PGGM Pensioendialoog 27 mei 2015
Voorbereiden op een mogelijke crisis op de financiële markten:
Bent u crisisproof? Zo’n zeven jaar na de crash op de beurzen is de kredietcrisis nog steeds niet uitgewerkt. Het vertrouwen in de markt is nog niet hersteld en de gevolgen voor pensioenfondsen zijn tastbaar. Pensioenfondsen worden geconfronteerd met lage rentes, dalende dekkingsgraden en in sommige gevallen een stop op indexatie. Wat hebben we geleerd van de vorige crisis? In 2008 waren we niet goed voorbereid. Zijn we nu beter in staat te reageren op een mogelijke crisis? Zijn wij ‘crisisproof’? PGGM belegde hierover de Pensioendialoog ‘Voorbereiden op een mogelijke crisis op de financiële markten’.
Jaap van Dam, Managing director investment strategy, PGGM
1
PGGM Pensioendialoog 27mei
Ter introductie van de Pensioendialoog nam dagvoorzitter, Jaap van Dam, PGGM’s directeur Beleggingsstrategie, het woord. ‘Er bekroop mij rond het begin van het jaar het gevoel dat er iets “niet pluis is” op de financiële markten. De combinatie van de kunstmatig lage rente als gevolg van het beleid van de FEC en de ECB en de sterk stijgende aandleenmarkten voelt onbehagelijk. Is hier daadwerkelijk iets in veranderd?’ Dit is een lastige vraag wat op het snijvlak ligt van voorspellen en intuïtie. Kun je eigenlijk de ontwikkelingen op de kapitaalmarkten voorspellen? Als dit niet kan, hoe kun je je dan voorbereiden op een crisis? ‘Juist daarom is deze middag van belang’, aldus Van Dam. ‘We willen hier vanmiddag een ‘APK-checklist’ maken voordat de brand uitbreekt. Ik ben hier alleen als show host; u wordt flink aan het werk gezet en bepaalt het resultaat!’
“Er is een fine line tussen voorbereid zijn en paniek zaaien. Dat laatste willen we zeker niet, nadenken over hoe we ervoor staan is wel noodzakelijk. Noem deze middag maar een brandoefening!”
Mini economieles Na deze introductie nam Guy Verberne, senior macro strateeg, het woord. Bewust zijn van de huidige situatie in de wereld, financiële markten en mogelijke risico’s die zich kunnen manifesteren is volgens Guy van groot belang: ‘zie dit als een mini economieles’.
Guy Verberne, Senior strateeg, PGGM
‘De crisis van 2008 is de diepste recessie sinds the great depression van de jaren 30’, aldus Guy. Er is sprake van een groot productieverlies en een zeer traag herstel. Gevolg hiervan is dat banken met exotische oplossingen komen: de geldpers van de ECB draait op volle toeren. Laagconjunctuur is per definitie tijdelijk, dus rentes gaan weer stijgen naar neutraal. De grote vraag is, hoe hoog is de neutrale rente? Dit is volgens Guy meer religie dan wetenschap, maar de neutrale rente zou wel eens lang laag kunnen blijven. Ruim monetair beleid heeft tot hogere waarderingen op aandelenmarkten geleid, waardoor verwachte rendementen voor de toekomst fors lager zijn dan gemiddeld (4,5% in plaats van 9,5%), en het risico op koerscorrecties hoger is. Hoe langer centrale banken wachten met normalisering van het monetaire beleid, hoe verder waarderingen zullen oplopen, en des te hoger de volatiliteit bij een normalisering van het beleid. Als bestuurder van een pensioenfonds is het van belang te achterhalen hoe het tij kan worden gekeerd. Volgens Guy is het antwoord op deze vraag na de economische theorie van zojuist eenvoudig: ‘een terugkeer van de economie naar volledige bezetting’. Volgens de berekeningen van het IMF duurt dit in ieder geval nog tot 2017. Onder invloed van vergrijzing en een minder sterk stijgende arbeidsproductiviteit zou een nog trager conjunctureel herstel niet verrassend zijn.
Financieel crisisplan en rampscenario’s Volgend op de presentatie van Guy werden de deelnemers, zoals bij elke Pensioendialoog, verdeeld over verschillende discussietafels. Hier gingen de bestuursleden met elkaar in gesprek over een mogelijke crisis, met vooral aandacht voor de beleidsmatige voorbereiding. Er werd een scenario geschetst waarbij 30-jaars swaprente in korte tijd stijgt met 150 basispunten en de beurzen dalen met 50%: een paniek situatie. Iedere bestuurder kreeg de mogelijkheid een overzicht te maken van de positie van diens pensioenfonds. Voelt u zich lekker bij de huidige situatie? Bent u voldoende crisisproof als een dergelijk scenario zich voordoet? Aan de hand van de onderstaande checklist voerden de tafelgenoten een zogenaamde APK uit. Hierbij gingen de deelnemers tevens op zoek naar aspecten die nog ontbraken. De uitkomsten van de gesprekken aan tafel werden vervolgens collectief besproken.
2
PGGM Pensioendialoog 27mei
Onderdeel Financieel Crisisplan (ABTN)
Uw huidige situatie
Crisisproof
Indien ✗, Wat mist u?
Vervolgstap(pen), ‘Wat heeft u nodig?’
✗ of ✓?
Inzicht in acute rampscenario’s Liquiditeit – –
Veel van de bestuurders waren van mening dat men het crisisplan redelijk op orde heeft. Met de invoer van een verplicht crisisplan als onderdeel van de ABTN zijn er maatregelen vastgelegd die fondsen op korte termijn kunnen inzetten indien de dekkingsgraad daalt naar kritische waarden. De meeste aanwezigen waren ervan overtuigd dat een dergelijk crisis plan noodzakelijk is. ‘Dat hebben we wel geleerd!’, aldus één van de aanwezigen. Het financieel crisisplan werd door enkelen ook ervaren als ‘moetje’ van DNB. Sommige aanwezigen vroegen zich af of het in detail uitwerken van een crisisplan daadwerkelijk voor bestuurlijke rust zorgt. ‘Het wordt een kwestie van vinkjes zetten’. Ook werd er geconstateerd dat een dergelijk financieel crisisplan niet statisch is en altijd in ontwikkeling moet zijn. De deelnemers wilden niet een papieren tijger in de kast creëren maar een doorleefd plan. Een kwestie die veel discussie opleverde was de definitie van een crisis. ‘Er kan een heel mooi uitgewerkt plan staan, maar wanneer is het moment dat dit crisisplan wordt ingezet, en wie bepaalt dit? Hoe concreet is de actie als een bepaald punt wordt geraakt?’ Dit is een enorme uitdaging voor pensioenfondsen en uitvoeringsorganisaties, vooral omdat het vaak niet direct duidelijk is of het gaat om volatiliteit of een daadwerkelijke crisis. Kortom, wanneer noem je een crisis een crisis? Zoals één van de deelnemers opmerkte; ‘I know it when I see it’.
Lessons learned Volgend op de eerste ronde tafel gesprekken nam Ido de Geus, hoofd Treasury bij PGGM, het woord. Centraal in zijn presentatie stonden de ‘Lessons learned’ van eerdere crises. Ido vertelde dat hij onlangs op een conferentie was waar de crisisdagen in 2008 werden besproken. De aanwezigen, veelal bankiers, hadden toen het gevoel gehad aan de afgrond te hebben staan. Sommigen hadden al hun geld opgenomen terwijl anderen angstig verwachtten dat supermarkten zouden worden geplunderd. ‘Het is al besproken hoe lastig het is een crisis te herkennen; maar dit was er één’, grapte Ido.
Ido de Geus, Hoofd Treasury, PGGM
3
PGGM Pensioendialoog 27mei
De val van Lehman wordt vaak als het begin gezien van de kredietcrisis maar eigenlijk was deze al eerder in gang gezet. Gedurende 2007 waren er heftige bewegingen te zien op de financiële markten. De subprime hypotheken zeepbel, had risico’s over veel potjes gespreid. ‘Je zou kunnen zeggen, kan niet beter toch? ‘Het risico is gespreid’. Maar in tegenstelling tot wat je misschien op basis hiervan rationeel zou verwachten brak er paniek uit die zich als een olievlek wereldwijd verspreidde. De markten schoten alle kanten op. ‘Het was echter niet meteen helder wat er aan de hand was. Er is sprake van een vertraging op de markten. ‘De aandelen koersen gingen in de bewuste week zelfs omhoog’ herinnerde Ido zich. ‘Waar je zou denken dat je tijd hebt, zorgt deze vertraging juist voor twijfel’. Ido omschreef dit beeldend: ‘Een onzinkbare boot vaart van Dublin naar New York en alles wat je wilt, is wegblijven van de ijsschotsen; je hebt echter geen idee wat er onder het wateroppervlak ligt!’
Eén van de dingen die Ido zich goed kan herinneren van die dagen is de gedragsverandering bij mensen. Vanuit de paniek zijn mensen alleen met de korte termijn bezig, en uiteindelijk met het ‘zichzelf redden’. Ido wijst er op dat paniek een slechte raadgever is, en dat het belangrijk is te onthouden dat een crisis overgaat. Maar acute actie is in een dergelijke situatie wel gevraagd. In de bewuste week in 2008 toen Lehman Brothers viel werd er bij PGGM een team samengesteld om de directe risico’s af te kaderen. PGGM wilde besluitvorming vanuit feiten, niet vanuit geruchten, maar dit werd bemoeilijkt door de gebrekkige informatie voor handen. De juridische positie van Lehman was onduidelijk. ‘Door het altijd goed onderhouden van relaties heeft PGGM uiteindelijk snel kunnen concluderen dat Lehman technisch failliet was. Managen van tegenpartijrisico blijft dus ook mensenwerk; goede relaties zijn daarbij onontbeerlijk’. In de eerste fase na de val van Lehman was er bij PGGM vooral focus op het tegenpartijrisico. ‘Het was een kwestie van overleven, zorgen dat het huis niet in brand vliegt, of om in de beeldspraak te blijven, zorgen dat de ijsschots niet wordt geramd’. Daarna was er aandacht voor de markteffecten. In de derde fase was er pas oog voor de lange termijn. Wat zijn de effecten op de portefeuilles? Hoe kunnen ongewenste effecten worden gecorrigeerd? Wat betekent dit uiteindelijk voor pensioenfondsen’? Vanuit deze ervaring constateert Ido dat een volledig en actueel inzicht in tegenpartijrisico noodzakelijk is. ‘In 2008 zijn we veel te lang bezig geweest met risico’s boven tafel halen.’ Een dynamisch limietenstelsel of een stoplicht methodiek zijn opties om dit te verwezenlijken. Wachten op een downgrade is in ieder geval geen optie, aldus Ido. De ratings reageren te traag; Lehman was immers nog een A ten tijde van de val. Een verbeterde beheersing door het vaker uitwisselen van onderpand, bijvoorbeeld één maal per dag werd ook als ‘tip’ aangedragen.
Crisis APK– acute actie Aan de hand van een checklist op het niveau van ‘uitvoeringsaspecten en proces’ gingen de tafelgenoten weer met elkaar in gesprek. Welke instrumenten moeten er klaarliggen, hoe kom je de eerste weken door en wat zijn de tips en tricks? Aan één van de tafels waren enthousiaste geluiden te horen over het belang van een dergelijke ‘crisis APK’. Onderdeel Noodprocedure
Uw huidige situatie
Crisisproof
Indien ✗, Wat mist u?
Vervolgstap(pen), ‘Wat heeft u nodig?’
✗ of ✓?
Mandatering Tegenpartijen – –
‘We weten dat we weer in een bubbel zitten, we weten alleen niet wanneer die knalt’. Eén van de onderwerpen die gedurende deze ronde van gesprek veel aandacht kreeg was de mandatering, zowel binnen het bestuur als richting de uitvoeringsorganisatie. ‘De mandatering lijkt op een ‘draaidag’ goed geregeld, maar wat gebeurt er wanneer iedereen op vakantie is?’ Het onverwachte komt wanneer het komt en wacht niet tot je terug bent. Aan verschillende tafels werd een getrapte mandatering voorgesteld. ‘Er moet een klein kernteam zijn van mensen met kennis en kunde die het mandaat hebben keuzes te maken’.
4
PGGM Pensioendialoog 27mei
“Eén ding weet je zeker, een crisis gaat niet het draaiboek volgen. Verwacht het onverwachte.”
De aanwezigen waren het er over eens dat er korte lijnen moeten zijn tussen besluitvorming en uitvoering. ‘Voordat je bij het bestuur bent zitten er zo acht à negen schakels tussen. Ik moet mensen a la minuut kunnen spreken. Er moeten scenario’s zijn waarin duidelijk is vastgelegd wie verantwoordelijkheid heeft’. Eén van de aanwezigen refereerde naar een technische calamiteit: ‘daar weet je ook niet hoe een crisissituatie zich ontwikkelt, maar je hebt zo goed als mogelijk een kader vastgesteld met te nemen acties en verantwoordelijke personen. 100% waterdicht krijg je het nooit maar je moet wel weten bij wie je moet zijn in een crisissituatie.’ Om dit te verwezenlijken werd het belang van een up to date ‘noodprocedure’ onderstreept. Ook werd er voorgesteld om bij het vaststellen van het crisisplan en de ‘lijn van verantwoordelijken’ goed te kijken naar de gewenste mix van competenties van mensen. Zitten de juiste mensen in het crisisteam? Tijdens deze ronde van gesprek kwam wederom ter sprake dat er een duidelijk ‘trigger moment’ moet worden afgesproken. ‘Het moet duidelijk zijn wat de trigger is om een crisisplan in werking te stellen’. Verlies op de markten is geen goede graadmeter zoals uit het verhaal van Guy bleek. ‘Er moet bijvoorbeeld een nieuwsaanleiding zijn en iemand die het crisisplan in werking zet’, aldus één van de deelnemers. Verschillende deelnemers stelden voor om ‘ trigger niveaus’ in te stellen met daaraan gekoppelde acties. Ook werd het belang van een logboek aan meerdere tafels onderstreept. Houdt duidelijk bij wie welke actie heeft uitgevoerd en evalueer naderhand. Veel van de aanwezigen hebben een uitgebreide noodprocedure met duidelijke afspraken over wie er gebeld moet worden en wie welk mandaat heeft. Er was overeenstemming dat de bestaande plannen veel vaker moeten worden nagelopen om deze actueel te houden. Ook werd er door verschillende deelnemers enthousiast geopperd om de besproken scenario’s na te spelen. Een daadwerkelijke ‘brandoefening’ of een ‘war game’ zoals één deelnemer het noemde. Aan de verschillende tafels werd er ingegaan op de statements van Ido betreffende tegenpartijrisico. Er was overeenstemming dat pensioenfondsen en uitvoeringsorganisaties alternatieven achter de hand moeten hebben; dit gebeurt naar mening van verschillende tafels te weinig. Eén tafel stelde voor een minimum aantal tegenpartijen vast te leggen plus een maximum exposure per tegenpartij. ‘Zorg dat je niet afhankelijk bent van één partij, maar creëer een dynamisch tegenpartijbeleid. Blijf scenario’s doorrekenen en zoek naar alternatieven in instrumenten en partijen’. Er werd ook opgemerkt dat de communicatie naar de pensioendeelnemers van groot belang is en blijft. Jaap van Dam sloot de middag af. ‘De gezelligheid aan de tafels neemt toe, tijd om af te ronden! Deze middag heeft geen ultiem crisishandboek opgeleverd maar wel ‘food for thought’. De bestuurders hadden de mogelijkheid om onder het genot van een drankje verder te praten over het onderwerp.
5
PGGM Pensioendialoog 27mei
Doorpraten? Nog eens doorpraten over de dilemma’s, mogelijkheden of heeft u een andere vraag? Laat het ons weten. Ook als u graag over andere onderwerpen de dialoog wilt aangaan. Neem contact op met Barry Vrijssen:
[email protected] of 06 513 57 413.
Altijd op de hoogte?
15-7234 juni 2015
Onze experts schrijven regelmatig artikelen over actuele onderwerpen: in publieksmedia, vakbladen en op onze website. De thema’s variëren: van de ontwikkelingen rond het pensioenstelsel en op de financiële markten, tot veranderende wet-en regelgeving en nieuwe mogelijkheden als het APF. Volg het op www.pggm.nl
PGGM Noordweg Noord 150 Postbus 117, 3700 AC Zeist Telefoon (030) 277 99 11 www.pggm.nl
