieven van den Patriarch,

door aymon in druk

gegeven en waarvan de meeste aan leger gericht hier een gedeelte van

ik

10 Maart 1637 aan

me

Je

zijn

mede, welke door lucaris

dien

main trem-

la

blante, pour vous faire sgavoir la bonne situation oü je

trouve présentement

,

et Ie souvenir

que

je

sainteté,

les traces

qu'elle

me

conserve toüjours

de votre chére Personne, qui a laissé dans nos Grecs

i)

vriend leger werd toegezonden

mis a écrire cette Lettre avec

suis

zijn, deel

l'esprit

de tous

de l'honnêteté, de l'érudition et de la

faisoit

briller

au grand contentement de

tous les fidèles, et a la confusion de nos adversaires. Il

est

vrai

que Mr. sartorio

est

un

parfait

modèle de

vos vertus et de votre capacité, et qu'il s'acquite fort bien

de sa charge, en prèchant

la

Parole de Dieu d'une maniere

orthodoxe, et en édifiant ce petit troupeau par une vie

si

exemplaire, parmi beaucoup de fatigues et de voiages, qu'il n'y a personne qui ne l'honore et ne Ie respecte.

Mais

les

habitudes que nous avions contractées, en con-

versant familièrement avec vous, Monsieur, pendant votre

long sejour en ce Pais, ont tellement reveille dans l'esprit

d'un chacun de nous

Ie

souvenir de vos instructions Chré-

tiennes et de vos autres beaux talens, que tous nos Grecs

ne cessent de vous louer et de vous bénir.

Ce

la

vous doit

entièrement convaincre que vous avez laissé votre reputation fort

^)

bien établie en ces quartiers.

Monuniens,

pag.

Ho

s.

211

De naam SARTORio

.

in

dezen brief met lof genoemd

weleer student te

.

van leger:

Lausanne.

komt een enkele maal

hij

is

.

van

die

thans de opvolger in de brieven

van

BREDERODE voor, met dankbare vermelding van betoonde hulpvaardigheid gedurende de weinige maanden levens die

Constantinopel vergund werden i). Genoemde brieven en de resolutiën

hem

in

geven ons een duidelijk inzicht

Bazel

brederode naar

vertrok

de noodige maatregelen bespoedigen.

te

Hij

,

om

der

Staten

den loop der zaak. Van

in

Genève

nam

en

daar

den voortgang van het werk

zorgde voor het aanschaffen van het

benoodigde papier en het sluiten van een contract met een drukker.

Hoezeer brederode diende

hij

alle zuinigheid

toch over betrekkelijk

moge

betracht hebben,

aanzienlijke

kunnen beschikken. In Juni 1633 trok

hij

sommen

te

een wissel van

1000 rijksdaalders en

in

Maart 1634 een van gelijke grootte.

Deze

sommen waren

in

geenen deele voldoende,

daar

hij

ze

niet

aanwenden, maar

te

minder

onverdeeld voor het genoemde doel kon ze

ook voor een deel gebruikte

Lang duurde het, eer bij trad. De titel eener

om

er

het Hollandsch gezantschap

weer een predikant 1725 in het Nederlandsch uitgegevene reisbeschrijving, doet ons heinrich mvricke, geboortig van Wezel, kennen als Hollandsch Gezantschapsprediker in Constantinopel, van waar hij 14 Jan. 1684 zijne reis naar en door 't beloofde land Kanaan aanving. Het schijnt, dat mvricke niet lang zijne bediening heeft waargenomen. De hoogleeraars te Genève drongen bij herhaling op de vervulling der vacature aan. blijkens hunne brieven aan de Staten-Generaai. Vgl. Bulletin, X, 235 ss. Eerst in Juni 1711 deelde pierre h.\renc aan de broeders te Genève het blijde bericht mede, dat hij door de Staten naar Constantinopel gezonden was pour pasteur au troupeau reformé flamand ')

in dienst

et francois. Zes jaar

lang bleef

in

hij

1713

in het Duitsch, in

op dien post;

in

1723 trad

hij

op

als predi-

Walsche gemeente te Sas van Gent, om er tot 1752 werkzaam te zijn. Vgl. ab utrecht dresselhuis, de Waalsche gemeenten in Zeeland, bl. 126. In 1734 kwam er weder te Constantinopel een gezantschapsprediker met name gonet. Vgl. Bulletin, 1. e. pag. 458, waar veel tot zijn lof wordt gezegd. kant

bij

de

212 het achterstallige

had,

aanspraak

waarop

salaris,

hij

vergoeden.

te

uit

zijne

in

Wilt

gij

betrekking

weten hoe

weinig zijne klachten ter harte genomen werden, raadpleegt

dan der Staten resolutie van 30 Maart 1634, die dus

luidt:

))Ontfangen een missive van den agent brederode, ge-

schreven uyt

Basel den

17/7,

dagende onder anderen dat

noch niet betaald en syn de duysent rycxdalers die

al

in

Julie

voorleden

getrokken

heeft

tot

hij

den

behoeff van

aenbevoolen druck van het nieuwe Testament in de gemeene Griecsche spraeck; item dat noch onbetaelt

995 rycxdalers

hem

vant jaar 1632;

zijn

gebleven

resterende aen hare Ho. Mo. ordonnantie

ten

3e

dat

van

genootsaeckt wordt

hij

nieus noch te trecken duysent rycxdalers tot bevorderinge

van den voorsz druck; waerop gedelibereert synde,

is

goet-

gevonden ende verstaen dat nagesien sullen worden hare Ho. Mo. resolutien int regart van den voorsz. druck genomen."

De omvang van het werk werd geschat op 130

vellen;

de aankoop van het papier op 2400 gulden; de druk op 1300, terwijl

bovendien aan den vertaler en correcteurs een pas-

send honorarium moest worden uitgekeerd en de verzending der afgedrukte exemplaren ook geld zou vereischen. Wijselijk

brederode

besloot

treden niet slechts met

ook met

hem

godgeleerden

te

Genève

in

overleg te

zijn

zwager jacques godefroy, maar

als

diodati en tronchin, die met

een oordeel konden vellen over de proef bladen

,

welke

door onderscheidene drukkers werden geleverd en waarvan

de beste gekozen zou worden. Niet zonder oprechte deelneming heb ik in de brieven

brederode

van

traagheid,

bij

herhaling

klachten

gelezen

over

de

waarmede door de Staten de door hem voorge-

schoten gelden werden terug betaald; aan zijn ernstig beklag

werd de

bij

resolutie

ontvanger

van 24 Mei 1634 tegemoet gekomen en

generaal

geautoriseerd

behalve

de

vroeger

aan brederode toegestane som nog eens 1000 rijksdaalders

213

hem

te

doen uitbetalen,

alles

ten behoeve van den druk,

bovendien nog een deel van

terwijl hij

van H. rioogmogenden

te

zijn

gagie als agent

goed had.

Intusschen waren maximus de vertaler en leger te

Mar-

seille aangekomen en wachtten daar op de toezending van 3 of 400 rijksdaalders, de een reizen,

de ander, leger,

Angroigne

in

de

om

om

naar

Genève

te

naar zijne vroegere gemeente

weder

Valleien

te keeren, niet

zonder

naar den wensch van brederode door de Staten met eene

somme

gelds vereerd te zijn, wegens de diensten welke

gedurende een

hij

Constantinopel

van acht jaren te

verblijf

heeft bewezen. In

hoeverre de Staten aan dit verlangen van brederode

hebben voldaan, waarbij

1634,

blijkt

niet

uit

bepaald

alleen

de resolutie van 21 Nov.

wordt,

dat

))de

penningen

))tottet

uytvoeren van dien nodich van wegen desen Staet

))sullen

worden gefurneert."

De geldquaestie was echter moeite veroorzaakte. Toen

niet het eenige dat

hem

te

Genève

brederode

het afgewerkte

en gerevideerde deel der vertaling werd ter hand gesteld, bespeurde

hij

met

schrik, dat de kopij, die eerst een poos

zoek en eindelijk gevonden was, goeddeels wegens schrift

en abbreviatiën onleesbaar was, zoodat

moest worden, eer deze taak

zij

ter pers

zij

overgeschreven

kon worden gelegd. Voor

en in het algemeen voor het vervolgen van den

door leger verrichten arbeid der revisie, vond brederode

de gewenschte hulp

van /'800.

van

— genoegen

deze

taak

bij

sartorio, die met een tractement

nam, doch door een vroegen dood ook

werd afgeroepen. In de vacature, welke

ten gevolge van zijnen dood

bij

de gemeente ontstond werd ,

voorloopig door zijnen broeder voorzien, die hoewel niet tot

den geestelijken stand behoorende, op verzoek der gemeente

met het voorlezen van gebeden en leerredenen, door

hem

waarschijnlijk

vertaald, haar goeden dienst bewees; als revisor

,

214 en corrector was de overledene niet zoo gemakkelijk te ver-

Genève

vangen. Toen werd in

RODE vond DAviD

LE

ze

bij

CLERC.

hulp gezocht; bredede Oostersche talen

in

Onder de geleerden

genoot deze een zeer gunstigen zijn studietijd

zelf

den hoogleeraar

eenige

maanden

naam

i).

vaderland

ons

in

had hier

Hij

gesleten; later naar

in

Genève

weergekeerd en daar aangesteld in Latijnsche verzen openlijk ,

den

lof

van prins maurits verkondigd

^).

Geboren 19 Febr.

1591, een ijverig student te

Straatsburg

berg,

in

heeft

zich

hij

vooral

en

Engeland

Heidel-

op de studie

der Oostersche talen toegelegd; vijfendertig jaren werden deze door

hem

in

Genève

onderwezen, terwijl

hij

boven-

dien zijne krachten aan de prediking des Evangelies wijdde tot de

ure zijner oproeping sloeg in het jaar 1655. Zijn heef

en biograaf, joannes clericus^), brengt veel dezen bloedverwant in verdiensten

het midden,

van

lof

zijns

ooms

ten aanzien van de uitgaaf des N. T. in het

nieuw-Grieksch

geheel

onvermeld.

Dat

wij

gedenken en de eere hem geven, waarop aanspraak

tot

doch laat

mag doen

hij

dankbaar

ze

rechtmatige

gelden.

Eer het werk een geregelden gang kon houden, moesten er

proefbladen getrokken worden en aan de Staten opge-

zonden.

Ze

werden door deze waarschijnlijk deskundigen

voorgelegd en goedgekeurd, zoodat dus niets meer de voltooiing van

den arbeid

mee gedongen hebben de uitvoering

is

in

den weg stond. Welke drukkers

bleef ons onbekend; niet, aan wien

opgedragen.

^) Des amorie v. d. hoeven Jr. deelt in zijne Diss. de Joanne Clerico, pag. 229 sq. twee brieven van salmasius en een van curcellaeus aan dezen le clerc mede: de beide eerste waren reeds afgedrukt achter de praefatio der door joannes clertcus uitgegevene quaestiones sacrae van zijnen oom.

-)

D. clerici,

Orationes, Computus Ecclesiasticus, poeraata

(1687) pag. 281 sq. ^)

Vgl. diens

praefatio vóór

D.

clerici

quaestiones sacrae,

1685.

215

Een

afschrift

van het gesloten contract, onder de papieren

van CREDERODE bewaard, geeft de meest gewenschte tingen

den

betre ITende

inlich-

druk van deze uitgaaf des N. T.

Letterlijk luidt het aldus:

Copie de l'accord pour Timpression du testament nouveau

commun

en Grec

et

nouveau en date du 23 May 1636.

S'ensuivent les conditions et conventions faites et pas-

1.

homme

noble

entre

sées

Ambassadeur des Messeigneurs

Pays-Bas

Ie

Hauts

illustres,

aubert, imprimeur de

pierre

Sr.

republique et academie de

ville,

et Puissants seig".

Generaux des Provinces Unis des

Etats

les

et

tres

pierre corneille de brederode,

Genève,

la

pour l'impres-

sion du nouveau testament grec, vulgaire collateral avec l'original.

Premièrement

:

au long

les

remise aud.

la copie sera

par Messrs. le clerc lesquels

2.

tant

abbreviatures qui pourroyent apparèment arrester

Le labeur

cydevant 3.

se fera a la

faite, et

forme de l'espreuve qui a esté

aggrée par leurs Grandeurs.

Pour mettre encores tant mieux en

teur et correcteur, copie,

le

correcteur

4.

En

la

suite

de

corrigera diligenment Srs.

le clerc

train le composi-

leur faciliter la lecture

et

fera

la

correction,

la

led. le

Sr.

Les espreuves se feront sur du papier

contrelecteur. fort,

afin

de

les corrections nettes.

eschappait quelque faute notable en l'impression

la faute des ouvriers

feuille

et les

la troisième.

Le correcteur aura un

S'il

trois

correcteur verra et

deux premières espreuves

les

6.

7.

la dite

le clerc.

5.

pouvoir faire

de

deux ou

correction des

premières feuilles de l'oeuvre, avec

par

aubert revue

compositeurs et correcteurs.

les

la

Sr,

la reverront, et escriront

,

led. Sr.

en feuilleton a ses

aubert sera tenu de

frais

et

despens ou

refaire

la

faute

246 a Teffect de quoi, et pour justifier

sera glissée

aubert representera

faute OU non, led. Sr.

sa

si c'est

tiercé

la

ou der-

nière correction.

Se servira

8.

aubert en l'impression de bons

Sr.

led.

charactères, non usez ni vicieu, de bon encre, bien noir et

qui ne se iaunisse

comme

,

aussi fera en sorte que Ie papier

ne se trouve gaste ou tasché

mouillure ou

d'encre,

soit

autrement.

Le

9.

mains

Sr.

dit

aubert

non plus, sans en

et

10.

Commencera

11.

Depuis

aubert

y

iusques a 12.

tirera

l'impression

les

soy.

led.

commencée,

sera

Sr.

led.

incessamment sans interruption

travailler

de l'oeuvre.

la perfection

Remettra

aucun pour

tirer

l'impression jeudi prochain 26 de ce mois.

que

fera

1500 exemplaires avec

aubert aud.

Sr.

Seigr.

de brederode,

OU de luy charge ayant, toute l'impression bien assemblee collationnée et conditionnée. 13.

De mesmes conservera DE brederode, ou de

Seigr. 14.

Moyennant quoy

comme

il

lui

pour être remise aud.

charge ayant.

de brederode a promis,

Seigr.

led.

promet aud.

l'impression 17 florins fait

la copie

aubert pour chasque

Sr.

monnoye de Genève, dont luy

payement a mesme en proportion du

15.

Au

feuille

parsus de quoy,

led.

sera

travail.

de brederode a gracieu-

Sr.

sement promis au compositeur, pour exciter sa diligence

somme

de

la

de trois tallers après l'oeuvre parachée.

Le tout que dessus Seigr. DE brederode despens,

dommages

ainsi et

et

led.

contenu

aubert

Sr.

interests,

accordé entre

et

led.

a peine de tous

en presence et de l'advis

des nobles jaques godefroy, Seigr. Conseiller et secretaire d'estat de la ville et republique de

tableS,

Genève,

et des spec-

JEAN DIODATI, THEODORE TRONCHIN, FREDERIC SPAN-

HEiM, Ministres de

la parole

fesseur en la langue

de Dieu et

Hebraique

et

le

d.

le clerc, Pro-

Sieur

d.

le clerc.

217 Docteur en

1636

V.

st.

medecine.

Faict

a

Genève

ce

23 de

comme tesmoin. Pierre aubert, j. TH. TRONCHiN comme tesmoin. Fr. spanheim comme David le clerc comme tesmoin. GODEFROY

De

convenu entre

suite a esté

que peur leur peine de par

et

sion la

tesmoin.

l'advis

que dessus,

revision, extension d'abbrevia-

la

du labeur que dessus, leur sera payé

correction

Seigr.

led.

diodati,

de brederode,

led. Seigr.

et lesd. Srs. le clerc, es presence et de

tures,

May

Pierre corn. de brederode, Airisi j'ay promis,

de brederode

somme de quarante

pour chasque

,

sols,

feuille d'impres-

monnoye de Genève.

Ainsi ay convenu

david le clerc.

Nadat op deze wijs het noodige geregeld was, keerde

brederode naar Bazel terug, waar hij, waarschijnlijk in de eerste dagen van September 1637 overleed, zonder de van den arbeid gezien

voltooiing

te

hebben. Zijn neef cor-

nelis brederode berichtte aan de Staten. 3 Sept. des ge-

noemden

hoe het met den druk stond, terwijl des

jaars,

overledenen zwager godefroy zich bereid verklaarde in dit opzicht brederode's gemis te zullen vergoeden.

Nog

bij

noodig te handschrift

scheen

de

het leven van den agent brederode bleek het zijn

de hulp van leger weer in te roepen. Het

van

maximus,

die

inmiddels overleden

was,

nauwlettende zorg van iemand, die de nieuw-

Grieksche taal kende, alleszins te vereischen. Wiens hulp

kon gewenschter

zijn,

dan

die

van leger?

Deze was echter niet bereid zich van scheiden, hoezeer daartoe

bij

resolutie

zijne

gemeente

te

van de Staten onder

dagteekening van 16 April 1637 aangezocht.

Er bleef dus

niets

moest worden op zijne

ambtgenooten

te .

anders over, dan hetgeen er gedaan

dragen aan de zorg van le clerc en die

door het onderteekenen van het

218

met den drukker in zekere mate zich voor de goede uitvoering van het werk hadden verantwoordehjk gesteld. contract

In goeden

was

stond godefroy

v^^il

bij

deze niet ten achter, al

de kennis van het taai-eigen

in

hij

hun

des N. T.

mindere.

De dood van den agent brederode was voor den gang van het werk inderdaad een verlies. Zijn neef cornelis, eerst BREDERODE,

gemelde stukken nieulant geheeten,

later in de

klaagde aldra

moeielijkheden

over

voortgevloeid en verzocht dringend,

5 of 6 honderd gulden

te

van kas

schraalte

uit

om

voor

't

minst over

kunnen beschikken ten behoeve

van den aankoop van nog eenig papier en ter dekking van uitgaven aan de correcteurs, zetters en drukkers. Ook begeerde

» volvoert

«wat met

weten,

te

hij

dit

het ten behoeve der Christenen in in

boek naer dattet

zal

syn te doen," Deze vraag betrof de wijze waarop

Turk

ij

e

gedrukte werk

de handen der belanghebbenden kon gebracht worden.

De Staten besloten in hun zitting van 16 Juni 1638, de som van f 500 toe te staan en verdaagden de behandeling ,

der andere quaestie tot nadere gelegenheid. Deze deed zich

den 27 Aug. van hetzelfde jaar voor, toen een brief van

genoemden nieulant

ter

navolgenden inhoud:

))dat

))Genève den druck van

werd,

gebracht

tafel

van den

de heer godefroy syndique van 't

nieuwe Griecksche testament

))heeft

gecontinueert ende de resterende oncosten verscho-

))ten;

dat

het

))Marseille

niet

))Avignon;

dat

))tyden ))door

Vrankryk

«gebracht,

can oock

Rhyn

den

gedruckte

voorzeide

om van

gaen het

den Rhóne

vermits voorseide

aff

naer

passeren

door

gedruckte by

deze

het

maer dat het naer dese landen soude moeten worden niet

en can

hier naer

affcomen,

Constant inopolen

ter zee

))overgescheept te worden."

Ook voor

zich

zelven

verzocht nieulant vergoeding van

gemaakte kosten wegens het reizen naar

Genève

en het

*210

verblijf houden

zoodra

stellen,

te

De Staten beloofden hem schadeloos

aldaar.

gezorgd zou hebben,

hij

dat het afge-

drukte veilig herwaarts overkwam en zeiden aan godefroy

vergoeding van de voorschotten

Zoodra

in

en

verzenden

het

toe.

kwam

1638 de druk voleindigd was,

der exemplaren

verdeelen

natuurlijk

ter

spraak.

Haga, de vroegere gezant, en de Geneefsche hoogleeraren verzochten afdrukken te mogen erlangen van de 168, die de Staten van het getal der afgedrukte hadden doen overkomen. besloten ook aan rivetus, die

Zij

met leger zeer bevriend

was geworden, een dergelijk te vereeren. De 6 balen waarin ongeveer 400 exemplaren .

verzonden werden,

kwamen

uit

Genève

eerst in het voorjaar

van 1645

hier te lande ten huize van

eener som van

Wat

/'

haga,

die voldoening verzocht

182, door de verzending geëischt.

met de

echter te doen

te

Genève

Marseille gezonden, Constan-

Ze zouden in 8 balen gepakt, naar

en daar

drie

in

achtergeblevene?

schepen geladen worden naar

tinopel, geadresseerd aan den Resident hendrik cops^), doch

coomende

))boucken

))souden

te

op

grond,

worden gefrustreerd,

))belancht,

dezelve

»van het landt,

gedeelte

«de

voornoemde

verongelukken haar Hoog M. van

die door

soude connen worden gerepareert

schreef:

dat

goede meeninghe en de intentie voor die tydt

))derzelver

))en

geassureerd,

niet

zij

con

beter

.

den assuradeur

niet

ende wat de schade

ende lichter by den Staet

als

by particulieren gedragen worden." Ik

zouden

gezonden worden, want slechts een

werd gepakt: een ander

deel voor langen tijd in

beslag genomen, ter verzekering van de verschuldigde

som

voor zolderhuur en andere gemaakte onkosten.

')

In

deze betrekking komt de genoemde voor

Ygl.

bij

de moeielijkheden die

Turkije gerezen waren DE JONGE, Nederland en Venetië, bl. 229.

tusschen onzen staat en dien van

in het jaar 1646.

:

220

De gpldquaestie

de donkere zijde dezer geschiedenis.

is

Eerst in Febr. 1642. dus bijna vijfjaar na den dood van

BREDERODE, besloten de Staten voldoening welgegronde eischen van gaaf van

zijne

sommen en

verschotene

te

geven aan de

erfgenamen, die op terugafbetaling van brede-

rode's tractement aandrongen; 5783 gulden en 15 stuivers

werden hun uitbetaald mits

))de

meergenoemde erfgenamen

de lichtinge dezer penningen suffisante cautie de ))restituendo stelden, indien naemaels bevonden mocht ))voor

))Worden sulcks te behooren."

En ware nu maar Doch wat

blijkt uit

schuld

elke

hunne samenkomst van 4 Juni

In

Genève

te

Resolutiën

de

vereffend.

der Staten'?

kwam

16(16

de volgende

brief der Directeuren van den Levantschen handel ter tafel

))Aen de Staten-Generaal der Yereenigde Nederlanden.

Hoge ende mogende Heeren.

De

Directeuren

van

den

Handel

Levantschen

en

de

Navigatie in de Middelantsche zee uyt den heer professor

GOOL hebbende verstaen, dat syn E. eenigen door de heer turetin, woonachtig tot formeert,

dat

binnen

deselve

stadt

t5^t

Genève,

geleden, is

Genève

van

gein-

nogh

souden berusten eenige exemplaren van het nieuwe testa-

ment

Uw

de oude originele en moderne Grieksche tale, by

in

Mo. in den jare 1631 of 1632,

Ho.

den heer orateur haga. synde,

t'

Genève

opt versoeck van

Constantinopolis

haren costen binnen de meergemelte stadt van gedruckt,

en

andere oncosten worden door

toen tot

als

den

gemelten

die in

heer

aldaer

voor

solder

huer

als

verseeckeringh gehouden, oock professor

gool

te

gelijk

haer

geproponeert en tegemoet gevoert, dat de voorsz. Grieksche

boecken een seer aengenaem present soude wesen gegeven eenige

te

om mede

worden aen den heere resident groock voor

Griecksche

Christenen

tot

Constantinopolis,

'22i

Sm ir na

etc, in aensien synde en goede dienst connende

Uw

doen, soo gebruycken sy de vrymoedigheid van

met

alle

Ho. Mo.

schuldige eerbiedigheyt te versoecken (de wyle haer

jegenwoordigh gestadigh houden met het laten prepareren

en toestellen der voorsz. presenten,

croock met de

resident

expediëren,

om den gemelten

meeste spoedigheyt

heer

doenelyk te

welk sy hopen binnen seer corten tyt sullen

't

connen wesen, alsoo vele van de principaele saecken albereyts soo aenbesteet als vervaerdight syn) dat het der selver

goedtheyt geliefte te permitteren en ordre te stellen, dat de voorsz.

Griecksche boecken ten fine voorsz. in hare handen

mogen worden tot lossinge

gestelt, mits dat sy

van dien gerequireert wordende, sullen besorgen

en betalen, dat wyders

Uw

Ho. Mo. gelieven de goetheid

hebben van over dat subject

te

turetin

heer

hebbende,

noemde

remonstranten de poene

Genève,

tot

en

denselven

te

te

als

schryven aen den voorn,

van die saecke kennisse

qualificeren

om

boecken onder de vorige conditie

bemachtigen

en

aldaer

in

syne

die te

bewaeringh

meerge-

lossen, te

te

houden,

mitsgaders daermede wyders te doen, soo als sy Directeuren als

dan over dat subject naerder aen syn

sullen

versoecken,

by schryven

E.

geconsidereert dat deselve boecken van

daer als genoegsaem ter halver wegen synde, met minder costen en moeyten connen worden gesonden ter plaatse die gaerne soude

Genoemde predikant en hoogleeraar bevond zant

van

men

hebben, of sullen moeten wesen."

Genève

in

zich als afge-

'sGravenhage, waar

hij

ter

Statenvergadering plechtstatig ontvangen was en met velen der ingezetenen persoonlijk kennis gemaakt had. Vol ijver voor de belangen van Kerk en School moest

hem

de ver-

breiding van het Evangelie ter harte gaan en kon het wel niet

anders,

verbreiding

of hij

nam

ergernis aan het

staken van de

des Evangelies onder de Grieken.

Bij

een of

,,

222

meer van de Directeuren van den Levantschen handel vond gehoor.

hij

Of nu Directeuren dezer maatschappij gezegd mogen den gansch en

al uit dezelfde

beweegredenen

LUKARis een goedgunstig oor geleend twijfel ik zeer. Ik zou de oorzaak

om

naar turretin's klachten

hun

voor-

haga en

als

hebben, daaraan

te

hunner bereidvaardigheid

te luisteren, vooral

zoeken in

een gewenschten gang hunner commercie en

liefde tot

navigatie.

Dergelijk beginsel

kosten te

1662 bewogen,

dragoman

Latijnsche

geplaatste

om

overzetting

orthodoxa van petrus

Confessio

tot

in

al

de

dragen van den druk van eenen Griekschen tekst

met daarnaast

wenschte

had hen

panagiotes uit

te

mogilas,

onder zijne

gratis

van

de

die

de

geloofsgenooten

deelen, zonder dat iemand wist, wie

hem

het doen van dit geschenk had in staat gesteld. Hoe

geheimnisvol de wordingsgeschiedenis van de uitgaaf dier confessie was, blijkt uit de

merkwaardige bladzijde

die voor-

komt in het Journal d'ANTOiNE gallard, pendant son séjour a Constantinople (1672 1673)^).

—

))Le père custode des

resident

Ie

qu'il

Capucins

d'Hollande

ce

dit a S. E. qu'estant ches

même

jour et dans l'entretien

eu avec luy, estant tombe sur

avait

Grecs touchant

la réalité

Ie resident lui dit

dans

Ie

la

croyance des

sacrement de l'Eucharistie

que généralement tous

les

Grecs n'estoient

pas de cette croyance et qu'il y avoit eu un Patriarche qui

sentiments conformes a ceux de

la

Religion pre-

tendue réformée. Mais que luy ayant proposé

la confession

avoit des

orthodoxe de l'Eglise d'Orient, qui declaroit positivement la doctrine de

approuver son

n'y avoit

^)

l'Eglise

ésté

grecque sur ce point, sans desadvouer authorité,

imprimé en

il

lui

Ho Hand e

Uitgegeven door charles scheper

te

advoua que. ce et

livre

que Messieurs

Parijs, 1881. Tom.

I

les

pag. 49.

223 avant appris que

Etats^)

sieur i'anaioti l'avoit erivoyée

Ie

dans leur pays pour ce sujet pourroient retirer de

qu'ils

considerant les avantages

et

sa

bonne amitiè a

charge de premier drogman,

cause de sa

pas soufrir qu'il luy en coustat rien et

dépense;

porté en trois caisses

du

dit sieur

en

lort

en payèrent

et

en

il

un au

olTrit

dit père

parce qu'il en estoit pourveu.

qui

et

n'en

bouche des Grecs dont

avoit

ou ce

Ie lieu

pu

estre

Custode

S.

E. qui

livre avoit

informé de

la

s'en estoit enquis, soit qu'ils ne

il

ou que

sceussent pas,

la

trans-

ici

qui avoient esté mises entre les mains

peine de connoistre

imprimé

esté

.

paxaioti

qui l'en remercia estoit

ils

Porte a

la

ne voulurent

que Timpression avoit esté

adjousta

il

ils

sachant,

ils

Ie

simuler a cause de ce pays suspect,

S.

E. dis-je eut bien

Ie

de

la joie

zij

,

naar

voulussent dis-

d'apprendre ceste nouvelle ex ore inimici.

heb de plaats

Ik

Ie

ik

meen

het dagboek overgenomen, dewijl

uit

de eenige bron

,

is

voor de kennis van

de geschiedenis dezer uitgaaf der genoemde Confessie. De notulen der Directie van den

—

deze zaak schrift

indien

op het

ze

ik

Levanthandel bevatten over

goed gelezen heb in het handwehvillend voorgelegd

Rijksarchief mij

—

geen enkel woord. Dientengevolge het geheele verhaal

waag

ik niet. te

blijkt

te

de druk in ons vaderland

dat

zijn,

in twijfel te

trekken

minder, daar het enkelen schrijvers bekend is

geschied').

Ik verklaar dit stilzwijgen uit den wensch der Directeuren,

om

aan hun besluit

alle

ruchtbaarheid te ontnemen, daar

het licht gebeuren kon, dat de rechtzinnigheid zich ergerde

•)

De berichtgever

vergist zich. Directeuren

van den handel op de

Levant

zijn bedoeld. ') Ik noem Collectanea

typis

kan

uit

hun

getal th.

betreflende deze

elegantibus excusa. ik niet bepalen.

smith

,

die pag.

Confessio

Aan welke

vu der praefatio

schreef: in

Hollandia

a.

zijner

i662

pers de eer dezer lofspraak toekomt,

224 aan het bekostigen van den druk der Confessie eener Kerk, hier te lande weinig bekend en geliefd.

Werden

al

Directeuren

bij

nemen van dezen maat-

het

regel zeker niet alleen geleid door belangstelling in den bloei

der Grieksche Kerk, zonder belangstelling in het geestelijk

van geloofsgenooten zouden

heil

om

gedragen hebben, aanwezig,

het verzoek niet voor-

zij

over den voorraad N. T, in

Genève

beschikking te erlangen. Aan het verzoek

vrije

en het voorstel van de Directeuren gaven de Staten gehoor

werkten zoo mede

en

tot

de beëindiging eener roemvol

aange van gene onderneming op zeer weinig roem volle

Van de

Directeuren

der

zijde

Levant werd nu met gevonden JEAN

DEUTZ.

's

De hoogleeraar verklaarde

wordt.

van 27 November

16(36, geadresseerd

de

bereid

de

over den handel naar

den Geneefschen hoogleeraar FRAxgois

TURRETiN eene briefwisseling gevoerd, die op

brief

wijze.

noodige

Rijks archief zich

in

een

aan den Directeur

stappen te doen.

om

de

exemplaren van het N. T. die nog aanwezig en opgeborgen

waren, ten getale van 1130, waaronder

zij

besloten

vrij te

dat

eischte

zij

geborgen waren, voor

daar gelegen hadden, alzoo sedert 1638,

zij

een pistol

handelingen over

het verband,

lagen en deelde tevens mede, dat

de eigenaar van het locaal waarin elk jaar.

maken van

e

dit

vergoeding van huur. De onder-

als

punt geopend

,

werden met goed gevolg

bekroond, blijkens de notariëele acte, waarvan wij hier een

getrouw afschrift mededeelen. ))L'an

jour

Mil six Cents soixante neuf et

,

soubsigné

et

personne

citoyen et

vingt troisièsme

du mois de Novembre avant midy par devant moy

ANDRÉ BEDDEVOLE citoyeu en

Ie

du

dit

presents Ie

Sr.

et uotaire publicq jure

les

dayid

Genève

temoins soubs

de

Genève

nommés

establi

dextand, maistre chirurgien

lequel degre confesse d'avoir heu

receu de noble respectable FRANgois turretin, pasteur

professeur

en

et

Theologie en ceste Eglise et Academie de

225

Genève

present stipulant et acceptant en qualité de

icy

de Messieurs

charge avant

du

Levant

mer mediteranée

et

de

les directeurs

la

somme de

la

trente sept livres quinse sols tournois pour

un ans

trente

loiiges

nouveau testament grec ancien

imprimé aux

gaire,

cent et huict les

Paysbas,

en aimées Mil

six cents trente sept et Mil six cents trente huict, la

et vul-

de Leurs Altesses les Seigneurs

frais

Estats Genera ux des provinces du

de

de

quelques mois des magasins ou ont esté

et

exemplaires du

les

compagnie

en suitte

sentence rendue sur ce faict par nos seigneurs du petit

deuxiesme decembre mil

conseil Ie vingte

six cents soixante

huict a raison d"un ducat par an. et outre ce confesse d'avoir

encor heu un exemplair du dict testament pour quelques autres frais par luy prettendue dont estant bien payé et content ainsy qu'il assure

il

en a quitte

et quitte Ie dict

noble

respectable turretin et tous autres qu'il appartiendra avee

promesse de n'en jamais rien demander ny permettre estre

demander en jugement ny dehors la

presente

et

interests

advenir

quittance et

a

et par

peine de tous despens,

l'obligation

dommages

de tous ses biens presents et

submis a toutes courts

qu'il a

serment d'observer

et se constitue tenir

pour

la dite

a

contraires et autres clauses requises faict et passé au

ce

observance en renoncant a tous droicts et loix

Genève

dit

retin et de

en

la

maison du

Messieurs

les

FAüRE marchand bourgeois

frères et

dit

noble respectable tur-

presents honorables jean

jean moraT de Val

resident tesmoings requis et signés avec et

Ie dit

sent

du

noble respectable turretin en

acte, dit

Sr.

de

moy

dit notaire

Ie dit

la

S^t.

Sr.

Martin

dentand

minutte du pre-

recepvant expedié en faveur

turretin aux nom de ceux pour lesquels

il

requis.

(Signé)

A.

beddevole notaire.

15

fait

,

226

Naar het scheen stond

niets

meer

om

den weg

in

thans

de zaak tot een geM'enscht einde te brengen. Doch wij bedriegen ons.

De notulen van 16 Juli 1732 bevatten deze mededeeling: ))Dh: voORDAAGH rapordeerd dat ten synen huyse is geweest een heer vernet en een heer turretin, de eerste predikant en de andere zoon van een professor

Genève

tot

Genève,

te

seggende

waaren leggende eenige oud en nieuw grieks

testamenten, welke nu omtrent hondert jaar geleeden tot

van den Staat waaren gedrukt, en die naderhand

lasten

aan de

dispositie

versoekende

daan soo

dat

van dheeren Directeuren waaren gesteld, dheeren directeuren die boeken daarvan

geliefde te laaten haaien

is

,

hetwelk geconsidereerd synde

den secretaris versogt by die heeren

noemen

of er

ook

te

gaan ver-

onkosten en hoeveel daartoe benodigt

sullen sijn en ten andere hoe of sy teegenwoordig geconditioneert waaren;

waarmeede de vergadering

is

geschyde."

Francois turretin was reeds lang ten grave gedaald, toen

zijn

zoon jean adolphe zich deze

zaak aantrok.

De

volgende missive, van 27 Maart 1733, getuigt van diens groeten ijver:

» Monsieur!

Nous avons receu la lettre que vous avez eu la bonté de nous ecrire Ie 6 du passé et suivant votre avis, nous avons aus?i receu par vos

dont

la

reste

une partie des testaments grecs

soins

suivera

incessamment,

a légard

des douze

exemplaires que vous avez retenu pour en faire part a quel-

ques amis, après votre approbation; nous devons vous de-

que bien loing de nous y opposer, que nous sommes charme de cette disposition et que nous aurions souhetté clarer

que vous en eussiez retenu Leurs H. but

P. par quel

Ie

doublé, puis qu'il sera egal a

moyen pourveu que

qu'il s'en sont proposez

,

l'ors qu'ils

l'on

en ont

parvienne au

fait la

depence.

227

Au

reste, monsieur, nous vous

toutes les peines

bien obligez pour

que monsieur votre père

bien voulu donner pour les

sommes

et

vous ce sont

cette affaire, et pareillement

pour

voeux que vous avez bien voulu y ajouter, nous prions

Dieu de

les

accomplir. depart et d'autres, et

sommes

tres

parfaitement

Monsieur

Vos affectionez amis, Les Directeurs du commerce du Levant

et de la naviga-

tion dans la Mediteranée

SAMÜEL ELIAS COYMANS. par ordonnance des dits

VAN GHESEL.

JACOB

Amsterdam, ce

Geven

27 Mars 1733."

\vij

ons ten

besluit

van

dit deel

onzer nasporing

de geringe moeite, ons te vergewissen betreffende de goede

aankomst der naar Constantinopel verzondene exem-

Eene missive der Directeuren aan onzen ambassadeur coRNELis CALKOEN, vau 21 Mei 1733, ligt voor ons:

plaren.

»WelEdele Gestrenge Heer. Voor vele jaren hebben haar Ho. Mo. de Heeren Staten Generaal der Vereenigde Nederlanden

te

Genève

eenige

exemplaren van Grieksche testamenten doen drukken, aan de eene zijde oud, en aan de andere zijde modern Grieks,

om na de Levant

te

worden versonden, en aldaar gege-

ven te worden aan eenige Griekse christenen, of andere tot

voortsettinge

zelve

in

die

tijd

van de Christelyke Godsdienst, dog hetversuymt, en

tot

uytgesteld zijnde, zoo hebben wij

haar Ho. Mo.

ga lij,

te

capitein

nu

toe

om

aan het insigt van

voldoen in het schip de isaacq

roelofsz.

per

van

tijd tot tijd

Venetiaanse

Sm ir na

geladen,

228

twee balen met boeken, gemerkt

DVL

n°.

om

aan de Heer Consul de hochepied,

3 en 4 en versogt

dezelve verder aan

UExell. toe te senden, dierhalven wij versoeken dat üExell. dezelve boeken

gelieft

de meeste nuttigheyt

mede geladen een

doen distribueren, daar het van

te

hebben

zal zijn; in hetzelve schip

casje

met 60

wij

bouteiljes, zoo Canari als

palmwijn, welke wij hopen dat UExell. benefïens de boeken wel zullen toekomen, en deze tot geen ander eynde strek-

kende, zoo

zijn wij

na UExell. Gode bevolen

te

hebben met

veel agting, enz."

Met de zijn,

nu meenens

expeditie der boeken bleek het

Mei

deze letteren van 21

getuigen

DANIEL ALEXANDER DE HOCHEPIED, consul te

te

aan Baron

1.733

Smirna:

))WelEdele Gestrenge Heer,

Op 22 January in

het schip

laastleden adviseerden wij

UWEG.

dat wij

de Venetiaanse gal ij, capit. isaacq roeeist met de versoegte brand-

hadden geladen een

LOFSZ.

emmers, en diend dese om UWEG. te berigten dat wij in hetzelve schip mede hebben geladen 4 balen met boeken .

gemerkt D.V.L.

n°.

1

a

zijnde

4,

eenige exemplaren van

Griekse testamenten in het oud en modern Grieks,

gedrukt

om na de Levant

te

aldaar te werden gedistribueert

anderen,

tot

hetwelk van egter dezelve

voldoen,

UWEG.

voortsettinge tijd

door

Genève

ordre van haar Hoog Mogende voor vele jaren te

worden versonden, en

aan Griekse christenen of

van de Christelijke Godsdienst,

hebben

tot tijd uytgesteld zijnde, zoo

nu om aan de

intentie

van Haar Ho. Mo.

wij te

per costy gesonden, dierhalven zoo versoeken dat

twee van die balen

n°.

1

en 2 gelieft

te

behouden,

en die boeken met assistentie van den kerkeraad a costy te

distribueeren

heyd

,

daar

zult oordeelen,

UWEG.

het van de meeste nuttig-

en de twee anderen balen

n°.

3 en 4,

229 versoeken wij dat

UWEG.

aan de heer Ambassadeur calkoen

gelieft te doen voortsenden, alsmede een casje met wijn,

gemerkt

DVL

n".

5

in hetzelve schip

geladen, gaande hier-

UWEG.

nevens daarvan de cognossementen, waarmede

z.uld

verpligten diegene die altoos zijn, enz."

Zonder onheilen bereikte het afgezondene de plaats zijner

bestemming, volgens deze missive aan Directeuren van den

Ambassadeur calkoen: conlormiteit

))In

van

UWEd.

den 21 Meij laestleden, hebbe

Achtbare missive

in

dato

weeken wel

ik voor eenige

geconditioneert ontfangen de twee balen met boeken,

een casje met 60 flessen Canarywijn, waervoor

UWEd. Wat

en aen

ik mij

Achtb. verpligt houde. de Nieuwe Testamenten aengaet die zijn hier tot

roem van haer Hoog Mogende Godvrugtigen

ijver,

en met

sentimenten van dankbaerheit zeer welkom geweest, en

ik

verhope dat onze Lieve Heer het Godvrugtig dessein van

haer Hoog Mogende op het herte van deze menschen

zal

doen beklijven. Desf Griekse natie schijnt mij wel toegedaen tot

mij

de lecture van Gods woord, en meer menschen hebben

om

ven.

een exemplaar verzogt

als het

mogelijk

is

te gerie-

Zoodat zoo daar nog meer exemplaren mogten

gelove

ik dat dezelve

met

edificatie

zijn,

zouden kunnen besteet

werden. Dog ik hadde wel gewenst dat ten teeken van haer

Hoog

Mogende Godvrugtigheit op de

tytel

was gedrukt

eenige periode hiertoe relatief, en zoo nog meer exemplaren

mogten

zijn,

zoude het na mijn gedagten de pijne waert

het tytelblad te veranderen, en

zijn,

met de hierneevensgaende

periode te vermeerderen."

Aan dunkt,

dit zij

denkbeeld gaven Directeuren geen gevolg en, mij

deden wel. door den

titel

te

laten,

gelijk die

230 was, en de exemplaren kerij ze

hun geleverd

doen uitdeelen, zooals de druk-

te

had.

Moge daarop een rijke zegen gerust hebben! De notulen der Staten-vergaderingen geven evenmin w^oord op de vraag,

waaraan toch dat

uitstel

ant-

van het

vol-

voeren van het eens zoo kloek genomen besluit moet worden toegeschreven, als die der Directeuren van den handel op

de Levant. Want het eeuw is toch wel wat al

verloop eener tijdsruimte van een

lang

te

,

zelfs

voor den tragen gang

van overleggingen en commissoriaal onderzoek. De gewenschte ophelderingen vermag ik niet te geven; ik heb den loop der zaak

voorgesteld

dienst stonden

naar de bescheiden, welke mij ten

en betreur

duister geblevene te

zelf

om

mijn onvermogen,

het

kunnen ophelderen.

Een andere proef van der Staten

belangstelling in de

verbreiding van Christelijke kennis verzoene ons eenigzins

met de weinig roemvolle uitkomst der

zoo even geschetste

onderneming.

Te Leiden bevonden

zich

twee leden der Grieksche

Kerk, meletius, archiepiscopus en metropoliet van

Ephe-

sus en HiEROTHEUS, archimandriet van Cephalonië. Wat hen derwaarts dreef, weten

wij

even weinig,

als ons

bijzonderheden betreffende hunne personen bekend

worden. In het wij beider

Album

der Leidsche hoogeschool vinden

naam geboekt op 23

Dec. 1644: meletius panto-

GALUS Cretensis, Ecclesiae Ephesinae Metropolita ergo.

Hierotius

abbatius Cephaloniensis

lonia Archimandrita. 45. Hon. ergo

Van de aanwezigheid ervaren

')

1.

1.

pag. 355.

,

50.

in insula

Hon.

Cepha-

^).

dezer in de nieuw-Grieksche taal

personen wenschten

maken, om door hen

te

nadere zijn ge-

te

eenige

hoogleeraren

gebruik

laten vervaardigen eene over-

231

van de symbolische en liturgische geschriften der

zetting

Hervormde Kerk, deze voor rekening der

Nederlandsche

door genoemde Grieken in

Staten ter perse te leggen en

hun vaderland

te verspreiden.

Twee hoogleeraren

hebben

vooral

CONSTANTYN l'eMPEREUR en LAMBERTUS BARLAEUS.

trokken:

Wel handelen

zij

ter

gestaan door de theologische

zijde

faculteit, doch tegenover de Staten

van het plan,

met

zich deze zaak aange-

zoodanig

als

bij

zijn

de voorstanders

zij

Resolutiën

herhaling inde

eere vermeld. Eerstgenoemde rekende wellicht zich tot

arbeid

dergelijken

geroepen

siarum; barlaeüs was het om de studie der Grieksche

als

professor controver-

schuldig aan zijne verplichting, taal te behartigen.

Ook ditmaal miste de tusschenkomst der hoogleeraren het gewenschte doeleinde niet. Uit de resolutiën der Staten

meletius

dat

blijkt,

gedurende

zijn

verblijf te

Leiden

beschikken mocht ieder half jaar over drie honderd gulden,

hem

terwijl

land

bij

voorgenomen vertrek naar Grieken-

zijn

Mei 1645 eene som van acht honderd gulden werd

in

Jammer, dat er oorzaak van klagen was over de traagheid, waarmede deze gelden werden uitgekeerd.

toegezegd.

Moeielijk laat zich die traagheid verschoonen door de op-

merking, dat ingeroepen

in

maand de gunst der

diezelfde

Staten

is

voor een anderen Griek, namelijk den student

NATHANAEL coNOPius

,

))een balling"

^),

tot

wiens onderhoud

ook een gelijk bedrag werd toegekend. Ik noemde

hem

in

navolging der tijdgenooten «balling". Hij was het, die getuige moest wezen van cyrillus lukaris wreede wegvoering

ten doode en

')

In

het

NOPius,

Hon.

gr.

Album,

Graecus, In

met diens

dat

pag.

verlof de wijk

359

is

Protosyncellus jaar

studenten aangenomen.

vooral

hij

aldus

vele

naar

Enge-

ingeschreven: nathanaei, co-

Patriarchicus.

werden

nam

Baccal.

S.

buitenlanders

Theologiae.

35.

Leiden

als

te

,

:

232

land en

Hier

ons vaderland^).

inschrijven, op den

in zijne moedertaal der

liet

hij

zich te

Leiden

van 35 jaren. Eene overzetting

leeftijd

Institutiones van calvyn werd

hem ondernomen doch niet volbracht, althans niet ter 't zij het hem aan den moed der volharding het hem aan krachtdadige ondersteuning ontbrak. 't zij Dewijl HOTTiNGER ^) Verhaalt dat golius hem meermalen opgewekt had, om de Institutiones in het Arabiesch

door

perse gelegd

,

,

ten behoeve der Grieksche Christenen,

vertolken,

te

buiten

Turk

vertaling

in

ij

e

met

,

nieuw-Grieksch

het

dat, naar hij

voor de hand,

die

leefden en hottinger niet spreekt van eene ,

ligt

de veronderstelling

meende, nathanael

zich

nog

dien arbeid bezig hield.

de tusschen de Staten en de theologische faculteit

Uit

gewisselde stukken blijkt, dat het werk dier overzetting van

de symbolische en liturgische geschriften vooral aan hiero-

THEUs was opgedragen, die het mocht volbrengen, blijkens eene resolutie van 9 Mei, in haar geheel waardig

om den

worden voorgelegd

lezer te

))Ontfangen een missive van de heeren Professooren der H.

Theologie in de universiteit tot

tot

hun geassumeerde

1)

Leo allatius noemt

Leyden met

eenige

geschreven aldaar den 5 deses, hou-

,

Amsterdam

als zijne wijkplaats.

De berichten

van dezen auteur betrefPende de leden der Grieksche Kerk laten aan nauwkeurigheid en onpartijdigheid veel te wenschen over. Nicolaas heinsius,

Rome

met hem kennis maakte, gaf deze getuigenis in een gronovius (burmanni, Sylloge. III, pag. 176): inter me et ALLATiUM non satis convenit certe raro hominem accedo quod assiduus fere etsi id apud ipsum SCALIGERIS oblatret, qua re adeo bilera mihi movit ut magnum aliquando malum ipsi jam nunc parera. sedulo dissimularim

die te

brief aan

J.

persoonlijk

f.

,

,

,

,

HoLSTENius quoque Overigens beleefd

is

en

odit

hominem

propter

petulantis linguae intemperiem.

beider briefwisseling, medegedeeld in burman's geeft

leo

allatius

daarin

alleen

lucht

aan

Sylloge,

zeer

afkeer

van

zijn

salmasius. -)

Thesaurus

pag. 62.

Phil.

sive

clavis

Scripturae,

(^ae

Edit.

1659)

233

dende

in

niiis,

de

dat

effect

hirothels Archimandrita Cephalo-

D.

Nederlandsche

belijdenisse

des

met de

geloofs

Catechismus, die in de Nederlandsche gereformeerde kercken

wort gebruickt, nelTens de gantsche liturgie ende de kerckenordeninge in moderne Griex seer sorchvuldelijck ende getrouwelijek heeft overgeset, sulcx dat nu niet

en resteert

meer daeraen

dat die boecxkens nelTens de getuigenissen

als

der Heylige Schrifture die daarbij behooren werden gedruckt

en met den Christenen

in

Grieckenlandt

tot

hare naer-

der onderichtinge ende verbintenisse met de gereformeerde

kercken in dese gewesten,

te

werden gecommuniceeit ende

onder hun gemeen gemaeckt. Waerop gedelibereert sijnde,

goetgevonden ende verstaen. dat de voorzeide boecxkens

is

ten fine voorz.

den

een bequaem bouckdrukker binnen

bij

Ley-

van de Generaliteyt sullen worden gedruckt

tot costen

ende wert het onderhoudt aen den voornoemden D. hiro-

THEUS Archimandrita Cephalonius hier bevoorens toegestaen gecontinueert

den

van

tijd

wort mits desen

gelijck hetselve gecontinueeii

,

nocli drie

maenden, ingaende met de

van de jongste voorgaende vergunninge; des rende

denselven

noopende de sal

dese

tijt

den

op

druck

en

expiratie

sal hij

desselfs

geduy-

correctie

voorsz. boecxkens letten naer behooren ende

haer

Ho.

Mo.

gemelde professoren

de

resolutie

worden toegesonden."

Aan de

pers

van bonaventura

werd de druk toevertrouwd. trelTelijke

wijze.

niet onderteekend

')

Het

werk pag.

bibliotheek bezit

1648

is

155

,

kweet

verscheen

met een Griekschen

bladzijden,

zevier,

In

Zij

abraham elzevier

en

zich

de

titel

daarvan op voor-

quartijn

van 500

en voorbericht, dat,

door hierotheus was gesteld

^).

nauwkeurig beschreven door alphonse wili.ems, les ElSS. Het exemplaar dat mij ten dienst stond, behoort aan de

der Leidsche hoogeschool.

een dergelijk.

Ook de

stadsbibliotheek van

Gouda

,

234

Eer het voorbericht afgedrukt werd. was het den Staten voorgelegd,

het oordeel der Leidsche faculteit en

die

der overige hoogleeraren. wien de zaak belangstelling inge-

boezemd had. evenals dat van den vroegeren ambassadeur HAGA, inriepen volgens resolutie van 25 Octob. 1647. ^Yelke veranderingen het ontwerp van hierotheus ondergaan heeft,

kunnen

wij niet beoordeelen

hunne groote

voor

overdrevene

:

de lof aan de Staten toegekend

iiberaliteit

is

voorgesteld;

wijze

op

waardige,

uitvoerig

d.

niet

i.

aangetoond het

belang der gelegenheid voor de geloofsgenooten van hiero-

theus,

om nu met

de waarde belijdenis

dergelijken bundel kennis te

maken, en

des bundels vooral geroemd, als bevattende de

en de regels der kerkelijke inrichting niet alleen

van Holland, maar ook die van

land, Frankrijk en een groot

Engeland, Schot-

Duitschland. toelichting van de namen deel van

Op de voorrede volgt eene korte waarmede de kerkelijke waardigheden worden aangeduid, zoodat

moeten

de buitenlandsche lezers weten, waaraan bij

woorden

als

conen, svnode en

zij

denken

leeraars, ouderlingen, dia-

dergelijke.

Voor de correctie had

hij

evenzeer gezorgd en daarvoor geldelijke ondersteuning eerst

van drie honderd gulden, elk halfjaar, daarna van twee

honderd gulden voor vier maanden van de Staten genoten. Drie jaren

arbeids had

hij

aan het volbrengen van deze

taak besteed, naar de getuigenis der Leidsche hoogleeraren, ))geruimen ))uren

tijd

bezig,

van zijnde

's

morgens hij

te

5 uren

tot

's

avonds

een persoon van aansien,

))geleerdheidt en probiteit." "

Ter uitdeeling zouden

te

12

groote

hem

vijftig

exemplaren worden toegestaan, en de overige in drie balen

Engeland

gepakt, van hier over

naar wijze

Constantinopel ,

bij

scheepsgelegenheid

verzonden worden, en wel op deze

dat de tweede baal niet zal geladen worden

bericht van de goede overkomst der eerste eerste bezending zou te

is

,

eer het

ontvangen; de

Constantinopel bewaard

blij

ven

235

genoemde Archimandriet aldaar zou

totdat

Ik heb

de gelegenheid,

zetting

toe

maken

slechts

te

lichten

om

gaarne gebruikt. Oudere schrijvers

,

vluchtig van

^). De eerste van wijn in zijn

de zaak melding

er eenigzins uitvoerig van spreekt

die

aangeland.

zijn

de geschiedenis dezer over-

is

V ad er-

aanteekeningen op het Xlle deel van wagenaar's

land sch e Historie,

bl.

De

77 volg.

ijverige onderzoeker

had onder het doorlezen van de Resolutiën der Staten van het

kennis gekregen:

feit

hij

was

er zoo door verrast, dat

aan den hoogleeraar te water,

hij

1793, een brief richtte, waarin

Gouda,

dezen op de uitgaaf dier licht

op

duistere punt", waarop hij de aandacht wilde vestigen

))dit

aanteekeningen

de

hij juist

Hij

bezig was

voerde

van het Xlle deel. waarmede

^).

uitgaaf van

de

deze

wijs van der Staten

warme

inderdaad

vaderen te gische

oorzaak,

prijzen.

schriften

in

De

T.,

aan

de

als be-

belangstelling in de uitbreiding

der Christelijke en Hervormde is

evenals

vertaling,

vroeger plaats gehad hebbende van het N.

er

14 Sept.

opmerkzaam maakte en verzocht «eenig

vertaling

in

hij

uit

En

leer.

om den

hij

deed wel, want

godsdienstijver

onzer

overzetting der symbolische en litur-

de nieuw-Grieksche taal had nog niet

het licht gezien, toen de Hoogmogende Heeren een verzoek

ontvingen, hetwelk in hunne vergadering van 5 Juli 1647 aldus besproken werd ))Is

ter

gelesen seeckere remonstrantie aen

vergaderinge

Haer Hooch Mo. overgegeven

bij

de Heeren spanhemius,

JACOBUS TRiGLANDius, coNSTANTiNus l'empereur, professoren

')

Vgl.

BENTHEM's Holl.

Kirch- und Sch ulenstaa t,

KOECHF.R, Catech. Historie,

bl.

I.

S.

198 en

286.

) De eigenhandige brief van van wijn wordt bewaard in het exemplaar WILLEM TE water's tweede eeuwgelijde van de Geloofs-

van

belijdenis, bibl.

dat

met aanteekeningen van den auteur zelven

der Leidsche hoogeschool gevonden wordt.

verrijkt op de

236 de Theologische faculteit in de academie tot

in

houdende

in

naedemael den archimandriet de over-

effect:

den Nederlandschen Catechismus ende den

van

settinge

Leyden,

aencleven van dien bijnae voltrocken hadde, heeft den Heer

JACOBUS GOLius oock ncveus de voorsz. remonstranten tot

werck bestemt, hun voorgedragen een middel

hetselffde

waerdoor dat het voornemen van Haer Hooch Mo. soude

connen geheelijck voltrocken worden, oock

te

weeten: dat

men

acht soude slaen op diegeene dewelcke de Griecxsche

houdende,

religie

daer

sijn die

van

A

eXa

1

ndrien

van

,

As

Antiochien

van

Patriarch

evenwel geen

en

Griecx

verstaen,

als

van Egipten, komende onder den Patriarch i

a

die

,

hooren onder den

Jerusalem,

ende

twelck

soude bequamelick geschieden door eene oversettinge van de Belijdenisse en de Catechismus van de

landen

in de Arabische talen

,

kercken deser

opdat niet alleen

,

al die

van

de Griexsche religie (die wel het voornaemste deel der we-

bewoonen) met de

relt

kercken in de eenicheyt da-

voorsz.

meer ende meer mochten toenemen, maer oock alle andere Christenen bij de Mahometaensche van Asien ende Aphrica mochten aenschouwen de billicheyt van den Christelicken Godsdienst der meergenoemde kercken; welgelicx

cken voorslach de remonstranten ten hoochsten noodig achtede te

om

in

't

werck

gestelt te

worden, dat te meer, nu sich

gemoete voerde eene gelegentheyt van een der Griexse

kercken,

die

in

het

arabis

sijnen

gewoon was, wekkers dienst men connen gebruycken, souden tot

dit

niet

Godtsdienst te plegen

in die saecke alsnu soude

twijffelende

werck ten hoochsten

sijn

off

haer Hooch Mo.

aengenaem,

als

dienende

haer oogenmercken allen desen handel, ende derhalven

met hare mildadicheyt kennen,

om

,

in saecke van religie

alsoo andere tot

gewoon

t'er-

bevorderinge van de waerheyt

JESU CHRiSTi op te M'ecken; want dit werck het aldernuttichste

is

ende crachtigste,

om

de menschen te bekeren

237

ende anders niet van nooden hebben,

die in blintheyt sitten.

men haer

de oogen opene. alsoo de religie niet met Godes wooil moet ingeprent worden, maer met sweerden als dat

ende

werck alderwegen de plaatsen van Godes woort

in dat

worden bijgevoucht bijeen

schrifture

stranten

D.

j.

soodat se hier een cort begrip van de

,

vinden connen. Daerom

voornemen

GOLii

geacht nootsaeckelijck

recommandeeren om

willen

eene

nuttige werck

vruchten

hebben

ygelick hebben

helpen bevorderen

te

altijd

tot

Godes

der menschen salicheyt: derhalven heeft de re-

eere ende

monstranten

groote

ten

daeruit

vollen

veroorsaeckt

blijschap

,

dat

dit

voltrokken, merckende op de

is

scheppen die sich door Godes zegen

te

uytspreyden

sullen

dat de remon-

alleen

niet

maer een

sijn.

te

ist

over

alle

waerdoor den menschen geen

voornoemde

die

tijdelick goet,

Contraien,

maer 'tgeene,

daer onser aller zielen nae poogen, het eeuwige aengeboo-

den wert. Dit hebben de meergemelde remonstranten corvan

telicx

dit

werck goetgevonden

toestemminge daer tinge aen

te

te

leyden.

Waerop

getuigen

om

derselver

ende andere totbetrach-

in te verclaren,

gedelibereert sijiide, hebben

Haer Hooch Mo. de meergemelde remonstranten bedanckt over ende ter saecke van den goeden christelicken ijver tot

bevorderinge

van

het

voornoemde werck bewesen, ende

voorts goetgevonden ende verstaen

bische

translatie

dat van de voorsz. Ara-

.

ten coste ende laste

van de Generaliteit

gedruckt sullen worden soo veel exemplaren

nieuwe testament gedruckt tale.

sijn

ende wert den professor

recognitie toegelegt de

translatie

gedaen

persoon die in het plegen, de hij

ende

als

van het

de vulgaire Griecsche

golius mits desen tot een

somme van

ende ter saecke van de moeyte bische

in

bij

ses hondert guldens over

hem

in de voorsz.

genomen, ende aen den

Arabis sijnen Godsdienst gewoon

somme van

vijtf

Ara-

is

te

hondert guldens, voor sooveel

daarin heeft geholpen ende gecontinueert."

238

De vreemdeling, wiens bescheidene verdiensten met

lof

worden vermeld, heette moses michaëlis^). Zijne lotgevallen,

werkzaamheden, reizen en

verblijf in

Europa

zijn

hem

door

beschreven in den aanbevelingsbrief aan

kortelijk

de theologische faculteit van

merkwaardig stuk lezen

Leiden

afgegeven^). In dat

wij betreffende deze overzetting in

Quamobrem cum nunc EccleGraecam linguam non calleant, fide licet et liturgia Graecae dicantur, earundem inprimis causa religionis illud nostrae syntagma eodem prorsus modo ac tenore, ut Graece

het Arabiesch het volgende: siae illae

factum erat, etiam Arabice redditum

fuit, Praepot. D. D.

ordinum decreto mox typis excudendum. Ut ita omnibus ejusdem corporis membris aeque laborantibus aequaliter

donorum Dei Christiana communie. Quo simul opere, cum ibi verbi divini cynosura quaedam extet,

subvenire

queat

atque inde accensa fax melioris doctrinae, hoc etiam fu-

turum speratur, ut palantes

redeant

viam postliminio

in veritatis salutiferae

toto

Oriente

pseudo-Christiani

veterum

,

quondam

reliquiae schismatum, et Graecae ipsius Ecclesiae

purgamenta hactenus, religionis

,

quin

et

Muhammedanis

perspicere

hic

Christianae

exemplaria bona

licebit

ideam.

fide, tuto et

ipsis

quam

,

genuinae

ac

ignorarunt primitivae

Ut autem idiomate utroque

cum

fructu inter Orientis Chris-

tianos distribuantur, praesertim Pontificiis religionis nostrae

hostibus nihil non contra molituris,

post fixam in

verbo ipsius fiduciam, vix aliud optandum, siastico

gentis ipsius ordine

amicum,

in

lentem: per

mis

')

In het

--)

quem

Album

45. den 10

Afgedrukt

quam

ex eccle-

pararium aliquem, nobis

primis existimatione et gratia apud suos pol-

offerri possint

lanus,

dari

Deo ac

bij

Patriarchae et

aliis illi

auctoritate proxi-

exemplaria quaedam et Ecclesiae nostrae

(pag. 393) ingeschreven hon. grat. als

Hierosolymi-

Maart 1649. kist en royaards, Nederl. archief, IX.

bl.

81 volg.

239

commode proponi ac probaii: ut eorundem consensu ingenuis maxime et piis exemplaria reliqua cum lectionis quadam commendatione impertiantur. Atque ita institutum

quoquoversus sparsum semel

veritatis

extra inimicorum potestatem

fuerit suae velut terrae

missum,

cum bono Deo

ubi

evangelicae semen,

agat

radices

adolescat in divini bene placiti messem.

atque

com-

sensim

Dum

quidem hanc rem Constantinopoli exequendam baud ita pridem

in

animi

bic

intenti

remotiori, ubi ob

rum commoditas

essent,

pro

altera

ultro

oblatus luit hic ipse amicus,

quem

commendandum.

Perlectis quippe

fundamentis

et

Orientis

laetum commonstravit

.

rnirifice

nobis divina providentia literis nostris ille

suscepimus

religionis nostrae ar-

se alTectum et aedificatione

eorundemque copiam

sibi

suisque

nee urgere desinens editionem. usui ejus

expetivit,

propagando,

latissime

parte

commercii inopiam minor futura amicovidebatur.

ticulis

illa

tum suam

fieri

quam

amicorum operam,

tuni

fidem et studium addixit.

Enimvero

si

humanitatis, per se alias debitae, vinculis

hunc nobis adstringamus virum, devinxerimus simul quoscunque mala ejus et solatia tangunt: futurumque Dei gratia confidimus. ut qui fidem nostram charitatis operibus

efficacem

.

suisque fructiferam in corporalibus rebus ante ex-

perti fuerint

dona

sibi

ejus dein

,

quoque doctrinam

et spiritualia nostra

suisque impertiri gaudeant et ex mero christi ac

sui aniore oblata amicis et studiosis animis amplectantur.

Toen deze gezegd wordt

brief uitgevaardigd werd, was. gelijk duidelijk .

de overzetting nog niet gedrukt.

Was

zij

het

den dood van golils in 16(37? Dergelijke vraag beantwoordt misschien GRONOvirs, de lijkredenaar van goliüs,

bij

als

')

hij

Prof.

over het

vervaardigen

FRUiN leende mij

laudatio funebris:

dezer

vertaling

uit zijne rijke verzanneling

vgl. pag.

'21

sq.

spreekt

i):

een exemplaar dezer

240

Quid de Confessione,

Catechesibus,Liturgia

no-

strarum Ecclesiarum dicam cura Arabibiis communicata, ut etiam

alii

praeter Graecos in

parvas reliquias

hammedismi

sibi

Dei

As ia

Filiiis,

Christiani (quales non

Deus

et

homo,

a freto Gaditano ad mediterraneum

tem Oceani usque ad Indos

et

mare

et

Mu-

omnibus

magnam

par-

communi

Seras gentibus

quum

sua sacra peragunt et procurant)

lingua,

in illo

diluvio excepit ac reservavit, qui ista

diversae

sectae principes, consilio ad id lecto et vectigalibus instructo,

per emissarios perque libellos, continenter hortentur etcom-

morem suum lactantur, tum de

pellant in ipsi

non cessent

obtrudere

transgredi

;

,

et imperitis

,

tum quibus

nobis nostrisque falsa et invidiosa ut

inquam

,

boni

,

homines

illi

et

quid apud nos receptum et quid divinis conveniens esset praeceptis,

uno tempore cognoscerent. Qua

operae pretium est,

Nam cum

suluerit.

ut

animose pariter

praevideret,

si

in re

et

memorare

prudenter con-

praeproperanter atque

abrupte sollicitarentur Patriae Patres, vellentne ac juberent

hoc

fieri,

multos nodos

antiquatum

actionem totam

justum

ferre

et

moras interpositum

et

decorum

iri;

,

ac fortasse

quod onus rempubhcam

erat, sibi prius

atque injungere ausus, oblatum forte

injungendum ratus

tum

divinitus

Arme-

nium hominem Christianum, qui et plebejam dialecton Arabicam et verba propria eorum quorum erat sacrorum callide nosset, esset

,

et

golii

ipsius

doctiorem forsan,

dictionem temperare

redigere posset,

domum

,

quam necessum

dein placita utrique in scriptum

ad se recepit:

ei

salarium a Pro-

ceribus nostris (quale Archimandrita Graecus,

vertendo occupatur

,

struum suo periculo hac cura seque

pollicitus est;

et illum

iis,

si

,

in N. T,

mentriennium semestri minus

traxerat) vigenti unciarum argenti

habuit exercitum: perfectum opus

Ordinibus submisit: quod pactus erat (non suas lucubrationes

dum

suum sudorem,

suas vigiüas, quae longe pluris essent)

non dedignarentur, expensum

tuUt.

Ordines hominis

241

multumque

aciiti

providentis

.

tanqiuun qui de liberalitate

illorum parique desiderio sanctae veritatis proferendae rec-

tissimum judicium

fecisset, fidem liberaverunt

ipsum digno

;

majestate reipublicae congiario donaverunt. Mij dunkt, dat hier niet bepaald van een uitgaaf in open-

baren druk gesproken

doen

wordt.

De woorden, welke volgen,

wel aan zoodanige uitgaaf denken, dewijl

ons echter

de redenaar daar het vertolken van het X. T.

in het

nieuw-

Grieksch en de overzetting der symbolische geschriften in

adem bespreekt:

het Arabiesch als in éen

qui quidem utra-

que in re ut servierunt Dei Opt. Max. gloriae millium

opinionemque

saluti,

sibi

bonam

multorum

et

et

reipubl.

omnibus populis Belgici noniinis apud nationes hinc sime dissidentes fecerunt, qui occasionem

tam

ita

et

longis-

perhibendus et jacobüsgolius,

praeclaris

monumentis prodendis sub-

ministra vit.

mag

Ik

echter niet nalaten de opmerking in het midden

brengen, dat gronovius

te

zaken was, die

kende

hij.

terwijl

hij

hij

gelijk

alles

behalve op de hoogte der

Want de vertaling van hetN. T. vernamen, den archimandriet toe,

besprak. wij

van diens arbeid aan de symbolische en

liturgi-

sche schriften gewijd geen gewag maakt.

Wie spreken dan taling?

De

eerste,

openbaar noemde, die

in

zijn

Script urae

over den

hottinger. de Zi;nicher hoogleeraar,

thesaurus (1659)

dezer Arabische ver-

voor zoover ik weet, haar in het

die, is

druk

pag.

philologicus 62 het volgende

seu

clavis

te lezen geeft:

utinam Turcis legere contingeret confessionem aliquam ecclesiarum Reformatarum sive Belgica illa esset, quam ,

una cum catechesi locuples ille thesaurorum orientalium promus condus jacobus golius arabice transtulit: sive eet.

Van zijn hij

niets

meer weet hottinger. dan van het vervaardigd

der vertaling; ware die vertaling gedrukt, zoo iemand

moest er kennis van dragen, die weleer

te

Leiden 16

242 huisgenoot van golius geweest en met dezen voortdurend in betrekking gebleven was^). Ik leg

van huisgenoot

teit

Maart

in

want

1650 een

van golius: de suos

,

ik

vrienden

zijner

nemini fere commodare

notus, vix Psalterium Arab.

suae libros suos

tempore

denk aan hetgeen

golio notum

d.

aliis

et labore,

nadruk op

die kwali-

ludolphus

j.

schreef ten

aanzien

illum manuscriptos

tibi esto,

Ego, quamvis ipsi diu MSS. impetravi; domi tarnen

solere.

inspicere

permittit.

multo etiam cultu

et

Unde

tibi

obsequio opus

donec librum quendam ab ipso petere audeas

longo erit,

Een ander

^).

geleerde, die in 1694 de Arabische studiën van golius her-

dacht, de geleerde Zweed olof celsius;

hij

had op

zijn reizen

Leiden 2) vertoefd; verdedigde in genoemd jaar te Upsala eene Dissertatie de Historia linguae et eruditionis Arabum*), Terwijl hij de werken, die ook

in

golius ter perse gegeven heeft, optelt, schrijft in

))versa

linguam Arabicam Catechesi

))gica", zich

62

°).

beroepende op hottinger's

hij

verder:

et Confessione Bel-

Th es. Phil,

pag.

Celsius maakt dus ook van den druk geen gewag.

Het bericht van golius biograaf^):

))daar

en boven deed

»onze hoogleeraar onder de Christenen in de ))spreiden eene Arabische overzetting

snis der

Hervormden

,

Levant

ver-

van de Geloofsbelij de-

van hunnen Katechismus en Liturgie",

herhaalt in zeer onbepaalde bewoordingen, wat gronovius

Laudatio funebris

in de

De

schrijvers

verbreid had.

over de geschiedenis van den Heidelberg-

het godgeleerd onderwijs in Nederland gedurende ') Vgl. de 16e en 17e eeuw, II. bl. 239. -) E. s. CYPRIANUS, Cl ar. vir E pist. (1714), pag. 193 sq. komt niet in het Album Stud. voor, wel die van zijnen 2) Zijn naam zoon MAGNUS, onder dagteekening van 27 Sept. 1741. '•)

gebruik den afdruk dezer

Ik

Bibl.

Bremensis nova,

»)

1.

1.

4

a.

w.

pag. 408. bl.

58.

Historia,

IV, pag. 4 sq.

die

gevonden wordt

in de

243 schen Catechismus verhalen ons van eene vertaHng in het Arabiesch

gehad gewis

doch wie hunner heeft een exemplaar in handen

.

Ware

i) ?

door

de

overaetting

die

elzeviers

ter

geleverd

perse gelegd

en

zijn.

ze

.

zou

hebben

die

nimmer dergelijk werk verspreid. Ik meen de stelling te mogen verdedigen, dat de vertaling voor een deel bewerkt,

bleven

niet

geworden en de druk achterwege ge-

voltooid

is.

Overblijfselen van dien arbeid zijn ons

bewaard gebleven:

onder de Oostersche handschriften, die het eigendom

zijn

der koninklijke Academie, bevindt zich een manuscript folio

van 87

beschreven

aldus

bladzijden,

door eene bevoegde hand

*)

Liber. a jacobo golio a lö47 negligenter

cum passim

Est rude autographum

tus.

additiones.

modo.

eet.

quod

imperfectum

quae

opusculorum. et

offert

admodum

scrip-

contineat lituras.

ab auctore ipso factas. Accedit huic incom-

primum

complectitur.

ordinem foliorum. bibliopegae incuria. per-

turbatum exhibet. Lacer paratus.

in

golii

nunc

est

com-

statutorum

post

igitur hic liber. ut

versionem arabicam

synodum Dordracenam in ecclesiis Belgicis vigentium. nempe Con fession is Belgicae. Liturgiae. Legum Eccl. Nader wordt aangewezen, wat aan deze stukken ontbreekt, terwijl

het

blijkt,

dat

schen Catechismus

kopy van den

de

Heidelberg-

niet in dezen bundel

Aan

de overzetting van den

toch

tijd

en moeite gewijd

;

Catechismus

opgenomen. heeft golius

want onder de Oostersche hand-

schriften der Leidsche bibliotheek vinden wij

')

is

Schotel, Geschiedenis van den

Heidelbergschen

^)

een

:

Series

Catechismus (1863),

146.

bl. -)

3)

Catalogus cod. or. ed. Dr. p. de jo>g (1862), pag. 189 Catalogus codicum oriënt, auctore M. J. de GOErE

pag. 89.

sq.

(1873), V.

:

244

locorum laudatorum

manu

golii

qua usus

,

eadem

est erpenius.

Dergelijke vertaling

Catechismo Heidelbergensi Arabice,

in

qui ea descripsit ex versione Arabica N. T.

mededeeling wettigt den

van het geheel

misschien golil'S

is

de afnemende

bij

leggen van deze overzetting

wel de

of

twijfel,

afgewerkt geworden; of niet

zijn tijd

kans op het ter perse

aan ander werk gewijd

nemen

heeft? Hij was gewoon veel en velerlei op zich te

en onafgedaan

laten.

te

Meer dan één

heeft er over geklaagd. Scis

NicOLAAS HEiNSius

genoemde drukt GOLiuM aut

otiari

quam

^).

,

soleat esse occupatus,

nog sterker

zich

zijner tijdgenooten

adolphus vorstius aan

schrijft

uit

waar

,

aut nihil agere existimo.

en

laatst-

verklaart

hij

Doch

wij

2)

moeten

niet vergeten, dat in latere levensjaren zijne gezondheid te

wenschen

overliet en de taak

van het onderwijs in het Oos-

tersch alleen op zijne schouders rustte.

Ik geloof mij gerechtigd, dat de arbeid niet

druk een begin op

goede

verspreid

om

het gevoelen voor te staan,

voltooid en er derhalve nooit

is

gronden kunnen verzekeren, heeft,

met den

gemaakt. Niemand heeft tot heden ons

is

daar nergens

zelfs

de pers dien

dat

een beschrijving van

een exemplaar voorkomt. De hoogleeraar aan de Parijsche école

des langues orientales,

a.

carrière, aan wien, als

aan een grondig kenner der literatuur, door vriendelijke tusschenkomst van hij

prof.

de goeje de vraag

is

gedaan, of

ergens eenig spoor van den druk dezer vertaling ontdekt

heeft,

antwoordde:

je

n'ai

trouvé aucun indice portant a

croire qu'elles aient jamais été

imprimées,

te

weten, de ver-

talingen dier geschriften.

Het

blijkt niet,

dat golius

bij

de Staten op de vervulling

van hun besluit heeft aangedrongen, evenmin

')

-)

BuRMANNi, Sylloge, 1. V, pag. bb5.

1.

II.

pag. 792.

als er in

de

245

Resolutie n heeft

over deze zaak

meer voorkomt. Misschien

iets

met de afgedrukte

weinig eervolle handelwijze

de

exemplaren van het X.

Genève

die in

T..

waren achter-

gebleven, en de traagheid, waarmede de beloofde honoraria

en

subsidia

werden uitbetaald, golius en

bewogen, de zaak

te laten rusten

vrienden

zijne

en mozes michaëlis terug

doen keeren met een afschrift der vertaling, wellicht

te

alleen van den Heidelbergschen Catechismus

het

algemeen verbreid gerucht

Vlij

Catechismus ook

Heidelbergsche

in

waardoor later

,

is

ontstaan,

dat

de

Arabische

taal

de is

gedrukt.

Inmiddels was de

voor het vertrek van hierotheus

tijd

naar

zijn

als

reis-

geld

een geschenk van acht honderd gulden, terwijl

hem

vaderland aangebroken en ontving

hij

bovendien ter hand gesteld werd een wacte ad omnes popu-

om hem

los"

paspoort op zijne reis te dienen.

als

Van de

nieuw-Grieksche vertaling der liturgische geschriften kreeg hij

een honderd

vijftigtal

exemplaren,

om

deze onderweg

te verspreiden.

Dankbaar gewis voor hij

zich bereid

,

om

al

wat

hij

genoten had. betoonde

ook aan de verspreiding van het Nieuwe

nemen

Testament

zijne

zou, bood

echter niet de gewenschte gelegenheid voor het

volvoeren

van

hulp te verleenen. De weg, dien

dit

oogmerk.

Hij

over land, reizen, doch zeide aan

wilde door dit

trok naar

Engeland, om van

naar

vaderland terug te keeren.

en

zijn

zijn verblijf in

Engeland

Polen, dus

plan vaarwel en ver-

daar met scheepsgelegenheid

Van

zijne

aankomst

liggen de bewijzen voor ons.

Een exemplaar van de nieuw-Grieksche en

hij

vertaling der sym-

geschriften der Hervormde Kerk werd door hem aan de Hollandsche gemeente van Londen aangeboden en daaraan toegevoegd een schrijven, dat uit

bolische

Londen om

liturgische

«de stad van Poseidon"

geteekend, bestemd was,

de deelneming der geloofsbroeders in

zijn

lot

en werk-

246 op

kring

wekken

te

i).

De

brief

is

gericht aan de hoog-

geplaatste en hoogeerwaardige herders en verkondigers van

het goddelijk Evangelie. Hij vangt aan met de opmerking, dat het eene uitnemende zaak zijn

is,

in Christus vereenigd te

en met werkdadige belangstelling elkanders zaken te

behartigen, opdat daardoor aller zaligheid en liefde bevor-

derd worde en de eensgezindheid door den band der vol-

making en de vervulling der

wet.

Ziel

en lichaam beide

zullen daarbij welvaren.

Naar het woord van paulus, dus vervolgt de de

deelen

leden

elkanders leed

in

en

schrijver,

en worden

geluk

gemeenschappelijk opgebouwd door den goddelijken invloed

van het woord en den vrede, die de vrucht des geestes

is.

Het met eer bekende en door vroomheid beroemde Bataafsche

uit goddelijke aandrift ten

volk heeft,

goede, het

hier nevensgaande boek ter wille eener waardige vereering

van God ten behoeve der broederen doen vervaardigen, opdat het verspreid zou worden en den breiden. Dat

is

Schrift,

om

geschied, niet

roem, maar

ijdelen

uit

naam

des Heeren ver-

vergankelijke goederen of

ingenomenheid met den inhoud der

der geboden en verordeningen, door welke

ziel

en

lichaam beide behouden worden in vrede, en de weerschijn

daarvan gezien worde tot eere van God. Diens hooggeloofde

genade heeft den briefschrijver, den geringsten onder de broederen, vereerd met de taak, ten behoeve uit

Holland

bescheidenlijk

')

Vgl.

om

dit

werk

te vertolken,

Nu

op zijne reis

zijner broeders in het geloof. in

aan

Engeland

vertoevende, beveelt

hij zich

de voorbeden der eerwaardige broeders,

Catalogne of the Dutch Chiirch Library

(1870) pag.93,

volume was presented by the «translator, hierotheus Abbot Archimandrite of Cephalonia and contains an «autograph letter from him." Een afschrift van dezen brief in de moedertaal van den archiinandriet gewerd mij door de tusschenkomst van mijn vriend A. D. ADAMA VAN SCHELTEMA.

waarbij

deze

aanteekening

voorkomt

:

athis

247 wier zieleheil Terwijl

Enge

hij in

Staten zijne

jongsten

zijn

tot

hij

snik

a n d vertoefde

1

bood

.

herdenken."

wil hij

diensten aan en werd er besloten

,

nog eens den

hem

de helft

van de oplaag der vertaling van de Lituigische geschriften

Constantinopel mede

te

geven

goeddeels de verspreiding der in

Con-

over te zenden en naar

hem

en bovendien

stantinopel aanwezige exemplaren vertrouwen, Hierotheus dracht, toch

diep de verantwoordelijkheid, die

gevoeld en

laadde, leeraren

des N. T. ook toe te

schijnt, hoe vereerd door deze opzij

op

hem

dientengevolge met de Leidsche hoog-

nader overleg gehouden te hebben

,

gelijk wij te

weten komen door de resolutie der Staten van 14 Mei lö49: ))gelezen seecker

memoiiael aen haer Ho. Mo. gepresenteert

naem ende van wegen de professoren der H. Theologie in de universiteyt tot Leiden, als ook uyt den naem ende van wegen de andere professoren bij hun geassumeert, uyt den

houdende

in

etlect,

dat

sij

haer Ho. Mo. bedancken, dat

deselve den derden Aprilis lestleden hebben geconsenteert

dat sal

Cephalonius met

HIEROTHEUS Archiemandrit

mogen nemen de

helft

sich

van de exemplaria der overge-

setten confessie, catechismi ende liturgie dewelcke hiersijn,

ende dan

tot

Constan tinopolen

daerbij voegen de helft

van de exemplaria des nieuwen testaments. die aldaer bewaert worden, ende alsoo den voornoemden Archimandrita die in

Enge

1

a

ndt

is

.

om

te verstaen

,

off

ende hoe sulcx

gevoechelick

soude connen geschieden, herwerts gesonden

heeft eenen

sijner

vriendt,

abarinus

goeden welbekenden, ende vertrouwden

ptolomaeus,

een

Grieck

uyt

Cepha-

lonia geboortich ende om bescheyt daer van wederom aen hem in Engelandt te brengen, Soo heeft hun supplianten gedacht dat deze gelegentheit bij hun niet behoorde te worden versuymt maer dat het goet soude sijn, die voorsz. exemplaria door den voorn: des Archimandrits goeden vrient aen

hun

overgesonden

.

aen

denselven

Archimandrita

te

248 laeten overbrengen,

niet en sal

ende alsoo

hij

de exemplaria van het

testament

tot

Constantinopolen

nieuwe

overgesette

connen machtich worden, sonder daertoe

thoonen ordre van haer Ho. Mo., soo versoucken anten onderdanichlick believen,

haer Ho.

sij

te ver-

suppli-

aen haer Ho. Mo. dat het deselve aen haer Ho. Mo. resident

Mo. ordre

hun

aldaer te doen schriftelyck instellen, ende deselve aen

supplianten

bij

deselve alsoo

de eerste gelegentheid over te senden,

met de

voorsz. exemplaria die hier sijn, door

desen vertrouwden vriendt des Archimandrits aen

Engeland t

om

worden,

overgesonden te

op die wij se die tweederley exemplaria

hem

in

vertrouwende dat

tot

haer gedestineert

ende gewenst einde allerseeckerst geemployeert zullen con-

nen worden. Waerop gedelibereert ende verstaen, midts desen

te

de voorn, remonstranten, dat formulieren

overgesette

van

sijnde,

goetgevonden

is

authoriseren ende gelasten

de voorsz. exemplaria der

zij

de

belijdenisse

,

leere

ende

godsdienst der gereformeerde Nederlandsche Kercke, door

den

voorsz.

mogen senden, ende

sullen

aen

Archimandrit aen denselven naer

Sr.

nicola gysberti tot

sal

voorts

Engelandt

geschreven worden

Constantinopolen,

dat

hij

de exemplaria des nieuwen testaments in de vulgaire Griekse

hem berustende, aen den voornoemden Archimandriet tot Constantinopolen gecomen wesende, sal

tale,

onder

hebben over lastten lijden

te

leveren."

Ten gevolge van

dit besluit ge-

de Staten den hoogleeraar golius, die na het over-

van l'emperel'R op 1

1048, in diens plaats de

Juli

behartiging van hetgeen met deze zaak in betrekking stond

op zich genomen had.

om

))de helft

der exemplaria van de

«overgezette Formulieren te zenden aen den Heer joachimi,

))hunner H.

Mog. ordinairen ambassadeur in Engeland",

door wien vervolgens alles in de

kon geleverd worden, opdat deze goede gaven verspreiden zou.

in

handen van hierotheus

Constantinopel

die

249

Niemand

denke echter, dat de

exemplaren van het N. T. ongebruikt daar gele-

aanwezifje

gen hadden. Na den dood van

coi'S

waren

in

zij

gegeven,

gezantschap

Engelsche

het

bij

Constant in op el

te

en

bewaring door

sedert

NICOLO GHiSBRECHTi onder diens hoede genomen. Deze, resolutie der Staten-Generaal van 10 Juny 1647

sioneel

noemd

was

1),

Turkije

der Xederlandsche natie in

protector

hoogstwaarschijnlijk

een

bij

tot provi-

be-

van jacob

zoon

GYSBERTSZ. Laatstgenoemde zond in IGIO een brief aan den

Sultan lieden

om in

diens bescherming

welke brief door

roepen,

te

Woordenboek)

Hollandsche koop-

voor de

v.

d.

aa (Bi o gr.

uit het

welbekende werk van van meteren

waarmede de

protector zijn post te roer stond,

overgenomen.

is

De

ijver,

de wijze,

bleek uit

waai'op

zich de zaak der bijbelver-

Daarvan legde

spreiding aantrok.

hij

rekenschap af in een

aan de Staten, hetwelk hier volge.

schrijven

pen heeft gevoerd

de

hij

verleerd te

naar eisch

toont

de taal

hij

zijns

hij

zelf

vaders niet

hem

moeielijk zich daarin

Serenissmi Hooge ende

Mogende Heeren. de

hebben, uit te

Aen de

.

Zoo

al

valt

het

drukken.

Edele Heeren Staeten Generale van de

vrije ver-

eenichde Nederlantse Provintien. Mijne

Op 14 Deser

is

Heeren,

genaedichste

mij behandicht

uwe

H. M. order wegens

de boeken nieuwe testament gedrukt in de volgare Griekse tale.

die

ick nae de aflijvicheyt

van den Heer cops saliger

wt de Engelse handen neffens de cancelkie

tot mij

hebbe

genomen, doch den resident lancelot hadder sonder mijn

')

in

Hij

nam

LEViNcs

dien post

WARNER,

waar

tot

zijn overlijden in

1655 en vond een opvolger

die door zijn geleerd legaat binnen en buiten ons va-

derland bekend en geacht

is.

, ,

250 eenige boeken van wtgegeven en daer naer hebbe

licentie

mede eenige wt

ick

gedistribuert aen diverse metropoliten

ander principale van dese Grieken, persoonen van mij

en

wel bekent daertoe genegen sijnde. en afkeer hebbende van de groote abusen soo onder

Griekse popel regniert door

dit

de quade instruktie van hunne ministers, die

arme volck

het

om haer gewin

onwetenheyt houwen, en alsoo siende

in

eenige tot de \vetenschap seer inclineren en devotie daertoe

hebben en met

eenige van die boeken van mij

instantie

begeerden, en hebbe hun die niet connen w^ygeren ende siende tot nu toe goede operatien doen tot Godts Heyligen

naems

en

eere,

en

kristelyk

grooten

lof

Uwe

van

genegen

charitabel

H.

M. dat se soo

de arme onwetende

sijn

sulcken licht ter salicheyt besorcht hebben, en alsoo blijven sij

dieshalven oock eeuwich verobligeert voor

uwe

H. M. en

welvaren des levens Godt den Heere te bidden, en alsoo en twijffele mede niet

wesen

uwe H. M. mede aengenaem

eenige van die boeken alsoo wtgedeelt hebbe

ick

,

oiï sal

en de tegenwoordigen patriarch parthenius (minor) heefter

van mij mede twee dry boeken begeert, die hem oock hebbe

uwe

gegeven, gelijck en dat

H. M. voor desen noch geadvis. hebbe

daer goet genoegen in heeft

hij

.

alsoo hij w'tterlijck

tegens mij te verstaen geeft. Godt geve hyt alsoo ten goe-

mach

den

comende eenich

voor

gelijck

schip

uwe

archimandrita

H. M. mij advisz. van

genegen was

persoon

sijn

den

wijders

voortdrijven,

acht

van die boeken onder

dit

te

hier

Engelant met

doen, en hier wesende sal

hebben

oiï

in

hij

de

distributie

popel eenich besonder en oprecht

goet werck sal weten te doen, tot welks behulp ick mijn devoir

oock

trouwelijck

aen

hem

niet

voegen

die

en

sal

sal.

laeten gelijck

mancqueren en

uwe

boeken consignieren

,

H.

M.

mij

daer licht mogen wt

vatten

hem

belasten

daer Godt den Heeren

dan wijder sijnen segen wil toe geven, en dat volck

bij

ter

salicheyt,

dit

syn

arme w-el

251

eenige metropoliten die dese boeken seer tegen

ben meermael voor geworpen 't

we door

dat

,

en heb-

sijn

dese boeken

popel en subditi van den Grooten Heer in disorder soecken

maer

brengen,

te

ick

hebbe door Gods

praet en practycke alsoo wederlegt.

neemen

gestuit

sijn

dat

hun

hiilpe sij

in

liun

die

voor-

en het minste quaet niet

gebleven,

connen doen.

Uwe Hooge Mogende

alderonderdaenichsten

en

getrouwen dienaer

MCOLO GHISBRECHTI.

Anno 1650. Adi. 28 Novre. in Pera di Constant. Meer heb

ik

den lezer betreffende de geschiedenis van

den druk en de verspreiding dezer uitgaaf des N. T. en der liturgische

mij

in

om met

oog.

De Hij

geschriften niet

mede

te deelen. Sla hij

nu met

een der hier te lande geblevene exemplaren

titel

^)

het

het boek nader bekend te worden.

eischt in de eerste plaats onze

opmerkzaamheid.

luidt als volgt JJ

KXIVi)

Xpi7rov

sv

^ txvTt7rpc(rx7ruc tots éelov ttputÓtvttov xx) i^ éKsivov eU xttXviv "^IxXexrov Mx^ifjtcu Tcv

.

vi

a.Trxpxh'Kxy.Tco:

^ix tcZ fzaxxpiTCV Kvpicv

KxX?.iot:o?Jtcv yevoiJt.hvi fiSTX^pxaii: Ci,U,X

iTUTTxêijrXV.

(Drukkers-merk). hei

')

De

X(H)HAAAniII

bibliotheken der hoogescholen van

Leiden

en

Utrecht,

die van

252

Het daarop voorkomend drukkersmerk: een anker, waar-

om

is

van elders welbekend; het

— dus

door den beroemden Vene-

een dolfijn zich slingert,

werd met den naam Al

tiaanschen drukker aldus manutiüs gebruikt. Door dezen,

op wiens beeltenis zelve

symbool geplaatst

dit

is-^),

was het

ontleend aan de oudheid. Reeds komt het voor op medailles

den

uit

van vespasianus. Gewoonlijk voegde aldus de

tijd

woorden F e s t i n a lente er

bij ^)

.

het gebruik van een en

ander aldus verdedigende: sum ipse mihi optimus

me semper

habere comités, ut oportere ajunt, delphinum

Nam

anchoram.

et

assidue

et

dedimus multa cunctando

et

damus

^).

drukkersmerk werd nu door pierre aubert,

Dat

weglating van de daarbij voorkomende letters hier

testis,

geplaatst

woorden waar

om

met

— dus,

de lezers, die de vraag wilden beant-

boek gedrukt was, aan

dit

Al

Venetië

of eenig

ander oord van Italië te doen denken, althans hunne gedachten stad

af te

trekken van

Genève,

de

Protestantsche

uitnemendheid.

bij

Het boek

is

een fraai gedrukt quarto, twee deelen, be-

slaande

het

besloten

met een

eerste

deel

452 bladzijden; het tweede 315,

3-tal bladzijden

opgaaf van drukfouten.

De oud-Grieksche tekst heet acvêsvriKcv de nieuw-Grieksche Twee in het Grieksch gestelde voorredenen gaan vooraf, :

vsov.

THYSius, van de Doopsgezinde gemeente te Amsterdam, alsmede de stevan Gouda, wellicht ook andere, openen de gelegenheid om met het

delijke

werk kennis ')

nisme

te

maken.

de afbeelding vóór den

Ziet

Venise

titel

van

Alde Maniice

et

l'Hellé-

par amb

firmin didot (1875). -) Waar erasmus in zijne Adagia over dit spreekwoord handelt, wijdt hij in het breede in den lof van aldus uit. Later verkoelde de vriendschap dezer mannen en ontzag erasmus zich niet op de huiselijke omstandigheden a

te schimpen. Dat laatstgenoemde van toen af, als hij zijn naam werken moest aanhalen, van transalpinus quidam sprak, laat zich wel niet verontschuldigen doch volkomen verklaren. ^) Firmin didüt, pag. 2M.

van ALDUS of

253 de eerste van maximus Cal liopol CYRiLLUS LUCARis.

Maximls

it

de

in

zèt

anus. de andere van

hem

door

voorrede de hooge waarde van Gods woord uiteen

van

het bezit

woord brengt de zaligheden van het paradijs

dit

harte der geloovigen. niet

;

gestelde

Dat woord

ten behoeve der

alleen

Christenen,

is

in het

in schrift gebracht

bisschoppen,

maar van

en alle

opdat allen de Schrift zouden lezen, overeen-

komstig het bevel van de wet. in

Deut eronomiurn

uit-

gesproken, het verlangen van den Heer, van de Apostelen,

met name paulus en naar de vermaning van athanasius. wegens de zonden en ongerechtigheden,

Zijn de tijden boos

geen terugkeer door middel

daarom Hij

worden onderwezen. Het

in strijd

der geloovigen taal.

den oppersten herder

is

mogelijk tenzij

van het Woord. Ketters en zondaars kunnen

alleen daardoor is

tot

die

,

met den

niet lezen der Schrift

wil der heiligen en het belang

Gods woord moeten lezen

in

hun eigen

aan dien arbeid de hand geslagen, vooral

heeft

opgewekt door

zijn

der geloovigen.

Hij

Heer broeder michael^) en den nood herinnert

het

feit.

dat

God het N.

T.

het Grieksch gegeven heeft, dewijl sedert de regeering

in

van alexander den groote de Grieksche taal over een groot deel van de aarde taal des volks

geworden was.

op den arbeid door godvruchtige

zich

mannen

Hij beroept

besteed aan

de overzetting des bijbels, die naar het woord en het voor-

van CHRYSOSTOMUS en hieronymus de Schrift toegan-

beeld kelijk

hebben gemaakt voor

O. T.

zijn

alleen, Hij

,

daarom

te

allerlei volken.

maar ook

in het Latijn.

MAXIMUS

heeft

.

De boeken des

recht overgezet in het Grieksch niet

dezen arbeid aanvaard en volbracht

naar den wil van de machtige beheerschers der

Neder-

is met dezen naam bedoeld de vromp en geleerde Griek, doopnaam michael verwisselde met dien van maximus marguinus, onder welken hij voorkomt op het door demetrius vervaardigd register van beroemde Grieken bij fabricius, Bibl. Graec. tom. XI. pag. 771. ')

die

Waarschijnlijk

zijn

'254

landen,

daartoe

aangespoord door den

hoog verlichten

gezant, den Heer cornelius haga.

Cyrillus richt in

zijne voorrede het

woord aan rechtzin-

nige lezers, dus aan zijne geloofsgenooten

sche Kerk.

woord

Hij

vangt aan met den

onderricht van den Heer. den

lof

men

verkondigen, waaruit

te

,

leden der Griek-

van het geschreven

de geschiedenis en het

met den Vader eenswezende,

kan leeren kennen en ingewijd worden in den dienst der heilige drieëenigheid,

welke het voorrecht

wien de inwerking des heiligen geestes Schrift

is

is is

der geloovigen, toegezegd.

voor de Kerk een ware schat, dewijl

heid bevat en bewaart

,

ten behoeve van allen

,

zij

De

de waar-

van volwas-

en kinderen beide, opdat allen haren inhoud zich

senen

maken, gelijk de zalige apostel paulus bij herhaling getuigt. Mozes en de overige hebben naar Gods wil de wet opgeteekend opdat bekendheid met haar bij het zouden

eigen

,

geheele volk kon gevoed worden.

Na

de dagen der Babylo-

nische ballingschap zijn de verklaringen der heilige Schrift

ontstaan, waardoor het volk te beter haren inhoud kon aanleeren,

vooral

nadat het O. T. in de Grieksche taal was

overgezet geworden. In die taal tot alle volken gebracht.

in

Van

is

het N. T. geschreven en

dat N. T.

werd de overzetting

het Latijn en Italiaansch in het vaderland van cyrillus

veelvuldig gebruikt. Dat de Grieksche geniet,

om

kunnen

lezen

in hare ,

dankt

Kerk nu het voorrecht

moederspraak de schriften des N. zij

aan den toen ,

te

T. te

Constantinope1

levenden, gezant der machtige Nederlandsche regeering, cornelius HAGA die naar zijne liefde tot de goddelijke waarheid ,

dit groote

werk heeft doen

tot stand

komen.

Drie korte lofgedichten ter eere van den vertaler maximus

volgen op de voorredenen.

Deze uitgaaf des N. T. van 1638 bevat alzoo de eerste vertaling zijde

van het N.

T.

in

het nieuw-Grieksch.

van deze overzetting gedrukte Grieksche tekst

De

ter

is

vol-

255 gens

met enkele wijzigingen

Elzeviersche uitgaaf,

De

die hij optelt.

veilaling in het nieuw-Grieksch vond een voorspoedi-

weg.

gen

gegeven naar de tweede

voornamelijk

reuss^)

prof.

onder de Christenen

zoowel

denk vooral aan haren herdruk

elders: ik

van

secretaris

Turkije

in

als

De vrome

in 1703.

george van Denemarken, heinrich

Prins

WILHELM ludolf'). neef van den roemvol bekenden job LUDOLF ^). meende teruggekeerd van eene reis naar het Oos,

ten, een goed

werk

te

volbrengen, indien

de Schrift onder de Christenen in

zende landen verder verspreidde;

hij

de kennisvan

Turkije en aangren-

hij

lezorgde alzoo, door

milde handen ondersteund, eene uitgaaf van het N. T.

in

de nieuw-Grieksche taal en wist niet beter te doen, dan de

4638 verschenene

in

made use before in

of

herdrukken: »the version which he

te

was one that had been published several years

Holland,

))was printed at

in

two volumes." De uitgaaf van ludolf

London

Ik veronderstel,

in

one volume 12mo"

deze uitgaaf dezelfde

dat

is.

*).

welke, op

naam van seraphinus, Hieromonachus Mitylensis. verbreid in 1704 te Constantinopel, door het fanatisme aan de vlammen geofferd werd ').

Het geleverde ren

—

1.

I.

in

vlei mij

althans dit te

1638 gedrukte N. T.

licht ^)

mogen bewe-

over de geschiedenis

en doet ons den onver-

pag. 142.

) Te lecht gebohrnen, ')

ik

werpt een lang ontbeerd

van het

')

—

Vgl. over

gaf reitz Theil IV,

hem s.

eene plaats

'22"2

dezen de verhandeling van

KIST en ROYAARDS, IX,

bl.

377

in

de

Historie der Wieder-

fg.

wevers

in

het

Archief

van

volg.

AiKiN, MORGAN and JOHN.STO.\. General Biography. VI. p. 3ö3. ScHELHOBN, Amoen. litterar. VIII, pag. 488. «) Joh. michael lange, auteur der Philol. barbaro-Graeca, schreef eene diss.-hist. phil. -th. de ver si one N. T. barbaro-Graeca, *) 'j

256

moeiden

ijver

prijzen,

waarmede velen hunne gaven aan

de verbreiding van Christelijke kennis in ver verwijderde streken gewijd hebben.

Ook de hooge regeering ontvange onze hulde voor het goede, door haar gedaan.

commercie en navigatie

Zij

heeft de belangen van religie,

gelijkelijk

behartigd en de eere des

vaderlands opgehouden.

ik niet heb kunnen laadplegen. Hier en daar heb ik ze aangehaald gevonden, maar geene gioote verwachting van haren inhoud opgevat, dewijl zij gezegd wordt, bewezen te hebben, dat de uitgaaf van lö38 door de ELZEVIERS te Leiden gedrukt is. Jacobus le long heeft in zijne Bibliotheca Sacra LA^GE meerendeels nageschreven vgl. tom. 1 pag. Ü'27 sq.

die

;

ONUITGEGEVEXE OPSTELLEN

ALHART DE RAEDT.

Tot

de

letterkundige

nalatenschap

Israëls

Egypte na Canaan,

uit

aanwezig

Catalogus

is ^).

Reis

dat nog in hand-

der boekerij van Mr. enschedé

het ter inzage

Harder-

Ik had het vermeld gevonden in den

doch het niet in handen bekomen.

Leiden

dezen

mystiek opstel:

wijkschen hoogleeraar behoort een

schrift

van

bl.

71

N*'.

597,

Eerst onlangs heb ik

verkregen: de Academische bibliotheek van

ontving het ten geschenk van den heer

DER SCHAAFF, en

uit

j.

h. l.

van

dien boekenschat werd het mij ter

leen vergund.

Het handschrift (gemerkt XVIII 975) beslaat 247 bladzijden in klein kwarto, door één

de hand van de raedt niet

maak

maar

die eens overschrijvers,

ik op uit de op enkele bladzijden

van een woord midden

')

is,

hand beschreven. Dat het

in

voorkomende lacune

eene zinsnede, dat blijkbaar door

Geschiedkundige nasporingen.

II.

bl.

214

vig.

17

258

den overschrijver niet kon gelezen worden en dus niet ingevuld

is.

manuscript

Dit

genoemde Reys

echter

ons

levert

Israëls

uit

Egypte na Canaan, Y e r b o r g e n t-

maar bovendien een ander tractaat getiteld ,

h

e

i

wedergeboorte,

der

dt

de reeds

alleen

niet

:

aange-

g r o n d e 1 ij k

wezen. De tekst van het eerstgenoemde opstel loopt waar het tweede stuk een aanvang neemt om bl.

tot bl. 153, te eindigen

247.

De reys wordt

in

eene samenspraak behandeld tusschen

twee Christenvrienden of broeders. paull'S en timotheus, die elkander niets toegeven in het symboliseeren van het in het O. T. verhaalde en daarbij niet alleen op de Schrift,

maar ook op onmiddelijke openbaringen Gods een beroep doen.

't

vergund

mij

Zij

uit de

voorrede enkele zinsneden

alleen

spelling hier over te

zegt

9:

met gewijzigde Spreuk. IX vs.

wijzer worden.

Dat

dit

waarachtig

AVant

lijksche

ervaring.

eeniger

geheimenissen

als

nemen. Salomo

den wijze, zoo

leer

is,

zal

hij

nog

toont ons de dage-

iemand door het ontvouwen gemaakt

gaande

is.

zoo

wil

zijn

naijverige geest altijd nog dieper doorzien en den verborgen

schat

nagraven, totdat

hij

Immers

heeft gevonden.

dien

met mij is het aldus gegaan omtrent deze zaak van belang, maar inzonderheid omtrent goddelijke verborgenheden waar,

onder deze

Want

reis Israëls

sedert

dat

wisselingen, die

heid

met

ik

na

de

Canaan

hun op deze

reis

wijders door eenige

zijn. bij

Doch om

gelegen-

schrijvers, zijn

mijne

dikwijls bezig geweest." Hij verklaarde

vrienden te

betreffende dit onderwerp in zijn stellen.

ontmoet

hadden omtrent de wegen Gods,

gedachten daarover

is.

aanmerkingen over de zonderbare

opmerking gelezen heb in sommige

die aandacht

te

geenszins de minste

niet

te

zijn

opgewekt,

om wat

gemoed omging, op

uitvoerig te

worden,

er

schrift zal hij

250 slechts de hoofdzaken dier reis behandelen.

hem meer aan dan

het

Geen punt

trekt

dat de tabernakel Gods in het

feit,

midden van het volk was.

om

Het kost zeker weinig inspanning, gedachtengang van den schrijver voor

De vraag, wanneer kan

niet gemakkelijk

on wisse gegevens:

zich

den verderen

te stellen.

door de raedt vervaardigd

dit stuk

is,

beantwoord worden. De inhoud levert

stellig is

het opgesteld, nadat de betrek-

king tusschen de raedt en gichteli) verbroken was. Tien jaar

had de broederlijke band bestaan; «Dr. radt," schrijft een brief van 20 Maart 1703 2), «der im Jahr

GiciiTEL in

1674 in meine Kundschaft

ist

gekommen, und auch

die

weise Direction preisen mussen, hat zehen Jahr

Göttliche

ausgehalten und in aller Brüder Gegenwart vielmal bekendass er empfindlich

net,

im

Glauben 465:

S.

))Dr.

gestarket

der Liebe fort getrieben und

in

Op eene andere

worden."

de radt welcher doch weit feuriger

Liebe, als ihr seyd, gewesen die himmlische

ist

und zehen Jahr

Sophiam gefreyet hat,

ist

plaats, in der

ernstlich

doch endlich

um in

der Prob nicht bestanden, durch Hofart und Eigenlieb ver-

Reeds vroeger, in een brief van 3 Maart 1699, had GiCHTEL zich aldus uitgelaten 3) R, ist endlich vom fïihret."

:

Satan

verleitet

und

ein

worden."

Gedurende dat

schijnlijk

de

betoog

niet

van de

voor

zalig zullen

die

reys

Lasterer Verleumder und tienjarig

verkeer

opgesteld.

Want

stelling,

worden, opdat God

geheel streed

is

Judas

hoogstwaar-

daarin komt een

dat alle menschen eenmaal zij

alles in allen,

eene leer,

met de begrippen van gichtel. Was het

stuk reeds gedurende het bestaan der geestelijke broederschap opgesteld,

gichtel zou

van eene

•)

Geschiedk. nasporingen,

-)

Theosophia Practica,

3)

Th. Pract.

III.

S.

2303.

II, bl.

I, S. 452.

in

zijn

201 vlg.

oog zoo groote

260 dwaling wel hier of daar in

Het komt mij dus

hebben.

RAEDT de reys heeft

gewag gemaakt

zijne brieven vrij

aannemelijk voor, dat de

boek gesteld na van gichtel

te

te

zijn gescheiden.

Belangrijker van inhoud opstel in

is,

dat over de wedergeboorte han-

handschrift,

dit

Een innemende milde

delt.

daarin

spreekt

gelie,

zijne

schrijver

van

heid

alle

naar mijn oordeel, het tweede

geest, de geest van het

waardige

Ook nu

taal.

Evan-

bepleit

de

overtuiging betreffende de eindelijke zalig-

menschen.

Hij

bouwt

ze

vooral

op

Gods

oneindige liefde en de niet te wederstane kracht der liefde

van CHRISTUS. Ik den

lof

aarzel

zal niet

beweren, dat

zijne

exegese overal

van historiesch en grammaticaal verdient; maar ik

combineeren van de

niet te getuigen, dat hij in het

De waarmede een beoefenend Christendom wordt

uitspraken der Schrift menigen gelukkigen greep doet.

hooge ernst,

aangeprezen, strekt den auteur inderdaad tot

Waarom

zijn

eer.

deze stukken niet in druk verschenen?

Zij

zouden de heterodoxie van den voormaligen hoogleeraar op

nieuw hebben verkondigd.

De boekhandel van dien

tijd

maakte over het geheel weinig gunstige rekening bij het drukken van theologische werken, zelfs van dezulke die eene kerkelijke goedkeuring ter aanbeveling hadden of een

beroemden naam op het

titelblad

gaaf voor DE raedt's kosten

hem

droegen.

viel niet te

Aan eene

uit-

denken, daar het

geheel aan stoffelijke middelen van bestaan ontbrak,

zoo dat

hij

van de vrijgevigheid

zijner

geestverwanten leven

moest.

Het opstellen van dergelijke tractaten, waarin ik geen spoor meer gevonden heb van het Gichteliaansche spraakgebruik, wettigt de veronderstelling, die gezette beschouwing van kerkelijke geschiedenis

dit

meen

tijdperk te

ik, bij

en na voort-

onzer vaderlandsche

mogen maken,

dat namelijk

DE RAEDT voor goed de gemeenschap verbroken heeft met de

261

kuhlmann en

mystiek-theosophische drijvers, als gichtel,

had mogen gebeuren, de brieven

dergelijken. Indien het mij

van KUHLMANN, die onder den titel van: Epistolae theosophicae Leidenses (1074) Pariser Schreiben, of Lutetier Schreiben (1680.' 1681) ter perse zijn ,

gelegd: welke bundels mij tot heden slechts naar den voor

een

Nachrichten S.

177

flg

king

titel,

baumgarten,

merkwürdigen Büchern

von

bekend werden

kunnen naslaan, zou

van

naar referaat

gedeelte

klein

X,

indien ik deze geschriften hadde

:

ik over

de bestaan hebbende betrek-

van DE RAEDT en kuhlmann waarschijnlijk wel

naders hebben kunnen mededeelen.

na het breken dier banden,

Zeker

blijkens den

is

iets

het, dat hij,

inhoud van de

genoemde tractaten, zijn eigen weg is gegaan: dit aannemende vind ik het zeer natuurlijk, dat de raedt's naam allengskens geheel uit de levensberichten betreffende gichtel

verdween

en

vriendschap,

later

die

De RAEDT werd

nauwlijks

weleer

iemand nog dacht aan de

beide

mannen

een geheel onbekend man.

verbonden had.

van gichtel ten

in de geschiedenis

Immers, indien

hij tot

ware teruggekeerd, zou

of diens geestverwanten

laatste

gichtel

zijn

naam

Nu ging die verloren. In adelung's Geschichte der menschlichen Narrheit, oder Lebensbeschreibungen berühmter Schwarzkünstler. Goldmacher. Teufelsbanner, Zeichen- und Liniendeuter, Sc h warmer, Wahrsager. und anderer philosophischer Unin dien kring

holden,

wel bewaard gebleven

Th. VII

lezen

mahlet hatte, zu.

nahm

Unter andern

sein

liess

wij

desto

leichter

zu

Anhang sich

Professor der Theologie zu

welches

bl.

Mund

himmlische Sophia von

war,

zijn.

184:

wSeitdem

sich

die

Mund mit gichtel verArasterdam taglich

in

auch franc, rous Doctor und

Leiden vom ihm einnehmen, da

der Doctor schon vorhin

einen starken mystischen Schusz hatte, indem er 1674 die

262

regni Dei drucken liess, welche auch Deutsche übersetzt worden. Auch diesem predigte

Interiora

in

das

er

die Enthaltung vor,

hgung

welche sich derselbe auch mit Einwil-

seiner Ehegattinn gefallen

liess.

Des Doctors Ansehen vermehrte gichtel's Bekannte und Jünger, nicht bloss in

Amsterdam,

benachbarten Orten, wie

worunter sich denn

dem

liessen,

sondern selbst in den

Leiden, Utrecht, Rotterdam,

viele die

Enthaltung freywillig gefallen

Fantasten aber dadurch ihre Weiber auf den

Hals hetzten, die ihn beschuldigten

,

dass er ihrer

Manner

Herz gestohlen habe."

Hoe het gekomen

dat in deze mededeeling de

is,

naam

van den Harderwij kschen hoogleeraar alhart de raedt, auteur van het boekje: de Vijfde

monarchie

of het Rijk

der Heiligen schrift matig bewezen^) veranderd dien

in

van

een

zich wel verklaren.

het

door mij

Leidschen professor frans rous, Dergelijke

geuite

naams verwisseling

gevoelen,

dat

is

laat

pleit voor

de raedt reeds zeer

spoedig in den kring van gichtel's vrienden een vreemdeling

is

geworden,

terwijl

er

eene

flauwe

herinnering

bleef bestaan, dat er eens een hoogleeraar in de godgeleerd-

heid tot gichtel's aanhangers behoord had.

Zoo wordt de door adelung begane fout verklaarbaar en verschoonbaar. Dergelijke kunnen ook in andere biographieën bij

veel

adelung voorkomen

;

in

mijne schatting doen

kwaad aan de waarde van

dit

zij

niet

merkwaardig boek.

Doorgaande bevelen zich de levensschetsen aan door nauwkeurige opgaaf en bestudeering der bronnen, weshalve ik,

op grond van bekendheid met het boek van adelung, niet

kan instemmen met hetgeen

deAllgemeine Deutsche

Biographie, Leipzig 18/5, I, S. 81 afkeurend schrijft over die Geschichte der Narrheit, als zou haar ')

Gesch. nasporingen,

II, bl.

180.

263 auteur daarin zich vergrepen hebben aan de nagedachtenis

van vele edele mannen en vrouwen, nederziende en

al

uit

de hoogte op dezen

dwalenden met een

die

ting bejegenende. Ik voor mij schroom niet

blik vol verach-

de beoefening

bij

van de geschiedenis der zoogenaamde ketters en ketterijen

ADELUNG eenen zeer gewenschten, daarom geen onfeilbaren, gids te noemen.

Over DE RAEDT het bovenstaande mededeelende, maak van

II.

215 heb

bl.

johan

waarin

betrekking,

elkander gestaan hebben.

geworden

nasporingen: uit

gichtel's

van

DITMAR

ons

))Damit ditmar

genoemde

hier voegen

Th.

raedt

is

de lezer reeds

opstel

wij daaraan

der

voor

de

Gesch.

nog eene plaats

practica toe. waardoor het als

tot

Op hetgeen göbel, hochhuth en

het

in

In de

gesproken over

ik

ditmar en de

GiCHTEL over DITMAR geschreven hebben,

gewezen

andere

enkele

het vroeger geschievene toe te lichten.

in

Gesch. nasporingen de

om nog

gebruik,

gelegenheid

deze

punten

ik

oogen geteekend

uiterlijk

wordt

i):

nun vor dem aussern Menschen Autoritat

haben möchte. hat er seinen Bart wachsen lassen, welche ausere Signatur mir den Geist gleich aufdeckte Mitleiden aller

zur

ihn

krigte,

,

darïiber ich

Herberge empfangen und mit

Liebe begegnet hab. in Hoffnung seine Seele zu ge-

winnen." Elders^) luidt het: wie der gute ditmar, der mit

Lügen umgehet tiihret.

zu

er

un^l

doch von ihm selbst hohe Gedanken

wie ich an seinen grossen Bart bemerkte, welchen

dem

Eiide

lang

wachsen

lasset,

damit

er

seiner

noch ungeübten Jugend eine Autoritat and Ansehen geben solte.

Blijkbaar

nam

gichtel ergernis aan ditmar's baard.

De opgaaf van gichtel's verduidelijken:

ik

')

Th. VI,

')

Th.

S. 1565.

III, S.

2422.

eerst

verblijf in

heeft hij

Amsterdam

kan

gewoond op de Elands-

264 gracht; Mei 1698

tusschen

hier de plaats,

is

verhuisd naar de Leidsche gracht,

en

de

lange

Leidsche dwars-

de waerheyt boven de Deur staet"

straat, ))daer

Het

hij

is

Prinsengracht

de

om

i).

door een paar aanhalingen uit

de brieven van gichtel het bewijs te leveren, dat werkelijk de Amsterdamsche burgemeester coenraad van beuningen

man

en geen ander de

geweest, door wiens geld gichtel

is

en de raedt den druk van böhme's werken hebben bekosnadat aan

tigd,

dezen

burgemeester eene extra-bate ten

deel gevallen was; de dood van eene zuster, tot de Labadisten

maakte hem erfgenaam van f 6000 causas meende te moeten aanwenden ^).

behoorende ad pias

,

De naam eenmaal

die

,

coenraad van beuningen komt

van

in de 7 deelen brieven

Th.

II.

S.

751 in

))Wir haben hier einen alten

Namens von beuningen,

Burgermeister gehabt.

slechts

van gichtel voor; de aan-

duiding van den persoon zeer dikwijls.

een brief van 2 Aug. 1698,

hij

der

viel

Arbeit gehabt die Juden aus Josepho zu ïiberzeugen", wordt

naam vermeld;

zijn

zeer vaak wordt er zonder naamsver-

melding op VAN beuningen gedoeld

bv.

:

^)

nach Verlauf 8

Tagen kam de raedt wdederum zu mir, hatte einen Mann bey

Gott der

der

sich,

und wurf

eines

nicht

1200

die

die vor

Rücken getragen,

auf seinen

ff

meinen Füssen darnieder Burgermeisters

reichen allein

alle

weltliche Ehre

ist

N

lï

zum Verlag

Th. pract.

')

Geschied, naspor.

^)

a.

O.

II,

V, S.

S.

wie

der

durch seinen grossen

Ernst in einen schweren Stand gekommen, dass

O

.

gerühret,

— Dieser nunmehr

auch 6000

Böhmischen schriften gegeben. Er

erzehlende in

und Amt verlassen,

sondern auch Ihm diese Gelder verehret. selige gute Bïirgermeister hat

,

Herr

man

ihn

863.

3352

fl.

,

II,

bl.

201.

gedagteekend

COENRAAD VAN BEUNINGEN overleed trokken daalde in 1719 ten grave.

in

is

1693;

deze brief van het jaar 1703; zijne

vrouw naar

's

Hage

ver-

265 an Ketten

schliessen. in solcher Dollheit lief er

sollte

und kam zu herzlich liebte

Wort, das

Der

mir.

mein armes Seuftzen und segnete das von aller finstern Macht ist erloset und in erhörte

,

er

Later wordt het eerste gedeelte

Gott eingeführet worden.

van het verhaalde weer medegedeeld en gesproken Bürgermeister

einen reichen

NiNGEN op het

laatst

bekend

GiciiTEL

weg

Gott, welcher die Menschen

liebe

A.

in

Wat

er

van diens leven voorviel,

is

over

ook aan

en wordt door dezen beschreven

^)

^)

met van beuals ge-

met «einen Burgemeister von N", terwijl hij de mededeeling besluit met de opmerking: sich bin unterschiedbeurd

mal zugegen gewesen

licli

da er einige Lehrer gantz

,

Stumm

machte, denn er ein treldicher scharfsinniger und belesener

Kopf

und mit

ist,

Macht bey mir hat wohnen wol-

gaiitzer

len, welches ich aber

um

der Freunde wille nicht zustehen

dorfte."

Al deze mededeelingen passen, naar

COENRAAD VAN BEUNINGEN

op

Bcn

,

door Dr. fruin gedeeld wordt zeer

te

gevoelen

Men moet

3).

1673

in

hij

geestverwant,

voorstelt

van

beuningen, zoude

als

BEUNINGEN

later

in

had

weer.

het

bestuur

des

lands.

vriend

alle

en

ambten

Toenmaals was van

Doch wat gichtel

in

vroegere jaren plaats gehad en gebeurde

Men

vergete niet dat gichtel van de aardsche

dingen zeer weinig notitie

men

echter niet al

zijn

van

die

en eerposten afstand gedaan hebben.

bedoelt,

Waarin ook

,

de door gichtel gebezigde woorden drukken,

op

waarmede

meen, volkomen

ik

nam

ergens eenig historiesch

:

in feit

geen zijner brieven vindt

van die tijden vermeld,

alleen wordt er in het voorbijgaan van een strengen winter

O

a.

O. VII, S. 168.

')

a.

O.

3)

Vgl.

III,

S.

zijne

geh'eugchenis,

1957 rijke bl.

fg.

aanteekeuingen 501.

op

droste's

overblijfsels

van

266

gewag gemaakt. Over gebeurde niet

in

Amsterdam? Wat nu

—

6000

uit de

ik de

nalatenschap der zuster

opmerking

m

het midden,

toegekend geworden zeker niet aan

eigene, eenige zuster; of aan

en wat

geen woord, geen enkel woord.

van VAN BEUNiNGEN, breng is

—

ons land gedurende gichtel's verblijf te

betreft die f

dat die som

gebeurtenissen

politieke

maar

een zijner nichten.

of aan eene zuster zijner

In

dergelijke dingen

van GiCHTEL geene nauwkeurigheid verwachten.

zijne

vrouw

mag men

REGISTER.

Acquoy, J. G. R Adelung, J. Ch

bl.

C

Agricola,

92

Johan Stephan „ Alberthoma, A „

volg.

M

138

Beuningen,

Cv

73

Boeking,

E

232

Boehmer,

170

Böhringer,

Arnold, T.

E

Boogaerts, J

J. 1

Hildesheim

119

Boonen, G.

108

Bordier,

185

Borger, P.

Breda,

Aymon, J

194, 196

Brederode,

Baum,

J.

Bayle, P.

.

.

J

Bromley,

G H T

206

Beatus Rhenanus Beaumaistre, J

Beddevole,

Th

42, 95, 96, 99, 101,

A

Bellerue, A. de

....

177, 181

90

224 82

218

C

P.

Brieger,

„

G

109 2,

187

76 76

76

H

74 147

Brunet, J.

Baceros,

191 vlg.

F

Brucberus, H.

Brück,

182 12

C

124 190

104

de

J.

Brescius, C.

18,

34, 36

74,

231 88, 107 S.

Brandt,

95

W

Baumgarten,

W

G

188,215

G

33

Bouterwek, K. Bouwensz., J

P

Bauch,

63

P

Aubert,

L

90

A

26 26

Bacquère, M. de

46 107

Bosscha,

117

69

D

21

J.

v

3

G

H

Asbach,

Barlaeus,

143

P

73 vlg.

Arnoldus de Colonia Arnold v. Emmerik v.

15

Bonet-Maury,

Amiinius, J

99 264

.1

33, 47

C

5

264 83,

Leo

Answeer, D. v

Arnold

Beza,

...

192

T

73

Böhme,

V

235

Bernardinus de Parentinis

170

Andreas,

L

Bernegger,

Anastasius Veluanus

Aquila,

Benthem, H.

P

Alexandre,

69

Benrath,

140, 145

Alberti, J

Allatius,

K

184 261

M

C

156 145

268

A

Bnchel,

48

Bucholtz, F. B.

V.

.

132,

172, 175

H

Bullinger,

20, 69

156

Biirigni, J. L. de

Burmannus, P

41, 44, 194

Butzbach, J Cahera, G

26 121

Crenius,

T

101

Croock,

G

220

Crucius, J

108

E

88, 107

Cunitz,

Curcellaeus, S

214

Cusa, N. V

22

Cyprianus, E. S

Caillaut,

A

25

Cj-rillus

Lucaris.

Calkoen,

C

227

Dalton,

H

Calvinus,

J.

.

.

.

88

v\g.,

106, 170

P

Camerarius,

Campanus, J Campbel, M. F. A. G.

11,

21, 23,

L

Caiïipeo:ius,

77

Canin, J

Deutz, J

103

P W. F

Canisius,

174

Capito,

145

Carnovianu8, M.

...%--..

A

Carrière,

Casaubonus, 1

G

Cassander,

Ceulen,

Chouet,

.

Christoph, hertog

Clericus,

Conopius,

N

Contarini

G

Cops,

,

Dresselhuis, J. ab Utrecht

S.

W

265 18

Dubraviua, J

120

146

H

214

Elzevier,

B

'214

Empereur,

102

Ennen,

146

94

Cl'

14,

94

vlg.

95,

185

Episcopius, S

-231

Erasmus, Desiderius

E

19

65 vlg.

143, 170

18 .

18, 125, 127 vlg.,

177, 252

T Erpenius, T

83 205, 244

Even, E. V Fabricius, Joa „

105

Feisler, J.

Ferdinand

227

21

257

Erastus,

122, 125

22, 26, 34

233

vlg.,

231, 235

L

Enschedé, J Enzinas, F. de

82

Crecelius,

C

Ehinger,

Core, A. de

Cosack, C. J

211

.

Drusius, J

103

126

CA Corranus, A Corsmannus, W

.

Egidius

167, 175

C

Coymans,

77 .

....

219

Comelius,

73

184

43

H

Cordatus,

65,

146

18

P

„

117

Doedes,

108

E

D

Colonius,

146

Eek, J

B

Colbert, J.

43

F

Egberts, S.

J Cloppenburgh,

263

F

.119, 144, 170, 177

D D

Clement,

95 202, 212

Diodati,

Droste,

62 95

242

190 .

59,

I. J Doverdaghe, P Dranta, Th

118

P

252

C

L. de

„

Dobel,

87

Christiem II

J.

Dieu, D. de

101

95, 185

B

Diercxsens,

Dittrich,

v

Chelidonius,

126

Didot, A. Firmin

125

A

S.

Chalmers,

60

F

Dibelius,

244

242

C

Celtls,

224

J Ditmar, J

44

M

Celsius,

172

Deventer, M. L. v

vlg-.

193 vlg., 231, 253

224

191

139

Campensis, J

.

D

Dentand,

186

25

242

A.

J.

39 18 .

A I.

.

.

17,

196,

253

120, 123 .

30,

132, 143, 164, 168

Flaeius, M. Illyricus

19

Florianus, J

17

269 A

Florio, M.

Fontaine, R. de

la

Franck, S

G

Friedlaender,

A

Frind,

J.

A

„

R.

.

Gabbema,

IT

„

W

Geer, B.

Genois,

D N

75, 89, 92, 97, 168,

.

N

Ghisbrechti,

G

Gichtel, J.

P B

Godefroy,

R T

Goeje, M.

J.

de

Goulart, S Graesse, J. G.

Th

Helmscbrott,

Grange, P. de

la

Hensel, J.

A

Hess, J

Granvelle, kardinaal

....

J.

F

125 124 vlg.

Hessels, J

46, 61

Hierotheus

106

Hochepied, D. A. de

194

Hoeven Jr., A. des Annorie HoUebeek, J

79

230

206

L Hommius, F

163

Hooft, C.

227

Horanyi,

A

Hottinger, J,

177

Hubert,

191

Hulthem,

Cv

191

Hummel,

B.

117 176

H

101, 232

E

141, 169

155

F

18

Hutten, U. V

15

Isabella, koningin

van Denemarken.

206

Iterson, F. H. G. v

211

Jacobi, J. C. Schultz

108

Jans,

101

92

Kapp,

22

129, 142

243 de .

223 ,

60, 62 vlg., 108, 178

H

40

Th

115, 120

n

Karel

27, 114

J. C.

Jnnius, F.

23

211 3,

20

Jonas, Justus

60 20

141

G

Jöeher, C.

Jonge,

196

105, 183

Job

„

Jong, P. de

...

106

Q

Jezler, J

123

v.

135

C

Janssen, H.

Juste,

J.

E

145

V

93, 140, 164, 177

Kausler, E. v

Kawerau, Keiler, Kist,

23

3,

C

Jansenius,

173

Harderwijk, K. J. R. Hardt, H. von den Harenc, P

119,

144, 170, 177

Grynaeus, S

12, 21,

167

127,

Gysins, J

,

105

86

A

208

143

214

200

Hosius, S

196 vlg.

d.

228 v.

P

Horawitz,

97

245

232

248

18

vlg.,

Holstenius,

261

206, 239

Haack, F Haemstede, A. C. v Haga, C Hain L Hames, N. de

124, 127 vlg., 166

106

14

Hugo

V Hegius, A

14 .

Hessus, Eoban

37 vlg.

Gratius, Ortuinus

Hasak,

.

222

60, 63

97

.

M

J.

20

97, 156

.

42, 232, 244

42

126

P

.

,

189, 205, 220, 232, 236 vlg.

.

Gonet

Gronovius,

„

96

168

J.

243 vlg.

L

Golius, J.

89, 94

Henkellus,

143

Jan Ghesel, J. v

Grotius,

Heinsius,

191

Gerritsz.,

Götze,

84

L. de

Gerdes, D.

Gilles,

K

de Saint

J. J.

Glasius,

Heinrich,

44

A A

A

C. v. d

186

173, 239, 265

C A P

S.

Gachard, L.

Gass,

Heiden,

191 59, 169,

.

Fuesslin, J.

Gallus,

Heidanus,

83

121

Fruin,

Gallart,

69

141

L

N. C.

Klug, J

176

G

187 .

.

.

64, 194, 200,

238 136

270

A

Koberstein,

116

E

Koch, E.

136, 168

M

„

Kolde,

T

Köstlin, J Kraflft,

H

Laemmer,

P

Lantaret,

Lange, J. M Lanz, K Lasco, J. a Launay, G Launoy, M. de Laurens, H

.

127, 138, 145, 167

124

Meletius Pantogalus

230

P

Meruia,

79

Metellus, J

21

Mets, L. de

63

44 186

M

Meurer,

168

264

Meursius, J

205 22

G

147

Meusel,

209

Miraeus,

A

33

255

Mogilas,

P

222

93, 107

16 92, 101

V A. M

147

22

69, 167, 172, 185

F

Lebret, J.

J.

Mohnike, G. C.

MoU,

W

90

Morillon, A. de

39

175

Moser,

126

L G

14

21

97

Muller,

Leger,

A

188, 199 vlg., 212

Münzer, Th

J

188, 209

Muretus, M.

Le Long,

48, 59, 61, 100

1

J

,.

Liduna Coelestinus Liliencron, R. v Lipsius, J

Lotter,

M

Luberti, S

W

Ludolf, H.

J

Ludwig, kon. Luthardt, C.

Luther,

v.

Manutius,

„

128

Olevianus,

255

Ousberghen,

,

W.

.

Panagiotes Pantaleon,

vlg.

Paquot,

101

Parthenius

16,

39

.118, 172, 175

116 vlg.

....

31, 172 vlg.

183 vlg.

135

39,

222

H N

J.

20 35, 79

260

IV,

Pelisson,

.

P

Pennetier,

64

116, 120

Paulus III, paus .

171

104

179

.

.

v

A

110,

.

92 J.

P

Overhaag,

Paauw,

F

.

178

C

255

59

1

II

Oecolampadius, J

Palacky,

A

Philip, van.

Maximiliaan

16

42, 79

252

Maraix, Jan v

Maurenbrecher

218

21

C Nippold, F

Ch

114

,.

Nieulant,

Paillard,

P

Marloratus,

F

Nève,

18

Maria, Koningin van Hongarye.

16

211

Paets, J

A

170

H

Myricke,

106, 121 128

Mabillon, J

109

97

141

M

15

L F

74

110, 130

Hongarijen.

C

101

Murmellius, J

Myconius, Myle, A. V. d

.

,

121

A

206

Loon, J. Potter v Lopez, D. de Haro

97

126

Muzel, P.

40, 194

238, 245

G

256 116

21

Morigan, J

P

„

194 23, 183

Leffen,

Ledeboer,

'>,

F

Molhuysen, P. C

Moses Michaëlis Moyard, F

Lechler, G.

253

.

164 .

.

195, 212, 253

Melanchthon, P.

167, 176

de

J.

.

147

A

B

Kugler,

Labadie,

.

Medardus

C

Kuczynski,

Calliopolit.

Marguinus

„

175

K

Krause,

Maximus

H

Perizonius, J

168 176 101 16

42

'271

T

Persols,

D

Petit, L.

Petri Suflfridus

Pfauser, J. S Philips, koning

Rous,

47

Royaards, H. J

40

Rue. P. de Rythovius,

Sandys,

A

194

C

94 33, 43,

100 42

Albertus

„

Sarpi,

Scaliger, J

A

Schaaff, J. H. L. v. d

18

Scheler,

29

Scheflfer, J.

87

Schelhorn, J. G.

39

Pradel,

C

82

Preger,

W

19

82

Prevost, B. de

B

Püujer,

3

Purfoetius,

Th

65

F

Pyper,

185

H

Quentel,

13

Raedt, A. de G. de

„

M

Ratzeberger,

Ravesteyn,

J.

v

U

Regius,

E

Reiniann,

Reitsma

,

J

222

Scultetus,

Seckendorf, V. L.

206, 219

Smith,

129, 143, 168

255

P Th

48 18

194

Spalatinus, G.

.

.

.

122, 138, 147

F

Spanheim,

216

F.

17

fil

P

Speratus,

Spieker, C.

122

W

109

Spiigardus, J

106

Cv

119

227

Stieve,

Rosalin, S

117

Stoile,

E

.

T

Roelofsz., J

138, 147

74 v.

Seraphinus

Stadion,

Rottier,

143

174

191

.

99

A A

145

2

.

32

C

Schultingh,

Schweiss,

18

.

14

A

19

W.

139

Schönsperger, J

102, 105

170

Rotermund, H. Roth, S

W

176

21, 43, 201

A

98

Schirrmacher, F.

T

R

Rivier,

172

Schipper, J. J

Schottus,

107, 189, 255

18, 74, 108,

143

Schott,

„

.

.

107

Revius, J

.

.

128

E

A

.

243

Reuss,

Ritschl,

246 181

W. A

Sincerus,

Rivetus, A.

.

143

G. A. IJssel de

„

Schiefer,

117

B

179

Adama van.

J

Reuchlin, J

Riederer, J.

172, 178, 206, 255

Schotel, G. D. J

60

H

.43,183

Schepper, C. D. de

Serrure, C.

Ried,

.

.

G. Jr

Scheltema, A. D.

255 88,

G. de Hoop.

J.

„

H

Reitz, J.

257

C

257

46

P

„

101, 232

87

95

E

Poullet,

177

210

Sartorio

Polanus,

83 vlg.

192

34 vlg.

Polyander, J

101

P

33

Plantün, Ch

F

H

Corona

V

232

Sarcerius, Erasnius

Stephanus

Piscator, J

178

C

66

„

Placcius,

47

E

Saravia,

238 73

la

M

Sarasin, J.

„

vlg.

64,

CA

Salmasius,

Pichler,

.

Saiig,

184

Pieters,

Pighius Albertus, Campensis

261

174 38, 181

Piccardt, S

F

41

F G

Strobel, G.

126

Strype, J

154

Suicerus, J.

30 18

T

13,

126, 174

85

G

18

272

M

Sutcliffe,

83

33 40, 185

J

Taffin,

vlg.

F

Sweertius,

Teteleben, V. v

120

A. de

101

Thou,

J.

Toorenenbergen

,

J. J.

van

,

.

Trigland, J

75,

T

Tronchin,

Truber,

16,

D

Tossanus,

226 22, 194

Cv

Ufifenbach, Z.

Ursinus, Z

Utenhove, J Uyttenhooven

,

A

185

Venema,

H

15,

185 33

Vergeriua, P.

P

P

Verhagen,

.

F

Werdena, M. de Wessel, J Weyers, H. E Whitgift, J Wiarda, J

A

Winter, J Wissenburg,

Wtenbogaert, J

101

Wijn, H. V

A

Zalsman, G.

Vossius, G. J

205

Zapf, G.

G

107

Zeg,

137

Zuttere, P. de

«

J

104

P

L

75

97 107 119 117

Zweeden, P. v Zwingli,

19

235

Wijngaarden,

40

5

76

176

121, 136

85

32

W

31

Wal, G. de

255

184

244

Wachter, G Wackernagel, P

15

22

173

Wolfius, J

W

101

76

Wind, S. de Wingen, G. v

A

Vrolikhert,

235

89, 233

Vincentius Lirinensis Vorstius,

62, 201,

93

Willemsen, J

142

235

...

187

Wendelin, M.

184

Valdez, A. de

.

F

Willems,

Van den Berghe, R Van der Haeghen, F.

.

„

108

59, 63

249 te

W.

„

Weiss, C

220

A

J.

Warner, L Water, J. W. Weinkauff,

175

F

Turretin,

187

87 212, 216

P

94

Waltz,

59

235

F

Walther, C.

U

183 vlg. 163 128

INHOUD.

Bladz.

Stella Clericorum, een stichtelijk geschrift uit de 15e

De

schrijver en de bronnen van den Hercules Prodicius

geloofsbelijdenis uit de 16e

Eene

Twee

geschriften van antonius

.

...

1

29

eeuw

45 65

De bibliotheek eener koningin brief van

.

coeranus

Voor de letterkundige geschiedenis van caltijn's

Een

eeuw

franck vertaald door de zuttere

Institutio

.

.

88

110 183

Het Nieuw-Grieksche testament van 1638

188

Onuitgegevene opstellen van alhart de raedt

257

Door denzelfden Schrijver

zijn

vroeger uitgegeven:

Proeve eener pragmatische geschiedenis der theologie in Nederland, van 1787 tot 1858, uitgegeven door ïeyler's Godgeleerd Genootschap, 3e druk. 1867 f 5.20 Johannes Stinstra en zijn tijd. Eene bijdrage tot de geschiedenis der kerk en school in de 18e eeuw. Leid. 1865—66. 2 dl. 8". f 5.90 II. WatdeNeInleiding. Eene bibliotheek. — I. Stinstra's vroegste vorming. III. De derlandache Academiesteden voor Stinstras ontwikkeling bezaten. .

—

—

—

IV. Kerkelyke aanklagt zeven eerste jaren van Stinstra'» evangeliebediening. V. De advit-zen der theol. faculteiten en tegen Stinstras vyt prcdicatiën. VI. Voortzetting van den Vriesclie dassen over Stinstra's vyt predicatiën. VIL Pogingen ter vernietiging van het strijd over Stinstra's vjjt predicatiën. over Stin.stra geslagen vonnis aangewend gedurende het stadhouderschap van Willem IV. VIII. De Ilarlinger gemeente in de jaren van Stinstra's schorsing. IX. Stinstra's letterkundige werkzaamheid tot den tyd zijner diensthervatting. X. De pogingen ter opheffing van Stinstra's schorsing eindelijk met XI. liet laatste tijdvak van Stinstra's evangeliebegunstig gevolg bekroond. Besluit. Verbeteringen en bijvoegsel. diening. XII. Stinstra's rusttijd.

—

—

—

—

,

—

—

—

—

—

—

Het godgeleerd onderwijs in Nederland eeuw. Leid. 1873—74. 2 dln. 8» I.

gedurende de

Naar Witten berg, Heidelberg, Genève, werwaarts

16e en

—

ter studie'?

17e f 9.50

II.

De

facul-

der Leidsche hoogeschool gedurende de tien eerste jaren van haar bestaan. III. De faculteit der Leidsche hoogeschool gedurende de jaren verloopen tot den dood van Arminius. IV. De faculteit der Vriesche hoogeschool gedurende de jaren l.ó85 1618. V. De faculteit der hoogeschool van Stad en Lande ge1614 VI. De Harderwyksche hoogleeraar Anthonius durende de jaren 1618. Thysius. VIL De opvolger van Arminius. VIII. De hoogleeraren PoIX. lyaiider en Episcopius. Ter Synode. X. De veroordeeling van het Reinvloed der monstrantisme. XI. De Dordsche Synode op de ontwikkeling der wetenschap. XII. De heerschappij der theologia purior. XIII. De doorluchtige scholen. XIV. De hoogleeraar Voetius en zjjne eerste ambtgenooXV. De kweekschool der Kemonstrantsche broederschap. ten. XVI. Voetiaan^che en Coccejaansehe hoogleeraren. XVII. Godgeleerdheid en wijsbeXVIII. Ethische, praktische en historische godgeleerdheid. geerte. XIX. Proeven van ambtelijke waakzaamheid. XX. Oordeelvellingen van een tijdgenoot. Terugblik. teit

— —

—

—

— — — —

—

—

—

—

—

—

—

—

— —

—

—

Geschiedkundige nasporingen.

I— UL

Leid.

1872—75. 3

dln.

8*^.

— —

f 7.—

Meursius als geschiedschrijver der Leidsche hoogeschool. De Schaffhausensche uitgaaf van Arnold's Kirchen- und Ketzer-Historien. De veelgenoemde en weinig bekende geschriften van den wederdooper Berat Rothmann. Bijdrage tot C. A. Hase's werk over Seb. Frank von Word. li. Hendrik Roll, de anabaptist. De geschiedenis der Martelaren doorAdriaan Corn. van Haemstede. Jacob Böhme's oudste vrienden in Nederland. Ludwig Rabus, student te Wittenberg. Eene levensbeschrijving van Fr. de Enzinas. Gerhard Westerburg. Grotius over Meursius. III. Theologische Ana's. Antonius Corranus, Bellerive, een ,,moderaet" theoloog. Guy de Bres. Een reis- en plaats-beschrijving door Anton. Sepp. Johannes Stinstra, A. W. van Beijerland. I.

Prof.

—

—

—

—

—

—

— —

Taffin.

—

Antonius Corranus

der Hervorm. Leid. 1879.

f 2.25 Agge van Albada. theologie. Bijdragen tot hare geschiedenis. tijd

Pieter de Zuttere, gezegd Overhaag.

Polemische en irenische 2e dr. Leiden 1882

—

—

—

Drie Evangeliedienaren uit den Jean

—

—

— — —

f 3.—

gedurende zijn verblyf in Engeland. Stellingen van P. Lozeleur, de Villiers. Brieven van en over Taffin. Henricus Bomelius. Hermannus Moded. Pieter Cornelis Brederode. Irenische pogingen in Nederland aangewend. De vertaling des N. T. door Carel Catz. Willem DeurhoÜ' en zijne rechtszaak. ,

— —

—

—

—

f)

'M,Mi^M,^\3

ocv^i. rtö

1

oiyn

Sepp, Ghristiaan

Bibliographische laededeelincren

PLEASE

CARDS OR

DO NOT REMOVE

SLIPS

UNIVERSITY

FROM

THIS

OF TORONTO

POCKET

LIBRARY