Bent u klaar om te gaan differentiëren? Opbrengstgericht onderwijs voor optimale talentontwikkeling. In- en uitschrijven in het mbo kan makkelijker

Zomer 2012

Bent u klaar om te gaan differentiëren?

Opbrengstgericht onderwijs voor optimale talentontwikkeling

In- en uitschrijven in het mbo kan makkelijker

Column

Inhoudsopgave 4

Wij stellen ons even voor: een vernieuwde inDruk van Kennisnet

Opbrengstgericht onderwijs met ict De mogelijkheden van ict leren, organiseren en verantwoorden besproken.

7

Kennisnet verandert. Dat kan ook niet anders want

Kennisnet federatie De nieuwste diensten op een rij.

het scholenveld ontwikkelt zich verder en vraagt andere dingen. Hoe bereiden we ons voor op passend onderwijs? Hoe brengen we opbrengstgericht werken in de praktijk en hoe kunnen we ict daar bij inzetten? Hoe krijgen we leerresultaten van leerlingen zo goed mogelijk inzichtelijk? Is een tablet nu wel of niet iets voor onze school? Hoe kunnen wij als ROC ons het beste voorbereiden op de centrale examinering die straks digitaal wordt afgenomen? Kortom: niet meer alleen zaken over het leren in de klas, maar ook over het organiseren van dat leren en over het sturen van en verantwoorden over dat leren. Dus tijd om je als organisatie tegen het licht te houden. Waar zijn we van en zijn we nog wel op de best mogelijke manier georganiseerd? In samenspraak met het scholenveld zijn drie maatschappelijke krachten

8

Help uw leerlingen met internet Kinderen leren verantwoord om te gaan met internet. Diploma Veilig Internet maakt het mogelijk.

10 De tijd is rijp De eerste resultaten over digitaal in- en uit schrijven in het mbo. 12 Wat kan het mbo met ict?

geformuleerd:

De EXMO onderzoeken “Leren per sms tussen de

• Maatschappelijke roep om meer kwaliteit;

lessen door” en “ Taal ook Digitaal” besproken.

• Maatschappelijke realiteit van meer doelmatigheid; • Maatschappelijke plicht tot meer transparantie.

16 De leerling als ict-trainer

Tegelijkertijd vraagt het scholenveld aan Kennisnet drie zaken: • Laat zien wat er allemaal kan;

18 Vraag naar ict-oplossingen verschuift

• Deel je expertise met ons;

Hoe ict gebruikt kan worden om visie op

• Zorg voor goede sectorale en bovensectorale voorzieningen.

onderwijs te realiseren.

Op deze manier heeft Kennisnet zich nu georganiseerd en is daarmee weer klaar voor de toekomst. Met units voor innovatie, expertise en voorzieningen. En aanwezig op drie ict-domeinen: voor leren, voor organiseren en voor sturen en verantwoorden. Hebt zo weer een goede indruk van Kennisnet? Dan nu iets over de nieuwe inDruk van Kennisnet! Het ligt hier voor u. Geen blad meer voor elke sector maar één integraal blad. En niet meer alleen over ict in de klas maar over alle aspecten van ict in uw instelling. Dus een blad zowel voor de docent als de manager als de bestuurder. Uiteraard is elke sector anders en heeft zijn eigen specifieke kenmerken. Maar gaat passend onderwijs niet over meer sectoren? Is centraal toetsen en examineren niet iets voor meer sectoren? Is differentiatie in de klas en variëteit in werkvormen niet het-

20 Wikiwijs Eerste sectorkamer gestart.

21 Mindmapping brengt structuur in je hoofd 24 Passend ondewrwijs 26 Privacy Wat is jouw privacy je waard? 28 Nieuws

zelfde? In- en uitschrijven komt in elke sector voor. Horizontale verantwoording is in elke sector een hot item. Dan ook maar één blad voor alle sectoren voor iedereen die daarin werkzaam is. Niet alles zal iedereen aanspreken. Dat hoeft ook niet. Van een menukaart eet u immers ook niet alles. Wat u aanspreekt is blijkbaar voor u bedoeld! Ik wens u veel leesplezier. Toine Maes 2 - inDruk zomer 2012

Colofon Ook een gratis abonnement op de inDruk? Meld u aan via indruk.kennisnet.nl

De leerling als ict-trainer

Mindmapping brengt structuur in je hoofd

Leraren hebben behoefte aan ondersteuning wanneer ze vragen

Mindmappen en vraaggestuurd onderwijs is een goede combi-

of problemen hebben op het gebied van ict. Leerlingen blijken

natie. Met een mindmap worden nieuwe leervragen bedacht en

zeer geschikt om hiervoor ingezet te worden. Een mooi praktijk-

beoordeelt of de informatie antwoord geeft op de leervraag.

voorbeeld uitgelicht.

Alles over hoe je met mindmappen omgaat en hoe je het inzet

pagina 16

in de les. Mindmappen en vraaggestuurd onderwijs is een goede combinatie. Met een mindmap worden nieuwe leervragen bedacht en beoordeelt of de informatie antwoord geeft op de leervraag. Lees hier alles over hoe je met mindmappen omgaat en hoe je het inzet in de les.

pagina 22

Ict in Passend onderwijs Ict kan op verschillende manieren ondersteunen bij passend onderwijs. Zowel bij het samenstellen van leerlijnen, materialen en middelen als bij differentiëren in de klas. Lees hoe dat werkt en welke ict-hulpmiddelen er zijn.

pagina 24

Kennisnet inDruk is een gratis blad voor docenten werkzaam in het voortgezet

Hoofdredactie: Sharon van Loon

onderwijs. Van de Kennisnet inDruk bestaat ook een aparte uitgave voor het

Eindredactie: Annemiek Nederpel

basisonderwijs en het middelbaar beroepsonderwijs. Het blad is ook digitaal

Vormgeving: The Public Group, Rotterdam

(pdf-file) beschikbaar op indruk.kennisnet.nl.

Druk: OBT de Bink, Leiden

Uit deze uitgave mag niks worden verveelvoudigd (waaronder begrepen het

Issn: 1571-2427

opslaan in een geautomatiseerd gegevensbestand) of openbaar gemaakt, op

Op reportages en interviews, foto’s en illustraties berusten auteursrechten.

welke wijze dan ook, behoudens in geval de verveelvoudiging van de inhoud van deze uitgave plaatsvindt onder de licentie “naamsvermelding, niet-commercieel, geen afgeleide werken” als gehanteerd door Creative Commons.

inDruk zomer 2012 - 3

Opbrengstgericht onderwijs met ict Iedere onderwijsinstelling streeft ernaar om het maximale uit haar leerlingen te halen en individuele talenten optimaal te ontwikkelen. Dat vraagt om een opbrengstgerichte aanpak die is afgestemd op iedere leerling afzonderlijk. Maatwerk dus. Waarbij ict krachtige instrumenten biedt om de gewenste flexibiliteit te realiseren. Aan de basis van individuele talentontwikkeling liggen idealiter

Met informatie over (tussentijdse) leerresultaten en rendementen

lesmateriaal en leerplannen die nauw aansluiten op het tempo,

kunnen ook schoolleiders betere (management)beslissingen nemen.

niveau en de favoriete (werk)vorm van elke individuele leerling.

Een voorbeeld hiervan biedt Cum Laude, waarmee scholen makke-

Ook dienen alle observaties en resultaten - vastgelegd tijdens het

lijker zicht krijgen op allerhande managementinformatie.

leren, oefenen en toetsen - geanalyseerd te worden zodat direct kan

Dit systeem toont op een dashboard resultaten per vak, leerjaar,

worden bijgestuurd als daar aanleiding voor is. In de praktijk zien

docent en klas, en informatie over in- en uitstromers. Dit proces

we dat het beschikbare lesmateriaal deze flexibiliteit niet biedt, of

van leeractiviteiten analyseren op basis van een rijke set van gege-

nóg niet biedt. Bovendien is het vastleggen, verzamelen, ordenen

vens over leerlingen en hun leerproces wordt ook wel ‘Learning

en analyseren van gegevens vaak te arbeidsintensief. Processen

Analytics’ genoemd. Omdat een digitale omgeving zowel directe

en systemen bieden vaak geen mogelijkheden voor het tijdig

aanpassing tijdens het leren als verslaglegging van het leerproces

combineren van de juiste gegevens om te kunnen sturen in het

biedt, spaart de docent tijd. Die tijd kan hij gebruiken om in de les

lopende onderwijsproces. Toch is dát waar opbrengstgericht

zelf aanvullend te handelen wanneer de (tussen)resultaten daar

onderwijs idealiter op neerkomt.

aanleiding toe geven. Ook kan de docent achteraf beoordelen of specifieke leerlingen baat hebben bij een aangepaste benadering

Ict: krachtig instrument en waardevolle assistent

of werkvorm om tot betere prestaties te komen.

Hoe kan een school de extra benodigde capaciteit vinden voor dit maatwerkproces terwijl budgetten krimpen, de diversiteit in de

Learning Analytics: kansen op drie niveaus

klas toeneemt met passend onderwijs en tegelijkertijd hogere eisen

De registratie van allerlei aspecten van het leren levert rijke infor-

worden gesteld aan de kwaliteit van het onderwijs? Hier biedt

matie op over het leerproces. Hoe lang doet een leerling over de

ict mogelijkheden om de gewenste flexibiliteit in leren en het

stof, hoeveel extra uitleg vraagt hij op, hoeveel oefeningen maakt

organiseren daarvan te realiseren. Adaptief digitaal lesmateriaal,

hij en met welk resultaat? Als er digitaal lesmateriaal wordt

zoals de Rekentuin van Oefenweb, observeert de leerlingen en hun

gebruikt, wordt dit alles moeiteloos geregistreerd en verzameld in

prestaties tijdens het leren en kan direct reageren door te variëren

het dossier van de leerling. Deze informatie kan op verschillende

in tempo, niveau en vorm of door extra (alternatieve) instructie

momenten in het onderwijsproces worden benut:

te bieden. Omdat het leerproces direct wordt vastlegt, krijgt een

• door de leerling tijdens het leren;

docent onmiddellijk informatie over de prestaties van zijn leer-

• door de docent tijdens het organiseren van het lopende

lingen. Dat gebeurt bijvoorbeeld ook bij de Khan academie.

onderwijs;

Hierdoor kan de docent op individueel niveau bijsturen tijdens de

• door de schoolleider/bestuurder bij het achteraf (bij)sturen

les of het leerplan bijstellen op een later moment, op basis van

en verantwoorden van de kwaliteit van het gerealiseerde

analyse van resultaten en observaties.

onderwijs.

4 - inDruk zomer 2012

Sturen & Verantwoorden

Individuele Leerplannen

Verantwoorden

Organiseren

Adaptief Leermateriaal Leren

Uren/Dagen

Weken/Maanden

Maanden/Jaren Systeem ondersteunt

Systeem beslist

Toenemende regie docent/schoolleider Figuur 1. De drie cycli en hun functie in het onderwijsproces Een goed ingericht digitaal leerproces combineert ict, dat ten

tijd niet om een hele groep leerlingen nauwgezet te volgen en dan

dienste staat van kwalitatief goed en betaalbaar georganiseerd

ook nog in te spelen op individuele problemen. Het digitale leer-

onderwijs op maat, met de expertise van de docent. Ict handelt de

middel neemt daarom zelfstandig deze kleine beslissingen, binnen

registratie en ordening van gegevens af, de docent kan zich richten

vooraf vastgestelde kaders en tolerantie-grenzen die de docent

op de interpretatie van die gegevens om de juiste didactische

heeft gekozen.

beslissingen te nemen. Ook helpt ict vervolgens om die beslissingen snel door te voeren, resulterend in een maatwerkaanbod voor elke

Organiseren

individuele leerling. In de drie onderscheiden cycli verschuift de

Daarmee komen we in de middelste cyclus

rolverdeling tussen leerling/docent en ict-hulpmiddel met de

terecht: het organiseren. Het digitale lesma-

termijn van handelen (uren/dagen/weken) en de impact van een

teriaal

beslissing (aanvullend materiaal bieden/andere werkvormen/

gekozen aspecten van het adaptieve leren

alternatief leerplan).

vast. Deze informatie kan worden aangevuld

legt

door

de

docent

vooraf

met observaties van diverse betrokkenen in Leren

het leerproces: de leerling zelf(!), de docent, een waarnemende

We beginnen met de kleinste cyclus: het

collega of een bege-leider/RT’er. Hier beperkt de rol van het

leren. Adaptief lesmateriaal neemt waar

ict-hulpmiddel zich tot het vastleggen, verzamelen en analyseren van

dat een leerling bijvoorbeeld moeite heeft

de gevraagde informatie. De docent krijgt inzicht in de prestaties

met het tempo of de moeilijkheidsgraad

en ervaringen van de leerlingen. Deze geavanceerde versie van

van een specifieke les. De docent heeft de

een leerlingvolgsysteem adviseert de docent over benodigde


aanpassingen in individuele leerplannen. De docent beoordeelt het

leerjaar nog beter opzetten of indelen. Ook krijgt het team

advies, neemt een beslissing en legt de aanpassing vast in de digi-

docenten en begeleiders inzicht in de effectiviteit van hun han-

tale leeromgeving die het aangepaste onderwijsaanbod per leer-

delen, hun talenten en ontwikkelpunten en kan heel doelgericht

ling bijhoudt.

gewerkt worden aan de versterking van het team en de school. Verantwoorden

Sterrenschool

De grootste cyclus tot slot: het verant-

Dat klinkt mooi, maar is dit in de praktijk al toegepast? Zeker, al

woorden. Voor de leerling zijn de eerste

is het nog op beperkte schaal. Zo is de Sterrenschool een ver

twee cycli van groot belang. Hier wordt het

uitgewerkt onderwijsconcept dat individuele leerpaden als

maatwerk gerealiseerd waarmee maximaal

uitgangspunt heeft. Klassen, lestijden, leerjaren en vakanties liggen

wordt aangesloten op de individuele

niet meer vast. De individuele leerreis per kind houdt rekening met

behoeften en mogelijkheden van leer-

voorkeuren, leerstijl en specifieke talenten en beperkingen van

lingen. Maar ook de docent en zijn instelling kunnen veel profijt

ieder individueel kind. Dit gepersonaliseerde aanbod wordt

hebben van de verzamelde informatie uit al die individuele

dagelijks of wekelijks bekeken op effectiviteit en de voortgang van

leerprocessen. Zo kunnen bijvoorbeeld verschillende groepen

het kind en wordt waar nodig bijgesteld. Er zijn al diverse

(geanonimiseerde) leerlingen, klassen, docenten, leerjaren en

Sterrenscholen van start gegaan. En we bevelen elke school van

locaties met elkaar worden vergeleken. De instelling kan de

harte aan kennis te nemen van de ideeën rond de Sterrenschool en

effectiviteit van gehanteerde methoden vergelijken en een nieuw

de uitwerking daarvan in organisatie en functionaliteit!

Kortom

Meer informatie

• Ontwikkeling van het individuele talent van iedere leerling

De ict-functionaliteit die nodig is om de Sterrenschool

vraagt een opbrengstgerichte aanpak in het leerproces die

te realiseren, omvat onder andere adaptief lesmateriaal

nauw aansluit op het tempo, niveau en favoriete (werk)vorm

en Learning Analytics.

van de leerling;

Dit is uitgewerkt in de publicatie:

• Ict is een krachtig instrument dat een goed ingericht

“De Sterrenschool 2.2.:Naar een Digitale Doorbraak”,

digitaal leerproces ondersteunt door het bieden van

te vinden op innovatie.kennisnet.nl/opbrengstgericht

een adaptieve leerervaring, het registreren van het leerproces en het ordenen en analyseren van beschikbare

Andere interessante websites over dit onderwerp:

gegevens;

www.rekentuin.nl

• Learning Analytics biedt kansen op drie niveaus: het leerproces (leerling), de organisatie van onderwijs (docent)

www.khanacademie.nl www.magnaview.nl/products/sector_products/cum-laude.html

en het bijsturen en verantwoorden van onderwijs en de instelling (schoolleider/bestuurder); • De Sterrenschool is een ver uitgewerkt onderwijsconcept

Contactpersoon

dat individuele leerpaden concreet implementeert.

Naam: Michael van Wetering

Daarbij zijn Adaptief Lesmateriaal en Learning Analytics

Functie: Manager Innovatie

essentiële functionele bouwblokken.

E-mail: [email protected]


Steeds meer diensten voor het onderwijs beschikbaar via de Kennisnet Federatie In de Kennisnet Federatie zijn onderwijsinstellingen en leveranciers van educatieve content verenigd. Via deze dienst kunnen scholen door in te loggen met de eigen schoolaccount het lesmateriaal van de aangesloten leveranciers bereiken. Voorbeelden hiervan zijn Teleblik, Wikiwijs, Leraar24 en het material van de grote educatieve uitgeverijen. Er wordt doorlopend gewerkt aan het vergroten van de federatie zowel qua aantal scholen als aantal leveranciers van educatieve content. Onlangs zijn er weer nieuwe diensten aangesloten en daarmee zeer gemakkelijk beschikbaar voor het onderwijs: Dubaboard, Muiswerk, Leerwereld en Onlineklas. Dubaboard is een veilig, interactief, educatief communicatieplat-

Met het aansluiten van de elo Leerwereld wordt ook het

form voor basisscholen, hun leerlingen en de ouders van die leer-

onderwijsportaal

lingen. Dubaboard draagt er aan bij dat kinderen op de basisschool

Federatie. Dit portaal dat gebaseerd is op doorlopende leerlijnen

op een veilige, verantwoorde en educatieve manier opgroeien tot

concentreert zich op de vakgebieden taal, rekenen en wereld-

zelfstandige kinderen. Dit gebeurt onder meer door ze op vroege

oriëntatie. Wil je met jouw school kosteloos toetreden tot de

leeftijd bekend te maken met de mogelijkheden van social media.

Kennisnet Federatie of weten hoe je de aangesloten diensten kunt

En door het aanbieden van nieuw ontwikkelde educatieve content.

gebruiken? Kijk voor meer informatie op

Bijvoorbeeld in de vorm van apps, waarmee zij hun kennis van

www.kennisnetfederatie.nl/onderwijsinstellingen

Onlineklas

bereikbaar

via

de

Kennisnet

bijvoorbeeld taal, rekenen en aardrijkskunde kunnen bijspijkeren. Muiswerk Educatief is ontwikkelaar en uitgever van diagnostisch toetsen oefenmateriaal op het gebied van taal, rekenen & wiskunde en vreemde talen voor alle onderwijssoorten. Haar producten worden door honderdduizenden leerlingen in Nederland gebruikt. Leerwereld is een Elektronische Leeromgeving voor het basis-onderwijs. Deze elo biedt onder andere kant-en-klare lessen, gereedschappen voor het digitale schoolbord en verwijzingen naar een groot aantal educatieve websites.


Help uw leerlingen met internet

Hoe mediawijs zijn uw leerlingen? Leerlingen weten de knoppen van het internet vaak beter te bedienen dan de gemiddelde volwassene. Maar begrijpen ze ook hoe ze op een verstandige manier met internet omgaan? De digitale wereld biedt immers naast een scala aan mogelijkheden ook de nodige risico’s. Van gestolen wachtwoorden, confronterende filmpjes, schimmige abonnementen tot een nieuwe manier van pesten. Kennisnet biedt scholen een gratis lespakket dat bijdraagt aan het mediawijs worden van de leerling. Mediawijsheid leeft - ook in het onderwijs. Hoe gaan we om met

Ook al wordt het belang van het onderwerp erkend - ook door het

alle beschikbare media? En wat zijn naast de risico’s vooral de

ministerie van OCW – mediawijsheid is vaak geen vast onderdeel

mogelijkheden van deze media? Ouders spelen in de ‘digitale op-

van het curriculum. Een aantal scholen behandelt het lespakket

voeding’ van hun kinderen een onmisbare rol, maar scholen hebben

daarom als onderdeel van een projectweek; andere scholen kiezen

ook een belangrijke taak: leerlingen leren functioneren in de maat-

ervoor het te integreren in de les over ict. Een andere mogelijkheid

schappij waar internet niet meer uit weg te denken is. Scholen

is om het lespakket te koppelen aan enkele algemene kerndoelen,

kunnen daarbij gebruik maken van het gratis lespakket ‘Diploma

zoals redzaam gedragen in sociaal opzicht, informatieverwerking

Veilig Internet’ van Kennisnet voor leerlingen van groep 5 tot en

en reflectie op eigen werk en dat van anderen.

met 8 in het basisonderwijs (en voor leerlingen in het speciaal onderwijs). Het doel van het lespakket is om kinderen bewuster te

Bespreekbaar maken

maken van hun handelen op internet en hen vaardigheden aan te

Naast het ontwikkelen van de eigen vaardigheden, ligt in het lespak-

leren om verantwoord met internet en digitale media om te gaan.

ket ook nadruk op het bespreekbaar maken van wat de leerlingen

Het gaat daarbij onder andere over: is alles wat online staat waar?

online allemaal meemaken. Verschillende leerkrachten hebben ons na

Hoe vind je goede informatie op internet? En wat zet je wel en niet

afronding van het lespakket laten weten dat zij niet op de hoogte

online over jezelf?

waren van wat er zich online allemaal afspeelde. Bijvoorbeeld op het gebied van online pesten. Uit recent onderzoek van Digivaardig &

Projectweek of integreren

Digiveilig (februari 2012) ‘Verst(r)ikt in het net’ blijkt dat online

Het lespakket bestaat uit een lesboek, werkbladen, digibordlessen

pesten enorme impact op jongeren heeft. “Bijna 40% van de

en een eindtoets. In het lesboek wordt tekst afgewisseld met plaat-

onderzochte jongeren gaf in het onderzoek aan hier ‘heel verdrietig

jes en verwijzingen naar filmpjes. De opdrachten zijn afwisselend

of zelfs depressief’ van te zijn geworden. Nog eens 30% ‘kon wel

individueel, in groepsverband of klassikaal, zowel online als off-

janken.” Door dit soort ervaringen te bespreken in de klas, realiseren

line. Het lespakket wordt afgesloten met een digitale eindtoets.

de leerlingen zich dat ze niet de enige zijn die online weleens

Slaagt de leerling, dan ontvangt hij of zij natuurlijk een diploma.

vervelende dingen meemaken. Tegelijkertijd worden ze zich bewust

Het lespakket neemt 10 tot 15 lesuren in beslag. Uren die soms

van de mogelijkheden om dit soort situaties te voorkomen. Hierover

lastig vrij te maken zijn in het drukke rooster van leerkrachten.

kunnen afspraken worden vastgelegd in een protocol.


Ouders betrekken Kennisnet wil de scholen die aan de slag gaan met Diploma Veilig Internet graag stimuleren om ook de ouders te betrekken bij het behandelen van het lespakket. Scholen hebben geen zicht op hoe de leerling zich thuis op de computer gedraagt. Door het geleerde in samenwerking met de ouders thuis toe te passen, wordt de kans op vervelende ervaringen kleiner. Gerard Jonkman van OBS Jules Verne heeft dat advies ter harte genomen: “Ouders worden op de hoogte gesteld dat we weer met de serie lessen gaan beginnen en we vragen of zij hier thuis aandacht aan willen besteden. We krijgen leuke en zinvolle reacties. Soms is het onderdeel van een ouderavond.” Andere middelen Naast het lespakket is ook de kidswebsite een mooi middel om met name de jongste leerlingen (groep 1 t/m 3) spelenderwijs te leren omgaan met internet. Kenny, de vrolijke vogel in de

Meer informatie

koekoeksklok, helpt de leerlingen daarbij met educatieve filmpjes,

Op www.diplomaveiliginternet.nl vind je het gratis

spelletjes en prentenboeken. De iets oudere leerlingen (groep 4

lespakket, ervaringen van

t/m 8) kunnen zich vermaken in Mediawijsland. Daar komen zij

leerkrachten die het lespakket

in aanraking met de verschillende onderdelen van mediawijsheid

al hebben ingezet en links naar

door het kijken van filmpjes, het doen van een quiz, maar ook

meer informatie over het

door mee te praten over verschillende onderwerpen, bijvoorbeeld

onderwerp.

wanneer ze iets vervelends hebben meegemaakt. www.kids.kennisnet.nl Contactpersoon Naam: Mandy van der Ende Functie: Productmanager E-mail: [email protected]


Digitaal in- en uitschrijven in mbo

De tijd is rijp!

Voorbeeld ROC Eindhoven

Eigenlijk lijkt voor een inschrijving bij een ROC maar weinig nodig. Met een DigiD, de naam van de instelling en de naam van de opleiding zou een student ver moeten komen. De overige gegevens, zoals naw-gegevens en behaalde diploma’s, zijn immers allemaal ergens bekend en zouden dus beschikbaar moeten zijn. Toekomstmuziek? Onderzoek bewijst dat het kan! Lodewijk heeft een aantal MBO-opleidingen gevonden die hij

website van de instelling. Bij het aanmeldformulier verschijnt een

interessant vindt en gaat zich aanmelden. Bij één ROC moet hij zijn

pop-upscherm van DUO met zijn naw-gegevens en vooropleidings-

naw-gegevens invullen en krijgt dan een aanmeldformulier toege-

gegevens. Peter controleert deze gegevens voor zijn inschrijving.

stuurd. Per post. Bij een ander moet hij een mailtje sturen voor meer

De gegevens worden vervolgens automatisch verwerkt in het

informatie. Bij een derde kan hij zich wel elektronisch inschrijven.

aanmeldformulier en het Student Informatie Systeem (SIS) van de

Lodewijk is verbaasd dat hij papieren formulieren moet invullen.

instelling. En het enige dat Peter nodig heeft gehad, is een DigiD.

Als hij bij een webwinkel een artikel bestelt, gaat het allemaal elektronisch. En komt hij weer terug de site, dan zijn z’n gegevens al

Proefopstelling

ingevuld. Nu spoelen we de tijd even vooruit. Peter wil zich inschrij-

Bovenstaand toekomstbeeld is dichterbij dan je misschien denkt.

ven bij een ROC. Hij start de aanmeldprocedure online via de

SaMBO-ICT heeft (samen met Kennisnet en DUO) geconstateerd


dat er in het in- en uitschrijfproces in het mbo veel kan worden

vaststellen van de ouder-kindrelatie. Daarnaast is een aandachtspunt

verbeterd en is een onderzoek gestart: de Proof of Concept (PoC)

of het vooraf toestemming geven voor het gebruik van de

‘Digitaal inschrijven MBO’. Het onderzoek richt zich op het

diplomagegevens van de student voldoende is om de gegevens op te

ontwikkelen van een gezamenlijk streefbeeld over hoe burgers

mogen vragen door de instelling.

steeds gebruik kunnen maken van authentieke gegevens die via ‘services’ beschikbaar worden gesteld door de houders van basis-

Tijd is rijp

gegevens. Deze uitwisseling van gegevens wordt in een proef-

Hoewel de weg nog lang is, kan al wel het volgende worden ge-

opstelling gerealiseerd, zodanig dat het geschikt is voor een

concludeerd: door toepassing van het adagium ‘eenmalige vastleg-

landelijke uitrol. Daarnaast wordt gekeken naar de juridische

ging van gegevens, meervoudig gebruik’ realiseert de PoC een kwa-

voorwaarden. Samen met vertegenwoordigers van vijf instellingen

litatieve verbetering van gegevensuitwisseling én een reductie van

en vertegenwoordigers van de vier bekendste Student Informatie

(administratieve) lasten voor zowel studenten als instellingen.

Systemen (KRD/Educus, Edictis, Peoplesoft, Magister) wordt de PoC

De eerste resultaten zijn veelbelovend en de tijd is rijp om het

gerealiseerd.

inschrijfproces gereed te maken voor de 21ste eeuw.

Uitgangspunten PoC

Waarom veranderen?

De Proof of Concept (PoC) richt zich op de overgang van het

Wie het proces van in- en uitschrijven onder de loep neemt,

voortgezet onderwijs naar het MBO en op de wettelijk vereiste

ziet veel kansen tot verbetering. Nu nog moeten studenten een

persoons- en resultaatgegevens. De volgende uitgangspunten

lang formulier (op papier of elektronisch) invullen met gege-

worden gehanteerd:

vens die al bij overheid bekend zijn. Maken ze een fout, dan

• Eenmalige vastlegging, meervoudig gebruik van

levert dat veel uitzoekwerk op. Andere problemen zijn dat

authentieke gegevens;

diploma’s soms te laat beschikbaar zijn om de inschrijving te

• Gebruik DigiD en BSN voor authenticatie;

voltooien. Daarnaast speelt mee dat er steeds vaker sprake is

• De burger aan het stuur (van de eigen gegevens);

van dubbele aanmeldingen omdat studenten zich later in-

• Het veld aan het stuur van de pilot!;

schrijven of omdat ze op ‘meer paarden wedden’ vanwege

• Richten op een decentrale oplossing gebruikmakend

hoge ingangseisen. Tot slot is er binnen het MBO sprake van

van services;

domeinindelingen waarbij een student zich gedurende de

• Altijd (direct) de juiste gegevens van de student;

schoolloopbaan moet (her)inschrijven voor verschillende

• Geen fysieke ID / identificatie meer nodig;

opleidingen of opleidingsrichtingen. En voor ‘overschrijving’

• Geen fysieke OOK meer;

van een student binnen een instelling van de ene naar de

• Geen fysieke kopie diploma en cijferlijst meer;

andere opleiding moet steeds een Onderwijs Overeenkomst

• Aansluiting op RMC/VSV kan meerwaarde bieden.

worden ingevuld en ondertekend.

Obstakels Na drie workshops, een analyse en een globale architectuur heeft

Meer informatie

DUO inmiddels de proefopstelling gebouwd. Een werkende proef-

mbo.kennisnet.nl/digitaalinschrijven

opstelling is op 22 maart gepresenteerd tijdens de CvI-conferentie in Papendal. Binnenkort worden het streefbeeld en de ‘lessons learned’ verwacht. De verwachting is dat de proefopstelling wordt

Contactpersoon

uitgebreid met een digitale handtekening van de ouders (voor

Naam: Eveline Daems

studenten jonger dan 18 jaar) voor de Onderwijs Overeenkomst

Functie: Productmanager

(OOK). Daarvoor moeten nog enkele juridische en informatie-


technische obstakels worden weggewerkt met betrekking tot het


Wat kan het mbo Videolessen maken. Samen een bedrijf runnen, met virtuele goederen en geld. De mogelijkheden van ict lijken onbegrensd. Maar hoe weet je wat nuttig is? Op zoek naar antwoord op die vraag hebben dertien mbo-scholen, onder regie van Kennisnet, experimenten uitgevoerd met verschillende ict-toepassingen (zie kader EXMO). Binnenkort verschijnt een boekje met de resultaten. Hier alvast een voorproefje: Coollearning en Taal ook digitaal.

Coollearning op het ROC Aventus

Coollearning. Op de ROC Aventus hebben ze er vorig schooljaar mee

Het is donderdagavond acht uur. Joost* pakt in de sportkantine een

geëxperimenteerd, vertelt Paul Maatman, docent Mobiel (Automo-

colaatje als zijn mobiel piept. Een sms’je. Welk getal er ontbreekt in

bielmanagement). “Waar je als leraar tegenaan loopt is dat de

de boxplot. Afzender: de leraar Statistiek. Lachend laat Joost het

kennis bij leerlingen tussen twee lessen in wegzakt. Je moet altijd

bericht aan zijn sportmaten zien en toetst schijnbaar nonchalant

eerst teruggrijpen op de vorige les voor je verder kunt.

het antwoord in. Even later krijgt hij per sms antwoord of hij goed

Met Coollearning hoopten wij de kennis op peil te houden en dat de

had. Leren per sms tussen de lessen door. Dat is in het kort

leerlingen uiteindelijk een hoger cijfer zouden halen.”

Het onderzoek

Motivatie:

Vraagstelling: Wat is het effect van Coollearning op het

Twee docenten hebben geen effect gemerkt op de motivatie.

kennisniveau en de motivatie van studenten en op de efficiency van

De derde docent denkt wel dat Coollearning een manier is om

door de docent bestede klassikale lestijd?

studenten te prikkelen. De studenten vinden niet dat Coollearning motiveert.

Onderzoeksopzet: Drie docenten van de opleidingen mobiel, tandartsassistente en

Efficiency:

secretarieel sturen een deel van de leerlingen (experimentgroep)

De docenten vinden niet dat zij hun lestijd efficiënter zijn gaan

gedurende drie à vier maanden sms’jes met kennisvragen.

besteden door de inzet van Coollearning. Zij vinden dat de leerlin-

Dit gebeurt tussen de lessen door, op wisselende dagen en tijd-

gen uit de experimentgroep de begrippen niet sneller leerden dan

stippen. De vragen hebben betrekking op behandelde stof.

de leerlingen uit de controlegroep.

De overige leerlingen (controlegroep) krijgt deze vragen niet. Gemeten opbrengsten: Dit vinden docenten en studenten van het onderzoek:

Kennis: Alle experimentgroepen bereiken een hoger kennisniveau.

Kennis: Twee docenten zien geen effect van Coollearning op

Hieruit kunnen we echter niet zonder meer concluderen dat Cool-

het kennisniveau. De derde docent denkt wel dat Coollearning bij-

learning een positief effect heeft, omdat de controlegroepen bij

draagt en dan met name door de extra aandacht en herhaling. Ook

twee opleidingen een sterkere toename van het kennisniveau laten

de studenten zijn verdeeld.

zien. Bij de drie opleidingen is er geen significant verschil in ontwikkeling van het kennisniveau tussen experimenten controlegroep.


met ict?

Motivatie:

iets toevoegt. Bovendien: verandering van spijs doet eten.

Er is geen effect gemeten op inzet en waardering.

Coollearning is een leuke afwisseling op het normale lespatroon.”

In retrospectief

Wat is EXMO?

Paul Maatman: “Ondanks de tegenvallende onderzoeksresultaten ben

EXMO – Experimenten mbo - is een vraaggestuurd onderzoeks-

ik positief over de inzet van Coollearning. Dat de resultaten zijn

programma met als centrale vraag: Wat is het effect van ict in

zoals ze zijn ligt vooral aan de omstandigheden waaronder het on-

het middelbaar beroepsonderwijs? Door middel van klein-

derzoek plaatsvond. We hebben het uitgevoerd onder eerstejaars.

schalige experimenten krijgen mbo-scholen zicht op de

Die weten nog niet of ze automonteur willen worden of toch ten-

effecten van een bepaalde ict-toepassing. Verhoogt het de mo-

nisleraar. Als je al met een kleine groep begint en er haakt 30% af,

tivatie van de leer-lingen? Het leerrendement? Levert het tijd-

houd je niet veel over. Dat is een leerpunt: een groep ouderejaars

winst op? Zo kunnen scholen een gefundeerde afweging maken:

is stabieler. Verder duurde het experiment te lang: een half jaar,

gaan we deze toepassing organisatiebreed invoeren of niet?

zonder echte kop en staart. Ook dat is een leerpunt: je moet je

EXMO daagt scholen uit om hun ideeën over de meerwaarde

beperken tot een module om de resultaten goed te kunnen meten.”

van ict voor het onderwijs te verdedigen, uit te proberen en te

Leerpunten werden ook aangevoerd door de studenten. Bijvoorbeeld

laten toetsen. Het idee en de uitvoering van het project ligt bij

dat zij graag feedback zouden krijgen op de antwoorden die zij per

de school, de toetsing bij een onafhankelijke onderzoeker.

sms gaven. Zo biedt het experiment zicht op de voorwaarden voor

Kennisnet faciliteert. Op deze manier werken we aan een sys-

succesvolle invoering van Coollearning. Ook Paul Maatman sluit niet

tematische kennisopbouw voor de mbo-sector als geheel over

uit dat hij dit instrument weer gaat inzetten. “Mits je de vragen

wat wanneer wel en wanneer niet werkt met ict.

concreet en actueel maakt ben ik ervan overtuigd dat Coollearning


Taal ook Digitaal op ROC Rijn IJssel

(onderdeel van taalmethode Deviant). Maar in de praktijk blijken de

Gaat Kimberley* van 17 thuis achter de computer Nederlands leren

leerlingen die het hardste extra oefening nodig hebben, het minst

in het weekend? Dat zou ze wel moeten doen, want waar vroeger

gemotiveerd om zelfstandig met het digitale taalaanbod aan de slag

een kapster-in-opleiding taal kreeg ingebed in haar vakopleiding,

te gaan. Wat nu? Harm Kruithof, projectmanager bij de afdeling

moet zij (met ingang van 2014) een algemeen centraal examen

Kunst & Cultuur van het ROC Rijn IJssel: “Wij hebben een experi-

Nederlands doen. En dus moeten de mbo-scholen hun leerlingen

ment uitgevoerd om te onderzoeken of meer begeleiding van de

daar op voorbereiden. Het ROC Rijn IJssel heeft speciaal hiervoor

docent verschil uitmaakt. Halen deze studenten betere resultaten

ingezet op het digitale zelfstudieprogramma Studiemeter.nl

als zij aan de hand genomen worden?”

Het onderzoek

In retrospectief:

Vraagstelling: Welke begeleidingsmethodiek met betrekking tot

Harm Kruithof: “Op basis van het onderzoek concluderen wij dat de

PTOL (Plaats- en Tijdonafhankelijk Leren) leidt tot hoger leerrende-

verwachting dat mbo-studenten helemaal zelfstandig een digitaal

ment bij studenten met verschillende taalniveaus?

(taal)programma doen niet realistisch is. Los daarvan is het ook niet wenselijk. Wat wij bij Studiemeter.nl zagen was dat studenten die

Onderzoeksopzet:

een onvoldoende scoorden op een onderdeel, dit steeds opnieuw

Twee docenten begeleiden ieder twee klassen bij de PTOL-uren. Het

moesten doen tot ze een voldoende haalden. De computer zegt als

betreft eerstejaars studenten Fashion Design, Hair and Make-up

het ware telkens ’zie je wel dat je geen Nederlands kunt’. Hetzelfde

Design en Pop/Sound, met verschillende taalniveaus. Docent één

doet zich voor bij digitale rekenprogramma’s. Als er geen docent is

begeleidt de leerlingen intensief (PTOL-uren inroosteren, de stof in

die de studenten over zo’n hobbel heen kan helpen, is dat funest

blokjes hakken, huiswerk opgeven), docent twee propageert zelf-

voor het zelfbeeld van sommige studenten op het mbo, dat toch al

standigheid en is alleen voor vragen beschikbaar.

met veel uitval kampt. Kortom: begeleiding door de docent is op het mbo geen luxe, maar een noodzaak.”

Dit vinden docenten en studenten van het onderzoek: Studenten en docenten vinden eensgezind dat het programma

*De namen van de leerlingen zijn verzonnen.

Studiemeter alleen onvoldoende ondersteuning en feedback biedt. Met name de studenten die minder goed in taal zijn hebben aanvul-

Meer informatie

lende en concrete begeleiding van een docent nodig. Ook omdat het

Wat werkt met ict in het mbo? Bekijk verschillende

zelfstandig werken thuis niet alle studenten even goed afgaat.

filmpjes van bruikbare ict-toepassingen op mbo.kennisnet.nl/exmo-mbo

Gemeten opbrengsten: Uit de onderzoeksresultaten blijkt dat leerlingen die moeite hebben met taal het meeste leerrendement behalen wanneer zij, bij het

Contactpersoon

zelfstandig werken met een digitaal taalprogramma, intensief door

Naam: Sylvia Peters

een docent worden begeleid. Leerlingen met een hoger taalniveau

Functie: Valorisatiemedewerker

halen ook zonder deze intensieve begeleiding een hoog leerrende-


ment.


Leerling Rijn IJssel Arnhem aan de slag met Studiemeter


Leerlingparticipatie:

De leerling als ict-trainer

Of het nu gaat om het uitleggen van de werking van een digibord of het werken in de elektronische leeromgeving (elo): leraren hebben behoefte aan ondersteuning wanneer ze vragen of problemen hebben op het gebied van ict. Maar waar kunnen ze in deze tijden van bezuinigingen en drukte nog terecht? Op het Picasso Lyceum kunnen docenten een workshop volgen over

Iris-cheques. Fens vindt echter dat de leerlingen een veel belang-

het gebruik van het digitale schoolbord in de klas. Twee getalen-

rijkere beloning kregen: “Ze werkten aan hun presentatievaardig-

teerde trainers geven hen, in een intensieve privésessie, training

heden, ontwikkelden inzicht in hoe ze dingen moeten uitleggen en

over de knoppen, functies en mogelijkheden van het digitale

kregen een bepaalde status binnen de school.” Bovendien konden

schoolbord. Op maat gemaakt, gewoon in de school. En het mooie is:

de leerlingen de uren ook rekenen tot de uren die ze moesten maken

zelf hebben deze trainers er ook iets aan. Zij zijn namelijk leer-

voor de Sociaal Organisatorische Vaardigheden. Een meerwaarde

lingen van de school en de volgende keer dat ze les krijgen van deze

voor iedereen dus.

docent, kunnen ze rekenen op een leuke, interactieve les met gebruik van het digibord.

Geloof in het talent Leerlingen inzetten bij de ondersteuning van ict is ook mogelijk in

Uitdaging

het basisonderwijs. Hans Gooren, ict-coördinator van basisschool

“Toen we drie jaar geleden het nieuwe pand betrokken, had onze

’t Ritjen in Venlo, is ervan overtuigd dat deze vorm van

school opeens de beschikking over een digitaal schoolbord in

leerlingparticipatie een grote meerwaarde heeft. Toen zijn school

iedere klas: een hele uitdaging voor mij als ict-coördinator, maar

besloot om gebruik te maken van een elo liep hij tegen een

ook voor de docenten”, vertelt Antoon Fens, van het Picasso Lyceum

praktisch probleem aan. “Het werken met de elo was voor veel

in Zoetermeer. “Zelfs na uitgebreide trainingen bleven er zeer

collega’s lastig. Niet alleen omdat zij zelf niet wisten hoe ze ermee

regelmatig vragen komen over de werking van de borden. De ict-

moesten werken, maar ze hadden ook problemen om alle kinderen

coördinatoren waren veel tijd kwijt aan het oplossen van steeds

het gebruik van de elo uit te leggen.” Om dit probleem te

dezelfde problemen. Tegelijkertijd viel het me op dat de leerlingen

verhelpen, vroeg Gooren vier leerlingen uit groep 7 om elo aan el-

de werking van het digitale bord veel gemakkelijker oppikten.”

kaar uit te leggen. Zij kregen een handleiding voor leerlingen en

Om die reden vroeg Fens een aantal leerlingen uit zijn Topklas ICT

konden er in no-time mee werken. Ook de leraar kon met vragen

om als vraagbaak voor de docenten te fungeren en hen te trainen in

terecht bij deze leerlingen. “Omdat ik geloof in het talent van

het gebruik van het digibord.

leerlingen was ik ervan overtuigd dat dit een succes zou worden.”

Meerwaarde voor iedereen

Olievlek werkt

De ‘vliegende ict-brigade’ van Fens heeft twee jaar lang workshops

Het succes ging verder. De leerlingen die al vaardig waren met de

gegeven en vragen van de docenten beantwoord. “De leerlingen

elo, gingen leerlingen uit groep 6 uitleggen hoe het werkte.

wilden het liefst met z’n tweeën de workshops geven”, vertelt Fens.

Zo verspreidde de kennis zich razendsnel. Gooren: “De kinderen

“Na het behandelen van de algemene functies konden ze helpen

vinden het mooi om iets aan elkaar en aan de leraar uit te leggen.

met de persoonlijke vragen en ondersteuningsbehoeften van de

Ze zijn ontzettend enthousiast! Hier schuilt natuurlijk wel een

docenten.” De leerlingen kregen een vergoeding in de vorm van

gevaar. Je moet als leerkracht wel enige basiskennis hebben en dit


Leerlingen als vraagbaak voor docenten hoeft geen probleem te zijn, want ook voor leerkrachten is er een

voor leerlingen. “Ik ben van plan om enkele leerlingen te betrekken

handleiding.” Ook bij andere projecten, zoals PowerPoint, Prezi en

om zo de slagkracht te vergroten en de belasting voor de

Presenter, liet Gooren een groepje leerlingen de werking ervan aan

ict-coördinatoren verminderen.”

andere kinderen uitleggen. “Ze nemen het heel serieus. Het gaat zelfs zo goed dat een groepje leerlingen nu een presentatie verzorgt op een informatieavond.” Op het Picasso Lyceum ziet

Meer informatie

Antoon Fens ook meer mogelijkheden. Voor meer didactisch gebruik

In de publicatie “Gebruik de ict-leer-kracht van

van het ActivBoard en interactieve FlipCharts ziet hij weer een rol

leerlingen” vind je nog veel meer praktijkvoorbeelden en tips om leerlingen in te zetten bij ict-vraagstukken.

Zelf aan de slag

Download de publicatie en deel eigen ideeën en voor-

Als ict-ondersteuner werken leerlingen aan diverse vaardig-

beelden via leerlingparticipatie.kennisnet.nl

heden, zoals probleemoplossend vermogen, organisatorische en presentatievaardigheden. Daarnaast komt de samenwerking de relatie tussen de leraar en de leerlingen ten goede. Punten

Contactpersoon

van aandacht zijn kwaliteitsbewaking en zorgen voor conti-

Naam: Erik Woning

nuïteit. Ook is het belangrijk om leerlingen vooraf duidelijk

Functie: Productmanager

te maken wat het hen oplevert en hoeveel tijd ze


moeten investeren.


Vraag naar ict-oplo

Groepskaart van Panassys, ofwel de cockpit van de leerkracht

Ict als basis voor bedrijfsvoering Digiborden, internet, laptops: de meerwaarde van ict in het onderwijs is tot vrijwel ieder Nederlands schoollokaal doorgedrongen. Tegelijkertijd is de vraag naar ict-oplossingen aan het verschuiven: scholen willen weten hoe ze ict slim kunnen gebruiken om hun visie op onderwijs te realiseren. De Verdieping, de inspiratieruimte van Kennisnet, bestaat nu een

ict’er aan Kennisnet. In die vraag ziet Kennisnet de laatste tijd een

jaar. Vooraf was onduidelijk wat er aan animo zou zijn, maar de be-

verschuiving optreden. Voorheen kwamen de vragen vooral voort

langstelling is overweldigend. Al meer dan 150 groepen uit het hele

uit een investeringsbeslissing van de school. Denk bijvoorbeeld

land hebben de Verdieping bezocht. Regelmatig stappen directeuren

aan digiborden, tablets of laptops, een inrichting na een renovatie

samen met hun bestuurders uit een touringcar om antwoord te

of nieuwbouw, de keuze voor een vaste internetaansluiting of juist

krijgen op hun ict-vragen. Daar nemen we de hele dag de tijd voor.

draadloos. Of scholen stonden aan de vooravond van een nieuw

In een inspirerende omgeving worden vragen beantwoord en is er

meerjarenbeleid en namen de tijd om eens goed na te denken over

volop ruimte om innovaties uit te proberen en te discussiëren.

de rol van ict in de school en in de organisatie. Dat zijn nog steeds goede aanleidingen voor een bezoek aan de Verdieping, maar we

Verbreden

zien de vraag zich verbreden. De sessies worden steeds meer

Een dag op de Verdieping is van tevoren grondig doorgesproken en

gebruikt om helder te krijgen hoe scholen ict zo kunnen gebruiken

komt altijd voort uit een vraag van een bestuurder, directeur of

dat het de hele bedrijfsvoering ten goede komt.


ossingen verschuift Cito-niveau Scholen werken steeds vaker gericht aan een cultuur waarin cyclisch wordt gewerkt aan visievorming, doelen stellen, meten en analyseren, aanpassen en verantwoorden. Hierbij vragen scholen zich niet meer af óf ze ict moeten gebruiken, maar waar en hoe. Het besef groeit dat ict de school krachtiger maakt, zodat leerkrachten sneller en gerichter kunnen werken aan een hogere kwaliteit en doelmatigheid in leren en organiseren. De schoolleider weet dat meer transparantie in het verantwoorden alleen met goed op elkaar afgestemde programmatuur tot echte winst zal leiden. Verschillende praktijkvoorbeelden illustreren dat het besturen van het onderwijsproces met de juiste organisatie en toepassing van ict leidt tot betere resultaten. Een voorbeeld is snel te noemen. Zo heeft een juf in groep 4 van een basisschool in Zuid-Holland met goed gekozen programma’s en apparatuur kans gezien binnen één jaar het cito-niveau van taal en rekenen voor de hele klas te doen stijgen. Een fantastisch resultaat. Lvs2000 van Data Care Tijdswinst Hoe werkt bovenstaand voorbeeld? Iedere juf of meester neemt vrijwel dagelijks een reken- of taaldictee af. In een normale, klassikale setting gebeurt dit in schriftjes. ‘s Avonds neemt de leerkracht de schriftjes mee naar huis. Ze worden nagekeken en in het gunstigste geval kan de volgende dag feedback worden gegeven. Hoe anders werkt dit wanneer het digibord wordt ingezet om sommen en woorden te vertonen en de kinderen met behulp van stemkastjes alle antwoorden te laten geven? De gekoppelde laptop van de leerkracht registreert alles onmiddellijk en de leerkracht kan meteen na het dictee de analyse maken: samen met de klas, zichtbaar op het digibord. De leerlingen bekijken de oefeningen en krijgen meteen uitleg waar dit nodig is. Als deze aanpak systematisch wordt toegepast, is de tijdwinst enorm. En door de hoge

Contactpersoon

mate van effectiviteit stijgen de resultaten. Dit is opbrengstgericht

Naam: Frans Schouwenberg

werken in de praktijk, versterkt en versneld door ict. Daar gaat het

Functie: Sectormanager po & vo

om. Scholen die het onderwijs echt naar een hoger plan tillen,


vinden in ict de middelen. Ook voor het antwoord op die complexere vragen, staat Kennisnet klaar.


Eerste sectorkamer Wikiwijs gestart Wikiwijs – het platform waar iedere docent (open) digitaal lesmateriaal kan vinden, maken, gebruiken en delen – wil nog beter inspelen op de specifieke behoeften en wensen van de verschillende onderwijssectoren. Hiervoor worden zogenaamde sectorkamers opgericht die inhoudelijk de ontwikkelingen van Wikiwijs gaan aansturen. Sectorkamer mbo

Project ‘Vele Handen’

In de sectorkamers komen verschillende partijen uit het onderwijs-

Ook wil de sectorkamer mbo dit jaar komen tot een basisset van

veld samen die in overleg met Wikiwijs de ambities en doelen voor

bruikbaar lesmateriaal voor een aantal vakken en domeinen.

de betreffende onderwijssector op het gebied van (open) leer-

Een voorbeeld is het project ‘Vele Handen’, waarbij docenten van

materiaal bepalen. De mbo-kamer is sinds kort als eerste sector-

verschillende zorgopleidingen samenwerken in Wikiwijs om les-

kamer officieel van start gegaan. Deze kamer, onder voorzitter-

materiaal uit te wisselen. Meer informatie over dit project is te

schap van Frida Hengeveld, bestuurslid van de MBO Raad, richt zich

vinden op de website.

op het in kaart brengen van de gewenste activiteiten voor het mbo. Blijf op de hoogte Wikiwijs workshops

Op korte termijn gaan ook de andere sectorkamers van start. Blijf

De mbo-sectorkamer Wikiwijs heeft in 2012 als een van de doel-

op de hoogte van de laatste ontwikkelingen via www.wikiwijs.nl of

stellingen om mbo-docententeams te ondersteunen bij het gebruik

www.wikiwijsinhetonderwijs.nl

en ontwikkelen van digitaal lesmateriaal in Wikiwijs. Alle instellingen voor middelbaar beroepsonderwijs kunnen vanaf nu een ‘Wikiwijs introductie workshop’ of ‘Wikiwijs workshop maken en delen van digitaal lesmateriaal’ (of een combinatie van beide workshops) volgen. Wikiwijs geeft de eerste vijftig workshops gratis weg. Schrijf je dus snel in via: www.wikiwijsinhetonderwijs.nl



Mindmapping brengt structuur in je hoofd

Papieren mindmap

Uit onderzoek blijkt dat leerlingen én leraren graag werken met mindmaps. Een prima instrument om samen te brainstormen, teksten samen te vatten of zelfstandig nieuwe leervragen te bedenken. En de digitale mindmap dient tegelijk als bibliotheek. Lynn uit groep 3 van basisschool De Esdoorn in Elst heeft een mind-

Dit voorbeeld komt uit het onderzoek ‘Mind the Map’ van Harry

map gemaakt over speelgoed. Drie takken heeft zij getekend, in roze

Stokhof (verbonden aan de Hogeschool Arnhem Nijmegen). Uit dit

en oranje: ‘binen’ (binnen), ‘buiten’ en ‘strom (stroom)’. Elke tak

onderzoek blijkt dat leerlingen graag werken met mindmaps en er

bevat voorbeelden. Van ‘poppen’ tot ‘skilers’ en ‘wii’. Zo heeft Lynn

zich veel (nieuwe) begrippen mee eigen maken. Stokhof:

een heldere structuur aangebracht in het hedendaagse oerwoud

“Mindmapping is ontwikkeld door Tony Buzan. Volgens hem

van speelgoed. En tegelijk in haar hersenen. Want dat is wat

activeert mindmapping beide hersenhelften tegelijk. Hoe het ook

mindmapping doet: het brengt structuur aan in je hoofd.

zij, ik zie gewoon dat het werkt: kinderen worden gedwongen na te denken over begrippen en die met elkaar te verbinden. De mindmap

Wegwijzer

als wegwijzer. En deze wegwijzer biedt kinderen dan weer inzicht

De mindmap van Lynn is natuurlijk een heel eenvoudige. Maar het

in hun eigen denken.”

kan ook met complexe onderwerpen, zoals ‘overleven op Mars’.


Zo leer je leerlingen mindmappen

Een goede mindmap is:

Noteer in het midden van het bord het centrale thema.

• Mooi: met kleuren en associatieve plaatjes;

Schrijf vervolgens op de hoofdtakken de onderwerpen die

• Aantrekkelijk: vanwege zijn organische vormen;

ermee verband houden. Beperk dit tot zes á zeven. Ga anders

• Overzichtelijk: met alleen aan het uiteinde van een tak

over op submappen. De takken kunnen zich steeds verder vertakken (altijd aan het uiteinde). Begin eens met een mind-

nieuwe vertakkingen; • In één oogopslag leesbaar: met op iedere tak maar

map over de leerling zelf. Dan is ‘ik’ het centrale thema, en

één woord, en dan bij voorkeur geen samenstelling,

kunnen de onderwerpen zijn: ‘uiterlijk’, ‘woonplaats’, ‘familie’,

want dat beperkt je in je associaties. Dus liever ‘school’

‘vrienden’, ‘hobby’s’, ‘school’.

dan ‘basisschool’.

Vraaggestuurd onderwijs Volgens Harry Stokhof komt mindmapping het meest tot zijn recht in het vraaggestuurd onderwijs. “Je ziet dat kinderen aan de hand van een mindmap nieuwe leervragen kunnen bedenken. En gaandeweg hun zoektocht naar informatie snel kunnen beoordelen of iets antwoord geeft op hun leervraag. Maar ook in andere vormen van onderwijs kan mindmapping nuttig zijn. Ik denk bijvoorbeeld aan de lessen studievaardigheid in het voortgezet onderwijs, waar kinderen leren leren.” Papier versus digitaal Er zijn twee vormen van mindmapping: mindmap-in, om je leerstof eigen te maken (samenvatten) en mindmap-out, voor het ontwikkelen en uitwisselen van ideeën (brainstormen). Daarnaast wordt onderscheid gemaakt in digitaal en analoog mindmappen. Voor beide manieren valt wat te zeggen, vindt Stokhof . “Ik zou beginnen kinderen te leren mindmappen op papier. Kinderen vinden het leuk, zijn zowel cognitief als creatief bezig en trainen en passant hun motorische vaardigheden. Zeker voor mindmap-in werkt de papieren mindmap. Voor de mindmap-out en klassikaal gebruik biedt de digitale mindmap grote voordelen. De gebruiksmogelijkheden zijn groter: je kunt submappen maken, maar ook filmpjes toevoegen ter illustratie. Verder kun je foutjes makkelijk weghalen. En je kunt de map opslaan (data-opslag) waardoor de informatie voor iedereen toegankelijk blijft.”

Digitale mindmap


Waarvoor kun je mindmapping inzetten in de klas? • Voor het activeren van voorkennis én het construeren

• De digitale mindmap als data-opslag. Wanneer je een klassikale mindmap maakt, kun je deze gaandeweg de

van nieuwe kennis. Begin bij een nieuw thema met

behandeling van de stof steeds verder uitbreiden,

een brainstormsessie in de vorm van een mindmap.

submappen maken bij begrippen, filmpjes toevoegen ter

Leerlingen kunnen hierin de nieuwe kennis die ze vergaren

illustratie. Allemaal blijvend bereikbaar met een muisklik.

letterlijk verbinden met hun voorkennis. In plaats van

• Als toetsinstrument. Je kunt de ‘voor-mindmap’ vergelijken

stoeien met een stapel losse kennisstenen bouwen de

met de ‘na-mindmap’ als een thema is afgerond.

kinderen zo een nieuw huis van kennis.

U kunt dan beoordelen of de leerling nieuwe concepten

• Voor het samenvatten van teksten. Waar een lineaire opsom-

heeft geleerd, wat het niveau is van deze concepten en

ming ruimte biedt voor ‘verstand op nul en overschrijven’,

welke structuren hij of zij heeft aangebracht

vraagt een mindmap om een wakkere lezer. Immers: hij of

(hiërarchie, logica).

zij moet begrippen plaatsen en met elkaar verbinden.

Meer informatie Mindmaps maak je met speciale software. Maar het kan ook online. De meest gebruikte online tools zetten we op een rij op: docentvo.kennisnet.nl/mindmapping

Contactpersoon Naam: Sylvia Peters Functie: Valorisatiemedewerker E-mail: [email protected]


Ict in Passend Onderwijs Welke effecten Passend Onderwijs in de klas precies gaan hebben is nog onduidelijk. Maar één ding is zeker; elke leerkracht moet gaan differentiëren in de klas. Om leerkrachten én leerlingen straks te ondersteunen, zijn diverse ict-hulpmiddelen voor handen. Middelen die helpen bij het samenstellen van leerlijnen en materialen én middelen die ondersteuning bieden bij de aandoeningen die in de basiszorg zijn opgenomen. Veelgehoord is de zorg van leerkrachten dat grotere diversiteit

van intern begeleiders in de school, de manier waarop groeps-

leidt tot meer werkdruk en minder persoonlijke aandacht. Gelukkig

plannen worden opgesteld, enzovoort. Juist in deze basiszorg zijn

is het niet zo dat elke klas ook elk type ‘zorg’ moet leveren. Iedere

er veel ict-hulpmiddelen beschikbaar die de leerkracht of docent

school geeft in het zogenoemde schoolondersteuningsprofiel aan

enorm kunnen helpen. Door ict-oplossingen te integreren in de

wat zij aankan. Binnen het samenwerkingsverband kunnen vervol-

plannen, staat de leerkracht niet alleen voor de implementatie.

gens specifieke afspraken worden gemaakt over bijvoorbeeld het

Een gedegen aanpak zorgt ervoor dat scholen nadenken over samen-

aanbod van de scholen voor leerlingen met dyscalculie, de positie

werking en gezamenlijke professionalisering op dit gebied.

Kuzweil dyslexiesoftware


Ontwikkelingsperspectief

aangetoond dat het gebruik van deze software leidt tot veel meer

Ook nu heeft elke leerkracht te maken met verschillen in de klas.

zelfvertrouwen, taakmotivatie en leesplezier bij de leerlingen.

Voor excellente leerlingen (in elke klas zit er wel een) zijn er

En ook voor de leerkracht kan het een verademing zijn, vertelt

leeromgevingen zoals Acadin, Plannex of VAL Junior Excellent. Met

Jeroen Rienties, leraar Nederlands op een vo-school op

deze leeromgevingen kunnen leerlingen in de eigen klas op hun

www.leraar24.nl: “Leerlingen kunnen zelf aan de slag, ik hoef daar

niveau opdrachten uitvoeren en samenwerken, zonder dat ze naar

niets aan te doen. Het is frustrerend als een leerling deze

speciale plusklassen hoeven. Hoe werkt dat voor leerlingen die juist

hulpmiddelen niet gebruikt en wel dyslectisch is. Dan lopen ze vast

extra ondersteuning nodig hebben? Voor iedere leerling die niet in

en heb je snel de neiging om individueel te gaan helpen. En dan kan

het ‘gemiddelde’ plaatje past, maakt de school een Ontwikkelings-

de rest van de klas niet door.” Om deze hulpmiddelen succesvol in

perspectief. Hierin wordt omschreven wat het verwachte uitstroom-

te zetten, is het nodig dat de school of het samenwerkingsverband

niveau van de leerling is, welk onderwijsaanbod nodig is om dat

ze opneemt in het dyslexieprotocol. Daarin bespreken bestuur,

niveau te bereiken en waar en waarom het aanbod afwijkt van het

ict’er en zorgcoördinator hoe deze leerlingen worden ondersteund.

basisprogramma.

Ongetwijfeld ontstaat dan ook discussie over vanaf wanneer de software wordt ingezet en bij welke taken, toetsen of examens.

Steeds eenvoudiger

Gezamenlijk antwoord vinden op deze vragen is essentieel voor een

De leerkracht krijgt dus te maken met leerlijnen en materialen die

goede implementatie.

afwijken van de reguliere methodes. Veel scholen werken met de leerlijnen van CED-groep, te vinden op leerlijnen.cedgroep.nl.

Aan de slag

Deze leerlijnen worden op diverse plekken uitgewerkt, bijvoor-

Ict kan op verschillende manieren ondersteunen bij Passend

beeld

onderwijsmap.nl/

Onderwijs. Ook al is het scala aan mogelijkheden nu nog moeilijk te

leerlijnen. Ook SLO en Freudenthal hebben materiaal ontwikkeld

bevatten, feit is dat scholen niet op de oude voet verder kunnen en

(www.rekenboog.nl), net als samenwerkende scholen (opmaat-

tegelijkertijd recht kunnen doen aan de grotere diversiteit in

eduware.nl). Kenmerkend is dat juist veel van dit materiaal gratis

onderwijsvragen die gaat komen. Door uit te gaan van het school-

online aangeboden wordt. En doordat deze leerlijnen worden

ondersteuningsprofiel kan een school gefaseerd leren omgaan

geïntegreerd in digitale leerlingvolg- en leerplansystemen, wordt

met al deze middelen. Ga er bij de inrichting wel vanuit dat ict

het steeds eenvoudiger het juiste materiaal voor de leerling te

uiteindelijk bedoeld is om winst te boeken op efficiëntie en

selecteren. Zo ondersteunt ict bij het samenstellen van het juiste

kwaliteit. Werk samen aan oplossingen, maak stappen, neem de tijd,

programma. De wet op Passend Onderwijs stelt dat niet zozeer de

dan boek je ook samen de successen.

via

particuliere

initiatieven

als

zorgvraag, maar de onderwijsvraag centraal staat een uitgelezen kans om deze ict-mogelijkheden gezamenlijk met ict-specialisten,

Meer informatie

IB-er en leerkrachten te verkennen. Het mooiste is als dat gebeurt

In het nieuwe dossier Passend Onderwijs vind je meer

op basis van een gedegen visie op lesmateriaal die de school, het

informatie over de ict-mogelijkheden, zoals voorbeelden

bestuur of het samenwerkingsverband opstelt.

van softwarepakketten voor dyslectische leerlingen. Kijk op dossiers.kennisnet.nl/dossiers/passendonderwijs

Specifieke hulpmiddelen Soms is het nodig om leerlingen te ondersteunen, juist zodát zij onderwijs kunnen volgen. Denk bijvoorbeeld aan leerlingen met

Contactpersoon

dyslexie. Er zijn verschillende softwarepakketten beschikbaar,

Naam: Frank Evers

zoals Kurzweil, Sprint en Daisy readers, die het probleem welis-

Functie: Programmamanager

waar niet oplossen, maar die er wel voor zorgen dat leerlingen


kunnen werken met dezelfde boeken en websites als de rest van de klas. Ze volgen dus dezelfde leerlijn. Onderzoek van Kennisnet heeft


Privacy in het onderwijs

‘Op zoek naar een nieuw evenwicht’ In het onderwijs neemt de digitale registratie van persoonsgegevens toe (zie kader). Een deel van deze gegevens is privacygevoelig en dat brengt bepaalde verantwoordelijkheden met zich mee. Want wie krijgt toegang tot deze gegevens? En hoe schermen we ze af? Er is een nieuw evenwicht nodig, een manier waarop privacygevoelige gegevens gebruikt kunnen worden zonder dat de privacy van leerlingen en medewerkers onder druk komt te staan. In deze InDruk een eerste verkenning. In de vanzelfsprekendheid waarmee we als maatschappij en in

Toekomst van privacy

het onderwijs steeds meer gegevens vastleggen, wordt wel eens

Met de digitalisering van onze samenleving gaan we steeds meer

vergeten welke verantwoordelijkheden er kleven aan het beheer

transacties aan van privacygevoelige gegevens. In het project

ervan. De Wet Bescherming Persoonsgegevens (WBP) biedt deels

‘Privacy in het onderwijs’ brengt Kennisnet in kaart welke trans-

uitkomst. Zo is een school als verwerker van persoonsgegevens

acties plaatsvinden in een onderwijsinstelling (zie afbeelding).

onder andere verplicht om duidelijk te maken voor welk doel gege-

Projectmanager Erwin Bomas: “Door overzicht te creëren in huidi-

vens worden verzameld en mag een school niet méér gegevens ver-

ge transacties wordt duidelijk waar afwegingen ten aanzien van

zamelen dan nodig. Ook zijn scholen verplicht gegevens geheim te

privacy worden gemaakt. Een interessant concept om afwegingen in

houden en te beveiligen en moeten ze transparant maken welke

een transactie soepel te laten verlopen is ‘Identity 2.0’. Dat heeft

gegevens zij van personen verzamelen.

als uitgangspunt dat beslissingen over transacties bij de gebruiker liggen. Als je een boek online bestelt, is het logisch om je adres te

Juiste balans

verstrekken, anders kan het niet afgeleverd worden. Kies ik voor

De wet biedt houvast, maar er speelt méér, vind van

een e-book, dan is het niet nodig om een adres af te geven. En wil

Wetering, manager Innovatie van Kennisnet. “Het gaat niet alleen

ik mijn adres niet afgeven, dan kies ik voor een afhaalpunt waar

om wat wettelijk is toegestaan, maar ook om het vinden van de

mijn bestelling wordt afgeleverd. Zo heb ik zelf een afweging

juiste balans tussen een effectief onderwijsproces en het individu-

gemaakt tussen gemak en gegevens die ik vrijgeef.”

ele belang.” Dan rijst de vraag: wat is redelijk? “We hebben meestal geen problemen met de transactie van gegevens zolang voor beide betrokkenen in de transactie sprake is van een ‘goede ruil’. Het gevoel van voldoende privacy bestaat eruit dat je als individu van mening bent dat het ‘privacy-offer’ dat je brengt redelijk is in ruil voor de toegevoegde waarde die jouw ‘offer’ heeft.” Daarin is onderscheid te maken: de toegevoegde waarde voor jou zelf (maatwerk) of voor de bredere maatschappij (onderwijs dat geen middelen verspilt).

Transacties in onderwijsinstelling


Waarom slaan we steeds meer gegevens op?

3. De roep om verantwoording

Drie ontwikkelingen in het onderwijs hebben geleid tot een

De maatschappelijke roep om transparantie neemt toe. De

toename in het vastleggen van gegevens

Inspectie van het Onderwijs is geïnteresseerd in hoe de school scoort ten opzichte van het gemiddelde, of er verbeterpunten

1. Het gemak van digitalisering en de cloud

zijn en of daar effectief aan wordt gewerkt (verticale verant-

Digitalisering maakt het mogelijk om steeds grotere hoeveel-

woording). Ouders willen weten hoe de (voorgenomen) school

heden en meer gedetailleerde data te verzamelen, op te slaan

van hun kind presteert in relatie tot andere instellingen

en te verwerken. Bovendien is het ook eenvoudig gegevens

(horizontale verantwoording). Dit heeft tot gevolg dat extra

over deze gegevens automatisch bij te houden, zoals wanneer

gegevens worden verzameld en breder worden gepubliceerd.

en wie een artikel heeft opgeslagen. Deze gegevens zijn niet

Ook hier is sprake van een afweging: specifiekere gegevens

altijd voor de gebruiker inzichtelijk. Cloud computing zorgt

over leerlingen en docenten geven een diep inzicht in het

ook voor een toename in het verzamelen van gegevens dankzij

functioneren van ons onderwijsstelsel, maar dit dient te

‘onbeperkte’ opslaghoeveelheid, efficiëntie en kostenvoor-

worden afgewogen tegen de privacy van de betreffende

delen. Bij cloud computing is het vaak onduidelijk waar welke

personen.

data worden opgeslagen en welke wetgeving van toepassing is. Zie ook: surfnetkennisnetproject.nl/innovatie/cloudcomputing/ privacysecurity. 2. De belofte van maatwerk

Meer informatie

In het onderwijs willen we het individuele talent van ieder

Op innovatie.kennisnet.nl/evenwicht vind je de laatste

kind maximaal ontplooien. Hiervoor is maatwerk nodig.

ontwikkelingen of volg @KN_Innovatie op Twitter.

Maatwerk dat niet mogelijk zou zijn zonder gedetailleerde

Meer informatie over de Wet Bescherming

gegevens over werktempo, foutenanalyse, interacties, etc.

Persoonsgegevens is te vinden op

Het verzamelen van deze data wordt steeds gemakkelijker door

innovatie.kennisnet.nl/evenwicht

het werken met digitaal lesmateriaal en online leeromgevingen. De analyse van deze gegevens wordt ook wel ‘Learning Analytics’ genoemd en heeft tot doel het leerplan zo

Contactpersoon

goed mogelijk op de individuele leerling aan te sluiten (zie ook:

Naam: Erwin Bomas

‘Opbrengstgericht onderwijs met ict’ in deze InDruk). Maar wat

Functie: Projectmanager

is een gezonde balans tussen transparantie in prestaties van


leerlingen en hun privacy?


Nieuws Spelenderwijs leren met Teleblikquizzen Teleblik is een website met duizenden uren video- en audiomateriaal, gratis te gebruiken door docenten en leerlingen. Teleblik bevat recente en oudere televisie-uitzendingen van NTR:SchoolTV en andere publieke omroepen. Tevens biedt Teleblik toegang tot interessante video-collecties zoals het Polygoonarchief, Natuurbeelden en Canonclips. Sinds enige tijd biedt Teleblik ook de mogelijkheid om de kennis

vakgebieden Aardrijkskunde, Maatschappijleer, Geschiedenis,

van leerlingen in het basis- en voortgezet onderwijs over een

Natuur, Levensbeschouwing en Wiskunde. Zo is er bijvoorbeeld

bepaald onderwerp op een speelse manier te toetsen. Met het rijke

een quiz over de Tachtigjarige Oorlog, maar ook over aardbevin-

videoarchief van Teleblik zijn in samenwerking met de Digischool

gen, Energie of de verschillende delen van Europa. Zelf een keer een

namelijk quizzen gemaakt, die individueel op een computer of

quiz spelen? Kijk voor het hele overzicht op:

klassikaal via het digibord gespeeld kunnen worden. De quizzen

teleblik.nl/quiz_overzicht

bevatten steeds een aantal filmpjes waarna de leerling binnen een bepaalde tijd een aantal inhoudelijke vragen moet beantwoorden. De collectie wordt voortdurend uitgebreid, maar bevat nu al een scala aan verschillende onderwerpen in de

Davindi wordt dé zoekmachine voor het basisonderwijs Het internet biedt een schat aan informatie, althans voor diegenen

informatie bevat voor spreekbeurten en

die het kaf van het koren weten te scheiden. Met name jonge

werkstukken, is Davindi vanaf nu

kinderen blijken vaak slecht de betrouwbaarheid van online

exclusief beschikbaar voor leerkrachten

bronnen te kunnen beoordelen en worden daarnaast vaak bloot-

en leerlingen van groep 5 t/m 8.

gesteld aan informatie die niet voor hen bedoeld is of zelfs

Hiermee wordt tegemoet gekomen

schadelijk kan zijn. Daar waar er in andere onderwijssectoren veel

aan de wens uit het onderwijsveld

alternatieven zijn, is er in het basisonderwijs in toenemende mate

om een veilige zoeken leeromgeving

behoefte aan een veilige zoeken vindomgeving voor kinderen.

te creëren waarin jonge kinderen de

Davindi is daarom vanaf medio mei 2012 niet meer beschikbaar

vaardigheden krijgen aangeleerd die nodig

voor het voortgezet en middelbaar beroepsonderwijs. Met een

zijn in de samenleving van morgen. Neem

nieuwe look en een vernieuwde collectie, die veel geschikte

snel een kijkje op www.davindi.nl

Kundig met ict Informatie zoeken op internet. Online solliciteren. E-mailen,

beheersen. Welke kennis en vaardigheden heeft een leraar

chatten en twitteren. Ict wordt steeds belangrijker, in onze

daarvoor nodig? Dat definieert Kennisnet in de set ‘ict-bekwaam-

maatschappij en dus ook op school. Leerlingen moeten worden

heidseisen voor leraren’. In deze set beschrijven we welke

voorbereid op het functioneren in een digitale maatschappij.

bekwaamheid een leraar nodig heeft om ict daar toe te passen

Het onderwijs kan daarom niet meer om het gebruiken van ict

waar het een meerwaarde heeft in de zin van aantrekkelijker,

heen. Het werken met ict is zowel leerdoel als leermiddel.

efficiënter en/of effectiever onderwijs. De set is volop in ontwik-

Dit vraagt wat van de leerling, maar ook wat van de leraar. Wat een

keling en zal dit najaar worden gepubliceerd. Meer weten?

leraar van zijn leerlingen verwacht, moet hij minimaal zelf

Kijk op: ictbekwaamheid.kennisnet.nl

Bent u klaar om te gaan differentiëren? Opbrengstgericht onderwijs voor optimale talentontwikkeling. In- en uitschrijven in het mbo kan makkelijker

Recommend Documents