Beknopt marktoverzicht voor biologisch graan in Vlaanderen en Europa

Beknopt marktoverzicht voor biologisch graan in Vlaanderen en Europa

Paul Verbeke BioForum Vlaanderen Februari 2015

Met steun van de Vlaamse Overheid

Voorwoord ................................................................................................................................................ 2   1. Algemene kenmerken van de biomarkt ................................................................................................ 3   1.1. Internationale markt ................................................................................................................. 3   1.2. Cyclische markt........................................................................................................................ 3   1.3. Aanbod reageert vertraagd op de vraag.................................................................................... 3   1.4. Kleine markt ............................................................................................................................. 3   1.5. Duurzame markt ....................................................................................................................... 3   1.6. Deel van de globale markt........................................................................................................ 3   2. De biomarkt in België en Europa.......................................................................................................... 4   2.1. Algemeen.................................................................................................................................. 4   2.2. België ....................................................................................................................................... 6   2.3. Duitsland .................................................................................................................................. 7   2.4. Verenigd Koninkrijk................................................................................................................. 8   2.5. Frankrijk ................................................................................................................................... 9   2.6. Denemarken.............................................................................................................................. 9   2.7. Nederland ............................................................................................................................... 10   2.8. Italië........................................................................................................................................ 10   2.9. Spanje ..................................................................................................................................... 11   2.10. Zweden ................................................................................................................................. 11   2.11. Oostenrijk ............................................................................................................................. 11   3. Internationale markt voor biologisch graan ........................................................................................ 12   3.1. Productie in Europa..................................................................................................................... 12   3.1.1. Algemene cijfers.................................................................................................................. 12   3.1.2. Italië..................................................................................................................................... 13   3.1.3. Duitsland ............................................................................................................................. 13   3.1.4. Verenigd Koninkrijk............................................................................................................ 14   3.1.5. Frankrijk .............................................................................................................................. 15   3.1.6. Nederland ............................................................................................................................ 17   3.1.7 Oost-Europa.......................................................................................................................... 18   3.2. Productie wereldwijd .................................................................................................................. 18   3.2.1. Verenigde Saten .................................................................................................................. 19   3.2.2. Canada ................................................................................................................................. 20   4. Belgische markt voor biologische graan............................................................................................. 20   4.1. Productie in Vlaanderen en België.............................................................................................. 20   4.2. Structuur van de biograanketen in Vlaanderen en België........................................................... 21   4.2.1. Telers en telersorganisaties ................................................................................................. 21   4.2.2. Trading en handel................................................................................................................ 21   4.2.3. Maalderijen en veevoederfabrikanten ................................................................................. 22   4.2.4. Bakkerijen ........................................................................................................................... 22   4.2.5 Distributie............................................................................................................................. 23   4.2.6. Andere toepassingen............................................................................................................ 23   4.3. Kansen voor regionale productie van biograan in Vlaanderen ................................................... 24   4.3.1. Ketenregisseur ..................................................................................................................... 25   4.3.2. Schaalgrootte ....................................................................................................................... 25   4.3.3. Graankwaliteit ..................................................................................................................... 26   4.3.4. Baktechniek ......................................................................................................................... 26   4.3.5. Samenwerking met andere sectoren .................................................................................... 26   4.4. Vraag naar biologisch producten in België................................................................................. 27   5. Prijsvorming........................................................................................................................................ 30   5.1. Algemeen .................................................................................................................................... 30   5.2. België .......................................................................................................................................... 30   5.3. Duitsland ..................................................................................................................................... 30   5.4. Verenigd Koninkrijk ................................................................................................................... 31   5.5. Prijsevolutie voor biologische baktarwe in verhouding tot gangbare baktarwe in Duitsland..... 31   6. Marktkansen........................................................................................................................................ 33   7. Bronnen............................................................................................................................................... 34   8. Belangrijke adressen ........................................................................................................................... 35  

1

Voorwoord Om aan de belangrijke Belgische vraag te voldoen, worden biogranen massaal ingevoerd uit andere landen zoals Frankrijk, Italië en Duitsland, maar ook in belangrijke mate uit Canada, Kazachstan, Oezbekistan en Roemenië. De huidige biologische maalderijen, veevoederfabrikanten en bakkers zijn nochtans vragende partij om meer inlands graan te verwerken. Voor de bakkers is de regionale verankering een bijkomende troef in de vermarkting van hun broodconcepten. De veevoederfabrikanten kopen regionaal geproduceerde voedergrondstoffen in om veehouders in staat te stellen te beantwoorden aan de wettelijke verplichtingen omtrent de regionale herkomst van dierenvoeders. Waarom worden biologische granen zo weinig geteeld in België? Voldoet ons klimaat niet? Welke kwaliteitseisen stellen de maalderijen? Is er behoefte aan een coöperatie die de graanactiviteiten coördineert? Welke kansen bieden de veevoederfabrikanten en de maalderijen? Op deze en andere vragen willen we in dit marktoverzicht een antwoord bieden. We formuleren ook suggesties om een regionale biologische graanketen te ontwikkelen.

Paul Verbeke Verantwoordelijke ketenontwikkeling BioForum Vlaanderen

2

1. Algemene kenmerken van de biomarkt 1.1. Internationale markt De markt voor biologische producten is een internationale markt. Wat op de Vlaamse of Belgische markt gebeurt, wordt rechtstreeks of onrechtstreeks beïnvloed door de markttendensen in de ons omringende landen. Onze inlandse biomarkt is vele malen kleiner dan in die landen en ondergaat zeer sterk de marktschommelingen in landen met een grotere biologische markt. Het is wel zo dat sommige Belgische marktdeelnemers een principiële voorkeur geven aan Belgische producten voor zover deze marktconform worden aangeboden.

1.2. Cyclische markt Een tweede belangrijk kenmerk van de biomarkt is dat deze zéér cyclisch is. De meeste landbouwgerelateerde markten kennen een zogenaamde “aardappelcyclus”. Perioden van aanbodkrapte en hoge prijzen wisselen af met perioden met productoverschotten en lage prijzen.

1.3. Aanbod reageert vertraagd op de vraag In de biomarkt wordt deze zogenaamde “aardappelcyclus” versterkt door de wachtperiode die omschakelende boeren moeten respecteren vooraleer ze hun producten op de biomarkt kunnen verkopen. Deze omschakelperiode bedraagt 2 jaar voor akkerbouwgewassen. Bovendien wordt in de praktijk de omschakelperiode verlengd door de tijd die de landbouwondernemer nodig heeft om informatie in te winnen en beslissingen te nemen. Door deze relatief lange omschakelperiode is het behoorlijk moeilijk om soepel in te spelen op wijzigende marktomstandigheden.

1.4. Kleine markt Ondanks de zeer goede groeicijfers van de voorbije jaren is de biomarkt nog steeds zeer klein in verhouding tot de reguliere markt. Hierdoor is het evenwicht tussen vraag en aanbod zeer broos. Het toetreden tot de markt van enkele grote producenten kan tijdelijk een overaanbod veroorzaken. Ook het omgekeerde is mogelijk.

1.5. Duurzame markt De biologische consument blijkt algemeen een bewuste en trouwe consument te zijn. Ook in economisch moeilijkere periodes blijft de biomarkt goed overeind.

1.6. Deel van de globale markt De biologische markt staat niet helemaal los van de globale voedingsmarkt. Diverse calamiteiten in de globale voedingsmarkt hebben rechtstreeks of onrechtstreeks een invloed op de biomarkt. Voorbeelden zijn diverse voedselschandalen, de Russische importban voor Europese landbouwproducten in 2014 en de overproductie in de zuivelsector in 2009.

3

2. De biomarkt in België en Europa1 2.1. Algemeen In 2013 werd de markt voor bioproducten2 in de EU-28 geschat op 23,3 miljard euro, een groei van 5,9% in verhouding met 2012. Ten opzichte van 2004 ging het zelfs om een verdubbeling. De grootste markt voor bioproducten in 2013 was Duitsland, met een omzet van 7,55 miljard euro. Ze worden gevolgd door Frankrijk met 4,5 miljard euro en het Verenigd Koninkrijk met 2,24 miljard euro. Opvallend is trouwens dat de omzet in het Verenigd Koninkrijk sinds 2013 opnieuw begint toe te nemen, nadat er een hele periode (2008-2012) jaarlijks omzetverlies geleden werd. Op basis van de al beschikbare cijfers wordt ook in 2014 een verdere omzetgroei verwacht voor heel Europa. Over het algemeen groeit het Europese biologische landbouwareaal wel een stuk minder snel dan de Europese markt.

Evolutie  van  de  omzet  op  de  belangrijkste   markten  in  Europa   8,00  

6,00  

7,00  

Miljoen  €  

4,00  

5,00   4,00  

3,00  

3,00   2,00   2,00   1,00  

1,00   0,00  

0,00   2004   2005   2006   2007   2008   2009   2010   2011   2012   2013   Duitsland  

Frankrijk  

Italië  

Zwitserland  

Oostenrijk  

Nederland  

België  

Verenigd  Koninkrijk  

Bron: Agence Bio, 2014 1

Dit hoofdstuk werd geschreven in het najaar 2014. Jaarlijks worden de cijfers geactualiseerd. Kijk op http://www.bioforumvlaanderen.be/biomarkt_in_europa voor een meer recente versie. 2 Consumptie aan huis én buitenshuis

4

Miljoen  £  

5,00  

6,00  

Kijken we naar het aandeel bio in de totale nationale levensmiddelenmarkt, dan zien we dat Denemarken in 2012 het beste scoort met 8 %, gevolgd door Oostenrijk (6%) en Zwitserland (6,3%). In België is het bio-aandeel 1,6% voor de totale biomarkt en 2% voor verse producten. De consumptie pro capita in de EU-28 is 41,7 euro. Ook hier is Denemarken (158,6 euro) het beste van de klas, met daarna Luxemburg (143 euro) en Oostenrijk (127 euro). In Zwitserland ligt bedrag nog hoger, met een consumptiebedrag van 189,2 euro/capita. Het bio-areaal in de EU-28 groeide verder in 2013 en bereikte voor het eerst de kaap van 10 miljoen hectare. De jaarlijkse groei vertraagt wel. In 2008 zagen we nog een groei van 13%, in 2011 was dat nog maar 6% en in 2013 viel de groei terug op nog maar 1%. Het aandeel biologische grond in de totale landbouwoppervlakte van de EU-28 bedraagt 5,6%. Het grootste bio-areaal vinden we terug in Italië en Spanje. Opvallend is de areaalvermindering in het Verenigd Koninkrijk met 5%, in vergelijking met 2012. De Europese biosector kende over het algemeen een sterke groei in de periode 1993-2001. De toenemende vraag naar bioproducten zorgde er ook voor dat het aanbod verder groeide. Die vraag werd rond het jaar 2000 opeens een stuk groter door de voedselcrisissen. Deze sterke groei zorgde uiteindelijk in 2001 voor een oververhitting van de markt. Omdat het aanbod aan bioproducten sneller toenam dan de vraag kwam er zelfs een overschot aan producten. Heel wat gangbare telers werden plots minder gemotiveerd om om te schakelen, en eind 2001 kwam er een evenwicht tussen vraag en aanbod. Gelukkig bleef de vraag wel verder stijgen. Na de noodzakelijke herstructureringen begon de nationale en internationale markt medio 2005 weer aan te trekken. Van begin 2006 tot eind 2008 kende de biomarkt opnieuw een periode van een relatief tekort aan producten en een goede prijsvorming. In het najaar 2008 brak de wereldwijde kredieten economische crisis uit, die nog heel 2009 zou beheersen. Dat jaar was er dan ook een eerder beperkte groei van de internationale biomarkt, al was het resultaat behoorlijk in vergelijking met de gangbare voedingssector. Sinds 2009 zien we de biosector verder groeien, vooral op het vlak van bioconsumptie. Het biologisch landbouwareaal neemt ook toe, maar opvallend langzamer dan de groei in consumptie. Dit kan in de toekomst leiden tot een tekort op de markt. Meer info: IFOAM EU-Group, AMI, Agence Bio

5

Areaal biologische landbouw in 2013, of 2012 voor de landen met * of 2011 voor de landen met ** - Bron: Agence Bio, 2014

2.2. België De totale bestedingen van biologische producten (voeding+niet-voeding) in België, opgemeten door GfK Panelservices Benelux in opdracht van VLAM, groeiden in 2013 met 8% tot 403 miljoen euro. Dat is een marktaandeel van 1,6% in de totale bestedingen aan voedingsproducten. Ruim 88% van de Belgische gezinnen kocht vorig jaar wel eens een bioproduct. De groei van de bestedingen van verse bioproducten zette zich in 2012 verder en bedroeg 10%. De stijging was in Wallonië (+14%) groter dan in Vlaanderen (+9%).

6

Biologische versproducten waren in 2013 gemiddeld een derde duurder dan gangbare producten, een prijsverschil dat de afgelopen jaren stabiel is gebleven. De grootste prijsverschillen zien we bij braadkippen, eieren en aardappelen. Het kleinste prijsverschil is er bij biogroenteburgers. Bioproducten worden vooral in de klassieke supermarkt (Dis 1) gekocht: 44,1% van de markt. De gespecialiseerde winkels (o.a. speciaalzaak, natuurvoedingswinkel en Bio-Planet) volgen op de tweede plaats met 30,6% marktaandeel. De hard discount is het kleinste maar wel het sterkst groeiende biokanaal en heeft 2,7% van de markt in handen. De bioconsumptie groeit verder in Vlaanderen, maar de sector blijft klein in omvang, zeker als je bedenkt dat 88% van de Vlaamse gezinnen (= ca 4 miljoen) wel eens een bioproduct kochten in 2013. Eind 2013 stonden 319 landbouwbedrijven onder biocontrole, waarvan 35 nieuwkomers. Er waren 15 stopzettingen. 126 biolandbouwers of 39% hebben dieren op hun bedrijf. Naast de producenten zijn er ook 642 (+ 41 tov 2012) andere marktdeelnemers geregistreerd: 248 verwerkers, 122 verdelers, 28 importeurs, 28 verkooppunten en 216 bedrijven die meerdere van voornoemde activiteiten combineren. In 2013 bedroeg het Vlaams biologisch areaal 5.065 hectare, waarvan 771 hectare in omschakeling. Dit is 0,8% van het totale Vlaamse landbouwareaal. In België is het aandeel biologisch landbouwareaal 4% (58.198 ha). Terwijl het totale Vlaamse areaal onder biocontrole met 2,5% is gegroeid ten opzichte van 2012, zien we een daling van 70% voor het areaal in omschakeling. 50% van het bio-areaal wordt ingenomen door grasland, boomkweek en areaal onder natuurbeheer die als graasoppervlakte dienen. De gemiddelde grootte van een biobedrijf in Vlaanderen bedraagt 15,9 ha. De biologische veestapel is met 4% (GVE) gegroeid in vergelijking met 2012. Bronnen: Beleidsdomein Landbouw en Visserij; BioWallonie

2.3. Duitsland Sinds 2000 kent de Duitse biosector een gemiddelde omzetstijging van 10% per jaar. Dat zorgde in 2013 voor een omzet van 7,04 miljard euro, een stijging van 7,2% ten opzichte van het jaar voordien. De omzetgroei is vooral een gevolg van hogere prijzen voor versproducten en meer verkochte hoeveelheden voor droogwaren. Het Duitse biologische landbouwareaal nam in 2013 met 2% toe, tot 1,055 miljoen ha. Dure grondprijzen en politieke onzekerheid houden de groei van het Duitse bio-areaal tegen. Verwacht wordt dat de steedse grotere consumentenvraag naar regionaal geproduceerde bioproducten goede afzetperspectieven biedt voor de Duitse biobedrijven. Omdat de Duitse productie achterblijft met de groeiende inlandse vraag zullen tegelijk steeds meer bioproducten geïmporteerd moeten worden.

7

Opvallend is de spectaculaire toename van gespecialiseerde biosupermarkten (nieuwe vestigingen groter dan 200m2) in de voorbije jaren. In de eerste jaarhelft van 2013 openden 24 nieuwe biosupermarkten de deuren. Dat gaat wel ten koste van de kleinere natuurvoedingswinkels. In de eerste jaarhelft van 2014 was er sprake van een omzetgroei van 9,4% bij de bio-supermarkten. Bioproducten zijn ook opvallend aanwezig bij de typische discounters als Plus, Aldi en Lidl. Supermarkten en discounters zijn verantwoordelijk voor 60% van de Duitse bioverkoop, terwijl het natuurvoedingskanaal 32% van de omzet realiseert. Meer info: BÖLW, AMI, BLE

2.4. Verenigd Koninkrijk In 2013 groeide de Britse biomarkt met 2,8% tot 1,79 miljard pond (2,24 miljard euro). Dat is opvallend, want de groei komt er na vier opeenvolgende jaren van dalende omzet. Ook voor 2014 wordt een verdere omzetgroei verwacht. Tot 2008 was het Verenigd Koninkrijk de tweede belangrijkste afzetmarkt voor biologische producten, maar de economische crisis drukte, opvallend meer dan in andere Europese landen, op de omzet. Met 1,95 miljard euro in 2012 zakte de bio-omzet met 23% in vergelijking met 2008. Zo verloor het Verenigd Koninkrijk haar tweede plaats in Europa aan Frankrijk. Grote supermarktketens zijn verantwoordelijk voor 71% van de bio-omzet in het Verenigd Koninkrijk. In hun strijd om goedkoper te zijn dan hun concurrenten, schroefden ze het relatief duurdere bio-assortiment terug, waardoor er een neerwaartse spiraal ontstond in de verkoop van bioproducten. Dit blijkt evenwel kansen te hebben geboden voor ‘andere’ verkoopskanalen zoals pakkettenverkoop, verkoop aan huis en internetverkoop (+11% tov 2012), boerderijwinkels (+3,4% tov 2012), catering (+10% tov 2012) en gespecialiseerde biowinkels (+4,3% tov 2012). Wellicht heeft ook het paardenvleesschandaal zijn invloed op deze nieuwe groei. Toch wordt de heropleving vooral toegeschreven aan nieuwe productintroducties en uitgebreide marketing van de ‘andere’ verkoopskanalen. In tegenstelling tot de heropflakkering van de verkoop van biologische voeding, neemt de productie in het Verenigd Koninkrijk verder af. Als deze tendens zich voortzet, zal er steeds meer biologische voeding geïmporteerd moeten worden. De cijfers: het Britse bio-landbouwareaal is in 2013 verder afgenomen tot 575.000 ha (-5% t.o.v. 2012; -23% t.o.v. 2008)., terwijl ook de productie van runderen, schapen en varkens afnamen met respectievelijk 2,4%, 13%, en 13%. Alleen de productie pluimvee nam toe met 1,2%. Meer info: Soil Association, DEFRA

8

2.5. Frankrijk De Franse biomarkt kende de voorbije jaren een forse groei. De omzet van de biologische voedingsmarkt was € 4,5 miljard waard in 2013 (7,9% meer dan in 2012) met een marktaandeel van 2,4%. Belangrijk is ook de toegenomen omschakeling van het landbouwareaal. In 2013 werd 1.060.941 ha land biologisch bewerkt (+2,7% t.o.v. 2012). Dit is evenwel een minder sterke stijging dan in de voorgaande jaren (+15% in 2010). Door de sterkere groei van de inlandse productie in verhouding tot de groei van de inlandse consumptie, vergroot ook de zelfvoorzieningsgraad. Om aan de inlandse vraag te voldoen werd in 2012 ongeveer 25% van de bioproducten ingevoerd. In 2009 was dit nog 38%. Het is de verwachting dat de groei enigszins zal stabiliseren in de komende jaren en dat er een beter evenwicht zal komen tussen vraag en aanbod. Een belangrijke reden voor de sterke groei van de productie is ongetwijfeld de Franse landbouwpolitiek van de voorbije jaren. In 2013 werd het actieplan “Programme Ambition Bio 2017” gelanceerd, met de ambitieuze doelstelling om het bio-areaal te verdubbelen tegen 2017. Dat werd gekoppeld aan een gelijklopende toename van de consumptie. Een belangrijk instrument om de nationale bioproductie op te drijven is het beter structureren van de verschillende productkolommen. Dit wordt gerealiseerd met een stimuleringsfonds voor bedrijven. Bedrijven die er zich contractueel toe verbinden om vraag en aanbod van bioproducten beter op elkaar af te stemmen, worden hiervoor financieel ondersteund. Het stimuleringsfonds geeft 3 miljoen euro per jaar uit. Meer info: www.agencebio.org

2.6. Denemarken Denemarken is het land met de hoogste biologische consumptie van Europa. 8% van de totale voedingsmiddelenmarkt is bio (2013). In 2012 werd een totale omzet van 1.033 miljoen euro gerealiseerd in biologische voedingsmiddelen (791 mio € in 2010, 844 mio € in 2011). Vooral verse bioproducten domineren de markt. Voor enkele producten is het marktaandeel heel hoog: 39% van de verkochte havervlokken zijn biologisch, 29% van de verkochte melk en 27% van de eieren. 75% van de distributie verloopt via supermarkten zoals Netto, Fakta, Kiwi, Rema 1000, Aldi, Lidl, Alta, Irma, SuperBugsen, Superbest, Lovbjerg, Kvickly, en Fotex. Berekend volgens het aandeel bio voor de respectievelijke distributieketens is Irma de belangrijkste supermarkt met 27,8% omzetaandeel voor bio, gevolgd door SuperBrugsen, Fakta en Netto met een omzetaandeel van ongeveer 10%. Het biologisch landbouwareaal bedroeg in 2013 181.717 ha (6,9% van het totale areaal, op 2680 biolandbouwbedrijven). Dat is een lichte terugval met 1.213 ha tov 2012.

9

Denemarken zet ook steeds meer in op de export van bioproducten. In 2012 werd voor 155 miljoen euro geëxporteerd, waarvan 52% naar Duitsland. Vanaf 2013 worden biologische melkproducten ook geëxporteerd naar China. De belangrijkste exportproducten zijn groenten en fruit, vlees en melkproducten. 46% van de melk- en eiproducten worden geëxporteerd. In de komende jaren wordt een verdere groei van de export verwacht, met 10% per jaar. Meer info: www.organicdenmark.dk; Organic Market Memo 2014

2.7. Nederland De consumptie van biovoeding in Nederland is in 2012 voor het eerst boven de 1 miljard euro uitgekomen (880 miljoen euro in 2011). De meeste biologische voedingsmiddelen worden gekocht in de reguliere supermarkten, de biologische speciaalzaken en de 'out of home'-sector. Deze verkoopkanalen waren samen goed voor 934 miljoen euro. De overige verkoopkanalen, waaronder boerenmarkten, boerderijwinkels en reguliere speciaalzaken, zijn goed voor nog eens 70,1 miljoen euro omzet aan biologische voeding. Hiermee komen de totale consumentenbestedingen boven de 1 miljard euro uit. Dit resulteert in een marktaandeel van 2,3%. Naast de sterke groei van de consumptie is in 2013 ook het biologisch landbouwareaal sterk gegroeid tot 55.938 ha (2,7% van het totale landbouwareaal). Dat is 16% meer dan in 2012 en veel meer groei dan in de voorgaande jaren. In 2012 werd voor 783 miljoen euro (groothandelswaarde) biologische producten geëxporteerd. Zo’n 59% hiervan betreft export van goederen die eerst geïmporteerd werden. Omgerekend naar kleinhandelswaarde is dat zo’n 1,1 à 1,5 miljard euro, méér dus dan de inlandse consumptie. Duitsland is het belangrijkste exportland vanuit Nederland. Meer info: www.bionext.nl; www.cbs.nl

2.8. Italië De Italiaanse markt groeide in 2013 met zo’n 6,9% in vergelijking met 2012, en bereikte een omzet van 1,97 miljard euro. Al 10 jaar groeit de Italiaanse biobranche ononderbroken. In de eerste 5 maanden van 2014 groeide de omzet zelfs met 17,3%. Het biologische landbouwareaal is het tweede grootste van Europa (1,31 miljoen ha in 2013; +12,8% in vergelijking tot 2012) en is vooral gericht op de productie van ruwvoer, graan en olijven. Een belangrijk deel - ter waarde van 1,13 miljard euro in 2012 - wordt geëxporteerd naar Noordwest-Europa en Noord-Amerika. Vooral groenten en fruit, olijfolie, pasta, wijn, balsamico-azijn, kaas en talrijke andere verwerkte specialiteiten worden geëxporteerd.

10

Opvallend is dat het gespecialiseerde natuurvoedingskanaal een duidelijk hogere bio-omzet realiseert (895 miljoen euro) dan het klassieke supermarktkanaal (545 miljoen euro). NaturaSì is een gespecialiseerde biosupermarktketen met 100 vestigingen. De moederfirma Ecor NaturaSì werkt bovendien nauw samen met zo’n 300 onafhankelijke winkels onder de naam Cuore Bio. Een andere belangrijke groothandel in bioproducten is Ki Group met zo’n 250 aangesloten winkels. Ook de cateringsector is een niet onbelangrijk afzetkanaal voor Italiaanse bioproducten. Meer dan één miljoen Italiaanse kinderen krijgen dagelijks een biologische schoolmaaltijd. Meer info: www.ismea.it; www.kigroup.com; www.sinab.it

2.9. Spanje Spanje heeft het grootste bio-areaal in Europa (1,6 miljoen ha in 2012, -2% t.o.v. 2011), maar slechts een beperkt marktaandeel in eigen land (1%). De Spaanse biosector is dus vooral afhankelijk van export. Vooral de productie van biologische wijn en olijfolie zijn belangrijk. Veel groenten en fruit (o.a. citrus) worden geëxporteerd naar Noord-Europese landen. De inlandse afzet van bioproducten verloopt vooral via natuurvoedingswinkels. Meer info: www.magrama.gob.es

2.10. Zweden Zweden kende in 2012 een toename van de bio-omzet met 2,8% (t.o.v. 2011) wat resulteerde in een omzet van 917 miljoen euro. Dat zorgt voor een marktaandeel van 3,9%. Het bio-areaal is in 2013 met 5% toegenomen tot 501.500 ha, 16,5% van het volledige landbouwareaal. Meer info: www.krav.se

2.11. Oostenrijk Met een groei van 8% (t.o.v. 2010) bereikte de bio-omzet in Oostenrijk in 2011 voor het eerst de kaap van 1 miljard euro. In 2012 groeide de omzet verder tot 1,06 miljard euro. Het bio-aandeel op de markt is, na Denemarken, het hoogste van Europa, met 6,5%. Ondanks deze groei van de consumptie is het biologisch landbouwareaal in 2012 licht afgenomen tot 533.000 ha (543.000 ha in 2011, incl. bergweiden = 20% van het totale landbouwareaal). Deze worden bewerkt door 21.275 bioboeren (22.000 bioboeren in 2011; 16% van het totaal aantal boeren in Oostenrijk). Meer info: www.ama.at; www.bio-austria.at

11

3. Internationale markt voor biologisch graan 3.1. Productie in Europa 3.1.1. Algemene cijfers De productie van biologische graan in Europa is voornamelijk in drie landen gelokaliseerd: Italië, Duitsland en Spanje. In België werd in 2012 slechts 4.265 ha biologisch graan geteeld en dit overwegend in Wallonië. In Vlaanderen werd in 2012 463 ha biologisch graan geteeld. Het meeste biologische graan dat in België geteeld wordt, dient als veevoeding. Een beperkt deel is bedoeld voor menselijke consumptie.

De belangrijkste graangewassen die in de Europese Unie geteeld worden zijn tarwe (403.000 ha) en haver (255.000 ha). Het totale areaal biologische granen bedraagt 1.555.500 ha in de EU-28 (cijfers 2012). Cijfers voor triticale in de EU-28 werden niet gevonden.

Areaal  biologisch  graan  in  de  EU-­28   450000   400000   350000   300000   250000   200000   150000   100000   50000   0  

2007   2008   2009   2010   2011   2012   Tarwe  

Gerst  

Rogge  

Haver  

12

3.1.2. Italië Italië is ongetwijfeld de grootste producent van biologische granen binnen de EU (210.543 ha in 2012 – 191.400 ha in 2013). Er wordt vooral harde tarwe geproduceerd (73.682 ha in 2013). Die is voornamelijk geschikt voor de productie van deegwaren. Graansoort

Areaal in hectare

Tarwe (hard) Tarwe (zacht) Rogge Gerst Haver Maïs Triticale Rijst

73.682 24.676 312 30.332 20.632 6.575 3.058 9.528

Areaal (in hectare) biologische granen in Italië in 2013 (Bron: Sinab)

Naast de eigen productie wordt ook heel wat biologisch graan doorgevoerd (import en wederexport). Zo werd in 2010 43.000 ton biotarwe ingevoerd. De belangrijkste importlanden voor biologisch graan waren Europese niet-EU-lidstaten zoals Oekraïne (27.547 ton). Daarnaast werd ook 13.813 ton biograan geïmporteerd uit Azië (Kazachstan). Daarbij gaat het vooral om zachte tarwe (2010: 17.720 ton), en in mindere mate om harde tarwe (2010: 9.580 ton) en maïs (12.269 ton). Het geïmporteerde graan wordt ongetwijfeld opnieuw geëxporteerd naar andere EU-landen, maar hierover hebben we geen cijfers.

3.1.3. Duitsland In 2014 werd 738.00 ton biologisch graan geoogst in Duitsland. Dat is 10.000 ton meer dan in 2013 en 1,4% van de totale Duitse graanoogst. De oogsthoeveelheid is gemiddeld 3,7 ton/hectare. Hoewel de oogsthoeveelheden bovengemiddeld waren, bleef de kwaliteit ondermaats, vooral bij tarwe en spelt.

13

Na 2 jaar kwaliteitsvolle oogst, was het aandeel voedergraan in 2014 duidelijk hoger. Baktarwe van goede kwaliteit is bijgevolg schaars in het seizoen 2014/2015, met stijgende prijzen als gevolg. Baktarwe met 26 ‘kleberpunkten’ (maat voor het eiwitgehalte) wordt verkocht aan 420 euro/ton. Spelt is al meerdere jaren schaars, door een combinatie van een toenemende vraag (ook gangbaar) en onvoldoende productie. Prijzen voor bakwaardige spelt haalden 800 euro/ton. Omwille van de hoge prijzen voor spelt, de beperkte beschikbaarheid en de soms onvoldoende kwaliteit, beslisten enkele molenaars en bakkers om spelt uit het assortiment te halen.

In het najaar 2014 werd meer spelt en minder rogge gezaaid. Door een relatief zacht najaar is het graan vrij goed de winter ingegaan. Meer info: www.ami-informiert.de

3.1.4. Verenigd Koninkrijk In de voorbije jaren daalde het biologisch graanareaal in het Verenigd Koninkrijk jaarlijks: van 60.000 ha in 2009 tot tot 44.000 ha in 2013. Dit is waarschijnlijk een gevolg van een algemeen krimpende markt voor biologische voeding sinds 2008. Over het algemeen is de Britse markt afhankelijk van import van biologisch graan. Vooral een algemeen onvoldoende hoog eiwitgehalte (gemiddeld tussen 10 en 11 procent) ligt hier aan de basis. Meer info: www.soilassociation.org , DEFRA

14

3.1.5. Frankrijk In de onderstaande grafiek wordt het areaal biologische geteelde granen in Frankrijk weergegeven.

Evolutie van het areaal biologische granen in Frankrijk, 1996 – 2013 en een schatting voor 2014 en 2015 (bron: Agence Bio, oranje = in omschakeling; groen = bio)

In totaal werd in 2013 163.139 ha (+1% t.o.v. 2012) biologisch graan geteeld in Frankrijk (inclusief rijst, maïs, sorghum, ….). In dit cijfer zitten ook de arealen ‘in omschakeling’ vervat. Zo’n 9.000 bedrijven zijn actief in deze productietak. Het areaal ‘in omschakeling’ was in 2013 21.627 ha.

Areaal graansoorten in Frankrijk in 2013 in hectare (Bron: Agence Bio)

Veruit de belangrijkste graanteelt is zachte tarwe. Die vertegenwoordigt ongeveer 30% van alle biologische graangewassen. Opvallend is de teelt

15

van graanmengelingen. Het gaat overwegend om de teelt van voedergranen gemengd met eiwithoudende gewassen zoals erwten. Het voordeel van mengteelten is dat de opbrengsten hoger liggen per ha. Bovendien heeft het voedergewas een samenstelling die beter aangepast is aan de behoeften van het vee. De belangrijkste productiegebieden zijn de Midi-Pyrenées (19.698 ha) en de Pays de la Loire (16.970 ha). In 2013 werd volgens officiële statistieken 241.000 ton biologisch graan ‘gecollecteerd’. Dat lijkt ons weinig in verhouding tot het ingezaaide areaal. Waarschijnlijk wordt een belangrijk deel van de geoogste granen op het landbouwbedrijf zelf gevoederd aan het vee. Deze hoeveelheid wordt niet opgenomen in de officiële statistieken.

Totale  biologische  graanoogsten  in  Frankrijk   bio  x  1.000  Ton   300  

241  

250   200   150  

205   143  

161  

146  

142  

156  

161  

110  

100   50   0  

Het biologisch graan was tot 2010 voor de helft voor de menselijke consumptie en voor de andere helft voor de dierlijke consumptie. In 2013 merken we een verschuiving naar 60% gebruik in dierenvoeding. Er zijn 107 gecertificeerde molenaars en 19 gecertificeerde veevoederfabrikanten. Zij verwerkten in 2013 respectievelijk 91.102 ton graan en 141.000 ton akkerbouwgewassen. De omzet in 2012 van alle bioproducten op basis van granen wordt geschat op 545 miljoen euro. Dat is een verdubbeling op 5 jaar tijd. Franse graantelers zijn in belangrijke mate aangesloten bij coöperatieve structuren. Belangrijke coöperaties actief in de franse biosector zijn Biocer, Cocébi, Vigean, Céréco, Corab, Chassagne, AB Périgord, Soy, Bio Planète en Champlat Meer info: www.agencebio.org ; www.franceagrimer.fr

16

3.1.6. Nederland In Nederland werd 3.543 ha biologisch graan geteeld in 2014, voornamelijk in de provincie Flevoland. Dat is opvallend minder dan in de jaren voordien (5.539 ha in 2010; 4.109 ha in 2013). Een reden voor de achteruitgang is niet gekend. Wellicht wordt de graanteelt steeds meer vervangen door hoger salderende gewassen zoals (industrie-)groenten. Zo merken we inderdaad een beperkte toename van het areaal groenten (+ 227 ha in vergelijking met 2013). Ook het totale biologische areaal stagneerde in 2014 in vergelijking met 2013. Een belangrijke speler is AgriFirm Plant. Deze coöperatie heeft een afdeling die een belangrijk deel (75 à 80%) van de biologische graanmarkt in Nederland aanstuurt. De coöperatie is toeleverancier van biologische meststoffen en zaaizaden. Ze zorgen ook voor teeltbegeleiding en de vermeerdering van het zaaigraan. Tot slot doen ze ook de collectie, opslag en commercialisatie van het geoogste graan. AgriFirm is eveneens actief in biologische uien en verder ook in gangbare akkerbouwproducten. Jaarlijks wordt 12.000 à 14.000 ton biologisch graan ingenomen. 70% is tarwe (bak + voer), 15% is haver (humaan + voer), 10% is gerst (brouw +voer) en 5% gaat om andere graansoorten. De coöperatie werkt met een poolsysteem. Hierbij krijgen de telers een hectarevoorschot, een voorschot bij de oogst, een aanvullend voorschot in december (marktafhankelijk) en een finale uitbetaling volgens de verkoopsresultaten van de coöperatie op het einde van het seizoen. Kwaliteit wordt financieel gestimuleerd. Belangrijk is dat partijen bij inname worden gecontroleerd op kwaliteitsparameters (valgetal/eiwit). Op basis hiervan wordt voor elke partij afzonderlijk beslist welke eindbestemming mogelijk is. Er wordt gestreefd naar een optimale vermarkting van het geoogste product. Voordelen van de coöperatie is dat de teler kan rekenen op de voordelen van een gebundelde afzet. Afnemers kunnen rekenen op continuïteit en homogeniteit in aangeleverde volumes. Verder heeft AgriFirm ook eigen vermeerdering en zijn de aangesloten leden dus minder afhankelijk van de rasbeschikbaarheid. Voor de oogst 2013 betaalde Agrifirm aan de leveranciers in de biologische graanpool gemiddeld 346,95 euro per ton voor EKO Tarwe bakkwaliteit. De prijs van Eko haver bedroeg 248,66 euro (prijzen exclusief btw). De kwaliteit van de geleverde tarwe in 2013 was over het algemeen vrij goed. De kwaliteitstoeslag voor baktarwe kwam gemiddeld op 8,05 euro per ton (tot maximaal 38 euro). Ondanks de vrij lage eiwitgehaltes kon het grootste deel toch afgezet worden als baktarwe. De kwaliteit van haver was goed en met extra bewerkingen in de opslag kon alle haver als consumptiehaver afgezet worden. Spelt (ongepeld) realiseerde 701,50 euro per ton, een prijs die nog nooit eerder gehaald werd. Naast de bovengenoemde prijzen ontvangen leden van Agrifirm een ledenvoordeel van 2,50 euro per ton voor alle geleverde biologische granen. Demeter-graan wordt zoveel mogelijk apart ontvangen en verhandeld. Om de (bak)kwaliteit van het graan zo hoog mogelijk te houden heeft AgriFirm een dienst voor teeltbegeleiding. Hierbij wordt zeer veel

17

aandacht besteed aan rassenkeuze en bemesting. Ze maken ook gebruik van demovelden. Er wordt voornamelijk gewerkt met zomervariëteiten. Tot slot wordt de productie van baktarwe gestimuleerd door een kwaliteitspremie. Meer info: http://statline.cbs.nl , www.agrifirm.com

3.1.7 Oost-Europa In Oost-Europa wordt heel wat biologisch graan geproduceerd. Juiste aantallen kennen we echter niet. Oost-Europees graan wordt door traders aangekocht en verhandeld. Op regelmatige basis worden echter fraudegevallen gemeld met OostEuropees graan dat als biologisch op de markt wordt aangeboden. Zo werd in december 2014 een vracht van 5.500 ton graan en oliehoudende zaden onderschept die frauduleus in West-Europa als biologisch verkocht werd. Begin 2015 werd dan weer melding gemaakt van zonnebloempitten met aanzienlijke hoeveelheden pesticideresidu’s.

3.2. Productie wereldwijd Wereldwijd worden ongeveer 3.3 miljoen hectare biologische granen geteeld. Dit is 0,5% van het totale graanareaal wereldwijd.

Aandeel  van  biologische  graansoorten  in  de  wereldwijde  productie     Andere;  9%   Rijst;  3%   Triticale;  4%   Rogge;  7%  

Tarwe;  42%  

Korrelmaïs;  9%  

Haver;  13%   Gerst;  13%   Bron: FiBL – IFOAM 2015

Granen omvatten tarwe, spelt, gerst, haver, maïs, rogge en triticale. Volgens de FAO zijn India (97.1 miljoen hectare), China (93 miljoen hectare), de Verenigde Staten (60.2 miljoen hectare) en de Russische Federatie (36.9 miljoen hectare) de grootste graanproducenten wereldwijd. Van al deze landen is het biologisch areaal gekend, behalve van India. China (bijna 600.000 hectare) en de Verenigde Staten (bijna 330.000 hectare) zijn de grootste biologische graanproducenten, gevolgd door Canada (296.175 hectare) en Duitsland (meer dan 200.000 hectares). In Italië, één van de grootste biologische graanproducenten (191.400 hectare), is 5.4 % van het totale graanareaal biologisch. Sommige landen halen een aandeel voor biologische granen dat groter is

18

dan het wereldwijde gemiddelde van 0,5%, bijvoorbeeld Oostenrijk (12%), Zweden (9.2%), Estland (8%) en Letland (6.5%).

Ontwikkeling  van  het  wereldwijde  graanareaal  (ha)   3.309.788  

3500000   3000000   2500000   2000000  

2.203.093   1.564.571  

2.450.405  

2.652.864  

1.763.260  

1500000   1000000   500000   0   2004  

2005   2006  

2007   2008  

2009  

2010  

2011  

2012  

2013  

Bron: FiBL – IFOAM 2015

De cijfers voor India en de Russische Federatie zijn niet bekend. Er kan verondersteld worden dat het wereldwijde biologische graanareaal groter is dan hier vermeld. Het biologische graanareaal verdubbelde sinds 2004 (1,2 miljoen ha). Omdat een belangrijk deel (17,5%) graanareaal ‘in omschakeling’ is het de verwachting dat het areaal in de toekomst verder zal groeien.

3.2.1. Verenigde Saten De Verenigde Staten zijn de grootste producent ter wereld van biologische granen. In 2013 werd in totaal 328.474 ha biologische granen geteeld: Meer gedetailleerde en recente cijfers zijn niet beschikbaar. Die worden in de loop van 2015 verwacht.

Verloop van het marktaandeel voor biologisch brood en granen in de USA (1997-2010) Bron: Organic Trade Association

19

De vraag naar biologische producten groeit heel sterk in de VS. Ook de vraag naar biologische granen neemt sterk toe, o.a. voor de productie van melk en eieren. Toch lijkt de productie slechts beperkt toe te nemen. De oorzaak hiervan is de concurrentie met de teelt van energiegewassen. Een structureel tekort aan biologische granen is dan ook te verwachten in de VS in de komende jaren. Meer info: www.agcensus.usda.gov

3.2.2. Canada Canada is een belangrijke producent van biologische granen van hoge kwaliteit. De teelt in de uitgestrekte prairies biedt voordelen door zijn droog landklimaat en maakt een doorgedreven mechanisatie mogelijk. In 2012 werd er 83.000 ha biotarwe geteeld (durum + zacht), 33.000 ha biogerst en 52.000 ha biohaver. Ook in België wordt Canadees biograan gebruikt, al zijn de hoeveelheden niet gekend en is het elk jaar anders. Prijzen voor biologische granen worden gepubliceerd op - www.ams.usda.gov - www.homesteadorganics.ca/Buy-and-Sell-Grain.aspx - www.mercaris.com/weekly_price_reports Meer info: www.cog.ca

4. Belgische markt voor biologische graan 4.1. Productie in Vlaanderen en België In Vlaanderen zijn nauwelijks typische biologische akkerbouwbedrijven. Akkerbouwgewassen worden op een areaal van 751,14 ha geteeld. Er worden 642,49 ha biograan (cijfers 2013) uitgezaaid door zo'n 20 telers: 2010 Maïs Tarwe Gerst Rogge Haver Triticale Spelt Andere granen

2013 136,16 72,36 5,67 102,68 176,95 33,73 42,93

179,69 63,67 128,17 23,03 35,48 139,09 17,83 55,53

Triticale en maïs zijn de belangrijkste gewassen. Ze worden als veevoeder gebruikt. In Wallonië bedraagt het areaal biologische akkerbouw 7.722 ha (cijfer 2013; cijfers voor individuele graansoorten zijn ons niet gekend voor 2013). Daarvan zijn zo’n 3651 ha (2009) graangewassen. Een belangrijk

20

aandeel van deze oppervlakte (1159 ha) betreft ‘andere granen’. In de praktijk gaat het om mengteelten van diverse graansoorten, vaak samen met een eiwithoudend gewas. Deze mengteelten worden gebruikt als veevoedergewas. De samenstelling is vaak goed aangepast aan de behoefte van melk- en vleesvee. Ook de teelt zelf is vaak meer rendabel dan de teelt van één enkele soort. Voorwaarde is wel dat er variëteiten gebruikt worden die goed bij elkaar passen (groeisnelheid, hoogte, afrijpingstijdstip enzovoort).

4.2. Structuur van de biograanketen in Vlaanderen en België 4.2.1. Telers en telersorganisaties De Vlaamse teelt van biograan is nauwelijks gestructureerd. Het gaat meestal om kleine partijen, die weinig homogeen zijn en vaak niet de nodige kwaliteit halen. De afzet is nauwelijks georganiseerd. Enkele veevoederfabrikanten (Molens Dedobbeleer, Bio’Or, SCAR) kopen het graan wel op, maar verkiezen grotere partijen met meer homogeniteit en kwaliteit dan het huidige aanbod. Andere telers verkopen rechtstreeks aan veebedrijven. Verkoop aan bloemmolens voor menselijke consumptie gebeurt sporadisch. In Wallonië treffen we grotere biologische akkerbouwbedrijven aan. Een belangrijke speler is Agribio, een coöperatie van 3 telers die jaarlijks zo’n 200 ha biograan telen. Agribio zet in belangrijke mate in op spelt, omdat dit makkelijker te telen is en er eveneens brood en spaghetti mee gemaakt kan worden. Dat komt overeen met een productie van ± 1.000 ton/jaar. Daarnaast koopt de coöperatie ook graan aan bij niet-leden. De coöperatie streeft naar stabiele prijzen voor het graan van ±300 euro/ton voor spelt en ± 250 euro/ton voor tarwe (prijzen 2010). De afzetketen wordt in toenemende mate in eigen handen gehouden. Zo heeft de coöperatie geïnvesteerd in een performante infrastructuur om graan te ontvangen, te schonen en te bewaren. Er werd eveneens geïnvesteerd in een kleine gespecialiseerde maalinstallatie voor meel van hoge kwaliteit (trage walsen) en in een eigen bakkerij. Daarnaast wordt het graan verder verwerkt door loonwerkers tot bv. muesli en spaghetti op basis van spelt. Meer info: www.agribio.be

4.2.2. Trading en handel In België zijn er een drietal traders en handelaars van biologische granen actief: Goemaere (handel en trading), Derigran (uitsluitend trading) en Fayt-Carlier (handel). Traders of makelaars beperken zich tot het verzamelen van marktinformatie en die kenbaar maken aan hun klanten. Ze zijn ook bemiddelaar tussen aankoper en verkoper, maar ze zijn nooit zelf in het bezit van het product. Goemaere en Derigran werken vrijwel uitsluitend met buitenlandse leveranciers wereldwijd en bedienen o.a. de Belgische afnemers (bloemmolens en veevoederfabrikanten). Daarnaast zijn ook de Nederlandse traders en handelaars van belang voor de Belgische markt: Doens BV (handel en trading), BioCore (handel) en AgriFirm (handel).

21

Interessant is het online handelsplatform trade.o-tx.com waar partijen graan (en andere biologische producten) internationaal worden aangeboden en gevraagd.

4.2.3. Maalderijen en veevoederfabrikanten Er zijn talrijke biologische maalderijen actief, voornamelijk in Vlaanderen. Volgens een eigen schatting, gebaseerd op interviews van gekende biologische molenaars, wordt jaarlijks zo’n 15.000 ton biograan verwerkt tot meel. Hiervan is zo’n 5 à 10% van inlandse herkomst. Het overige deel komt in belangrijke mate uit Duitsland, Nederland, Italië en Frankrijk. Ook uit Canada, Kazachstan en Oekraïne wordt biologisch graan ingevoerd. Exacte volumes en herkomst zijn niet gekend en variëren waarschijnlijk sterk van jaar tot jaar. Enkele gekende biologische molenaars zijn Molens Nova (Moen), Spelt Molens (Maasmechelen), Molens Van Malleghem (Etikhove), Molens van Oudenaarde, de Schelderomolen en Molens Vermeulen (Oosterzele). De meesten zijn bereid om Belgische biologische granen te kopen en te verwerken. Dat biedt ongetwijfeld kansen voor de Vlaamse biologische akkerbouw, maar dan wel op voorwaarde dat ze zich in sterke mate organiseert om voldoende homogene en kwaliteitsvolle partijen te kunnen aanbieden. Het eiwitgehalte moet minimaal 10,5 à 11,5% bedragen, het valgetal minimaal 200, het hectolitergewicht minimaal 77 en het vocht maximaal 14%. Soubry is een maalderij en tevens producent van (biologische) pasta. Die wordt vaak onder private label vermarkt. Er wordt gewerkt op basis van harde tarwe. Biologische veevoederfabrikanten in België verwerken jaarlijks zo’n 30.000 ton biograan. Hiervan is zo’n 30% van inlandse herkomst. Deze cijfers zijn schattingen gebaseerd op interviews met de belangrijkste spelers in dit marktsegment: Molens Dedobbeleer (Halle), SCAR (Herve), Bio’Or (Reninge), Dumoulin-Interagri (Seilles) en Moulins Schyns (Battice). Daarnaast zijn Nederlandse veevoederfabrikanten (o.a. Van Gorp, Reudink, AgruniekRijnvallei, …) actief op de Belgische markt. Het is ons niet bekend of zij ook werken op basis van in België geteelde granen.

4.2.4. Bakkerijen We onderscheiden de artisanale en de industriële bakkerijen. De belangrijkste zijn De Trog, Bellona Patis – Le Pain Quotidien, Eco-Vida – J. Martins – Le bon Pain, Bio-Bakkers, Bakkerij Jowan, Agribio, Bakkerij Cochez, Het Bakhuis, Ferme de la Croix, La Lorraine en de HoeveBakkers. Naast Belgische bakkers zijn ook de Nederlandse bakkers (bv. Zonnemaire / Ad Van der Westen en Bakkerij Verbeek) zéér actief op de Belgische markt.

22

4.2.5 Distributie De klassieke F1 supermarktketens zijn verantwoordelijk voor 21% van de verkoop van biologisch brood. Daarnaast verkopen ze ook andere producten op basis van granen (pasta, koekjes, bloem …). Zo’n 20% van het biologische brood wordt verkocht in buurtsupers en superettes. Hieronder valt bv. BioPlanet. Daarnaast zijn de gespecialiseerde winkels verantwoordelijk voor nog eens 40% van de biobroodverkoop. Het gaat om bakkers, biowinkels, horeca en conceptwinkels. Voorbeelden van conceptwinkels zijn Le Pain Quotidien (hoort bij de groep van Bellona Patis) en Exki. De overige 20% bakkerijproducten worden geëxporteerd. Het gaat om catringproducten en diepvriesproducten. Centrale distributie bestaat niet. Elke firma staat dus zelf in voor zijn distributie, wat een relatief hoge distributiekost met zich meebrengt. Om deze kost te verlagen worden soms andere producten met een belangrijke toegevoegde waarde in het assortiment opgenomen en verdeeld. Zo verdeelt Bakkerij De Trog eveneens bakkerijgrondstoffen, deegwaren en wijnen. www.detrog.be

4.2.6. Andere toepassingen Naast bovenvermelde producten wordt biologisch graan of meel ook voor andere toepassingen gebruikt. We geven een kort overzicht. o Meel in kleine verpakkingen voor thuisgebruik wordt vermarkt door AVEVE en diverse hoeveproducenten. Ook Kortweg Natuur verkoopt meel in kleine verpakkingen, voornamelijk in Wallonië. o Mout wordt gebruikt in de productie van biologisch bier, jenever en whisky. Belangrijke producenten van biologische mout zijn Dingemans (Stabroek) en Malterie du Château (Beloeil). Een belangrijk deel van de brouwgerst die zij gebruiken is afkomstig uit het buitenland. Op vraag van brouwgersttelers en enkele bierbrouwers verwerken ze ook Belgische biobrouwgerst. De minimale verwerkingshoeveelheid is ± 30 ton/batch. Sedert enkele jaren produceren enkele stokerijen jenever en gin (’t Stookkot, Filliers en Radermacher). o Pasta wordt o.a. geproduceerd door Soubry (op basis van harde tarwe) en door Agribio (op basis van spelt). o Koekjes worden o.a. geproduceerd door Freja Food (o.a. ook op basis van inlandse spelt en fairtrade-ingrediënten), Eco-Biscuits, Corthouts, Jules Destrooper, Vermeiren-Princeps … Sommige producenten van babyvoeding kunnen biologisch graan in omschakeling verwerken voor zover het aan hun kwaliteitseisen voldoet. o Peperkoek wordt geproduceerd door o.a. Vondelmolen. o Wafels worden geproduceerd door o.a. Koekjes Bossuyt, Luka, Milcamps en Dimabel. o Geal is producent van biologische pannekoeken. o Tortilla's worden geproduceerd door Poco Loco. o Beschuit wordt geproduceerd door o.a. Eco-Natur. o Sipal Partners is gespecialiseerd in de productie van gespecialiseerde stropen op basis van diverse graansoorten.

23

o o

Deze producten vervangen o.a. de klassieke suikers en kennen heel specifieke toepassingen. Ontbijtgranen worden o.a. geproduceerd door Mulder Natural Food en Agribio. Seitan wordt geproduceerd door o.a. Bertyn, IOOP, Abinda, Maya/Seven Arrows en De Hobbit. De productie van Seitan vereist graan met een zeer hoog eiwitgehalte.

4.3. Kansen voor regionale productie van biograan in Vlaanderen Er heerst een algemene overtuiging dat bakgranen niet of nauwelijks geteeld kunnen worden in onze streken. Ons klimaat zou daarvoor te vochtig zijn, terwijl graan beter gedijt in een droog landklimaat. Hoewel dat inderdaad zo is, tonen verschillende voorbeelden aan dat bakgraanteelt in onze regio ook haalbaar is. We illustreren kort de voorbeelden van de Zeeuwse Vlegel, B.Akkerbrood/Kortweg Natuur Bio, AgriFirm en van Agribio. VOORBEELDEN: BAKGRAANTEELT IN ONZE REGIO De coöperatie Zeeuwse Vlegel teelt sinds 1991 baktarwe in Zeeland. Hun succes schrijven ze toe aan een goede rassenkeuze, een correcte bemesting en voldoende knowhow bij het broodbakken. Ook van brood met een lager eiwitgehalte kan goed brood worden gebakken zolang er voldoende aandacht wordt geschonken aan het kneed- en rijsproces. Jaarlijks teelt de Zeeuwse Vlegel zo’n 150 ha baktarwe die uiteindelijk door zo’n 80 bakkers in Zeeland verwerkt wordt tot Zeeuws Vlegelbrood. Hoewel Zeeuwse Vlegel niet biologisch gecertificeerd is, gebruikt men geen kunstmest of gewasbeschermingsmiddelen. Dat een rendabele graanteelt ook gepaard kan gaan met aandacht voor biodiversiteit bewijst het B.Akkerbroodproject in het Limburgse Heers. In samenwerking met het Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren en 28 Limburgse bakkers werd het B.Akkerbrood ontwikkeld. Het meel voor dit brood is afkomstig van Limburgse akkers die 10% van het graan op het veld laten staan. Dit graan dient als voeder voor de fauna in de winterperiode. Daarnaast worden ook enkele plekken in het perceel opengelaten, ideale landingsplaatsen voor de veldleeuwerik die vanuit de open plek naar zijn nestplaats wandelt. Ook andere maatregelen zoals akkerrandenbeheer en een gefaseerd maaibeheer zorgen voor meer biodiversiteit in en om de akker. Deze maatregelen worden verrekend in de kostprijs van het graan en uiteindelijk ook in de prijs van het brood. Via een uitgekiende communicatiestrategie wordt de consument bewust gemaakt van de meerwaarde van de het B.Akkerbrood. Sedert 2012 wordt in hetzelfde kader ook biologisch gecertificeerd graan geteeld. Dit gebeurt onder de naam Kortweg Natuur Biomeel. Het biomeel wordt in een aantal winkels in Limburg verkocht en verwerkt tot o.a. brood bij De

24

Wroeter. De opgedane ervaring leert dat biologische bakgraanteelt haalbaar is in onze regio. Belangrijk voor de ontwikkeling van de biologische graanmarkt is de aanwezigheid van een sturende ketenorganisator. In Nederland wordt deze rol vervuld door o.a. de coöperatie Agrifirm Plant. Deze coöperatie heeft een afdeling die een belangrijk deel van de biologische graanmarkt in Nederland aanstuurt. De coöperatie is toeleverancier van biologische meststoffen en zaaizaden. Ze zorgen ook voor teeltbegeleiding en de vermeerdering van het zaaigraan. Tot slot doen ze ook de collectie, opslag en commercialisatie van het geoogste graan. AgriFirm verwerkt en verhandelt jaarlijks zo’n 12.000 à 14.000 Ton biologisch graan. Een meer uitgebreide beschrijving van de werking van AgriFirm op p. 17. De Waalse coöperatie Agribio doet gelijkaardig werk, maar dan wel op kleinere schaal (15 telers, 200ha biograan). Zie p. 21 voor een meer uitgebreide beschrijving Dankzij deze voorbeelden (in het kaderstukje) groeit de overtuiging dat de productie van biologisch graan in onze regio mogelijk is. Waarom komt het dan niet van de grond? Welke factoren zijn noodzakelijk om ook in Vlaanderen biologische bakgraanteelt te bevorderen? Wellicht spelen twee factoren een cruciale rol: de noodzaak van een ‘ketenregisseur’ om de keten aan te sturen en een voldoende schaalgrootte van de bedrijven. Daarnaast moet ook er ook aandacht gaan naar de kwaliteit van het geleverde graan en moet de baktechniek aangepast worden aan die kwaliteit. Ook het engagement van andere schakels verderop in de afzetketen is zeer belangrijk. Zij moeten garanties geven aan akkerbouwers dat het graan wordt afgenomen tegen een prijs die de graanteelt op lange termijn perspectief biedt.

4.3.1. Ketenregisseur Uit gesprekken met diverse marktdeelnemers en uit bovenstaande voorbeelden merken we dat een ketenregisseur noodzakelijk is voor een goed werkende productieketen. Die heeft meerdere taken, maar dit zijn de belangrijkste: o de telers aansturen in de teelt, zoals advies over bemesting en rassenkeuze o de collectie, opslag en commercialisatie van het geoogste graan o het bundelen van het aanbod en het aanbieden van homogene loten aan afnemers volgens de geschiktheid van individuele partijen voor specifieke toepassingen. Eventueel kan de ketenregisseur samenwerken met externen om dezelfde taken te vervullen.

4.3.2. Schaalgrootte Bij Agribio moet een aanleverend bedrijf minimaal 30 ton (of één volle vrachtwagen) per keer kunnen aanleveren. Dat komt overeen met een

25

teeltoppervlak van 6 ha. Zo willen ze de logistieke kost zo laag mogelijk houden. Gezien de relatief kleine schaalgrootte van de Vlaamse bedrijven telen die liever hoogsalderende gewassen (bv. groenten voor de versmarkt) of gewassen met een lager financieel risico.

4.3.3. Graankwaliteit Over het algemeen moet het graan beantwoorden aan volgende kwaliteitscriteria. Het graan moet vrij zijn van Fusarium en DON. Het eiwitgehalte moet minimaal 10,5 à 11,5% bedragen, valgetal minimaal 200, hectolitergewicht minimaal 77 en het vocht maximaal 14%. Ook de kwaliteit van het eiwit is belangrijk en variabel volgens ras. Eiwitgehalte en –kwaliteit kunnen gedeeltelijk gestuurd worden door de rassenkeuze en de bemesting. Ook de grondsoort speelt een rol. Inagro en PIBO doen reeds meerdere jaren proeven op het vlak van rassenkeuze. Een ander belangrijk criterium is dat de aangeleverde hoeveelheden voldoende groot moeten zijn om transport- en andere kosten binnen de perken te houden. Naast de kwaliteit van het graan is ook het maalproces van invloed op de kwaliteit van het meel. Met maalstenen (molen) gemalen bloem heeft technologisch gezien een minder goede bakkwaliteit dan gecilinderde bloem (het graan wordt anders gebroken). Vanuit nutritioneel standpunt gezien is met maalstenen gemalen bloem dan weer te verkiezen omdat het tot 50% meer magnesium en 46% meer zink bevat dan gecilinderde bloem.

4.3.4. Baktechniek Goede bakkers slagen erin om ook met meel van mindere kwaliteit (laag eiwitgehalte) toch brood te bakken. Belangrijk is echter dat de bakker proefbaksels doet en zijn receptuur aanpast aan de geleverde meelkwaliteit. Zo kan de snelheid, de intensiteit en de duur van het kneden en de rijstijd aangepast worden. De keuze van het gebruikte gist of zuurdesem heeft eveneens een invloed op de kwaliteit van het brood. De homogeniteit in het aangeleverde product is natuurlijk erg belangrijk, om te vermijden dat de bakker voortdurend zijn receptuur moet aanpassen.

4.3.5. Samenwerking met andere sectoren Graan wordt op een akkerbouwbedrijf in rotatie met andere gewassen geteeld. Daarom is het belangrijk om ook voor andere gewassen afzetmogelijkheden te vinden. Voor aardappel is samenwerking mogelijk met Dewulf (Pomuni) en De Aardappelhoeve. De coöperatie l’Yerne is op zoek naar akkerbouwers die biowortelen willen telen. Ook de groentenindustrie biedt mogelijkheden om akkerbouwmatig geteelde groenten af te zetten. Oliehoudende gewassen vinden afzet bij Oleum of Vigorolie. Tot slot bieden veevoederfabrikanten mogelijkheden om granen van mindere kwaliteit af te nemen. Granen in omschakeling kunnen in beperkte hoeveelheden gebruikt worden als biologisch veevoeder.

26

4.4. Vraag naar biologisch producten in België We baseren ons hier op cijfers van GfK die in opdracht van VLAM werden opgemeten. Hieruit blijkt dat de particuliere bestedingen van biologische producten in 2013, 403 miljoen euro bedroegen (+8% t.o.v. 2012). Het marktaandeel voor verse biovoeding nam toe tot 2% in 2013 (1,5% in 2009).

Percentage kopers van enkele bio- en verscategorieën in België, 2008 - 2013

Potentieel bij de welgestelde gezinnen met kinderen In absolute cijfers zijn de welgestelde gezinnen met kinderen en de welgestelde gepensioneerden de belangrijkste groep biokopers. Samen zijn zij verantwoordelijk voor ruim de helft van de biobestedingen, terwijl zij zo’n 40% van de bevolking uitmaken. De grootste stijging qua bio-aandeel vinden we bij de welgestelde gezinnen met kinderen, de welgestelde gepensioneerden en vooral de alleenstaanden ouder dan 40 jaar. De laatste groep heeft momenteel ook het hoogste bio-aandeel. 3,8% van hun bestedingen aan verse voeding is bio. De tweeverdieners groeiden sterk de voorbije jaren maar haakten in 2013 wat af. Huishoudens met kinderen met een beperkt inkomen en gezinnen met slechts één kostwinner hebben een laag bio-aandeel: respectievelijk 0,8 en 1,7%. De jonge alleenstaanden (<40j) zijn wat ondervertegenwoordigd, maar het zijn wel intensieve biokopers. Het marktaandeel bij deze groep piekte in 2008 boven de 4,5% maar viel daarna terug.

Marktaandeel bio varieert sterk van product tot product Biologische producten haalden in 2010 een marktaandeel van 2% binnen de totale gezinsbestedingen aan versvoedingsproducten in België. In 2009 bedroeg dit slechts 1,5%. Het marktaandeel van bio verschilt wel sterk van product tot product. De producten met het hoogste bio-aandeel zijn vleesvervangers met bijna 23%, eieren (9,9%), groenten (5,2%) en fruit.

27

(3,3%). Brood heeft een marktaandeel van (2%). De vleeswaren staan op de laatste plaats met 0,7%.

Evolutie marktaandelen bio vers per productcategorie, België, in % van besteding, 2008 – 2013 (Bron: GfK Panelservices Benelux)

De bioklant houdt van gespecialiseerde kanalen en het persoonlijk contact met de verkoper De klassieke supermarkt (Dis 1: Carrefour Hyper/Market/GB, Delhaize Supermarkt, Colruyt, Cora, Match, Makro, Champion) is het grootste biokanaal met 44,1% van de markt. De gespecialiseerde winkels (o.a. speciaalzaak, natuurvoedingswinkel en Bioplanet) volgen op de tweede plaats met 30,6% marktaandeel. Zowel de marktleider ‘Dis 1’ als de gespecialiseerde winkels moeten terrein prijsgeven aan de buurtsupermarkt, die de laatste jaren groeide van 11,8 naar 13,5%. De rechtstreekse verkoop (hoeve en boerenmarkt) en de openbare markt schommelen rond de 4% marktaandeel elk. De hard discount is het kleinste maar wel het sterkst groeiende biokanaal en heeft 2,7% van de markt in handen.

28

Distributiekanalen biologische voeding, België, in % van de bestedingen, 2008 - 2013

Prijsverschil bio versus gangbaar Bio is gemiddeld een derde duurder dan niet-bio. Over de jaren heen is dit prijsverschil quasi stabiel. Er zijn wel grote prijsverschillen tussen bio en gangbaar afhankelijk van het product. Het grootste verschil is er bij bioeieren (100 à 150%) en het kleinste bij biogroenteburgers (+2%). Ook de evolutie van het prijsverschil verschilt van product tot product. Het prijsverschil wordt groter voor o.a. eieren, braadkip, kaas en yoghurt. Bij halfvolle melk en varkenskotelet wordt het prijsverschil dan weer kleiner over de jaren heen. Voor brood blijft het prijsverschil stabiel op 30%.

Prijsverschil bioproducten vs. Gangbaar equivalent, index gangbaar = 100, België, 2009 2013

29

5. Prijsvorming 5.1. Algemeen In tegenstelling tot de gangbare graanmarkt is er geen officiële prijsnotering (bv. MATIF) voor biologische granen. De prijsvorming is dus weinig transparant. Er zijn wel enkele buitenlandse websites waar prijzen voor recente verkoopstransacties gemeld worden. Ook het Duitse AMI publiceert maandelijks de middenprijzen voor diverse graansoorten in de voorbije maand. Die kunnen altijd bij BioForum worden opgevraagd.

- www.ams.usda.gov - www.homesteadorganics.ca/Buy-and-Sell-Grain.aspx - www.mercaris.com/weekly_price_reports - http://www.soilassociation.org/farmersgrowers/market/marketdata/arable - http://www.o-tx.com - www.ami-informiert.de

5.2. België Ook in België is er geen prijsnotering voor biologische granen. Hieronder geven we ter indicatie de prijs in februari 2015 (prijs aan graanteler – bulk – exclusief btw) Gerst 280 euro/ton Voedertarwe 290 euro/ton Triticale 280 euro/ton Maïs 280 euro/ton

5.3. Duitsland Onderstaande grafiek illustreert de evolutie van de producentenprijs voor baktarwe (donkerblauw), bakrogge (groen) en voedertarwe (lichtblauw) in Duitsland. Bulk, geleverd bij molenaar of veevoederfabrikant (in euro/ton, juli 2010 – juli 2014).

Bron: BÖLW

30

Ook via www.ami-informiert.de is prijsinformatie beschikbaar mits betaling.

5.4. Verenigd Koninkrijk Gemiddelde prijzen voor biologisch graan zijn beschikbaar op http://www.soilassociation.org/farmersgrowers/market/marketdata/arable . Volgende prijzen werden genoteerd (voor voedergraan af boerderij, in euro/ton):

Tarwe Gerst Haver Triticale

Oktober 2011 262 250 265 255

Januari 2015 270 270 240 243

Voor graan van bakkwaliteit wordt een premie uitbetaald van 34 tot 58 euro/ton afhankelijk van de kwaliteit. Meer info: www.soilassociation.org > farmers & growers > market > market data > arable

5.5. Prijsevolutie voor biologische baktarwe in verhouding tot gangbare baktarwe in Duitsland Würriehausen et al. onderzochten de prijsevolutie voor biologische en gangbare baktarwe in Duitsland voor de periode 1998 tot 2012. In onderstaande grafiek wordt deze evolutie weergegeven.

31

Tot eind van de jaren 90 werd aangenomen dat de prijs voor biologische tarwe zich onafhankelijk van de gangbare tarweprijs ontwikkelt. Sindsdien zien we een toenemende invloed van de gangbare tarweprijs op de prijs voor biologische tarwe. In de grafiek wordt fase 1 gekenmerkt door relatief stabiele prijzen. Fase 2 daarentegen wordt gekenmerkt door onzekerheid op de markt en als gevolg hiervan stijgende en dalende prijzen. Tot 2006 worden zowel de biologische als de gangbare tarweprijs duidelijk beïnvloed door de EU-interventieprijs. Vanaf 2006 worden de landbouwmarkten in de EU steeds meer geliberaliseerd. De wereldmarkt heeft sindsdien een toenemende invloed op de inlandse markt. Dat werd vooral duidelijk tussen 2006 en 2008. In dat jaar bereikte de tarweprijs zijn hoogste niveau in 20 jaar. Ook de prijs voor biologische tarwe nam in die periode toe, aangezien veel tarwe geïmporteerd wordt uit Oost-Europa en Oekraïne en de biologische en gangbare prijzen in die regio’s nauw met elkaar verbonden zijn. Würriehausen et al. concluderen dat biologische akkerbouwers best zowel de biologische als de gangbare graanmarkten in het oog houden. Prognoses over prijzen en hoeveelheden op de gangbare graanmarkten kunnen aanwijzingen geven over toekomstige ontwikkelingen in de biologische graanmarkt. Door de liberalisering van de markten heeft de wereldmarkt een steeds grotere invloed op de thuismarkten voor zowel gangbaar als biologisch graan.

32

6. Marktkansen Het aangeven van marktkansen is een delicate zaak. Niemand kan met zekerheid de toekomst voorspellen. Zeker in een kleine, internationale markt zijn er talrijke factoren die moeilijk te beheersen zijn. Inlandse vraag Verschillende maalderijen en veevoederfabrikanten hebben aangegeven te willen werken met inlandse granen. Dit biedt ongetwijfeld kansen voor de Vlaamse biologische akkerbouw, maar dan wel op voorwaarde dat die zich in sterke mate organiseert om voldoende homogene en kwaliteitsvolle partijen te kunnen aanbieden. Kortweg Natuur Kortweg Natuur startte in 2011/2012 met een biologische regionale graanketen in de provincie Limburg. Dit biedt kansen voor biograantelers in deze provincie. Afspraken worden gemaakt met een biomolenaar, een biobakker (De Wroeter Dagcentrum) en een distributeur (Puur Limburg). Ook lokale bakkers worden uitgenodigd om mee in het project te stappen. Omschakelgraan Omschakelgraan kan zijn toepassing kennen als veevoeder, zij het in beperkte mate (30%) als het niet bedrijfseigen graan betreft. Een andere mogelijke oplossing is de verkoop als ‘residu-vrij’ graan voor gebruik in babyvoeding (koekjes). Ook Voedselteams zijn vaak bereid om omschakelende boeren te steunen door hun omschakelproducten af te nemen. Veevoeder Biologische veevoeders worden idealiter op het eigen bedrijf geteeld. Waar dit niet mogelijk is moeten 60% van de voeders voor herbivoren en 30% voor éénmagigen regionaal aangekocht worden. Dat biedt kansen voor een regionale productie van biologische granen. Veevoederfabrikanten moeten voldoende regionale granen inkopen om aan deze voorwaarden te kunnen voldoen. Brouwgerst Enkele brouwerijen hechten belang aan de regionale herkomst van de gebruikte brouwgerst en mout. Dat biedt perspectieven voor biologische brouwgersttelers. Mouterijen staan open voor samenwerking op dit vlak. Spelt Reeds meerdere jaren is er internationaal een toenemende vraag naar (biologische) spelt. Dat is ongetwijfeld een gevolg van de positieve eigenschappen die spelt heeft op de gezondheid. De vraag naar spelt was de voorbije jaren merkelijk groter dan het aanbod en prijzen stegen zeer sterk. We merken dat steeds meer landbouwers spelt telen om aan de toegenomen vraag te beantwoorden.

33

7. Bronnen Dit marktoverzicht is opgemaakt op basis van diverse interviews met spelers op de markt van het biologische graan. Ook onderstaande literatuur werd geraadpleegd. - Area under organic farming. Eurostat, Luxemburg, 2013 - Baromètre de consommation et de perception des produits biologiques en France, Agence Bio, Paris, 2012 en 2013. - Bio in Cifre 2011, Sinab, Sistema d’Informazione Nazionale sull’Agricoltura Biologica, Ministerio delle Politiche Agricole Alimentari e Forestali, september 2012. - BioLand, Fachmagazin für den ökologischen Landbau, diverse nummers uit 2012 t/m 2014. - Biologische Landwirtschaft in Österreich, Bundesministerium für Landwirtschaft, Wien, 2012.

- De biologische graanketen in Nederland, voordracht ‘graandag’ BioForum Vlaanderen, Henri Hendrikse, 2011 - De biologische landbouw in 2013 – Samborski V. en Van Belleghem L. Departement Landbouw en Visserij afdeling Monitoring en Studie, Brussel, 2014 - Ekologisk livmedelmarknad, Ekoweb Sverige, 2014 - Estadisticas 2010 – Agricultura Ecologica España, Ministerio de medio ambiente y medio rural y marino. - Facts and figures on organic agriculture in the European Union, oktober 2013. - ISMEA, News mercati, Prodotti biologici, diverse nummers uit 2013 en 2014. - Itinéraires BIO – BioForum Wallonië – Namen diverse nummers uit 2011 t/m 2014

- L’agriculture biologique – Ses acteurs, ses produits, ses territoires – édition 2013, Agence Bio, Paris. - Landbouw; biologisch en/of in omschakeling, gewassen, dieren, nationaal. CBS – StatLine, Den Haag / Heerlen 2013. - Landwirtschafts- und Marktzahlen 2012, Bio Suisse, Basel 2013 - Markt Bilanz Öko-Landbau 2014, AMI, februari 2014, Bonn. - Monitor Duurzaam Voedsel 2012, LEI Wageningen UR, Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie, Den Haag, juni 2013. - Organic in Europe, Prospects and developments, IFOAM EU Group, Brussel, january 2014 - Organic market report 2013, Soil Association, Bristol. - Organic Market Report, Krav, 2012. - Organic Market Memo, Organic Denmark, juli 2012. - Organic Statistics 2013, United Kingdom, Department for Environment, Food and Rural Affairs, DEFRA, London, juni 2014. - Price relationships between qualitatively differentiated agricultural products: organic and conventional wheat in Germany – Würriehausen N., Ihle R. en Lakner S. - Strukturdaten im ökologischen Landbau in Deutschland 2011, Bodennutzung, Tierhaltung und Verkaufserlöse, AMI in opdracht van

34

Bundesanstalt für Landwirtschaft und Ernährung (BLE), september 2012, Bonn. - The UK Market for organic food, Padel S., februari 2011, Nürnberg. - Zahlen, Daten, Fakten: Die Bio-Branche 2014, Bund Ökologische Lebensmittelwirtschaft (BÖLW), Berlin, februari 2014.

www.agencebio.org www.agricultureandfood.dk www.ama.at www.ami-informiert.de www.biojournaal.nl www.nieuweoogst.nl www.ble.de www.franceagrimer.fr www.bakkerbrood.be www.biocore.nl www.agcensus.usda.gov www.cog.ca www.organiccenter.kz www.bionetz.ch www.blw.admin.ch www.ekoweb.nu www.defra.gov.uk www.dgwbiobusiness.com www.ismea.it www.itavi.asso.fr

www.krav.se www.facw.be www.marktundpreis.de www.odepa.gob.cl www.oekolandbau.de www.organic-market.info www.organicdatanetwork.net www.organicfarmers.org.uk www.organicresearchcentre.com www.organicdenmark.dk www.organic-europe.net www.orgprints.org www.statistik.at www.statline.cbs.nl www.sinab.it www.farminguk.com www.magrama.gob.es www.vlam.be

8. Belangrijke adressen De adresgegevens van de meeste Belgische biobedrijven kunnen teruggevonden worden op www.biobedrijvengids.be Ook leveranciers van diensten of afnemers van bioproducten staan er vermeld. Vind je desondanks een bepaald adres niet, neem dan contact op met [email protected]

35