BELEIDSKADER VERKEERSEDUCATIE

BELEIDSKADER

VERKEERSEDUCATIE 2012 – 2015

Beleidskader verkeerseducatie 2012 – 2015

Vastgesteld door VVB Groningen op 13 oktober 2011 Secretariaat VVB Groningen Postbus 610 9700 AP Groningen

Inhoud

1. Inleiding

3

2. Uitgangspunten

5

3. Beleidsaccenten

7

1. 2. 3. 4. 5. 6.

7.

Versterking centrale ondersteuning Subsidieregeling verkeersveiligheid gemeenten 3-E-aanpak gevaarlijke routes Verkeersveiligheidslabel scholen Gerichte aanpak 16,5-24 jarige beginnende bestuurders Ondersteuning communicatie en educatie verkeershandhaving Overige activiteiten - Aanschaf en beheer educatief materiaal - Bob-activiteiten Groningen - Modderproblematiek - Werkgroep Analyse - VVB-secretariaat

4. Financiering

27

1. Inleiding

Tijdens iemands levensloop, van baby naar senior, heeft een verscheidenheid aan personen, instellingen en overheden de verantwoordelijkheid voor zijn of haar gedrag als verkeersdeelnemer. Deze verantwoordelijken zijn ouders, de school (basis- en voortgezet onderwijs), de autorijschool, de overheid, belangenorganisaties voor verkeersveiligheid en natuurlijk de verkeersdeelnemer zelf. Om iemand het meest veilige en sociale gedrag zo goed mogelijk aan te leren, zorgen wij voor een permanente verkeerseducatie (PVE). PVE betekent dat verkeerseducatie plaatsvindt op elk moment waarop geconstateerd wordt of verwacht kan worden dat de bestaande voorwaarden (kennen (kennis), kunnen (vaardigheden en inzicht) en willen (attitude)) niet meer toereikend zijn voor veilig gedrag en niet door alleen zelfinstructie toereikend zullen zijn. Het permanente karakter ligt in het feit dat educatie telkens voortbouwt op eerdere verkeerseducatie en de basis legt voor latere verkeerseducatie. Momenten waarop dit verwacht en gesignaleerd kan worden, zijn bijvoorbeeld: veranderende verkeersomgeving, veranderde verkeersregels, anders wordende verkeerstaak (van lopen naar fiets etc.), verandering van maatschappelijke functie, veranderde fysieke en mentale gesteldheid (bijvoorbeeld door ongeval) en het wegzakken van kennis, vaardigheden en/of motivatie. Binnen PVE worden zes doelgroepen onderscheiden. De indeling is gebaseerd op een combinatie van leeftijd, vervoerswijze en vatbaarheid voor ongevallen. Het gaat om de volgende zes groepen: 0-4 jaar; 4-12 jaar; 12-16 jaar; 16-24 jaar (beginnende bestuurders); 25-60 jaar (voetgangers, fietsers, rijbewijsbezitters), en 60+’ers. 3

Idealiter wordt in de PVE aan alle groepen voldoende aandacht besteed. Voor de activiteiten op het gebied van verkeerseducatie heeft het VVB jaarlijks echter “slechts” een bedrag van ongeveer € 548.000 beschikbaar. Dit betreft BDU-middelen die jaarlijks van de provincie Groningen voor deze activiteiten worden ontvangen. De verkeersveiligheidspartners in onze provincie zijn dus genoodzaakt om gemotiveerde keuzes te maken in de aandachtsgebieden waaraan geen, wel of zelfs extra aandacht wordt besteed. In 2007 heeft het Verkeer- en Vervoerberaad Groningen (VVB) een eerste beleidskader voor de verkeerseducatie vastgesteld. Daarin hebben de partners in het VVB op hoofdlijnen aangegeven aan welke doelgroepen en beleidsaccenten zij prioriteit willen geven en op welke wijze zij het beschikbare budget willen inzetten. Bij de totstandkoming van dit eerste beleidskader heeft het VVB aansluiting gezocht bij de speerpunten zoals die in het eerste provinciebrede Maatregelenpakket Verkeersveiligheid waren opgenomen. Het eerste VVB-beleidskader zou in de loop van 2010 worden geactualiseerd. In verband met de totstandkoming van het VVB-werkplan 2011 en, meer nog, het tijdig geven van duidelijkheid aan de uitvoerders van de in 2011 uit te voeren activiteiten, heeft het VVB besloten de werkingsduur van het eerste VVB-beleidskader met een jaar te verlengen. Het voorliggende, nieuwe VVB-beleidskader loopt van 2012 tot en met 2015.

4

2. Uitgangspunten

Vertrekpunt voor het VVB-beleidskader 2012-2015 Het VVB heeft als vertrekpunt aangehouden dat het bij het nieuwe VVB-beleidskader vooral om een update van het bestaande beleidskader moet gaan. Hierbij zal met name moeten worden gekeken of er zich ontwikkelingen in de verkeersonveiligheid hebben voorgedaan die moeten leiden tot een heroverweging van het vigerende beleid en de daaraan gekoppelde inzet van de beschikbare middelen. Anders geformuleerd: deugen de bestaande beleidsaccenten nog of is er aanleiding hierin veranderingen aan te brengen. Het VVB heeft verder aangegeven dat bij de actualisatie kan worden uitgegaan van het budget dat jaarlijks via de BDU verkeer en vervoer beschikbaar komt. Het gaat dan om een bedrag van € 548.000. Omdat het totaal aan beschikbare middelen gelijk blijft met voorgaande jaren, zullen nieuwe activiteiten moeten worden bekostigd door financiële ruimte bij bestaande activiteiten vrij te spelen. De actualisatie, met als opdracht een update van het vigerende educatiebeleid in plaats van een integrale heroverweging, is door het VVB-secretariaat uitgevoerd. Daarbij is dus nadrukkelijk niet uitgegaan van een blanco situatie. Het vigerende beleid vormde het vertrekpunt. Evenmin hebben er in dit kader uitgebreide evaluaties plaatsgevonden teneinde de effectiviteit van het gevoerde beleid (zo dat bij de verkeerseducatie überhaupt al is aan te geven) te kunnen bepalen. Bij de update heeft vooral de kennis en ervaring van de betrokken mensen een voorname rol gespeeld evenals de uitgebreide analyse van de verkeersongevallengegevens voor de periode 2005 t/m 2009. Deze analyse is in het kader van het maatregelenpakket verkeersveiligheid 2011 - 2020 opgesteld. Gesprekspartners voor het 5

secretariaat waren een aantal beleidsmedewerkers verkeersveiligheid van de Groninger gemeenten aangevuld met vertegenwoordigers van Regiopolitie en maatschappelijke organisaties. In bijlage 1 komen de namen van de mensen die in dit proces hebben geparticipeerd tot uitdrukking.

Relatie met het Maatregelenpakket Verkeersveiligheid 2020 In de nationale Nota Mobiliteit is opgenomen dat er in de provincies door de gezamenlijke partners een maatregelenpakket moet 1 worden opgesteld, onder regie van de provincie. In de provincie Groningen zijn, in de vorm van een 10-puntenprogramma, eind 2006 in VVB-kader afspraken gemaakt hoe de naar Groningen doorvertaalde verkeersveiligheidsdoelstelling voor 2010 kan worden gehaald. Ook het maatregelenpakket wordt in VVB-kader geactualiseerd. Dat is ook nodig omdat in 2008 in het Nationaal Mobiliteitsberaad (NMB) afspraken zijn gemaakt tussen de minister van Verkeer en Waterstaat en de koepelorganisaties IPO, VNG en Unie van Waterschappen over verdere aanscherping van de in de nationale Nota Mobiliteit opgenomen landelijke verkeersveiligheidsdoelstellingen die betrekking hebben op het terugdringen van het aantal ernstige verkeersslachtoffers (doden + ziekenhuisgewonden) per 2020. Concreet gaat het dan landelijk om maximaal 500 verkeersdoden in 2020 en maximaal 10.600 ernstige verkeersslachtoffers. De actualisatie van het maatregelenpakket wordt aangestuurd door de provincie. Bij de actualisatie van het beleidskader verkeerseducatie gaat het om de uitwerking van het speerpunt 6 (het blijven inzetten op permanente verkeerseducatie) van het maatregelenpakket. Voor de actualisatie van het verkeerseducatiebeleid is, zoals eerder aangegeven, gebruik gemaakt van de analyse van 6

de verkeersonveiligheid in de provincie Groningen zoals die t.b.v. het maatregelpakket 2020 is opgesteld. De VVB-partners zullen in de komende jaren in hun verkeersveiligheidsbeleid nadrukkelijk rekening houden met de speerpunten zoals die zijn opgenomen in het maatregelenpakket verkeersveiligheid 2020. Overigens is er inmiddels geen sprake meer van de Nota Mobiliteit. Het kabinet Rutte heeft op 17 juni 2011 de “Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte” gepresenteerd. In deze nieuwe rijksnota zijn enkele essentiële onderdelen van beleid (waaronder de doelstelling 2020 verkeersveiligheid) van kracht gebleven. 1 het betreft hier één van de essentiële onderdelen van beleid die

doorvertaald moet worden naar de regio.

3. beleidsaccenten

Omdat het om een actualisatie van het verkeerseducatiebeleid gaat, is de omvang van dit beleidskader beperkt gehouden. Bij ieder beleidsaccent uit het bestaande beleidskader is een afweging gemaakt op welke wijze het VVB er in de toekomst mee om wil gaan. Daarbij is ook afgewogen welke financiële middelen ervoor beschikbaar zouden moeten zijn. De actualisatie, die volgens het principe ‘oud voor nieuw’ plaatsvond, heeft tot gevolg dat er financiële middelen beschikbaar zijn gekomen voor nieuwe beleidsaccenten. Hiermee hoopt het VVB invulling te kunnen geven aan de verbetering en versterking van het PVE-beleid. Alvorens in te gaan op de geactualiseerde beleidsaccenten, starten we met de beschrijving van een nieuw beleidsaccent waarop we ons de komende jaren willen richten: een sterkere regie op de PVE in Groningen.

7

► Beleidsaccent 1

Versterking centrale ondersteuning Het VVB wil veilig verkeersgedrag bevorderen door het stimuleren van activiteiten op het gebied van permanente verkeerseducatie. Deze activiteiten worden vooral door de partners binnen het VVB ondernomen. De bijdrage van het VVB bestaat tot op heden vooral uit het beschikbaar stellen van financiële middelen aan gemeenten (euro voor een euro-regeling) en het – door verkeersveiligheidspartners – laten uitvoeren van activiteiten die zijn gericht op een beperkt aantal doelgroepen/gedragingen. Veel pve-activiteiten worden lokaal door gemeenten en (uitvoerings)partners opgezet. De gemeenten werken daarbij steeds meer met elkaar samen. Tegelijkertijd vinden regionale activiteiten plaats, voornamelijk onder de regie van en bekostigd door het VVB. Het VVB wil deze regie de komende jaren versterken om zo de samenwerking met de partners te verbeteren. De afgelopen jaren vond een deel van deze ‘regionale’ coördinatie plaats in het VVB-project ‘ondersteuning verkeershandhaving’. Dit project wordt uitgevoerd door Regiopolitie Groningen. In onze visie betreft dit echter een taak die niet door één van de partners in het VVB maar centraal door het VVB moet worden opgepakt. Om het effect van zowel de regionale als lokale activiteiten te versterken is het gewenst dat deze activiteiten meer op elkaar zijn afgestemd. Ook de (gezamenlijke) lokale activiteiten kunnen worden versterkt als meer partners zouden aansluiten bij elkaars activiteiten. Daarvoor is het nodig dat de partners (zowel de regionale als lokale regisseurs als de uitvoeringspartijen) op de hoogte zijn van elkaars activiteiten en eenzelfde kennisniveau hebben over de mogelijkheden op het gebied van permanente verkeerseducatie. Hier ligt een taak voor het VVB. 8

Door op één centrale plek een gezamenlijk overzicht te creëren van alle educatieactiviteiten van de verschillende partners (bijvoorbeeld door activiteitenkalenders bij te houden) wordt het de partners makkelijker gemaakt om bij elkaar aan te sluiten en van elkaars kennis gebruik te maken. Op deze manier wordt met minder inzet samengewerkt aan een hoger effect van de educatieactiviteiten. Het VVB zal deze netwerkvorming stimuleren door een kennisnetwerk op te zetten, dat zowel de onderlinge samenwerking tussen de partijen als de keuze en inzet van educatieve activiteiten kan vergemakkelijken. Dat kan met behulp van een digitaal platform (webportaal). Alle partners zullen het platform zelf moeten voeden met informatie, om er gezamenlijk vruchten van te kunnen plukken. Via het netwerk kunnen initiatieven tot gezamenlijke activiteiten worden genomen en er kunnen ook provinciebrede/regionale en zelfs landelijke verkeersveiligheidscampagnes worden opgezet. De centrale regie op de educatie wordt daarnaast versterkt door het als VVB te vergemakkelijken voor de gemeenten (en andere verkeersveiligheidspartners zoals Regiopolitie, OM en VVN) om aan verkeerseducatie te doen. Dat is mogelijk door hen een helder, zo compleet en actueel mogelijk overzicht te bieden van een (goedgekeurd/gekwalificeerd) educatieaanbod. Ook dat kan via het eerder genoemde digitale platform gebeuren. Het als VVB via de werkgroep Analyse informeren van gemeenten over het objectieve verkeersonveiligheidsbeeld op het gemeentelijke wegennet, kan de gemeenten verder helpen als zij keuzes moeten maken uit het educatieaanbod.

9

Beleidsaccent 1

Versterking centrale regie VVB Inhoudelijk Nieuw beleidsaccent. Financieel

Het VVB reserveert jaarlijks een bedrag van € 43.500 voor versterking van de regiefunctie, onderhoud kennisnetwerk en gezamenlijke campagnes.

Het VVB-secretariaat zal uitvoering gaan geven aan de versterking van de regie. Het secretariaat kan dit echter niet alleen doen. Dit vraagt ook een actieve opstelling van de VVB-partners. Niet alleen om meer helder te krijgen waar de informatiebehoefte ligt, ook zullen de partners informatie over hun activiteiten moeten aanleveren en periodiek up-to-date moeten houden. Om e.e.a. handen en voeten te geven zal het secretariaat voor dit nieuwe beleidsaccent een “ambtelijke” klankbordgroep gaan formeren bestaande uit in ieder geval vertegenwoordigers van enkele gemeenten, politie en VVN. Voor dit nieuwe beleidsaccent is extra uitvoeringsbudget nodig voor het VVB-secretariaat. Daarnaast is er budget vereist voor het ontwikkelen van het kennisnetwerk (digitale platform) en voor eventuele gezamenlijke/regionale activiteiten op het gebied van verkeersveiligheidscampagnes. De uitvoering van deze activiteiten zal deels worden uitbesteed. Er is nog geen indicatie te geven over de omvang van het bedrag dat met de invulling van dit nieuwe beleidsaccent annex is. Voorlopig wordt een bedrag van € 43.500 aangehouden dat vooreerst als meer dan voldoende wordt aangemerkt. Daarnaast worden de zogeheten ambtelijke WGRbijeenkomsten weer opgepakt. Deze bijeenkomsten worden georganiseerd door het VVB-secretariaat en zijn vooral bedoeld voor de beleidsmedewerkers verkeer en vervoer van de Groninger gemeenten. Tijdens deze bijeenkomsten, die in het teken staan van informatieoverdracht en informatie-uitwisseling passeren actuele verkeer- en vervoeronderwerpen de revue. Die bijeenkomsten zijn qua inhoud weliswaar veel breder dan louter de verkeersveiligheid maar kunnen prima benut worden om de voortgang rond dit beleidsaccent te bespreken.

10

► Beleidsaccent 2

Subsidieregeling verkeersveiligheid gemeenten Beschrijving Als gevolg van de Planwet Verkeer en Vervoer werken de essentiële onderdelen uit de Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte door in het te voeren beleid van het rijk, provincies en gemeenten. Eén van de essentiële onderdelen van dit beleid blijft zoals gesteld het nationale doel op het gebied van de verkeersveiligheid namelijk het streven naar een permanente verbetering van de verkeersveiligheid, door vermindering van het aantal verkeersdoden en ziekenhuisgewonden in 2020. Dit betekent dat ook van gemeenten wordt verwacht dat zij in hun beleid aangeven welke bijdragen zij leveren aan dit nationale doel. Daar horen ook maatregelen bij die gericht zijn op het gedrag van de verkeersdeelnemers. De subsidieregeling verkeersveiligheidsprojecten ondersteunt gemeenten in hun activiteiten die gericht zijn op het gedrag, de niet-infrastructurele aanpak. Al een groot aantal jaren stelt het VVB financiële middelen beschikbaar voor de uitvoering van verkeerseducatieactiviteiten op lokaal niveau. Tegenover een gemaximeerde euro van het VVB dient de gemeente minimaal ook een euro in te zetten. Doel van de regeling is gemeenten te stimuleren middelen in te zetten voor de uitvoering van niet-infrastructurele verkeersveiligheidprojecten op lokaal niveau. Voor de 23 Groninger gemeenten is een bedrag van in totaal € 211.000 2 beschikbaar.

2

De omvang van het subsidiebedrag is per gemeente afhankelijk van het aantal inwoners.

11

Afweging De analyse van de verkeersongevallengegevens laat zien dat er op verschillende gemeentelijke wegen sprake is van objectieve verkeersonveiligheid. Soms is dat geconcentreerd maar vaak ook niet. Daarnaast kampen gemeenten met verkeersveiligheidsvraagstukken die hun oorsprong kennen in de beleving van bewoners/ weggebruikers. Uit de verkeersongevalsgegevens blijkt in die gevallen dat er in objectieve zin niets aan de hand is, terwijl gevoelsmatig situaties of gedragingen als onveilig worden ervaren. Burgers willen steeds vaker dat er iets tegen deze subjectieve verkeersonveiligheid wordt gedaan. De verwachting is dat de aanpak van de verkeersonveiligheid door het treffen van (dure) infrastructurele maatregelen de komende jaren eerder af dan toe zal nemen. Dit is een gevolg van herprioritering die gemeenten moeten doorvoeren vanwege rijksbezuinigingen. Ook is het de verwachting dat de financiële mogelijkheden van de BDU sterk zullen teruglopen. Er is dus alle aanleiding om op lokaal niveau aandacht te blijven besteden aan de verkeerseducatie. Mede ook omdat het om relatief beperkte bedragen gaat die in dit verband aan de orde zijn.

Beleidsinzet komende jaren Verkeerseducatie kent een lange adem. Dit betekent dat er sprake moet zijn van educatie “van de wieg tot het graf” en dat maakt dat permanente verkeerseducatie een structureel onderdeel moet vormen van het verkeers(veiligheids)beleid. In de betreffende begrotingen moeten dan ook structurele middelen voor deze vorm van aanpak van de verkeersonveiligheid beschikbaar zijn.

12

Beleidsaccent 2 Subsidieregeling verkeersveiligheid gemeenten Inhoudelijk

Beleidsaccent wordt gecontinueerd. Portefeuillehouders verkeer en vervoer van de Groninger gemeenten spannen zich maximaal in de subsidiemogelijk- heden van het VVB te benutten.

Financieel

Het VVB blijft onverkort inzetten op het stimuleren van het uitvoeren van verkeerseducatieprojecten door gemeenten. Dit betekent dat er ook de komende jaren een bedrag van € 211.000 voor gemeenten beschikbaar blijft.

► Beleidsaccent 3

Er klinken geluiden dat de uitvoering van verkeerseducatie op lokaal niveau in de toekomst onder druk komt te staan, door de noodzakelijke bezuinigingen bij gemeenten. Het VVB vindt dit een ongewenste ontwikkeling. Daarom hebben de portefeuillehouders verkeer en vervoer van de Groninger gemeenten in VVB-kader afgesproken zich maximaal te zullen inspannen om de bijdrage die het VVB beschikbaar heeft voor ondersteuning van gemeenten, volledig te benutten. Het VVB wil haar stimulerende rol in de toekomst voortzetten door hiervoor jaarlijks, uitgaande van de maximale inzet van de Groninger gemeenten, een bedrag van € 211.000 beschikbaar te blijven stellen. Daarnaast wil het VVB zoals hiervoor toegelicht in het nieuwe beleidsaccent inzetten op ruimere centrale ondersteuning van de beleidsmedewerkers verkeer en vervoer van gemeenten. Deze ruimere ondersteuning moet bijdragen aan de verdere kwaliteitsverhoging van de lokale educatieactiviteiten.

Drie-E-aanpak gevaarlijke routes Beschrijving De provincie Groningen kent een groot aantal wegen/ routes die er qua verkeersonveiligheid in negatieve zin uitspringen. Dergelijke wegen zijn niet alleen in beheer bij de provincie maar ook bij het rijk en de gemeenten. Al een groot aantal jaren wordt de verkeersonveiligheid op enkele van die wegen projectmatig aangepakt via de GVT-aanpak (Gericht verkeerstoezicht) die is gebaseerd op de formule van de drie E’s. Het betreft een afgewogen mix van aanpak van de infrastructuur [Engineering], verkeershandhaving [Enforcement] en voorlichting/educatie/communicatie [Education].

13



De laatstgenoemde activiteiten worden via een bijdrage van het VVB bekostigd. Die activiteiten zijn bedoeld om bij te dragen aan de gewenste gedragsverandering en om draagvlak te laten ontstaan voor het totaal aan maatregelen op de route. Het VVB spreekt voortaan van de drie-E-aanpak als het gaat om de geïntegreerde aanpak van de verkeersonveiligheid op de gevaarlijke routes. De oude term GVT-aanpak is te veel gelieerd aan de verkeershandhaving.

Afweging In de onderstaande tabellen, die zijn overgenomen uit de analyse verkeersongevallengegevens, is te zien welke wegen er in de provincie Groningen qua objectieve verkeersonveiligheid in negatieve zin uitspringen. Het beheer van deze wegen ligt in handen van het rijk, de provincie en de gemeenten.

Top 10 van gevaarlijkste provinciale- en rijkswegen in de periode 2005 t/m 2009 Weg

Benaming

Slachtoffer ongevallen

Ziekenhuis Doden opnames

A7

Frieschepalen-Nieuweschans

256

108

6

N361 Groningen-Lauwersoog

75

47

5

N366 Veendam-Ter Apel

75

62

6

73

25

2

N355 Groningen-Grijpskerk

66

29

2

N370 Ringweg Groningen

65

14

0

58

41

3

N360 Groningen-Delfzijl

43

18

2

N388 Boerakker-Zoutkamp

41

21

2

N363 Ranum-Roodeschool

31

18

4

N46

N33

Europaplein-Eemshaven

Bareveld-Eemshaven

14



Top 10 van gevaarlijkste gemeentelijke wegen in de periode 2005 t/m 2009 Routebenaming

Slachtoffer ongevallen

Ziekenhuis opnames

Doden

Damsterdiep (Gr)

81

22

1

P. Campersingel - Eikenlaan (Gr)

78

26

0

Hereweg - Rijksstraatweg (Gr)

71

12

0

Hoendiep - Astraat (Gr)

68

18

0

Korreweg (Gr)

68

20

0

Bedumerweg - Ebbingestraat (Gr)

67

21

0

Schuitendiep - Noorderhaven (Gr)

52

14

1

Paterswoldseweg (Gr)

49

17

0

Stadskanaal, o.a. Schoolstraat

49

13

3

Eeldersingel - Sontweg (Gr)

44

13

2

Op grond van het ongevallenbeeld is er alle aanleiding om de drie-E-aanpak te continueren. Concreet betekent dit, dat in ieder geval één bestaand project zal worden gecontinueerd, namelijk het drie-E-project op de N366 (Veendam-ter Apel), dat in het voorjaar van 2009 van start is gegaan en loopt tot 2015. Dit project kan tot 2015 voor wat betreft de voorlichting/educatie/ communicatie op financiële ondersteuning van het VVB blijven rekenen. Temeer omdat Regiopolitie Groningen bij de start van dit project heeft toegezegd intensief te zullen handhaven en de provincie heeft toegezegd de infrastructuur ingrijpend aan te pakken waarmee tientallen miljoenen euro’s zijn gemoeid.

Beleidsinzet komende jaren

Het VVB-werkplan had t/m 2011 jaarlijks voor de drie-E-aanpak een bedrag van € 60.000 ingeruimd. Dit bedrag kan naar de toekomst beperkter van omvang worden omdat er op dit moment slechts één project is 15

Beleidsaccent 3 Drie-E-aanpak gevaarlijke routes Inhoudelijk Beleidsaccent wordt gecontinueerd Financieel

Beschikbaar budget € 40.000 per jaar.

► Beleidsaccent 4

(N366) en dit project in 2012 zijn 3e jaar ingaat en zeker dan geen aanloopkosten meer heeft. Om middelen vrij te spelen voor de bekostiging van nieuwe beleidsaccenten wordt dit bedrag met ingang van 2012 met € 20.000 teruggebracht tot € 40.000 per jaar. Daarbij benadrukt het VVB dat ze nieuwe initiatieven om gevaarlijke routes met de drie-E-aanpak verkeersveiliger te maken met belangstelling tegemoet ziet. Een van die initiatieven kan de provinciale N361 zijn nu Gedeputeerde Staten in hun collegeprogramma hebben aangegeven te willen investeren in het verbeteren van de verkeersveiligheid op deze verbinding. Het VVB zou graag zien dat de verbetering van de verkeersveiligheid op deze route vorm krijgt via de drie-E-aanpak.

Verkeersveiligheidslabel scholen Beschrijving

Het verkeersveiligheidslabel is een instrument om scholen (basis- en middelbaar onderwijs) te stimuleren werk te maken van verkeersveiligheid. Door serieus (beleidsmatig) zorg te besteden aan structurele verkeers educatie voor alle groepen, een veilige schoolomgeving en veilige schoolroutes, betrokkenheid van de ouders, kunnen scholen het kwaliteitskeurmerk Verkeersveiligheidslabel behalen. In Groningen zijn op moment van schrijven inmiddels 53 scholen gelabeld en 68 zijn bezig dit label te verwerven. De inzet van het VVB is tot op heden vooral gericht op het bekostigen van de acquisitie, de communicatie (via de nieuwsbrief ZEBRA die in noordelijk verband wordt uitgegeven) en de helpdesk. De bekostiging van de begeleiding van de scholen loopt via de gemeenten die daarvoor ook de subsidieregeling verkeersveiligheid kunnen inzetten.

16

Afweging

Scholen besteden niet structureel aandacht aan de verkeersveiligheid. Dat vloeit voort uit het feit dat verkeersveiligheidsonderwijs niet expliciet in de kerndoelen is opgenomen. Op grond van kerndoel 35 voor het basisonderwijs: ‘De leerlingen leren zich redzaam te gedragen in sociaal opzicht, als verkeersdeelnemer en als consument.’ moeten scholen aandacht besteden aan veilige deelname aan het verkeer. In veel gevallen gebeurt dat incidenteel terwijl structureel (wekelijks) verkeersonderwijs even noodzakelijk is als leren lezen, schrijven en rekenen. Scholen moeten daarom blijvend worden gestimuleerd. Geconstateerd kan worden dat er een gat in de verkeerseducatie op het voortgezet onderwijs zit. Er is geen sprake van een doorlopende leerlijn. In de onderwijsprogramma’s van het voortgezet onderwijs is geen ruimte voor verkeerseducatie in de bovenbouw terwijl verkeersongevallen voor deze leeftijdscategorie doodsoorzaak nummer één is. Reden genoeg om te blijven inzetten op verkeerseducatie voor deze leeftijdscategorie onder meer met behulp van moderne communicatiemiddelen die deze doelgroep aanspreekt.

17

Beleidsaccent 4 Verkeersveiligheidslabel Inhoudelijk Beleidsaccent wordt gecontinueerd Financieel

Financieel Het VVB blijft onverkort inzetten op het stimuleren van scholen om met het verkeersveiligheidslabel aan de gang te gaan. Dit betekent dat er ook de komende jaren een bedrag van afgerond € 70.000 voor activiteiten op dit terrein beschik- baar blijft.

► Beleidsaccent 5

Beleidsinzet komende jaren

Het VVB blijft het verkeersveiligheidslabel ondersteunen. Niet alleen omdat het van groot belang is dat er op scholen breed aandacht wordt geschonken aan de verkeersveiligheid, maar ook omdat dit label een uitstekend middel is om de aandacht voor de verkeerseducatie op de lokale agenda te krijgen. Het wordt steeds lastiger om scholen warm te laten lopen om met het label aan de gang te gaan. Overvolle leerprogramma’s en de beperkte inzet van personeel zijn veel gehoorde oorzaken. Daarom zal worden nagegaan op welke wijze de (organisatie van de) acquisitie van scholen dusdanig kan worden verbeterd dat het voor scholen aantrekkelijker wordt met het verkeersveiligheidslabel te starten. Dit zou bijv. kunnen via het aanbieden van adequaat lesmateriaal (hapklare brokken).

Gerichte aanpak 16,5 - 24 jarige beginnende bestuurders Beschrijving

In het vorige beleidskader heeft het VVB prioriteit gegeven aan de doelgroep Beginnende bestuurders in de leeftijd van 18 tot 24 jaar. Deze groep bestuurders blijft opvallen door hun verhoudingsgewijs (veel te) grote betrokkenheid bij verkeersongevallen. Het VVB had in 2011 een bedrag van afgerond € 60.000 voor activiteiten specifiek gericht op deze doelgroep beschikbaar. In 2011 zijn deze middelen besteed aan enkele activiteiten van Veilig Verkeer Nederland en aan een project waarin de provincie Groningen en Regiopolitie Groningen samen werken aan het voorkomen van rijongevallen onder jonge automobilisten. Daarnaast zijn er middelen beschikbaar gesteld voor het leerprogramma Trials, een rijvaardigheidstraining die 18

vooral is gericht op het onderkennen van de gevaren die je kunt tegenkomen bij het besturen van een auto. Het programma Trials dat in noordelijk verband wordt uitgevoerd zal worden geëvalueerd. Het VVB maakt het al enkele jaren mede mogelijk dat 167 Groningse jonge rijbewijsbezitters het programma Trials kunnen volgen.

Afweging

De laatste jaren laten een beeld zien dat de problematiek in deze leeftijdsgroep toeneemt. In de periode 1999-2003 was 18% van de ernstige verkeersslachtoffers in Groningen 18 tot 24 jaar en in de periode 20052009 is dit gestegen naar 21%. Er is dus alle aanleiding om de inzet op deze groep beginnende bestuurders te continueren. Waar het deze groep betreft, krijgen we ook te maken met het begeleid rijden. De minister van Infrastructuur en Milieu (IenM) heeft via een Algemene Maatregel van Bestuur mogelijk gemaakt dat jongeren van 17 jaar hun autorijbewijs (categorie B) kunnen halen. Tot hun achttiende jaar mogen deze jongeren dan onder begeleiding autorijden. Uit onderzoek in andere landen waar begeleid rijden is ingevoerd blijkt dat de verhoogde rij-ervaring voordat iemand zelfstandig rijdt zorgt voor een veiliger beginnende bestuurder: in Duitsland 28,5% minder ongevallen en 22,7% minder overtredingen. Jongeren vanaf 16 jaar kunnen zich inschrijven voor het theorie-examen bij het CBR. Vanaf 16,5 jaar kunnen ze het theorie-examen afleggen en starten met rijlessen. Als het begeleid rijden is ingevoerd gaat de minimum leeftijd voor het theorie-examen AM2 (bromfiets) omlaag van 16 naar 15,5 jaar. Hiermee wil de minister voorkomen dat jongeren het halen van het brommerrijbewijs overslaan en wachten tot ze 17 zijn en het autorijbewijs gaan halen. Daarmee mogen ze ook automatisch brommer rijden terwijl ze daar geen aparte rijopleiding voor hebben gehad. In hoeverre de verkeersveiligheid hierdoor negatief wordt beïnvloed, 19

Beleidsaccent 5 Gerichte aanpak 16,5 - 24 jarige beginnende bestuurders Inhoudelijk Beleidsaccent wordt gecontinueerd en verbreed. Financieel

Het VVB blijft onverkort inzetten op maatregelen die zijn gericht op gedrags- verandering bij de groep beginnende bestuurders waarbij, door het betrekken van de groep 16,5- en 17-jarigen, de groep ruimer is gedefinieerd. Dit betekent dat er ook de komende jaren een bedrag van afgerond € 60.000 voor activiteiten op dit terrein beschik- baar blijft.

zal de komende jaren blijken. De doelgroep Beginnende bestuurders moet in ieder geval worden uitgebreid met de leeftijdsgroep 16,5- en 17-jarigen.

Beleidsinzet komende jaren

Het VVB wil ook de komende jaren prioriteit geven aan gerichte maatregelen die een positieve uitwerking kunnen hebben op het gedrag van jeugdige bestuurders. Het is immers veelal het gedrag van deze groep beginnende bestuurders dat voor ongevallen zorgt. We kiezen ervoor om de groep beginnende bestuurders uit te breiden naar 16,5-24 jarigen. Op die wijze kunnen ook de beginnende bromfietsers, die zwaar oververtegenwoordigd zijn in de groep ernstige slachtoffers worden meegenomen. Dit betekent dat er ook de komende jaren een bedrag van afgerond € 60.000 voor activiteiten op dit terrein beschikbaar blijft. Mocht op basis van de evaluatie van het programma Trials besloten worden de VVB-betrokkenheid niet te continueren dan blijven de hiermee gemoeide middelen beschikbaar voor de gerichte benadering van de groep 16,5 – 24 jarige beginnende bestuurders.

20

► Beleidsaccent 6

Ondersteuning communicatie en educatie verkeershandhaving Beschrijving

Naast de reguliere aandacht die er binnen de Regiopolitie Groningen is voor de verkeershandhaving is de afgelopen jaren additioneel een groep van zo’n 28,5 fte beschikbaar die zich exclusief met de verkeershandhaving kan bezighouden. Dit gebeurt in toenemende mate informatiegestuurd waarbij de werkgroep analyse van het VVB een belangrijke rol speelt. De extra fte’s worden gefinancierd door het Landelijk Parket Team Verkeer (LPTV) van het Openbaar Ministerie (voorheen BVOM). Het LPTV stelt geen middelen beschikbaar voor het versterken van het effect van handhavingsinspanningen door het uitvoeren van activiteiten op het terrein van de handhavingsvoorlichting en verkeerseducatie. Ook die activiteiten kunnen bijdragen aan een gedragsverandering en bovendien leiden tot draagvlak voor de verkeershandhaving. Die kosten worden al jarenlang gedekt door het VVB. Hiervoor is de afgelopen jaren een bedrag van € 96.000 beschikbaar gesteld.

Afweging

Het is bekend dat intensieve verkeershandhaving een positieve invloed heeft op de verkeersveiligheid, die invloed is echter niet goed te meten. Het belangrijkste van handhaving is dat foutief gedrag wordt gecorrigeerd en dat weggebruikers die zich wel aan de verkeersregels houden in hun gedrag worden bevestigd. Controles versterken verder de subjectieve pakkans wat ook positief uitwerkt op de verkeersveiligheid. De inzet wordt versterkt door gerichte voorlichting en communicatie waarbij vooral het waarom van de verkeershandhaving wordt uitgelegd in de hoop dat de boodschap, waar dat nodig is, bijdraagt aan een blijvende gedragsverandering. 21

Beleidsaccent 6 Ondersteuning verkeershandhaving

Het OM noch de Regiopolitie heeft financiële middelen beschikbaar om deze kosten te dekken.

Inhoudelijk Beleidsaccent wordt gecontinueerd

Beleidsinzet komende jaren

Financieel

Het beschikbare budget wordt terug gebracht van € 96.000 naar € 60.000 per jaar.

► Beleidsaccent 7

Het VVB vindt het ook naar de toekomst kijkend van belang de verkeershandhaving te blijven ondersteunen. Dit zal echter met minder middelen zijn, dan de afgelopen jaren. Om middelen vrij te spelen voor de bekostiging van nieuwe beleidsaccenten wordt dit bedrag vanaf 2012 teruggebracht tot € 60.000 per jaar. Daarvoor is het onder meer nodig dat Regiopolitie Groningen de niet tot zijn directe verantwoordelijkheid behorende regionale uitrol en coördinatie van (landelijke) verkeersveiligheidscampagnes overlaat aan het VVB-secretariaat.

Overige activiteiten

Naast de beleidsaccenten worden er door het VVB nog ‘overige’ activiteiten uitgevoerd of ondersteund. Die worden hieronder beschreven.

Aanschaf en beheer educatief materiaal

Veilig Verkeer Nederland (VVN) vindt het van belang dat instanties, organisaties en personen die aandacht willen besteden aan verkeerseducatie kunnen beschikken over verantwoord lesmateriaal dat eenvoudig te gebruiken is. Daarbij moet worden gedacht aan scholen, (verkeers)ouders, buurtbewoners, peuterspeelzalen, jongeren- en ouderenorganisaties en vrijwilligers van Veilig Verkeer Nederland.Het materiaal heeft niet alleen tot doel kennis over te dragen, maar is er ook om de discussie over gewenst gedrag aan te zwengelen. Het beschikbare educatiemateriaal is altijd actueel, zodat het een optimaal effect sorteert.

22

Voor het uitvoeren van deze activiteit krijgt VVN al een groot aantal jaren opdracht van het VVB. VVN zorgt voor de aanschaf en het beheer. Hiermee is een bedrag gemoeid van afgerond € 9.000. VVN heeft aangegeven voor het verrichten van deze activiteit afhankelijk te zijn van de opdracht van het VVB. Omdat het VVB deze activiteit van belang vindt, zal deze activiteit worden voortgezet.

BOB-activiteiten Groningen

Het VVB vindt het belangrijk om in de toekomst te blijven wijzen op de gevaren van het gebruik van alcohol in het verkeer. Daar is op grond van de objectieve ongevalsgegevens alle aanleiding toe. In de periode 2005 t/m 2009 was bij 12 (10%) van de 120 dodelijke verkeersslachtoffers sprake van alcoholgebruik. In dezelfde periode was bij 180 van de 1677 ziekenhuisgewonden (circa 11%) sprake van alcoholgebruik. Van de dodelijke verkeersslachtoffers bij alcoholongevallen valt 50% in de leeftijdscategorie 18-24 jaar en 25% van de dodelijke verkeerslachtoffers is tussen de 60 en 69 jaar. De overige dodelijke slachtoffers zijn verdeeld over de overige leeftijdscategorieën. Het merendeel van de ziekenhuisgewonden als gevolg van alcoholongevallen behoort tot de leeftijdscategorieën 18-24 jaar (33%) en 25-39 jaar (31%). Van de ziekenhuisgewonden als gevolg van alcoholongevallen is 18% 40 tot 49 jaar en 7% ouder dan 60 jaar. Alcoholcontroles nemen bij de verkeershandhaving door de Regiopolitie een belangrijke plaats in. Die controles worden ondersteund door voorlichtingsactiviteiten waarbij ook het promotieteam van VVN is betrokken. Zoals eerder is aangegeven ondersteunt het VVB de verkeershandhaving door voor communicatieactiviteiten financiële middelen beschikbaar te stellen. Daarnaast ondersteunt het VVB de BOB-campagne. 23

Het gaat hierbij om diverse activiteiten om de boodschap uit te dragen dat alcohol en verkeer niet samen gaan. Centraal hierbij staat het maken van afspraken over wie er rijdt en dus niet drinkt. Deze activiteiten worden door VVN uitgevoerd en het VVB heeft hiervoor de afgelopen jaren afgerond € 10.000 per jaar beschikbaar gesteld. Het VVB zal de ondersteuning van de BOB-campagne de komende jaren voortzetten en hiervoor jaarlijks € 10.000 uittrekken. Zowel de Regiopolitie als VVN is in opdracht van het VVB actief op het terrein van alcohol en verkeer. Het VVB vindt het van belang dat deze actoren voortaan de afstemming/samenwerking op dit terrein zichtbaar gaan maken in de vorm van een jaarlijks “alcoholprogramma”. Dit programma geeft een totaalbeeld aan voorgenomen activiteiten op het terrein van alcohol en verkeer en laat ook zien welke partij wat uitvoert. Het expliciet maken van de afstemming/samenwerking kan leiden tot een verdere versterking van de effectiviteit van de inspanningen.

Modderproblematiek

Tijdens de oogstperiode kunnen de wegen in onze provincie vervuild worden door modder, iets wat gevaar voor de verkeersveiligheid kan opleveren. In VVB-kader is enkele jaren geleden een modderprotocol opgesteld waarin is aangegeven wie verantwoordelijk is voor het opruimen van de vervuiling en welke stappen moeten worden genomen om veroorzaker hierop zo nodig aan te spreken. Wij vinden het van belang om de betrokken partijen (boeren, loonwerkers, transporteurs) jaarlijks steeds weer op hun verantwoordelijkheid te wijzen.

24

De kosten van deze communicatie worden centraal door het VVB gedragen en bedragen jaarlijks afgerond € 4.500. Het VVB vindt het van belang die centrale rol te blijven vervullen.

Werkgroep analyse

Analisten van provincie en de Regiopolitie werken samen om de verkeersonveiligheid op basis van objectieve gegevens goed in beeld te krijgen. Weliswaar wordt steeds minder geregistreerd maar zeker waar het gaat om de ongevallen waar de doelstelling 2020 zich op richt is die registratie nog als redelijk betrouwbaar aan te merken. Naast de provinciale wegen worden ook de gemeentelijke wegen geanalyseerd. Daarnaast zullen al uitgevoerde analyses verdiept worden. De resultaten hiervan vormen de input voor de informatiegestuurde verkeershandhaving door Regiopolitie Groningen. Hierdoor krijgen de wegbeheerders een betrouwbaar beeld over de ongevallen in hun gebied en op hun wegen. Die informatie kan een rol spelen bij het bepalen van de activiteiten op het terrein van de verkeerseducatie. De ambtelijke regionale bijeenkomsten waarvan bij beleidsaccent 1 sprake is kunnen ook gebruikt worden om gemeenten te informeren over de actuele ontwikkeling van de objectieve verkeersonveiligheid. De analyses die worden verricht zijn zeer arbeidsintensief. Vandaar dat het VVB al een aantal jaren geleden heeft besloten middelen beschikbaar te stellen om werkzaamheden te kunnen uitbesteden. Die inzet zal het VVB continueren omdat het van het grootste belang is periodiek over een actueel beeld rond de verkeersonveiligheid in onze provincie te beschikken. Hiermee is maximaal € 20.000 per jaar gemoeid. Dit budget kan ook worden aangewend voor het desgewenst uitvoeren van onderzoek naar (verkeers)gedrag van weggebruikers in de provincie.

25

Beleidsaccent 7 Overige activiteiten Inhoudelijk Beleidsaccent wordt gecontinueerd Financieel

Het beschikbare budget voor deze activiteiten bedraagt jaarlijks € 20.000.

VVB-secretariaat

Jaarlijks dient er een budget te worden gereserveerd voor de verschillende activiteiten die door het VVBsecretariaat worden uitgevoerd. Het gaat hier onder andere om het organiseren, faciliteren en ondersteunen van bijeenkomsten met de beleidsmedewerkers verkeer en vervoer van gemeenten en andere partners, het ondersteunen van VVB-projecten en het uitgeven van de VVB-nieuwsbrief. Daarnaast betreft het hier deels een beleidsvrije ruimte die kan worden ingezet wanneer zich bijvoorbeeld vanuit landelijk overleg nieuwe ontwikkelingen voordoen en er nieuwe initiatieven worden genomen. Hiervoor is jaarlijks een bedrag van € 20.000 nodig.

26

4. Financiering

In het voorgaande hoofdstuk zijn de beleidsaccenten uit het vorige beleidskader PVE tegen het licht gehouden. Het VVB vindt het nog steeds van belang om aandacht te blijven besteden aan deze beleidsaccenten. Nu het ongevallenbeeld zich de afgelopen jaren niet heel substantieel heeft gewijzigd, is het raadzaam om de beleidsaccenten niet compleet te herzien. Soms gaat de continuering van beleid echter wel gepaard met accentverschuivingen en soms ook met minder financiële middelen. In de onderstaande tabel is de verdeling van het beschikbare totaalbudget te zien zoals dat nu voorgesteld wordt in dit beleidskader. Daarmee wordt ook duidelijk welke middelen kunnen worden ingezet voor nieuw beleid (zie beleidsaccent 1). 1

Versterking centrale ondersteuning

43.500

2

Subsidieregeling verkeersveiligheid gemeenten

211.000

3 4

Drie-E aanpak gevaarlijke routes

40.000

Verkeersveiligheidslabel

70.000

5

Gerichte aanpak 16,5 - 24 jarige beginnende bestuurders

60.000

6

Ondersteuning communicatie en educatie verkeershandhaving

60.000

7

Overige activiteiten

43.500

8

Secretariaatskosten

20.000 Totaal

27

548.000

Organisatie VVB

Sinds 2010 heeft het VVB, met tussenkomst van de Vereniging van Groninger gemeenten (VvGG), ervoor gekozen te gaan werken met een getrapte vertegenwoordiging van gemeenten via logische clusters van gemeenten. Clusters van gemeenten die als het ware op een natuurlijke manier al iets met elkaar hebben. Dit betekent een groter aantal gemeentelijke bestuurders in het VVB. Doordat deze bestuurders een kleiner aantal gemeenten vertegenwoordigen is daardoor de getrapte vertegenwoordiging (met last en ruggespraak) eenvoudiger vorm te geven. Deze nieuwe vorm van getrapte vertegenwoordiging vervangt de getrapte vertegenwoordiging via de zogeheten WGR-indeling (Streekraad Oost-Groningen / Regioraad Noord-Groningen en Regio centraal Groningen). Hieronder komt die nieuwe clusterindeling tot uitdrukking. Het VVB heeft qua gemeentelijke vertegenwoordiging op 10 november 2010 voor het eerst volgens deze nieuwe clusterindeling vergaderd. De ambtenaren verkeer en vervoer van de logische clusters van gemeenten vervullen in de voorbereiding een prominente rol. Zij worden hierin ondersteund door het VVB-secretariaat.

28

Stuurgroepleden Verkeer- en Vervoerberaad per 1-1-2012 Bestuurlijke vertegenwoordigers Verkeer- en Vervoerberaad Clusters van gemeenten

Contactpersoon Burgemeester L.K. Swart

Gemeente

Wethouder J. Hoekzema

Winsum

(Haren, Slochteren en Hoogezand-Sappemeer)

Wethouder R.D.J. Kouwenhoven Wethouder F.J.A. Luijckx

Haren Hoogezand-Sappemeer

DEAL

Wethouder M. Kaptan

Delfzijl

Wethouder B. Wierenga

Veendam

Oldambt

Wethouder H.G. van den Aker

Oldambt

Zuid

Wethouder J. Bessembinders

Stadskanaal

Wethouder C.T. Dekker

Groningen

Westerkwartier

Zuidhorn

(Zuidhorn, Marum, Grootegast en Leek) BMW (Bedum, De Marne en Winsum) Midden

(Delfzijl, Eemsmond, Appingedam en Loppersum) MPV (Menterwolde, Pekela en Veendam)

(Stadskanaal, Vlagtwedde en Bellingwedde) Stad+ (Groningen en Ten Boer) Provincie Groningen Gedeputeerde/voorzitter

De heer M. Boumans

Afdelingshoofd Verkeer en Vervoer

Mevrouw M.A. de Visser

Secretariaat VVB Secretaris

De heer C.J. van der Klaauw

Assistent-Secretaris/ Beleidsmedewerkster Verkeerseducatie

Mevrouw N. Westers

29

Adviserende stuurgroepleden Verkeer- en Vervoerberaad per 1-1-2012 Organisatie

Contactpersoon

OV-Bureau Groningen/Drenthe

De heer J. van Selm

Regiopolitie

Mevrouw M. Latour

VVN

Mevrouw J. Bakker

Openbaar Ministerie

Mevrouw H.M. Meijer

Platform VV/KvK

De heer B. van Zanten

ANWB

De heer E. Neef

RWS Noord Nederland

Mevrouw A. Klinkenberg

Fietsersbond (agendalid)

De heer F. Dijkstra

Ambtelijke vertegenwoordigers Verkeer- en Vervoerberaad per 1-1-2012 Cluster

Contactpersoon

Gemeente

Westerkwartier

Kor de Boer, [email protected]

Zuidhorn

Homme Joustra, [email protected]

De Marne

Ben Luinge, [email protected] Rolf Dijkstra, [email protected] Dries Doeven, [email protected]

Slochteren

Andrew Piso, [email protected]

Eemsmond

Eddy Jager, [email protected]

Veendam

RuurdJan Bakker

Oldambt

(Zuidhorn, Marum, Grootegast en Leek) BMW (Bedum, De Marne en Winsum) Midden (Haren, Slochteren en Hoogezand-Sappemeer) DEAL

Haren Hoogezand-Sappemeer

(Delfzijl, Eemsmond, Appingedam en Loppersum) MPV (Menterwolde, Pekela en Veendam) Oldambt

[email protected] Zuid

Henk Ensing, [email protected]

Stadskanaal

Janet Stoker, [email protected]

Groningen

(Stadskanaal, Vlagtwedde en Bellingwedde) Stad+ (Groningen en Ten Boer)

30

Colofon Uitgave Verkeer- en Vervoerberaad Groningen Uitvoering Grafisch Centrum provincie Groningen Verkeer- en Vervoerberaad Groningen Provincie Groningen Postbus 610 9700 AP Groningen Tel: 050 - 316 47 69 e - mail: [email protected]

31