Bevolkingsprognose Gelderland Verwachte bevolkingsontwikkeling tot 2050

Bevolkingsprognose Gelderland 2012

Verwachte bevolkingsontwikkeling tot 2050

Provincie Gelderland Markt 11 Postbus 9090 6800 GX Arnhem T (026) 359 90 00 www.gelderland.nl

Provincie Gelderland, dichterbij dan je denkt

maart 2012

1


Maart 2012 Programmeren & Contracteren Afdeling Wonen, Sociaal en Cultuur Team Wonen

1


2


Quick facts Bevolkingsprognose Gelderland 2012

• Op 1-1-2010 telt Gelderland 1.999.000 inwoners; in maart 2010 werd de grens van 2 miljoen inwoners in Gelderland gepasseerd.

• De verwachting is volgens deze nieuwe prognose dat de bevolkingsomvang van Gelderland harder zal groeien dan in de vorige prognose (2010) voorspeld werd. Dit verschil wordt

vooral veroorzaakt door de sterke afname van het verwachte sterftecijfer, en zowel het

buitenlandse als het binnenlandse migratiesaldo ten opzichte van de prognose uit 2010. • In de periode 2010 tot en met 2024 is de natuurlijke aanwas nog de belangrijkste

groeicomponent. Volgens het prognosemodel wordt de belangrijkste groeicomponent vanaf circa 2025 het buitenlands migratiesaldo en vanaf 2029 het binnenlands migratiesaldo.

• De komende jaren zal, als gevolg van vergrijzing en het ouder worden van de babyboom generatie (geboortegolf tussen 1945 -1960), het aantal sterftes gaan toenemen (zij het

minder hard dan in de vorige prognose voorspeld werd) en rond 2028 zullen er in Gelderland meer mensen overlijden dan dat er geboren worden: de natuurlijke aanwas (geboorten minus sterftes) zal dan voor het eerst gaan afnemen.

• In de beginjaren wordt de negatieve natuurlijke aanwas waarschijnlijk nog gecompenseerd door zowel het binnenlands als het buitenlands migratiesaldo waardoor de bevolking

van Gelderland nog tot ongeveer 2034 blijft groeien. Vanaf 2035 neemt de bevolking naar

verwachting jaarlijks af ondanks dat er meer mensen naar Gelderland verhuizen dan dat er vertrekken.

• De meeste verhuizingen vinden binnen de provinciale grenzen plaats. Het aantal mensen dat vanuit Gelderland naar een andere provincie verhuist is over de jaren heen nagenoeg gelijk gebleven aan het aantal mensen dat van een andere provincie naar Gelderland verhuist.

• Eind jaren negentig begon het buitenlandse migratiesaldo in Gelderland gestaag op te lopen, net als in de rest van Nederland, maar in 2002 trad er een scherpe daling op.

In 2003 was het Gelders buitenlandse migratiesaldo zelfs negatief, iets wat sinds de jaren zestig niet meer is voorgekomen. Deze afname van het buitenlandse migratiesaldo is het gevolg van een forse daling van de immigratie en een stijging van de emigratie. Tot en

met 2007 is het buitenlands migratiesaldo negatief gebleven maar in 2008 was het aantaal

immigranten voor het eerst weer groter dan het aantal emigranten. In 2009 en 2010 is deze trend doorgezet.

• De laatste jaren is het aantal alleenstaande huishoudens in Nederland en Gelderland sterker gegroeid dan het aantal meerpersoonshuishouden, zowel in absolute als in

relatieve zin. Wat dat betreft was 2005 een bijzonder jaar voor Gelderland: het was het

eerste jaar waarin het aantal alleenstaande huishoudens groter was dan het “klassieke” twee-ouder gezin met thuiswonend(e) kind(eren).

• In 2010 is 33% van de Gelderse huishoudens alleenstaand, in de periode tot 2050 zal dit aandeel naar verwachting toenemen tot 39%. In absolute zin neemt het aantal

alleenstaanden in deze periode waarschijnlijk toe van 285 duizend naar 370 duizend: verreweg de sterkste groei van alle typen huishoudens.

3


• Rond 2019 is voor het eerst 1 op de 5 Gelderlanders 65 jaar of ouder. In de Stedendriehoek en de Achterhoek, de meest vergrijsde regio’s van Gelderland, wordt dit punt al in de loop van 2014 bereikt. FoodValley1 bereikt dit punt als laatste in ongeveer 2025.

• Niet alleen de leeftijdsopbouw van de bevolking gaat veranderen. Ook de omvang van de

bevolking zal gaan veranderen. In 2020 zullen veel gemeenten die in het oostelijke deel van Gelderland liggen, vooral in de Achterhoek qua bevolking al gekrompen zijn ten opzichte van 2010.

• In 2010 zijn er in Gelderland nog voor elke 65-plusser ruim vier potentiële arbeidskrachten die zowel de financiële als de fysieke zorg (deels) zullen moeten opbrengen. Vanaf 2035 is echter slechts sprake van ongeveer twee potentiële arbeidskrachten per 65-plusser.

1 Het gaat hier om de vijf Gelderse gemeenten in de regio FoodValley, voorheen regio De Vallei.

Colofon:

Voor vragen over de rapportage en bestellingen kunt u contact opnemen met het secretariaat van de afdeling Programmeren en Contracteren, team Wonen, Sociaal en Cultuur T (026) 359 83 93

4


Inhoudsopgave 1 Inleiding 7 2 Recente demografische ontwikkelingen 9 3

Toekomst: hoe lang groeit de bevolking nog?

11

4 Natuurlijke aanwas 15 5 Binnenlandse migratie 17 6 Buitenlandse migratie 19 7 Huishoudens 21 8 Vergrijzing 25 9 Krimp 29 10 Bevolkingsgroei en beleid 41 Bijlage 1: Tabellen 43 Tabel 1: Totale bevolking per regio 43

5

Tabel 2: Aantal huishoudens per regio

43

Tabel 3: Totale natuurlijke aanwas per regio

43

Tabel 4: Saldo binnenlandse migratie per regio

43

Tabel 5: Saldo buitenlandse migratie per regio

44

Tabel 6: Totale bevolkingsgroei per regio

44

Tabel 7: Percentage 65-plussers per regio

44


44

Tabel 9: Totale bevolking per 1 januari, per gemeente

45

Tabel 10: Aantal huishoudens per 1 januari, per gemeente

46

Tabel 11: Totale natuurlijke aanwas per gemeente

47

Tabel 12: Saldo binnenlandse migratie per gemeente

48

Tabel 13: Saldo buitenlandse migratie per gemeente

49

Tabel 14: Totale bevolkingsgroei per gemeente

50

Tabel 15: Bevolking naar leeftijd per gemeente op 1 januari 2010

51


52


53


54


55


56


57


58


59

Tabel 24: Percentage 65-plussers per 1 januari, per gemeente

60

Tabel 25: Percentage 75-plussers per 1 januari, per gemeente

61

Bijlage 2: Regio indeling Gelderland (woonbeleid)

63


6


1 Inleiding De provincie Gelderland stelt met enige regelmaat een nieuwe bevolkingsprognose op.

Deze prognose wordt gebruikt als basis voor allerlei beleidssectoren binnen de provincie,

bijvoorbeeld bij wonen, verkeer & vervoer, zorg en economie. Daarnaast is er een grote vraag naar deze bevolkingsprognose van externe partijen (bv. scholen), die werkzaam zijn op vergelijkbare beleidsgebieden.

De nieuwe bevolkingsprognose is de opvolger van de vorige Gelderse bevolkingsprognose, die is uitgebracht in 2010. De prognose is gebaseerd op de laatste bevolkingsprognose van het CBS uit 2011 en de verwachte woningbouwproductie in Gelderland voor de komende

jaren. Deze verwachte woningbouwproductie is onder andere gebaseerd op de kwalitatieve woonprogramma’s zoals die met de gemeenten en woningcorporaties zijn afgesproken. In het kader van Woonbeleid met kwaliteit heeft de provincie Gelderland een driedelige

woonvisie vastgesteld. Daarin is een kwalitatief woonbeleid geformuleerd, dat is gericht op het realiseren van kwalitatief passende woningen voor de Gelderse bevolking van nu en de

toekomst. Deel c van deze woonvisie is het Kwalitatief Woonprogramma 2010-2019 (KWP3), dat in januari 2010 is vastgesteld. Daarin is het kwalitatief woonprogramma neergelegd en

de afspraken die daarover op regionaal niveau met de gemeenten en woningcorporaties zijn gemaakt.

Het KWP3 heeft als basis gediend voor de huidige bevolkingsprognose. De uitkomsten van een prognose zijn immers voor een deel afhankelijk van het aantal woningen dat naar

verwachting wordt gebouwd. De woningbouwopgave uit KWP3 is echter wel getoetst aan

de bouwprognose van TNO en in verband met de crisis is het verwacht aantal opgeleverde

woningen iets naar beneden toe bijgesteld. De bevolkingsprognose van VROM, de PRIMOS

prognose, hanteert een soortgelijke methode. Het KWP3 waarop de huidige prognose mede is gebaseerd, loopt door tot 2020. Aangezien er in de praktijk blijkt dat er behoefte is aan bevolkingsprognoses die wat verder doorlopen, is de huidige prognose doorgetrokken tot 2050.

Wij willen benadrukken dat de uitkomsten van deze prognose niet een taakstellend karakter hebben. De prognose geeft aan de hand van de huidige demografische inzichten en het

bouwprogramma volgend uit KWP3 aan, in welke richting de bevolking van Gelderland zich de komende jaren waarschijnlijk ontwikkelt.

In hoofdstuk 2 zal een korte terugblik worden gegeven op de demografische ontwikkelingen in de afgelopen jaren in zowel Nederland als in Gelderland. In hoofdstuk 3 wordt aandacht besteed aan de landelijke CBS-prognose en aan de eerste uitkomsten van de Gelderse

prognose: tot wanneer groeit de bevolking van Gelderland nog? In de drie daaropvolgende hoofdstukken zullen de componenten van de toekomstige bevolkingsgroei in Gelderland

(natuurlijke aanwas, binnenlands en buitenlands migratiesaldo) verder ontleed worden. Vervolgens zal de ontwikkeling van de huishoudens, de vergrijzing en krimp, de

beroepsbevolking en de leerlingen in het basisonderwijs onder de loep worden genomen. Tot slot zal er gekeken worden naar de relatie tussen bevolkingsgroei en het provinciale beleid.

In bijlage 1 zijn diverse overzichten terug te vinden die de belangrijkste ontwikkelingen

weergeven. De tabellen zijn ook te raadplegen via de website van de Provincie Gelderland.

7


8


2 Recente demografische ontwikkelingen Nederland In de jaren 2000 tot en met 2007 heeft er een ware demografische revolutie plaatsgevonden. Door een sterke stijging van de emigratie naar het buitenland en een sterke daling van de immigratie was het buitenlandse migratiesaldo sinds 2003 negatief.

Naast de afgenomen migratie speelt ook de afname van het aantal geboorten een rol in

de bevolkingsdaling. Dit is het gevolg van het teruglopende aantal jonge vrouwen in de

Nederlandse bevolking. Door de sterke daling van het vruchtbaarheidscijfer begin jaren

zeventig, is de groep 25-34 jarige vrouwen de laatste jaren kleiner dan voorheen. Ondanks het

feit dat het vruchtbaarheidscijfer de laatste jaren tussen de 1,7 en 1,8 kinderen per vrouw ligt, worden er in totaal dus minder kinderen geboren dan in voorgaande jaren.

Als gevolg van deze ontwikkelingen is de landelijke bevolkingsgroei afgenomen van bijna

125 duizend in 2000 naar nog geen 25 duizend inwoners in 2006, de laagste bevolkingsgroei sinds 1900.

Vanaf 2007 is echter een stijging waar te nemen van het aantal immigranten. Het aantal emigranten blijft echter nog zo hoog dat het buitenlands migratiesaldo negatief uitpakt. In 2008 keert deze trend en vestigen zich, voor het eerst sinds 2003, weer meer mensen

in Nederland dan dat er vertrekken. Dit heeft tot gevolg dat de groei van de Nederlandse

bevolking in 2007, 2008 en 2009 weer toeneemt. In 2007 bedroeg de groei ruim 45 duizend inwoners, in 2008 is dit gestegen naar 80 duizend inwoners en in 2009 zijn dit bijna 90 duizend inwoners. In 2010 groeit de bevolking weer met 80 duizend inwoners.

Bevolkingsgroei in Nederland per component, 1995 t/m 2010 140000 120000 100000 80000 60000 40000 20000 0 -20000 -40000 -60000 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Natuurlijke aanwas

Migratiesaldo

Bevolkingsgroei

Gelderland In Gelderland is de emigratie naar het buitenland sinds 1999 toegenomen van 6.000 personen per jaar naar 10.000 personen in 2004. In de jaren 2005 tot en met 2010 blijft het aantal

emigrerende personen rond de 10.000. De immigratie vanuit het buitenland lag omstreeks de eeuwwisseling rond de 12.000 personen en is daarna afgenomen naar

9


ruim 7.000 personen in 2005. Inmiddels is dit aantal de afgelopen jaren weer gestegen naar 12.000 personen in 2010.

Het verschil tussen geboorte en sterfte, de natuurlijke aanwas, bereikte rond 2000 haar

hoogtepunt en is sindsdien bijna gehalveerd. Dit is het gevolg van een afname van het aantal geboorten. Werden er in 2000 nog ruim 25 duizend kinderen geboren in Gelderland, in 2010 is dit aantal gedaald naar 21 duizend.

In onderstaande grafiek zijn de demografische ontwikkelingen in Gelderland tot en

met 2010 weergegeven. Hierin is ook duidelijk te zien dat de eerste groeicomponent in

de bevolkingsgroei, het verschil tussen de vestiging en vertrek van personen die binnen

Nederland verhuizen, slechts een beperkte rol speelt. Doorgaans vestigen er zich per saldo

iets meer personen in Gelderland vanuit gemeenten buiten Gelderland, dan dat er verhuizen vanuit Gelderland naar een ander gemeente buiten Gelderland.

De belangrijkste groeicomponent is de natuurlijke aanwas. In het voorgaande is al

geconstateerd dat er minder kinderen geboren worden in Gelderland dan 10 jaar geleden.

Toch blijft de natuurlijke aanwas de belangrijkste groeicomponent. Dit komt onder meer

omdat de sterftekansen een dalende tendens laten zien. Mede door de beschikbaarheid van voedsel, betere gezondheidszorg en hygiëne neemt de levensverwachting nog steeds toe.

Bevolkingsgroei in Gelderland per component, 1995 t/m 2010 16000

Binnenlands migratiesaldo Buitenlands migratiesaldo Natuurlijke aanwas

14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 - 2000 - 4000 1995

10

1996

1997

1998


1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

3 Toekomst: hoe lang groeit de bevolking nog? De landelijke cijfers De nationale CBS-prognose fungeert sinds jaar en dag als uitgangspunt voor de meeste

regionale prognoses. De kwaliteit van deze prognose en het intensieve overleg met tal van deskundigen maakt dat de CBS-prognose in brede kring wordt geaccepteerd. Vandaar dat bij de regionale prognoses nadrukkelijk rekening wordt gehouden met de CBS-prognose. Dit geldt zowel voor de PRIMOS-prognose van VROM als voor het IPB-model waarmee de provincies werken.

Het CBS brengt de nationale bevolkingsprognose om de twee jaar uit. De laatste jaren zijn

de landelijke prognoses constant naar beneden bijgesteld. Dit werd vooral veroorzaakt door een sterkere daling van de immigratie en een grotere stijging van de emigratie naar het

buitenland. De bevolkingsprognose van 2009 kwam al hoger uit dan de voorgaande jaren. De bevolkingsprognose van 2011 komt nog weer iets hoger uit dan de prognose uit 2009.

Een bijstelling naar boven van de immigratie en afname van het aantal sterfgevallen zijn hier de oorzaak van.

Rond 2040 zal de Nederlandse bevolking het maximum bereiken van 17,8 miljoen inwoners; per 1-1-2010 heeft Nederland 16,6 miljoen inwoners. De groei van het totale aantal

huishoudens ligt door de hogere bevolkingsgroei ook hoger dan in de vorige prognoses. De Gelderse prognose In het provinciale prognosemodel speelt de toekomstige woningbouw een belangrijke rol in het berekenen van de toekomstige demografische ontwikkelingen. In deze Gelderse

prognose is dan ook rekening gehouden met het kwalitatieve woonprogramma (KWP3) uit

het ‘Woonbeleid met Kwaliteit’ traject. De verhoudingen uit de kwalitatieve programma’s

van KWP3 zijn gebruikt, in combinatie met de bouwprognose van TNO, om een inschatting te krijgen van de verwachte woningbouwproductie.

De Gelderse prognose is qua veronderstellingen een kopie van de landelijke CBS-prognose, maar voor de diverse demografische componenten worden regiospecifieke parameters

bepaald. Voor de componenten burgerlijke staat, geboorte, sterfte, migratieprofielen en

huishoudenvorming berekent het model de gemeentelijke afwijkingen ten opzichte van het

landelijke gemiddelde van de afgelopen jaren. De afwijkingen, die vanuit de analyseperiode zijn berekend, worden vervolgens naar de toekomst doorgetrokken.

De Gelderse prognose is alleen op nationaal niveau vergelijkbaar met de landelijke

CBS-prognose. Met andere woorden de voorspelde aantallen inwoners en huishoudens zijn voor Nederland in het Gelderse prognosemodel gelijk aan de CBS-prognose. Op regio en gemeente niveau wijken deze cijfers echter duidelijk af.

De meest recente Gelderse bevolkingsstatistieken zijn in de prognose verwerkt. Hierdoor

komt de prognose van 1-1-2011 zeer dicht in de buurt van de werkelijke cijfers; het startjaar van het gebruikte prognosemodel ligt op 1-1-2010. Voorlopig nog groei, maar deze vlakt wel af … Op 1-1-2011 telde Gelderland 2.004.700 inwoners. De verwachting is volgens deze nieuwe prognose dat de bevolkingsomvang van Gelderland harder zal groeien dan in de vorige

prognose voorspeld werd. Dit verschil wordt vooral veroorzaakt door de sterke afname van het verwachte sterftecijfer, en zowel het buitenlandse als het binnenlandse migratiesaldo ten opzichte van de prognose uit 2010.

11


In 2035 zal de Gelderse bevolking gegroeid zijn naar ongeveer 2.085.000 inwoners. Hoewel de groei zelf afneemt, zal de totale bevolkingsomvang in de periode 2011-2035 groeien met

ongeveer 80 duizend inwoners. Vanaf 2035 zal de totale bevolking in Gelderland voor het eerst gaan afnemen. Regionaal kan dit al veel eerder plaatsvinden. In onderstaande grafiek is de

ontwikkeling van de bevolking tot 2050 weergegeven, die vervolgens onderverdeeld is naar de verschillende demografische componenten.

Rond 2035 groeit de Gelderse bevolking niet meer 2.100.000 2.080.000 2.060.000 2.040.000 2.020.000 2.000.000 1.980.000 2010

2015

2020

2025

2030

2035

2040

2045

2050

Bevolkingsgroei per component, Gelderland 2005-2050 40000 30000 20000 10000 0 -10000 -20000

-30000

Binnenlands saldo Buitenlands saldo Natuurlijke aanwas

-40000 2005-2009 2010-2014 2015-2019

12


2020-2024 2025-2029 2030-2034 2035-2039 2040-2044 2045-2049

Toekomstige bevolkingsgroei in Gelderland In de periode 2010 tot en met 2024 is de natuurlijke aanwas nog de belangrijkste

groeicomponent. Volgens het prognosemodel wordt de belangrijkste groeicomponent vanaf circa 2025 het buitenlands migratiesaldo en vanaf 2029 het binnenlands migratiesaldo.

Vanaf ongeveer 2028 zullen er in Gelderland naar verwachting meer mensen sterven dan er

geboren worden waardoor de natuurlijke aanwas negatief wordt. Dit wordt in de beginjaren waarschijnlijk nog gecompenseerd door zowel het binnenlands als het buitenlands

migratiesaldo waardoor de bevolking van Gelderland nog tot ongeveer 2034 blijft groeien.

Daarna neemt de bevolking naar verwachting jaarlijks af ondanks dat er meer mensen naar Gelderland verhuizen dan dat er vertrekken.

Bevolkingsgroei in Gelderland per component, 2000 t/m 2049

17500

Binnenlands migratiesaldo Buitenlands migratiesaldo

15000

Natuurlijke aanwas Bevolkingsgroei

12500 10000 7500 5000 2500 0 -2500 -5000

-7500 2000 2002 20042006 2008 2010 2012 2014 2016 2018 2020 2022 2024 2026 2028 2030 2032 2034 2036 2038 2040 2042 2044 2046 2048

13


14


4 Natuurlijke aanwas Aantal geboorten daalt nog steeds Het aantal geboorten liet tot 2000 een stijgende lijn zien, zowel in Nederland als in

Gelderland. Zo werden er in 2000 iets meer dan 25 duizend kinderen geboren in Gelderland, een aantal dat sinds 1972 niet meer gehaald was. Sinds 2000 is het aantal geboorten

afgenomen en in 2010 werden er nog maar 21.150 kinderen geboren. De verwachting is

dat het Gelderse geboortecijfer de komende jaren (tot 2014) nog iets verder gaat dalen, als

gevolg van de sterke daling van het aantal geboorten in de eerste helft van de jaren zeventig. Hierdoor is de generatie vrouwen die nu kinderen zal gaan krijgen geringer van omvang en daalt dus ook het totale aantal geboorten. Vanaf 2030 zet de volgende periode van dalende geboortes in.

Het aantal sterftes zal gaan toenemen maar iets minder snel dan aanvankelijk werd gedacht De komende jaren zal, als gevolg van vergrijzing en het ouder worden van de babyboom

generatie (geboortegolf tussen 1945 -1960), het aantal sterftes gaan toenemen en rond 2028

zullen er in Gelderland meer mensen overlijden dan dat er geboren worden: de natuurlijke aanwas (geboorten minus sterftes) zal dan voor het eerst gaan afnemen. Dit omslagpunt

vindt in Gelderland zo’n vijf jaar eerder plaats dan in Nederland als geheel, omdat Gelderland iets sneller gaat vergrijzen. In onderstaande grafiek is te zien hoe de natuurlijke aanwas in Gelderland zich volgens het prognosemodel zal gaan ontwikkelen in de komende jaren.

Geboorten en sterftes in Gelderland, 2000-2049 30000 25000 20000 15000 10000

Geboorte Sterfte Natuurlijke aanwas

5000 0 -5000 -10000 2000 2003 2006 2009 2012 2015 2018 2021 2024 2027 2030 2033 2036 2039 2042 2045 2048

Binnen de provincie Gelderland zijn er echter sterke regionale verschillen ten aanzien van de natuurlijke aanwas. Zo zal in de Achterhoek en de Stedendriehoek waarschijnlijk dit

jaar (2011) al het omslagpunt (meer sterfgevallen dan geboortes) in de natuurlijke aanwas bereikt worden. In de Stadsregio wordt dit punt rond 2028 bereikt, in het Rivierenland

zal de natuurlijke aanwas pas na 2030 negatief worden en in de Noord-Veluwe na 2035. In FoodValley wordt tot 2050 nog helemaal geen omslagpunt in de natuurlijke aanwas

verwacht. Deze verschillende verwachtingen zijn gebaseerd op verschillen in leeftijdsopbouw van de diverse regio’s.

De regionale verschillen in de gemiddelde levensverwachting zijn klein maar de gemiddelde

levensverwachting zelf neemt nog steeds toe. Tussen 1950 en 1980 nam de levensverwachting van vrouwen sneller toe dan die van de mannen, maar sinds de jaren tachtig worden de verschillen tussen mannen en vrouwen weer iets kleiner. Dit komt omdat de sociaal-

15


culturele verschillen tussen mannen en vrouwen de laatste jaren iets zijn afgenomen.

Op dit moment is de levensverwachting voor mannen 79 jaar (83 in 2040) en voor vrouwen 83 jaar (86 in 2040).

Het vruchtbaarheidscijfer in Gelderland Naast verschillen in de leeftijdsopbouw zijn ook verschillen in het vruchtbaarheidscijfer

(gemiddeld aantal geboorten per vrouw) van invloed op de ontwikkeling van de bevolking.

In Gelderland liggen de hoogste vruchtbaarheidscijfers1 traditiegetrouw in de Noord-Veluwe en in FoodValley, bijvoorbeeld in Barneveld (2,5), Scherpenzeel (2,2), Elburg, Hattem,

Nunspeet, Oldebroek en Putten (allen 2,1). De laatste jaren laten enkele gemeenten in

het Rivierengebied ook hoge cijfers zien, zoals Neder-Betuwe en Neerijnen (beide 2,4), Zaltbommel (2,3) en Geldermalsen (2,1).

Stedelijke gemeenten als Arnhem (1,6), Nijmegen (1,4) en vooral Wageningen (1,2) kennen de laagste cijfers. Dit komt doordat er in deze plaatsen veel studenten en jongeren wonen.

Het vruchtbaarheidscijfer in Gelderland (1,8) ligt op het Nederlandse gemiddelde. Flevoland kent van de provincies het hoogste vruchtbaarheidscijfer (2,0), Groningen en Limburg het laagste (1,6).

Sinds de jaren zeventig zijn in Nederland de regionale verschillen in vruchtbaarheid sterk afgenomen, maar aan het eind van de jaren tachtig is er aan dit ‘convergentieproces’ een einde gekomen. De verschillen worden dus niet meer kleiner. In deze Gelderse prognose wordt er dan ook vanuit gegaan dat de afwijkingen ten opzichte van het landelijke

gemiddelde gelijk zullen blijven. De verwachting is dat het Gelderse vruchtbaarheidscijfer de komende jaren rond de 1,8 zal blijven schommelen.

1 Gemiddeld vruchtbaarheidscijfer in de periode 2005 t/m 2010.

16


5 Binnenlandse migratie Aantal mensen dat verhuist neemt langzaam toe maar de toekomst is onzeker Het aantal mensen dat per jaar verhuist in Gelderland is de afgelopen twee jaar gedaald. Door de stagnatie in de woningbouw rond de eeuwwisseling was het aantal

verhuisde personen toen afgenomen, zie onderstaande grafiek. Vanaf 2002 is het

aantal verhuisbewegingen weer langzaam toegenomen en vooral vanaf 2004 toen de

woningbouwproductie weer op gang kwam, heeft dit zich vertaald in een toename van

het aantal binnenlandse verhuisbewegingen. Inmiddels is duidelijk dat de crisis een rol speelt bij de verhuispatronen van mensen. In 2010 ligt het totaal aantal verhuizingen

in Gelderland net iets lager dan het dieptepunt in 2001. Mensen zijn door de crisis (door

dreigende werkloosheid, geringe stijging of zelfs daling van het inkomen) minder geneigd op dit moment te verhuizen. Zij wachten liever nog even af tot er meer duidelijkheid is

op de woningmarkt. Ook discussies rondom hypotheekrenteaftrek e.d. spelen hierin een

belangrijke rol. Doordat mensen minder geneigd zijn om te verhuizen, worden er ook minder (nieuwbouw)woningen verkocht waardoor de productie ook achterblijft.

In onderstaande figuur is goed te zien dat de meeste verhuizingen binnen de provinciale

grenzen plaatsvinden. Het aantal mensen dat vanuit Gelderland naar een andere provincie verhuist is over de jaren heen nagenoeg gelijk gebleven aan het aantal mensen dat van een andere provincie naar Gelderland verhuist.

Verhuisde personen in Gelderland, 1996-2010 60000

120000

50000

110000

40000

100000

30000

90000

20000

80000

10000

70000

0

60000 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Binnenprovinciaal Naar andere provincie

Uit andere provincie Totaal aantal verhuisbewegingen

Toekomstige ontwikkeling van het binnenlandse migratiesaldo per regio In de Achterhoek, Noord-Veluwe en Rivierenland is sprake van een negatief binnenlands migratiesaldo. Voor de Achterhoek is de verwachting dat het binnenlands migratiesaldo in de toekomst negatief zal blijven. In de Noord-Veluwe wordt verwacht dat vanaf 2020 het binnenlands migratiesaldo weer positief zal zijn. In Rivierenland gebeurt dit naar

verwachting pas rond 2035. In de Stadsregio, de Stedendriehoek en FoodValley wordt voor de komende jaren uitgegaan van een positief binnenlands migratiesaldo. Er zullen zich hier meer mensen vestigen dan dat er vertrekken.

17


18


6 Buitenlandse migratie Een sterke maar tijdelijke afname van het saldo Eind jaren negentig begon het buitenlandse migratiesaldo in Gelderland gestaag op te lopen, net als in de rest van Nederland, maar in 2002 trad er een scherpe daling op. In 2003 was het Gelders buitenlandse migratiesaldo zelfs negatief, iets wat sinds de jaren zestig niet meer is voorgekomen.

Deze afname van het buitenlandse migratiesaldo is het gevolg van een forse daling van de

immigratie en een stijging van de emigratie. In onderstaande figuur is goed te zien hoe het buitenlandse migratiesaldo in Gelderland zich vanaf 1990 heeft ontwikkeld en vanaf 2003

negatief is. Ook is hierin te zien dat de stijging van de emigratie gestopt is en dat de daling van de immigratie is omgezet naar groei. In 2008 zien we voor het eerst weer een positief buitenlands migratiesaldo. In 2009 en 2010 zet deze trend door.

Buitenlandse migratie Gelderland, 1990-2010 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 - 2000 - 4000 1990

1992

1994

Immigratie

1996

1998

2000

2002

2004

Emigratie

2006

2008

2010

Buitenlands migratiesaldo

Steeds meer Nederlanders vertrekken naar het buitenland Sinds 1999 neemt de emigratie uit Gelderland geleidelijk toe van 6.000 naar bijna 11.000

personen per jaar in 2011. Deels zijn dit retourmigranten, maar ook een toenemend aantal

mensen dat geboren is in Nederland vertrekt naar het buitenland. Velen van hen verhuizen

over een betrekkelijk korte afstand, naar Duitsland en België. De laatste jaren zijn Frankrijk en Spanje ook populaire bestemmingen onder de wat oudere migranten. Fluctuaties in de immigratie De buitenlandse migratie is voor een groot deel afhankelijk van politieke ontwikkelingen en daarom op de (middel)lange termijn wat moeilijker te voorspellen. De daling van de

immigratie is het gevolg van de teruggang van de economie en de invoering van de nieuwe

Vreemdelingenwet in 2001. De verwachting is dat de immigratie op den duur weer zal gaan toenemen. Deze toename is een indirect gevolg van de vergrijzing, waardoor meer ouderen de arbeidsmarkt gaan verlaten dan er jongeren zullen toetreden. Het CBS verwacht dat een steeds groter deel van de immigratie uit Europese migranten zal bestaan, aangetrokken

door de krapte op de Nederlandse arbeidsmarkt. Door de uitbreiding van de Europese Unie

richting het oosten zal het voor werknemers uit de nieuw aangesloten landen gemakkelijker worden om in de “oude” landen van de Europese Unie te werken.

19


De meest recente landelijke cijfers laten dan ook een stijging van de immigratie zien,

waarvan Polen sinds 2004 de grootste groep uitmaken, naast remigrerende Nederlanders. Sinds 2007 immigreren ook veel Bulgaren naar Nederland. In 2006 bedroeg het aantal

immigranten uit Bulgarije nog circa 470, in 2007 vertienvoudigde hun aantal naar 4.800 immigranten. In 2010 bestond de totale groep immigranten voor 18% uit remigrerende Nederlanders, 10% Polen en 6% Duitsers.

Invloed economische conjunctuur op de immigratie Samen met het al eerder genoemde toelatingsbeleid en eventuele brandhaarden elders

in de wereld is de economische conjunctuur de belangrijkste factor die de omvang van de immigratie bepaalt: als de werkloosheid terugloopt dan neemt de immigratie toe en vice versa. In het begin van de jaren tachtig nam de werkloosheid in Nederland sterk toe en

liep de immigratie terug; tussen 1984 en 1991 daalde de werkloosheid en steeg vervolgens

de immigratie. Uit onderzoek blijkt dat een daling van de werkloosheid in Nederland van

100.000 ongeveer 13.000 nieuwe migranten oplevert. Alleen rond 1980 was de immigratie hoger dan op grond van de ontwikkeling van de werkloosheid kon worden verwacht. Dit kwam omdat eind 1980 de laatste mogelijkheid bestond voor Surinamers om zich vrij in

Nederland te vestigen. Met de huidige crisis is de verwachting dat het aantal immigranten weer iets terug zal lopen.

20


7 Huishoudens Groei aantal huishoudens gaat afnemen Volgens de laatste prognose van het CBS blijft het aantal huishoudens de komende jaren in

Nederland nog groeien, maar vanaf 2040 zal deze groei minimaal zijn en vanaf 2045 overgaan in krimp.

In Gelderland zal de jaarlijkse huishoudengroei tot 2015 rond de 7.000 per jaar bedragen, daarna zal de groei gaan afnemen en rond 2038 zal ook het totale aantal huishoudens voor het eerst gaan afnemen. Onderstaande grafiek geeft een overzicht van de huishoudenontwikkeling in Gelderland voor de komende jaren.

Huishoudensgroei in Gelderland, 2008-2050 980.000 960.000 940.000 920.000 900.000 880.000 860.000 840.000 820.000

2010

2013

2016

2019

2022

2025

2028

2031

2034

2037

2040 2043

2046 2049

Sterke toename van alleenstaande huishoudens De laatste jaren is het aantal alleenstaande huishoudens in Nederland en Gelderland sterker gegroeid dan het aantal meerpersoonshuishouden, zowel in absolute als in relatieve zin.

Wat dat betreft was 2005 een bijzonder jaar voor Gelderland: het was het eerste jaar waarin

het aantal alleenstaande huishoudens groter was dan het “klassieke” twee-ouder gezin met thuiswonend(e) kind(eren).

In de toekomst zal het aantal alleenstaanden blijven toenemen in vooral de middelbare leeftijden (door ontbinden van relaties) en hogere leeftijden (door vergrijzing). In het

laatste geval betreft het de mannen en vrouwen die alleen achterblijven na het overlijden

van de partner. Daarnaast is langer zelfstandig wonen een reden voor de toename van het aantal alleenstaande ouderen. De tehuisbevolking zal door het langer zelfstandig wonen en extramuralisering in eerste instantie gaan dalen, maar vervolgens als gevolg van de vergrijzing weer gaan toenemen.

21


Huishoudenstype in Gelderland, 2008-2050

400.000 350.000 300.000 250.000 200.000 150.000 100.000 50.000 0 2010 Alleenstaand

2015

2020

Eénoudergezin

2025

2030

2035

Samenwonend zonder kind(eren)

2040

2045

2050

Samenwonend met kind(eren)

In 2010 is 33% van de Gelderse huishoudens alleenstaand, in de periode tot 2050 zal dit aandeel naar verwachting toenemen tot 39%. In absolute zin neemt het aantal

alleenstaanden in deze periode waarschijnlijk toe van 285 duizend naar 370 duizend:

verreweg de sterkste groei van alle typen huishoudens. In deze huishoudenprognoses wordt de tehuisbevolking buiten beschouwing gelaten.

Het aandeel huishoudens met kinderen (exclusief éénoudergezinnen) zal de komende jaren

volgens het prognosemodel gaan dalen terwijl de éénoudergezinnen juist gaan groeien. Het aandeel samenwonenden met kinderen daalt van 30% in 2010 naar 27% in 2025, vervolgens

groeit het aandeel tot 28% in 2050. Het aandeel éénoudergezinnen neemt licht toe van 6% in 2010 tot 8% in 2050. Het aantal samenwonenden zonder kinderen gaat naar verwachting de komende jaren in Gelderland eerst toenemen van 258 duizend in 2010 naar 282 duizend in

2026 en vervolgens zal het gaan afnemen. Het aandeel op het totale aantal huishoudens zal in de periode 2010-2050 afnemen van 30% naar 25%. Kleinere huishoudens en gezinsverdunning Het wordt steeds duidelijker dat er aan de groep alleenstaanden geld valt te verdienen.

Datingwebsites en de eenpersoonsmaaltijden in supermarkten doen het goed. De grootste

groei van het aantal alleenstaanden zal vooral plaatsvinden in de kleinere gemeenten en is

dus niet voorbehouden aan de grote gemeenten, waar het aantal alleenstaanden al hoog ligt. Het aantal huishoudens in Nederland stijgt de laatste jaren als gevolg van gezinsverdunning (minder personen per huishouden) relatief sneller dan het aantal inwoners. De gemiddelde

huishoudengrootte in Nederland zal afnemen van 2,24 personen per huishouden in 2010 naar 2,10 personen per huishouden in 2050. In Gelderland ligt de gemiddelde huishoudengrootte iets hoger, namelijk op 2,34 in 2010; in 2050 zal dit gedaald zijn naar 2,16.

Er bestaan regionale verschillen in de huishoudensamenstelling en de daaraan gerelateerde huishoudenvorming. Zo komen er in stedelijke regio’s relatief meer alleenstaanden en

eenoudergezinnen voor, is het aantal echtscheidingen hoger en gaan jongeren eerder uit huis. Hierdoor is de gemiddelde huishoudengrootte er kleiner dan in minder stedelijke

regio’s. In deze laatste regio’s zijn er juist relatief veel samenwonenden, vooral gezinnen met kinderen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de gemeenten met de kleinste

22


gemiddelde huishoudengrootte Wageningen (1,8, vooral door studenten), Nijmegen (1,9) en

Arnhem (2,0) zijn. De gemiddeld grootste huishoudens zijn te vinden in Neder-Betuwe (2,9), Barneveld (2,8) en Oldebroek (2,7). In onderstaand kaartje is de verdeling over de gemeenten

naar huishoudengrootte weergegeven: de Noord-Veluwe, FoodValley en Rivierenland laten de grootste huishoudens zien.

Gemiddelde huishoudensgrootte per 1 januari 2010

Tot 2,00 2,00 - 2,24

Hattem Oldebroek Elburg

Harderwijk

2,25 - 2,44 Heerde

2,45 - 2,64 Vanaf 2,65

Nunspeet

Epe

Ermelo Putten

Voorst

Nijkerk

Apeldoorn

Lochem

Barneveld Zutphen Brummen Scherpenzeel

Bronckhorst Rozendaal

Renkum

Wageningen Culemborg

Buren

Geldermalsen Lingewaal

Tiel

Neder-Betuwe Druten

West Maas en Waal

Neerijnen

Maasdriel

23

Rheden

Doesburg

Overbetuwe

Beuningen Nijmegen


Rijnwaarden Millingen aan de Rijn Ubbergen

Groesbeek

Winterswijk

Doetinchem Montferland

Lingewaard

Heumen

Oost Gelre

Arnhem Westervoort Zevenaar Duiven

Wijchen Zaltbommel

Berkelland

Ede

Aalten Oude IJsselstreek

24


8 Vergrijzing Veranderende leeftijdsopbouw De leeftijdssamenstelling van de bevolking ondergaat door de vergrijzing forse

veranderingen. In de afgelopen twintig jaar is er sprake geweest van een sterke ontgroening: een relatieve afname van het aantal jongeren ten opzichte van de totale bevolking.

Onderstaand kaartje geeft het aandeel 65-plussers per gemeente per 1 januari 2010 weer.

Te zien is dat het grootste aandeel 65-plussers in Rozendaal woont. Ook in Lochem, Rheden, Renkum, Ubbergen en Groesbeek wonen verhoudingsgewijs veel 65-plussers. De regio’s FoodValley en Rivierenland zijn het minst vergrijsd.

Aandeel 65-plussers per 1 januari 2010


Minder dan 15% 15% - 20%

Heerde

20% - 25% Harderwijk

Nunspeet

Meer dan 25 %

Epe

Ermelo Putten

Voorst

Nijkerk

Apeldoorn

Lochem



Renkum


Buren


Tiel

Neder-Betuwe Druten

West Maas en Waal

Neerijnen

Maasdriel

Rheden

Doesburg

Overbetuwe

Beuningen Nijmegen

Winterswijk


Lingewaard

Heumen

Oost Gelre


Wijchen Zaltbommel

Berkelland

Ede



Groesbeek

De vergrijzing van de bevolking zal doorzetten en versnellen na 2010, als de naoorlogse

babyboomgeneratie de leeftijd van 65 jaar bereikt. Deze generatie heeft voor een minder omvangrijk nageslacht gezorgd dan voorheen, waardoor de vergrijzing versterkt wordt. In onderstaande twee grafieken is de leeftijdsopbouw in 2010 en 2040 voor Gelderland

weergegeven, waarin duidelijk te zien is dat de top van de bevolkingspiramide in de periode 2010-2040 breder wordt. Het aandeel 65-plussers verdubbelt bijna.

25


Be

Bevolking Gelderland 2010 naar leeftijd Vrouw en

65+

Mannen

15-64 jaar

Tot 15 jaar

-700.000

-350.000

0

350.000

700.000

Bevolking Gelderland 2040 naar leeftijd Vrouw en

65+

Mannen

15-64 jaar

Tot 15 jaar

-700.000

-350.000

0

350.000

700.000

Na 2010 neemt vergrijzing nog sneller toe Als het geboortecijfer in de jaren zeventig niet zo sterk was gedaald, dan zou het aandeel 65-plussers in Nederland nu onder de 11% liggen in plaats van 15% (2010). Maar dan zou

Nederland wel meer dan 20 miljoen inwoners hebben geteld. In Gelderland is het aandeel 65-plussers ongeveer gelijk aan het landelijke gemiddelde, maar in de toekomst zal Gelderland iets sneller vergrijzen dan Nederland.

In de grafiek op de volgende pagina is te zien in welke mate het percentage 65-plussers de

komende jaren verder gaat toenemen. Opvallend is de knik in de prognoselijn in 2011. Vanaf

2011 neemt het aandeel 65-plussers in de Gelderse bevolking sneller toe dan je zou verwachten op basis van de trend uit de voorgaande jaren (zie stippellijn in grafiek).

26


Percentage 65-plussers in Gelderland, 2000-2040 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 Prognoselijn

5,0 0,0 2000 2004 2008 2012

Trendlijn

2016

2020 2024 2028 2032

2036 2040 2044 2048

Rond 2019 is voor het eerst 1 op de 5 Gelderlanders 65 jaar of ouder. In de Stedendriehoek en de Achterhoek, de meest vergrijsde regio’s van Gelderland, wordt dit punt al in de loop van 2014 bereikt. FoodValley bereikt dit punt als laatste in ongeveer 2025. Het proces van ontgroening en vergrijzing doet zich over het algemeen iets sterker voor in kleine en middelgrote

gemeenten. In grote gemeenten is er soms zelfs sprake van een tegenovergestelde trend. Zo

nam sinds begin jaren negentig het aandeel 65-pussers in de gemeente Arnhem licht af en in Nijmegen bleef deze ongeveer gelijk. Dit komt omdat de leeftijdsopbouw in grote steden als

gevolg van selectieve migratie doorgaans wat jonger is dan de omliggende regio’s. Maar ook

in steden als Arnhem en Nijmegen zal vanaf nu het aandeel 65-plussers gaan toenemen. Pas rond 2050 zal in deze gemeenten één op de vijf inwoners 65 jaar of ouder zijn.

27


28


9 Krimp Probleem of oplossing Niet alleen de leeftijdsopbouw van de bevolking gaat veranderen. Ook de omvang van de

bevolking zal gaan veranderen. Zoals bekend zal ook Gelderland te maken gaan krijgen met

het fenomeen bevolkingskrimp. Onderstaand kaartje geeft aan welke gemeenten in 2020 qua

bevolking al gekrompen zullen zijn ten opzichte van 2010. Dit zijn vooral de gemeenten die in het oostelijke deel van Gelderland liggen, met name in de Achterhoek. Wat ook goed te zien

is, is dat krimp en vergrijzing vaak samen gaan. In slechts een enkele gemeente waar sprake

is van groei, komt het percentage 65-plussers boven de 25% uit. Andersom geldt niet voor elke gemeente waar sprake is van krimp dat vergrijzing ook een sterke rol speelt.

Bevolking in 2020 vergeleken met 2010

0 % - 5 % krimp Groei < NL


Groei Nederland 3,9 % Harderwijk

Groei > NL 25% of meer 65-plussers in 2020

Heerde

Nunspeet

Epe

Ermelo Putten

Voorst

Nijkerk

Apeldoorn

Lochem



Renkum


Buren


Tiel

Neder-Betuwe Druten

West Maas en Waal

Neerijnen

Maasdriel

Rheden

Doesburg

Overbetuwe Lingewaard

Nijmegen

Winterswijk


Beuningen

Heumen

Oost Gelre


Wijchen Zaltbommel

Berkelland

Ede



Groesbeek

In 2030 hebben de ontwikkelingen zich doorgezet. Er is nu ook vaak sprake van vergrijzing

in gemeenten waar de bevolking nog groeit. FoodValley is de enige regio waar de vergrijzing nog niet boven de 25% uitkomt. De groeiende gemeenten nemen af in aantal en het aantal

krimpende gemeenten neemt toe. Daarnaast neemt de procentuele afname van de bevolking toe. In 2020 was er in geen enkele gemeente sprake van krimp groter dan 5%. In 2030 is er

een aantal gemeenten waar dit wel het geval zal zijn en één gemeente (Rozendaal) waar het aantal inwoners naar verwachting meer dan 10% gekrompen zal zijn.

29



Meer dan 10 % krimp 5 % - 10 % krimp


Groei Nederland 6,7 %


Heerde

Groei > NL Harderwijk

Nunspeet

25% of meer 65-plussers in 2030

Epe

Ermelo Putten

Voorst

Nijkerk

Apeldoorn

Lochem


Ede


Renkum


Buren


Tiel

Neder-Betuwe Druten

West Maas en Waal

Neerijnen

Maasdriel

Rheden

Doesburg

Overbetuwe

Beuningen Nijmegen

Winterswijk


Lingewaard

Heumen

Oost Gelre


Wijchen Zaltbommel

Berkelland



Groesbeek

In 2040 is het aantal gemeenten waar waarschijnlijk sprake zal zijn van meer dan 10% krimp toegenomen van één gemeente naar zes gemeenten. Vooral de Achterhoek kleurt rood.

Er zijn echter ook gemeenten waar de bevolking harder groeit dan gemiddeld in Nederland en waar het percentage 65-plussers onder de 25% blijft. Dit geldt voor de gemeenten

met studentensteden, Arnhem, Nijmegen en Wageningen maar ook voor Barneveld, Scherpenzeel, Putten en Harderwijk.

30







Heerde

Groei > NL Harderwijk

Nunspeet


Epe

Ermelo Putten

Voorst

Nijkerk

Apeldoorn

Lochem


Ede


Renkum


Buren


Tiel

Neder-Betuwe Druten

West Maas en Waal

Neerijnen

Doesburg

Oost Gelre

Arnhem

Overbetuwe

Beuningen Nijmegen

Winterswijk


Lingewaard

Heumen

Maasdriel

Rheden

Westervoort Zevenaar Duiven

Wijchen Zaltbommel

Berkelland



Groesbeek

In 2050 is er in de hele Achterhoek sprake van krimp ten opzichte van 2010. In de overige

regio’s blijft de situatie op het gebied van krimp min of meer gelijk aan de situatie in 2040.

De vergrijzing neemt in een aantal gemeenten wel al af. Zo daalt het aandeel 65-plussers in Nijkerk, Ede, Neder-Betuwe, Neerijnen en Zaltbommel tot onder de 25%.

31






5 % - 10 % krimp 0 % - 5 % krimp

Heerde

Groei < NL Harderwijk

Nunspeet

Groei > NL

Epe


Ermelo Putten

Voorst

Nijkerk

Apeldoorn

Lochem


Ede


Renkum


Buren


Neder-Betuwe

Tiel

Druten

West Maas en Waal

Neerijnen

Berkelland

Rheden

Doesburg

Westervoort Zevenaar Duiven Overbetuwe

Beuningen

Zaltbommel

Nijmegen

Heumen

Maasdriel

Winterswijk


Lingewaard

Wijchen

Oost Gelre

Arnhem



Groesbeek

Gevolgen van krimp De inschatting van de mogelijke gevolgen van bevolkingskrimp lopen sterk uiteen.

Aan de ene kant worden de negatieve kanten van krimp benadrukt en is er de vrees dat

demografische krimp bijvoorbeeld op ruimtelijk gebied leidt tot leegstand en verloedering. In dit sombere perspectief wordt krimp gezien als een signaal dat het slecht gaat in een bepaald gebied. Mensen trekken immers niet voor niets weg. De gedachte is ook dat,

als er eenmaal een uittocht uit een bepaald gebied op gang komt, deze zichzelf in stand zal houden of zal versterken omdat het gebied voor de achterblijvers steeds minder

aantrekkelijk wordt. Dit is waarschijnlijk de reden dat ook een langzaam opkomende

bevolkingskrimp, zoals in ons land het geval is, toch tot ongeruste beleidsreacties kan leiden.

Degenen die liever de positieve kanten van krimp benadrukken zijn geneigd om de omslag

van groei naar krimp als een onverheelde zegen voor natuur, milieu en landschap te zien. De druk op het milieu en de ruimte, op de woningmarkt en op de arbeidsmarkt wordt immers minder? Krimp als probleem of krimp als oplossing? De werkelijkheid is zoals gebruikelijk veel complexer en er is geen sprake van zwart of wit. Net als groei hoeft krimp niet altijd goed te zijn.

Krimp en de woningmarkt Voor de woningmarkt is vooral de ontwikkeling van het aantal huishoudens van belang: huishoudens zijn immers de vragende partij op de woningmarkt. Zoals al eerder werd

32


gezegd, zal het aantal huishoudens in Gelderland de komende jaren nog blijven stijgen,

van zo’n 840 duizend nu tot zo’n 945 duizend in het jaar 2035. Vooral de groei van het aantal (jongere, maar steeds meer ook oudere) eenpersoonshuishoudens is hier de oorzaak van.

Zolang het aantal huishoudens stijgt, is er nog vraag naar woningen. Maar omdat ook de

samenstelling van de huishoudens verandert (kleiner, ouder), moet ook de kwaliteit van de

woningvoorraad worden aangepast. Aandacht moet worden besteed aan het type woningen dat nodig is.

Een afnemend groeitempo van de bevolking of van het aantal huishoudens, wat zich in

sommige krimpregio’s al voordoet, leidt er wel toe dat de woningmarkt van karakter zal veranderen. Van een ‘aanbiedersmarkt’ (een gespannen markt met te weinig passend aanbod van woningen) zal de woningmarkt meer een ‘vragersmarkt’ worden (waarbij er meer dan voldoende woningen beschikbaar zijn). Vooral de bouwers en aanbieders

van woningen kunnen de naderende demografische krimp opvatten als een signaal voor

veranderende marktverhoudingen, waarbij een (cultuur-) omslag van meer aanbodgericht naar meer vraaggericht denken nodig is. Waar in een situatie van bevolkingskrimp de

vraag van huishoudens steeds meer het aanbod van woningen op de woningmarkt zou gaan bepalen, zal ook de vergrijzing steeds nadrukkelijker eisen aan de woningvoorraad stellen. Woningbouwbeleid: bestrijden of begeleiden van krimp Woningbouwbeleid dat bevolkingskrimp wil bestrijden accepteert de krimp niet en richt zich actief op het stimuleren van de vraag naar woningen. Aan deze benadering ligt de veronderstelling ten grondslag dat door het bouwen van woningen nieuwe inwoners

zullen worden aangetrokken. Maar ook bouwen om huidige bewoners te behouden en zo

te voorkomen dat de woningvraag nog verder daalt, past in deze benadering. Om nieuwe

doelgroepen bewoners aan te trekken worden vaak nieuwe woonconcepten ingezet, waarbij een aantrekkelijke woonomgeving met recreatieve mogelijkheden vaak een belangrijk

verkoopargument vormt. Voorbeelden hiervan liggen voor het oprapen; denk aan de Blauwe Stad in Oost-Groningen en Parkstad Limburg.

Ondanks de vaak creatieve pogingen levert het woningbouwbeleid dat lokale overheden in Nederland inzetten om bevolkingskrimp te bestrijden vaak maar weinig op. Ook met de extra woningbouw blijft de bevolkingskrimp doorgaan. Vaak ontstaat er in de regio een

overmaat aan nieuwbouwplannen, waarbij gemeenten tegen elkaar opbieden. Op zich hoeft dat geen probleem te zijn, want plannen zijn nodig om een regio aantrekkelijker te maken. Overmaat kan echter ook leiden tot leegstand elders in de woonvoorraad. Nieuwbouw

werkt ook regionale concurrentie in de hand want zeker in regio’s die structureel krimpen, betekent de winst van de ene gemeente het verlies van de andere. Zo blijkt dat nieuwbouw vooral voor dynamiek binnen de woonregio zorgt, en niet zozeer leidt tot instroom

van nieuwe inwoners van buiten. Concurrentie tussen gemeenten en een teveel aan

bouwplannen kunnen ook leiden tot onrendabele investeringen. Bovendien kunnen door de concurrentie zwakke plekken op de regionale woningmarkt verder achteruitgaan en bijvoorbeeld leegstand verergeren.

Beleid dat zich richt op het begeleiden van bevolkingskrimp accepteert de demografische ontwikkeling en probeert hier het beste van te maken. Bij het woningbouwbeleid gaat

het daarbij om het aanpassen van de omvang en samenstelling van de woningvoorraad

aan de demografische ontwikkeling. In plaats van het demografische tij te willen keren,

worden de bakens verzet en richt het beleid zich op het aanpassen van woningbouwplannen aan de nieuwe (kleinere, andere) woningvraag. Dit beleid kenmerkt zich ondermeer door

33


het verkleinen van de woningvoorraad door sloop en/of herstructurering, te weten het aanpassen aan nieuwe woonbehoeften. Als er op de vrijgekomen ruimte andere typen

woningen worden gebouwd, draagt sloop niet alleen bij aan de kleinere maar ook andere

woningvraag. Ook door het matigen van nieuwbouwplannen kan bevolkingskrimp worden begeleid. Zeker waar het aantal geplande nieuwe woningen de vraag verre overstijgt, biedt matiging van nieuwbouwplannen soelaas.

Migratie kan vergrijzing niet stoppen, wel vertragen Migratie wordt vaak gezien als een probaat middel om de vergrijzing en het afnemen van de groei van de bevolking tegen te gaan. Immigratie van personen uit het buitenland is nu de belangrijkste motor voor de (lage) bevolkingsgroei van Nederland en de Europese Unie. Dit

zal waarschijnlijk ook in de toekomst zo blijven. Nieuwkomers zijn doorgaans jonger dan de

al aanwezige bevolking en hebben vaak ook grotere gezinnen, hoewel dat zeker niet voor alle groepen migranten opgaat. Maar naarmate migranten langer in ons land verblijven, nemen in dit opzicht de verschillen met de autochtone bevolking af en daalt het kindertal.

De instroom van jongere migranten vertraagt het tempo van de vergrijzing wel maar om de vergrijzing ‘op te lossen’ zouden jaarlijks zeer veel migranten moeten worden toegelaten. Om een idee te geven: als we het percentage 65-plussers op het niveau van eind jaren

negentig zouden willen houden – toen vormden 65-plussers ongeveer veertien procent van de bevolking – dan zouden er jaarlijks gemiddeld ruim 300 duizend migranten in Nederland

moeten worden toegelaten in plaats van de 100 duizend van weleer. Tot het jaar 2050 zou dat neerkomen op zo’n 17 miljoen extra migranten.

Als de immigratie in dat tempo zou gaan, zou de bevolking van Nederland daardoor

groeien tot zo’n 39 miljoen in 2050, in plaats van de 17 miljoen die nu wordt voorzien. Om verschillende redenen, denk bijvoorbeeld aan het maatschappelijk draagvlak van zo’n

massamigratie, lijkt de immigratie van gemiddeld 300 duizend mensen per jaar noch een

realistisch noch een aantrekkelijk perspectief. In feite is het verschil tussen immigratie naar Nederland en emigratie vanuit Nederland nu licht positief, maar aanzienlijk minder dan

100 duizend mensen per jaar (laat staan 300 duizend). Dit neemt niet weg dat migratie kan

helpen om tekorten op de arbeidsmarkt op te vangen, de vergrijzing een beetje af te remmen en de afname van de Nederlandse bevolking iets uit te stellen.

Bron: Nimwegen, Van N. en Heering, L. Bevolkingsvraagstukken in Nederland anno 2009, NIDI, KNAW Press Leerlingen basisonderwijs: na 2010 sterke afname, vervolgens licht herstel Voor de planning van onderwijsvoorzieningen is het van belang zicht te hebben op de

ontwikkeling van het aantal leerlingen in het zogenaamde primaire onderwijs. Door de

leerplicht komt de ontwikkeling van het aantal leerlingen in het primair onderwijs vrijwel

overeen met de ontwikkeling van de relevante leeftijdsgroep (4-11 jarigen). Voor de eenvoud

wordt de ontwikkeling van het aantal 4-11 jarigen hier gelijkgesteld aan de ontwikkeling van het aantal leerlingen in het basisonderwijs.

In de grafiek op de volgende pagina is te zien dat vanaf 2010 een daling in het aantal

basisschoolkinderen optreedt die vanaf 2022 in de meeste regio’s weer omslaat in een

lichte toename. In de Achterhoek is het aantal basisschoolleerlingen vanaf 2025 een aantal jaren stabiel voordat de volgende daling inzet. De daling hangt samen met de afname van het aantal geboorten tussen 2000-2010. Door de daling van het aantal geboorten in deze periode, zullen er ook in de toekomst wanneer deze generatie in de vruchtbare leeftijd 34


Ontwikkeling kinderen basisonderwijs (2010=100) per regio, 2010-2050 120 110 100 90 80 70

Achterhoek Rivierenland Stedendriehoek

N-Veluwe Stadsregio FoodValley

60 2010 2012 2014 2016 2018 2020 2022 2024 2026 2028 2030 2032 2034 2036 2038 2040 2042 2044 2046 2048 2050

komt, minder kinderen geboren worden. Op het dieptepunt zal FoodValley 4% minder leerlingen hebben, de Noord-Veluwe 7%, de Stadsregio 12%, de Stedendriehoek 15% en

Rivierenland 22%. In al deze regio’s is vanaf 2020 tot 2025 weer sprake van (tijdelijke) groei

van het aantal basisschoolleerlingen. Alleen FoodValley en de Noord-Veluwe zullen echter in de loop der jaren weer boven het aantal basisschoolleerlingen dat zij in 2010 hadden,

uitkomen. De Achterhoek kent alleen een dalende trend en eindigt in 2050 met 32% minder basisschoolleerlingen dan zij in 2010 had.

De potentiële beroepsbevolking: aandeel in bevolking neemt gestaag af Het aandeel in de bevolking van de leeftijdsgroep van 15 t/m 64 jaar, de potentiële

beroepsbevolking2, zal de komende jaren in rap tempo afnemen. Dit heeft te maken met

de babyboom generatie (geboortegolf tussen 1945 – 1960) die de leeftijd van 65 jaar bereikt. Daarnaast is er minder instroom van jongeren (ontgroening). Als gevolg van de krapte op

de arbeidsmarkt door de daling van de potentiële beroepsbevolking, is de verwachting dat

de immigratie weer zal aantrekken om dit op te vangen. Dit zal echter niet genoeg zijn om het aandeel van de potentiële beroepsbevolking te doen toenemen. Hoewel de potentiële

beroepsbevolking dus daalt, vertaalt dit zich niet onmiddellijk in een daling van de feitelijke

beroepsbevolking (mensen die echt op de arbeidsmarkt actief zijn, inclusief werkzoekenden). Dit komt doordat de arbeidsparticipatie waarschijnlijk nog wel wat door zal groeien, ook al

behoort de sterkste groei tot het verleden. Het gaat hier dan vooral om de arbeidsparticipatie van vrouwen en ouderen. Voor de laatste groep hangt dit samen met het verhogen van de pensioenleeftijd naar 67 jaar.

2 Bevolking tussen de 15 en 65 jaar. Vanzelfsprekend willen of kunnen niet al deze personen betaalde arbeid verrichten: scholieren, studenten, huisvrouwen (en -mannen), arbeidsongeschikt verklaarden en vervroegd gepensioneerden. Door de potentiële beroepsbevolking met deze groepen te verminderen resteert de feitelijke beroepsbevolking.

35


Potentiële beroepsbevolking (15 t/m 64 jaar) als % van totale bevolking, 2010-2050

70,0 68,0 66,0 64,0 62,0 60,0 58,0

Nederland

56,0

Gelderland

54,0 2010

2013

2016

2019

2022

2025

2028

2031

2034

2037

2040 2043

2046 2049

In 2020 is er op de meeste plaatsen al sprake van krimp van de beroepsbevolking.

De uitzondering hierop vormt de hele regio FoodValley en de gemeenten Harderwijk, Arnhem, Nijmegen en Zaltbommel.

In 2030 neemt de mate van krimp toe. Vooral in het oostelijke en zuidelijke deel van

Gelderland neemt het aandeel potentiële arbeidskrachten sterk af. In de regio FoodValley en de gemeenten Harderwijk, Arnhem en Nijmegen groeit het aandeel van de potentiële

beroepsbevolking echter nog steeds. In Barneveld en Scherpenzeel is de groei zelfs groter dan in 2020 het geval was.

In 2040 is er in veel gemeenten sprake van krimp van de potentiële beroepsbevolking van meer dan 25%. Grote uitzondering blijft de regio FoodValley waar juist sprake is van een toenemende groei van de potentiële beroepsbevolking ten opzichte van 2010.

In 2050 is te zien dat de grootste krimp achter de rug is. In sommige gemeenten waar in 2040 nog sprake was van krimp van meer dan 25% van de potentiële beroepsbevolking is dat nu

afgenomen naar waarden tussen de 15% en 25%. Doetinchem is de enige gemeente waar de krimp nog iets toeneemt ten opzichte van 2040.

36


Krimp potentiële beroepsbevolking tot 2020

10% - 15% krimp 5% - 10% krimp


0% - 5% krimp 0% - 5% groei

Heerde

Meer dan 5% groei Harderwijk

Nunspeet

Epe

Ermelo Putten

Voorst

Nijkerk

Apeldoorn

Lochem



Buren


Neder-Betuwe

Oost Gelre

Montferland

Beuningen Nijmegen

Wijchen Zaltbommel

Heumen

Maasdriel


Winterswijk

Doetinchem

Westervoort Zevenaar Duiven Lingewaard

West Maas en Waal

Neerijnen

Doesburg

Overbetuwe

Druten

Tiel

Rheden

Arnhem

Renkum


Berkelland

Ede



Groesbeek

Meer dan 25% krimp 20% - 25% krimp


15% - 20% krimp 10% - 15% krimp

Heerde

5% - 10% krimp Harderwijk

Nunspeet

0% - 5% krimp

Epe

0% - 5% groei

Ermelo

Meer dan 5% groei

Putten

Voorst

Nijkerk

Apeldoorn

Lochem



Renkum


Buren


Neerijnen

Tiel

Neder-Betuwe Druten

West Maas en Waal

Maasdriel


Rheden

Doesburg

Overbetuwe

Beuningen Nijmegen


Groesbeek

Winterswijk


Lingewaard

Heumen

Oost Gelre


Wijchen Zaltbommel

37

Berkelland

Ede





15% - 20% krimp 10% - 15% krimp

Heerde


Nunspeet

0% - 5% krimp

Epe

0% - 5% groei

Ermelo

Meer dan 5% groei

Putten

Voorst

Nijkerk

Apeldoorn

Lochem



Buren


Neder-Betuwe

Oost Gelre

Montferland

Beuningen Nijmegen

Wijchen Zaltbommel

Heumen

Maasdriel


Winterswijk

Doetinchem

Westervoort Zevenaar Duiven Lingewaard

West Maas en Waal

Neerijnen

Doesburg

Overbetuwe

Druten

Tiel

Rheden

Arnhem

Renkum


Berkelland

Ede



Groesbeek



15% - 20% krimp 10% - 15% krimp

Heerde


Nunspeet

0% - 5% krimp

Epe

0% - 5% groei

Ermelo

Meer dan 5% groei

Putten

Voorst

Nijkerk

Apeldoorn

Lochem



Renkum


Buren


Neerijnen

Tiel

Neder-Betuwe Druten

West Maas en Waal

Zaltbommel Maasdriel


Rheden

Doesburg

Overbetuwe

Beuningen Nijmegen

Ubbergen

Groesbeek

Rijnwaarden

Winterswijk


Lingewaard

Heumen

Oost Gelre


Wijchen

38

Berkelland

Ede


Krimp en vergrijzing op de arbeidsmarkt Door krimp wordt het aanbod van arbeid schaarser maar door de vergrijzing wordt

de vraag naar arbeid juist groter. Er vindt een verschuiving plaats van de vraag naar

consumptiegoederen richting dienstverlening in de zin van zorg en persoonlijke hulp. Het

betreft hier tegengestelde veranderingen in vraag en aanbod. Het is moeilijk in te schatten hoe de arbeidsmarkt hierop gaat reageren. Onderstaande grafiek laat zien wat ons qua

arbeidspotentieel de komende jaren te wachten staat. In 2010 zijn er in Gelderland nog voor elke 65-plusser ruim vier potentiële arbeidskrachten die een groot deel van de financiële

en de fysieke zorg (deels) opbrengen. Vanaf 2035 is echter slechts sprake van ongeveer twee potentiële arbeidskrachten per 65-plusser.

Aantal potentiële beroepskrachten per 65-plusser, 2010-2050 5,0 Achterhoek Rivierenland Stedendriehoek Gelderland

4,5

N-Veluwe Stadsregio FoodValley

4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 2010

2012

2014

2016

2018

39

2020

2022

2024

2026

2028


2030

2032

2034

2036

2038

2040 2042

2044

2046

2048

2050

40


10 Bevolkingsgroei en beleid Aandeel Gelderse bevolking t.o.v. Nederland In het Streekplan Gelderland, dat is vastgesteld in 2005 en nu de status van Ruimtelijke

Structuurvisie heeft, is een van de uitgangspunten dat de ontwikkeling van het Gelderse

inwonertal gelijke tred moet houden met het inwonertal van Nederland. Dit is in lijn met Rijksbeleid.

Sinds het midden van de jaren tachtig is het verhoudingscijfer zeer constant: 12,1% van

de Nederlandse bevolking woont in Gelderland. In de huidige Gelderse prognose ligt dit verhoudingscijfer in 2010 ook rond de 12,1% t.o.v. de landelijke CBS prognose. Daarna

is de verwachting dat dit verhoudingscijfer langzaam blijft dalen met 1 á 2 honderdste procentpunt per jaar to 11,6% in 2050.

Bundeling in de stedelijke netwerken en stedelijke centra Een ander uitgangspunt voor het ruimtelijke beleid van het streekplan is dat het aandeel

van het inwonertal in stedelijke netwerken en de regionale centra tenminste gelijk blijft ten opzichte van de ontwikkeling van het inwonertal van Gelderland of de betreffende regio.

Voor de stedelijke netwerken, Stadsregio, Stedendriehoek en WERV is de ontwikkeling qua

inwonertal moeilijk te voorspellen. De begrenzing valt niet samen met de gemeentegrenzen waardoor er geen uitspraken voor de toekomst gedaan kunnen worden. Monitoren in deze gebieden gebeurt achteraf.

De bundeling in de regionale centra Tiel (Rivierenland), Harderwijk (Noord-Veluwe) en

Doetinchem (Achterhoek) is wel te voorspellen. In de drie genoemde gemeenten is tussen de

16% en 23% van de bevolking woonachtig in het regionale centrum van de bijbehorende regio en dit percentage zal naar verwachting in Tiel en Doetinchem min of meer stabiel blijven en in Harderwijk met enkele procenten gaan stijgen.

41


42


Bijlage 1 Tabellen Tabel 1: Totale bevolking per regio 5HJLR

$FKWHUKRHN 19HOXZH 5LYLHUHQODQG 6WDGVUHJLR 6WHGHQGULHKRHN )RRG9DOOH\ *HOGHUODQG

Tabel 2: Aantal huishoudens per regio

5HJLR $FKWHUKRHN 19HOXZH 5LYLHUHQODQG 6WDGVUHJLR 6WHGHQGULHKRHN )RRG9DOOH\ *HOGHUODQG

Tabel 3: Totale natuurlijke aanwas per regio


Tabel 4: Saldo binnenlandse migratie per regio


43


Tabel 5: Saldo buitenlandse migratie per regio


Tabel 6: Totale bevolkingsgroei per regio





5HJLR

$FKWHUKRHN 19HOXZH 5LYLHUHQODQG 6WDGVUHJLR 6WHGHQGULHKRHN )RRG9DOOH\ *HOGHUODQG

44


Tabel 9: Totale bevolking per 1 januari, per gemeente *HPHHQWH

5HJLR

$DOWHQ %HUNHOODQG %URQFNKRUVW 'RHWLQFKHP 2RVW*HOUH 2XGH,-VVHOVWUHHN :LQWHUVZLMN

$FKWHUKRHN $FKWHUKRHN $FKWHUKRHN $FKWHUKRHN $FKWHUKRHN $FKWHUKRHN $FKWHUKRHN 7RWDDO$FKWHUKRHN

(OEXUJ (UPHOR +DUGHUZLMN +DWWHP +HHUGH 1XQVSHHW 2OGHEURHN 3XWWHQ

19HOXZH 19HOXZH 19HOXZH 19HOXZH 19HOXZH 19HOXZH 19HOXZH 19HOXZH 7RWDDO19HOXZH

%XUHQ &XOHPERUJ 'UXWHQ *HOGHUPDOVHQ /LQJHZDDO 0DDVGULHO 1HGHU%HWXZH 1HHULMQHQ 7LHO :HVW0DDVHQ:DDO =DOWERPPHO

5LYLHUHQODQG 5LYLHUHQODQG 5LYLHUHQODQG 5LYLHUHQODQG 5LYLHUHQODQG 5LYLHUHQODQG 5LYLHUHQODQG 5LYLHUHQODQG 5LYLHUHQODQG 5LYLHUHQODQG 5LYLHUHQODQG 7RWDDO5LYLHUHQODQG

$UQKHP %HXQLQJHQ 'RHVEXUJ 'XLYHQ *URHVEHHN +HXPHQ /LQJHZDDUG 0LOOLQJHQDDQGH5LMQ 0RQWIHUODQG 1LMPHJHQ 2YHUEHWXZH 5HQNXP 5KHGHQ 5LMQZDDUGHQ 5R]HQGDDO 8EEHUJHQ :HVWHUYRRUW :LMFKHQ =HYHQDDU

6WDGVUHJLR 6WDGVUHJLR 6WDGVUHJLR 6WDGVUHJLR 6WDGVUHJLR 6WDGVUHJLR 6WDGVUHJLR 6WDGVUHJLR 6WDGVUHJLR 6WDGVUHJLR 6WDGVUHJLR 6WDGVUHJLR 6WDGVUHJLR 6WDGVUHJLR 6WDGVUHJLR 6WDGVUHJLR 6WDGVUHJLR 6WDGVUHJLR 6WDGVUHJLR 7RWDDO6WDGVUHJLR

$SHOGRRUQ %UXPPHQ (SH /RFKHP 9RRUVW =XWSKHQ

6WHGHQGULHKRHN 6WHGHQGULHKRHN 6WHGHQGULHKRHN 6WHGHQGULHKRHN 6WHGHQGULHKRHN 6WHGHQGULHKRHN 7RWDDO6WHGHQGULHKRHN

%DUQHYHOG (GH 1LMNHUN 6FKHUSHQ]HHO :DJHQLQJHQ

)RRG9DOOH\ )RRG9DOOH\ )RRG9DOOH\ )RRG9DOOH\ )RRG9DOOH\ 7RWDDO)RRG9DOOH\

*HOGHUODQG

45


Tabel 10: Aantal huishoudens per gemeente *HPHHQWH

5HJLR












)RRG9DOOH\ )RRG9DOOH\ )RRG9DOOH\ )RRG9DOOH\ )RRG9DOOH\ 7RWDDO)RRGYDOOH\

*HOGHUODQG

46


Tabel 11: Totale natuurlijke aanwas per gemeente *HPHHQWH

5HJLR




7RWDDO










*HOGHUODQG

47


Tabel 12: Saldo binnenlandse migratie per gemeente *HPHHQWH

5HJLR








7RWDDO






*HOGHUODQG

48


Tabel 13: Saldo buitenlandse migratie per gemeente *HPHHQWH

5HJLR













*HOGHUODQG

49

7RWDDO


Tabel 14: Totale bevolkingsgroei per gemeente *HPHHQWH

5HJLR




7RWDDO










*HOGHUODQG

50


Tabel 15: Bevolking naar leeftijd per gemeente op 1 januari 2010 *HPHHQWH

5HJLR

MU MU MU MU MU MU

7RWDDO













*HOGHUODQG

51



5HJLR

MU MU MU MU MU MU

7RWDDO













*HOGHUODQG

52



5HJLR

MU MU MU MU MU MU

7RWDDO













*HOGHUODQG

53



5HJLR

MU MU MU MU MU MU

7RWDDO













*HOGHUODQG

54



5HJLR

MU MU MU MU MU MU

7RWDDO













*HOGHUODQG

55



5HJLR

MU MU MU MU MU MU

7RWDDO












)RRG9DOOH\ )RRG9DOOH\ )RRG9DOOH\ )RRG9DOOH\ )RRG9DOOH\ 7RWDDO)RRW9DOOH\

*HOGHUODQG

56



5HJLR

MU MU MU MU MU MU

7RWDDO













*HOGHUODQG

57



5HJLR

MU MU MU MU MU MU

7RWDDO













*HOGHUODQG

58



5HJLR

MU MU MU MU MU MU

7RWDDO













*HOGHUODQG

59


Tabel 24: Percentage 65-plussers per 1 januari, per gemeente *HPHHQWH

5HJLR













*HOGHUODQG

60


Tabel 25: Percentage 75-plussers per 1 januari, per gemeente *HPHHQWH

5HJLR













*HOGHUODQG

61


62


Bijlage 2: Regio indeling Regioindeling Woonbeleid

Achterhoek FoodValley


Noord-Veluwe Rivierenland

Heerde

Stadsregio Arnhem Nijmegen Harderwijk

Nunspeet

Stedendriehoek

Epe

Ermelo Putten

Voorst

Nijkerk

Apeldoorn

Lochem



Renkum


Buren


Tiel

Neder-Betuwe Druten

West Maas en Waal

Neerijnen

Maasdriel

Doesburg

Lingewaard

Nijmegen



Groesbeek

Winterswijk


Beuningen

Heumen

Oost-Gelre

Arnhem

Overbetuwe

1202-0151

63

Rheden

Westervoort Zevenaar Duiven

Wijchen Zaltbommel

Berkelland

Ede


64



Verwachte bevolkingsontwikkeling tot 2050

Provincie Gelderland Markt 11 Postbus 9090 6800 GX Arnhem T (026) 359 90 00 www.gelderland.nl

Provincie Gelderland, dichterbij dan je denkt

maart 2012

Bevolkingsprognose Gelderland Verwachte bevolkingsontwikkeling tot 2050

Recommend Documents