Beknopt Handboek bij het Investeren in de Braziliaanse Markt

20 09

Beknopt Handboek bij het Investeren in de Braziliaanse Markt

een uitgave van DUTCHAM, de Nederlands Braziliaanse Kamer van Koophandel

1

2

KOMPAS 2009 Dit is een uitgave van DUTCHAM De Nederlands-Braziliaanse Kamer van Koophandel Hoofdkantoor:

Vertegenwoordiging in Nederland:

Rua Marquês de Itú, 503-cj.62 CEP 01223-001 São Paulo - SP Brazilië Telefoon (55) 11 - 3221.5899 Fax (55) 11 - 3221.9242 E-mail: [email protected] Web-site: www.dutcham.com.br

Innsbruckweg 26 3047 AH Rotterdam Nederland Telefoon (31) 10 - 7860 959 Fax (31) 87 - 7842 502 E-mail: [email protected] Web-site: www.dutcham.com.br

Voorwoord: Net als de vorige editie heeft dit boekje niet de pretentie om de kansen voor uw bedrijf op de Braziliaanse markt in kaart te brengen. Daartoe beschikt u hoogstwaarschijnlijk al over uw eigen vakkennis en contacten. En mocht dat niet het geval zijn, dan bestaan er diverse andere instrumenten waarvan u gebruik kunt maken. Van gesubsidiëerde “eerstelijns informatie verstrekking” en “market-scans” door de Nederlandse overheid via de Economische Voorlichtingsdienst EVD, tot ingehuurde particuliere consultancy. De Nederlands-Braziliaanse Kamer van Koophandel zit daar als onafhankelijke not-for-profit organisatie tussenin. Wij zien ons graag als een stuk gereedschap dat handig kan zijn, op voorwaarde dat het ter hand wordt genomen. Zo werden de beste resultaten behaald in de uitvoering van marktstudies waarbij Nederlandse opdrachtgevers iemand tijdelijk op ons kantoor in São Paulo stationeerden, of één van onze jonge medewerkers in eerst in Nederland opleidden in de relevante aspekten. Uw vak- en marktkennis en onze kennis van het land vullen elkaar aan. Die kennis van het land is sinds de oprichting van de Kamer in 1952 breder geworden dan taal en cultuur; Veel praktijkervaring werd opgedaan in de diepgaande begeleiding van honderden Nederlandse ondernemers over de

3

jaren, waarbij niet alleen de succesverhalen vertellen hoe het kàn, maar waarbij ook juist de mislukkingen laten zien hoe het nìet moet. Goede raad is duur, volgens het gezegde. Wij vullen dat graag aan met de opmerking dat niet alle dure raad ook goed is. Dit boekje is in ieder geval gratis. Dat werd mogelijk gemaakt door middel van redactionele ondersteuning en publicitaire sponsoring van bedrijven uit ons ledenbestand. Dit "van en voor" het bedrijfsleven initiatief werd tevens aangespoord door de Nederlandse Economische Voorlichtingsdienst EVD en haar handelsbevorderende netwerk, welke zorg draagt voor een deel van de verspreiding. De PDF-versie van de vorige editie haalde de top vijf van downloads op de EVD web-site! In deze publicatie worden diverse aspecten behandeld van het investeren in de Braziliaanse markt, een stap met keuzemogelijkheden waarvoor iedere internationaal geörienteerde Nederlandse ondernemer vroeg of laat komt te staan. De omvang en het potentiëel van Brazilië maakt het namelijk steeds moeilijker om deze groeimarkt, ondanks diens moeilijkheden, links te laten liggen. Zolang Braziliaanse klanten naar tevredenheid bediend kunnen worden vanuit het buitenland is er geen noodzaak om te investeren in een eigen lokale aanwezigheid. Maar vaak komt het moment dat het contact met klanten en het nauwgelet volgen van de bewegingen in de markt niet langer te doen zijn vanaf de andere kant van de Atlantische Oceaan. Om nog maar te zwijgen over het snel en gemakkelijk bedienen van klanten vanuit de eigen voorraad. Het kan zelfs zijn dat de Braziliaanse markt een groot aantal kleinere klanten blijkt te herbergen, die zelf niet eens willen of kunnen importeren. En dan is er de mogelijkheid van lokale bewerking of assemblage, die besparingen kunnen opleveren in de logistiek. Of het bieden van technische assistentie. De uiteindelijk doorslaggevende beweegredenen voor het investeren in een eigen "foothold" in Brazilië kunnen uiteenlopen, net als de strategiëen om zulks te bewerkstelligen. Er zit natuurlijk een groot verschil tussen het inrichten van een klein verkoopkantoor en de bouw van een eigen produktieeenheid. Of tussen de overname van een bedrijf, de oprichting van een geheel nieuw bedrijf, danwel de deelname in een "joint-venture".

4

Maar wat de doelstellingen en keuzes ook mogen zijn, specifieke kennis en begrip van zaken die relevant zijn voor het oprichten en leiden van een bedrijf in Brazilië worden vanaf dat moment belangrijk. Helaas hebben buitenlandse investeerders daarbij maar tot op zeer beperkte hoogte profijt van hun ervaringen in andere landen, zelfs al gaat het daarbij om ogenschijnlijk vergelijkbare ontwikkelingslanden. Heel veel dingen zijn in Brazilië namelijk "net even anders", en helaas niet altijd in positieve zin. Dat laatste blijkt ook uit cijfermateriaal, tussen 1995 en 2005 deden naar schatting tweehonderd Nederlandse ondernemingen een investering in een Braziliaans bedrijf, variërend van volledig eigendom tot minderheidsdeelname. Daarvan is er inmiddels een vijftigtal weer verdwenen, zijn er naar schatting vijftig op non-actief gesteld, en draaien er ongeveer vijftig met verlies of met een zwak "break-even". Dat betekend dat slechts een kwart van alle pogingen daadwerkelijk eindigen in een succesverhaal. Volgens een recentelijk onderzoek van Dutcham blijkt dat de meest voorkomende oorzaken van het falen samen te vatten zijn als de onderschatting van de specifieke Braziliaanse drempels en moeilijkheden. Er zijn ons geen cijfers bekend van het slagen of mislukken van Nederlandse investeringen in andere ontwikkelingslanden. Maar één ding is zeker: In Brazilië kan en moet het beter. Men kan onderschatting van Braziliaanse moeilijkheden op twee manieren interpreteren: In de eerste plaats schuilt er een stukje kritiek in naar met name de Braziliaanse overheidsdiensten. Maar in de tweede plaats bevat het ook kritiek in de richting van Nederlandse ondernemers, die maar al te vaak hun huiswerk niet gedaan blijken te hebben. Gek genoeg is dat laatste eigenlijk goed nieuws: er vàlt namelijk blijkbaar wat te verbeteren. Naar ik hoop is dit boekje daarbij een nuttig eerste stukje gereedschap. Aarzelt u niet om met ons en / of de specialisten achterin het boekje contact op te nemen; Er staat een hele kist met gereedschap tot uw beschikking! Hans Mulder Managing Director Dutcham.

5

Deze publicatie wordt u aangeboden dankzij de sponsoring van onze adverteerders: TAP Portugal Philips do Brasil Ltda Aliança do Brasil Figwal Transportes Internacionais Ltda KPMG Gelre Trabalho Temporário S/A Vopak

Disclaimer: Dit boekje werd met zorg samengesteld door de medewerkers van de Nederlands- Braziliaanse Kamer, die daarbij steunden op technisch materiaal van bedrijven uit haar ledenbestand en andere bronnen. Deze uitgave is bedoeld als eerste oriëntatie en wegwijzer naar vakkundig advies en degelijke assistentie. Dat deze publicatie daar op zichzelf niet toe volstaat, komt door de vrijheden die zijn genomen in het samenvatten en vertalen. Daarnaast zijn een aantal feiten en regels zoals genoemd onderhevig aan veranderingen. De Kamer kan dan ook geen verantwoordelijkheid dragen voor de navolging van adviezen of het maken van strategische keuzes die de lezers zouden kunnen maken op basis van de inhoud van deze gids. Overname van de inhoud of stukken daaruit kan daarom slechts na overleg en beoordeling worden toegestaan.

6

Inhoudsopgave: A) INTRODUCTIE A.1) Algemene informatie over Brazilië A.2) De Braziliaanse economie in haar mondiale context A.3) Relevante Aandachtsgebieden en Groeisektoren B) VOORBEREIDING B.1) De practische en mentale voorbereiding van een werkbezoek B.2) Gereedschap voor marktonderzoek en haalbaarheidsstudie B.3) Investeringsstrategiëen en hun commerciële voor- en nadelen B.4) De strategische en juridische onderbouwing van overeenkomsten B.5) Implicaties van de Braziliaanse regels aangaande valuta wissels C) IMPLEMENTATIE C.1) Investeringsstrategiëen en hun juridische voor- en nadelen C.2) Juridische aspekten bij de aanschaf van onroerend goed door niet-Brazilianen C.3) De Braziliaanse milieuwetgeving C.4) Het belastingstelsel en de belastingplanning C.5) Financiële instrumenten, incentives en subsidies D) INTERNATIONALE TRANSACTIES D.1) Het voorbereiden van import en export activiteiten D.2) Invoerrechten en invoerkosten D.3) Transfer-pricing D.4) De bescherming van intellectueel eigendom D.5) Internationaal incasso D.6) Arbitrage E) MANAGEMENT E.1) De hoofdelijke aansprakelijkheden van aandeelhouders en bestuurders E.2) De arbeidsmarkt; Werving en selectie E.3) Wettelijke relaties tussen werkgevers en werknemers E.4) Arbeidsrecht, inkomstenbelasting en sociale zekerheid volgens het vaste dienstverband F) WONEN EN WERKEN F.1) Het aanvragen van visum en werkvergunning F.2) Het kiezen van kantoorruimte F.3) Nederlandse- en Braziliaanse inkomstenbelasting bij emigratie F.4) Bagagebeperkingen bij binnenkomst F.5) Veiligheidsmaatregelen G) LAST BUT NOT LEAST G.1) Conclusies en aanbevelingen G.2) Beschikbare hulpbronnen

7

A) INTRODUCTIE A.1) Algemene informatie over Brazilië

Grondgebied en bevolking Brazilië is het grootste land van Zuid-Amerika en na Rusland, Canada, China en de Verenigde staten is het het op vier na grootste land ter wereld. Het land beslaat 8,5 miljoen km2. Het grenst aan tien Zuid-Amerikaanse landen. Het land bezit 20% van de biodiversiteit van de aarde. Het tropische oerwoud van de Amazone, dat 3,6 miljoen kilometer groot is, is een voorbeeld van deze ecologische rijkdom. Brazilië heeft met 182 miljoen inwoners op vier landen na de grootste bevolking. De meerderheid van de bevolking is, anders dan in Nederland, jong; 30% is jonger dan 15 jaar en 64% is tussen 15 en 65 jaar. De grootste steden zijn São Paulo (10,8 miljoen inwoners), Rio de Janeiro (6 miljoen inwoners), Salvador (2,6 miljoen inwoners), Belo Horizonte (2,3 miljoen inwoners), Fortaleza (2,3 miljoen inwoners), Brasília (2,2 miljoen inwoners) en Curitiba (1,7 miljoen inwoners). Brazilië is een federale republiek, met 26 staten en een federaal district, waarin de hoofdstad Brasilia, ligt. De officiële taal is Portugees.

Het Braziliaanse volk Veel indiaanse gemeenschappen, die in de kuststreek van het Braziliaanse grondgebied leefden, stierven door het kolonisatieproces uit. Het waren niet alleen wapens, maar ook de door de kolonisators uit verre landen meegebrachte ziektes, die dit veroorzaakten. Toch herkent men onder de bevolking in sommige streken nog duidelijk indiaanse trekken. Vele Afrikanen werden van de 16e tot de 19e eeuw gedwongen de Atlantische Oceaan over te steken met als eindbestemming Brazilië. Daar werden ze gedwongen als slaaf handwerk te verrichten in de landbouw, de mijnen of als huisslaaf bij families. In de koloniale tijd waren behalve Portugezen, ook Fransen en Nederlanders in Brazilië. Maar aan het eind van de 19de eeuw en de eerste drie decennia van de 20ste eeuw, brachten grote immigratiegolven van Portugezen, Duitsers, Italianen, Japanners, Spanjaarden, Polen, Arabieren en Joden, die eveneens de etniciteit van de Braziliaanse bevolking beïnvloeden. Door de invloed van al deze volkeren heeft Brazilië vandaag de dag een etnisch zeer diverse bevolking. De grote meerderheid van de Brazilianen is het gevolg van de vermenging van al deze rassen die uit alle delen van de wereld zijn gekomen.

Kompas - A. 1

Economie en handel Brazilië is een van de tien grootste economische wereldmachten. De munteenheid is de Real ( R$). Brazilië is een landbouwgrootmacht. Het beschikt over reusachtige hoeveelheden grond, een gunstig klimaat – waardoor twee of meer oogsten per jaar mogelijk zijn – en voldoende water. De landbouwsector biedt aan ongeveer 1/3 van de bevolking werk en levert een derde van het nationaal product. Brazilië is er in de wereldhandel in geslaagd zich als grote exporteur van landbouwproducten te manifesteren. De nog steeds toenemende landbouwopbrengsten zijn veel meer het gevolg van een hogere productiviteit en van moderne techniek, dan van meer landbouwgrond. Naast de landbouw beschikt Brazilië over een moderne en veelzijdige industrie die veel zaken produceert. Om enkele voorbeelden te geven: ertsen, staal, papier, chemische producten, schoenen en kleding. Er zijn auto- en vliegtuigfabrieken en fabrieken voor onderdelen. Brazilië is een land van enorme afstanden. De grootste afstand tussen twee punten in dit immense land is even groot als een vlucht van Londen naar New York. Nederland is Brazilië´s vierde export bestemming, na de Verenigde Staten, Argentinië en China. Nederland behoort tevens traditiegetrouw tot de drie grootste investeerders in Brazilië.

Kompas - A. 1

(een groot gedeelte van de gegevens uit dit hoofdstuk werden ontleent aan een publicatie van de Braziliaanse Ambassade in Den Haag. Zie voor aanvullend cijfermateriaal ook www.dutcham.com.br )

Kompas - A. 1

A.2) De Braziliaanse economie in haar mondiale context Om Brazilië als speler op de wereldmarkt te begrijpen is het nodig om een korte blik te werpen op de recente geschiedenis: Ten tijde van een militair regime werd in 1974 de zogenaamde "similariteitswet" van kracht, die simpelweg de import verboodt van alles wat het land in theorie zelf zou moeten kunnen maken. Deze draconische maatregel leverde zowaar enkele industriëen op zoals Embraer vliegtuigen en deed bijvoorbeeld de vier automobielfabrikanten Ford, VW, Fiat en GM in het land investeren. Nederlandse ondernemers met ervaringen in Brazilië in de jaren tachtig zijn dan ook vaak nog steeds van mening dat men in dit land pas wat kan bereiken met eigen locale produktie. Zestien jaar later werden de negatieve kanten van dit protectionisme zichtbaar in de vorm van technologische achterstand alsmede de vorming van kartels en monopoliëen. Eén van de eerste dingen die de democratisch gekozen president Fernando Collar bij zijn aantreden in 1990 deed, was dan ook het afschaffen van die similariteitsrestricties. Niet dat de markt meteen helemaal openging, want de gemiddelde invoerrechten waren nog steeds 120%. Die werden stapsgewijs afgebouwd van 120% in 1990 naar 15% in 1995. Maar dat wel over de hele linie, van productiemiddelen tot consumptiegoederen. Begrijpelijk dat er in die periode een hele technologische inhaalrace ontstond. Met name Nederlandse ondernemers in de machinebouw hebben goede herinneringen aan Brazilië uit die periode. De inflatie liep in die periode op tot een hyperinflatie van 80% per maand, waardoor het bedrijfsleven noodgedwongen met name in Amerikaanse dollars dacht. Positieve restanten uit die tijd zijn trouwens een scherpe betalingsdiscipline met controle- en boete mechanismen, en een uiterst modern en gestroomlijnd banksysteem. Het succesvolle economische herstelplan "Plano Real" werd in 1995 ingevoerd met een gelijknamige nieuwe munt, die echter aanvankelijk nogal werd overgewaardeerd t.o.v. de US$. Het gevolg was een negatieve handelsbalans. Zelfs Nederlandse exporteurs van kaas konden in die tijd hun waar nauwelijks aanslepen om aan de Braziliaanse vraag te voldoen. Aan die situatie kwam abrupt een einde in 1999 en 2001, toen de Brazilaanse overheid de munt liet devalueren. Schommelingen als deze hadden een gigantische invloed op sektoren als het toerisme. Was in 1998 een reis naar Europa relatief goedkoop voor de hogere Braziliaanse middenklasse, een jaar later waren de rollen omgedraaid. Dit historische perspectief leert ons drie dingen: a) Brazilië is een absolute nieuwkomer op de wereldmarkt, hetgeen gepaard ging met vallen en opstaan. Kompas - A. 2

b) De huidige prognoses en scenários voor de toekomst van de Braziliaanse economie en diens integratie in de wereld zijn veel duidelijker dan enkele decennia geleden, en c) Het is en blijft van fundamenteel belang om grondige studie te maken van de haalbaarheid van investeringen op de langere termijn: Resultaten in het verleden bieden geen garantie voor de toekomst. Maar slechte ervaringen van jaren geleden mogen ook geen hernieuwde kansen belemmeren. Dat het land op de goede weg is moge blijken uit de cijfers: divisenreserves stegen van US$ 40 miljard in 2003 naar de huidige US$ 189 miljard. Het BNP steeg met een gemiddelde van 4,5% tussen 2004 en 2007, terwijl toekomstprognoses een gemiddelde groei voorspellen van 5% tussen 2008 en 2010. Sinds 2004 zijn er per jaar gemiddeld 1.500.000 nieuwe banen gecreëerd. De inflatie blijft laag; 3,14% in 2006, 4,46% in 2007 en 4,39% in 2008. Het overschot op de handelsbalans sloeg het record van US$ 40 miljard. Slechts als de huidige crisis in de V.S. doorslaat naar een globale recessie zal Brazilië daar de negatieve gevolgen van ondervinden. Het succes van Braziliaanse commoditie-exporten had wel tot gevolg dat de Braziliaanse munt erg sterk werd, wat ten koste ging van de Braziliaanse export van industriële produkten met hogere toegevoegde waarde. Sterker nog: het kwam de import van deze produkten dusdanig ten goede, dat er op diverse gebieden weer wat protectionisme opstak in de vorm van non-tarifaire belemmeringen om de markt nog enigzinds af te schermen. Het is dan ook vaak een kunstje om de juiste ingangen te vinden van deze grote groeimarkt, waarbij lokale kennis onontbeerlijk is.

Kompas - A. 2

A.3) Relevante Aandachtsgebieden en Groeisektoren Voor Nederlandse exporteurs zonder directe plannen om in Brazilië te investeren, bestaan de beste kansen op korte termijn uit hoogwaardige productiemiddelen zoals machines en uitrustingen, alsmede speciale grondstoffen. Daarnaast zal er altijd een schommelende vraag zijn naar minder hoogwaardige grondstoffen, zoals bepaalde "commodities", voor zover onderhevig aan overschotten en tekorten en dus grote prijsvariaties. Voor luxe consumenten artikelen zal er tenslotte ook altijd een niche-markt blijven bestaan. Voor Nederlandse importeurs blijft Brazilië vooraleerst de gigant op het gebied van de "commodities", waaraan in groeiende mate halffabrikaten worden toegevoegd. In officiële statistieken van de Braziliaanse overheid worden stalen "billets and blooms", geconcentreerd sinasappelsap, diepvrieskip, soja-olie en sindskort ook alcoholbrandstoffen als "manufactured goods" bestempeld. Als het gaat om de èchte eindprodukten met hoge toegevoegde waarde zoals auto´s en onderdelen, schoenen of speelgoed, mist Brazilië echter vooralsnog de concurrentiekracht die het nodig zou hebben om een stevige plaats te veroveren op de wereldmarkt. Op die laatste regel zijn er natuurlijk altijd uitzonderingen, men denke bijvoorbeeld aan de bekende Embraer vliegtuigen. Nederlandse dienstverleners met kansen in Brazilië onderscheiden zich in dienstverleners die logistieke-, commerciële- of financiële diensten binnen Europa kunnen bieden aan Braziliaanse klanten, en dienstverleners die speciale activiteiten in Brazilië zelf kunnen ontplooien. Bij dat laatste denke men aan zaken als technische consultancy en engenieursdiensten, high-tech inspectie en onderhoud, baggerwerkzaamheden, enzovoorts. De Nederlandse investeerders voor wie dit boekje eigenlijk geschreven is, komen meestal voort uit één van de bovengenoemde groepen, zoals in het voorwoord werd uitgelegd. Kansrijke groeisectoren zijn op de korte termijn: Infrastructuur. Een in Februari 2007 door de federale overheid afgekondigd economisch plan ter "versnelling" van de Braziliaanse economie voorziet in het herstel en de bouw dan wel uitbreiding van met name havens, luchthavens en wegen. Het

Kompas - A. 3

plan omvat belastingkortingen enerzijds, en stimulatie van publieke en private samenwerking anderzijds. Milieu. De Braziliaanse milieuwetgeving behoort tot de modernste ter wereld, en is op diverse niveaus uitgewerkt tot in uitzonderlijk nauwkeurige details. Helaas blijken de ambtelijke apparaten die vergunningen moeten afgeven en toezicht moeten houden op de uitvoering van dergelijke details nog al eens tekort te schieten in zowel technische als quantitatieve capaciteiten, waardoor vertragingen eerder regel dan uitzondering zijn. Hoop op verbetering wat betreft het laatste ontstaat doordat de overheid in toenemende mate zelf ook het slachtoffer wordt van de aan milieu gerelateerde bureaucratie. Zeker nu men plannen heeft om de infrastructuur op diverse gebieden te verbeteren. Technologiëen die procesanalyses vereenvoudigen, resultaten meten, en die industriële gebruikers kunnen helpen bij de verbetering van hun impact op de omgeving zijn welkom. Olie en Gas. Nieuwe olie- en gasvelden voor de Braziliaanse kust bieden vele mogelijkheden voor de belevering van equipment, en zullen dat ook in de komende jaren blijven doen. Afhankelijk van de onderhandelingen met het buurland Bolivia kan het ook noodzakelijk worden om alternatieve voorbereidingen te treffen ter vervanging van het Boliviaanse aardgas. In de winning van met name zware olie uit diepe wateren blijft Petrobras de grootste speler, al heeft ze geen monopolie meer. Brazilië is in de statistieken zelfvoorzienend als het gaat om aardolie. De tendens in de praktijk is dat ze zware olie zal exporteren, en lichtere olie zal blijven importeren. Locale productie of assemblage van equipment wordt interessant in de deelstaat Rio de Janeiro wegens belastingvoordelen. De stad Macae ontwikkeld zich daarbij als het belangrijkste off-shore center van Zuid-Amerika. (Petro-) Chemie. De samenvoeging van een grote thuismarkt en toenemende technologische mogelijkheden tot de bouw van kleine productie eenheden aan de ene kant, en de groei in de voorziening van olie en gas anderzijds, doet ook de (Petro) Chemie opbloeien. Naast Rio de Janeiro zijn er belangrijke industrieclusters te vinden in de stad Mauá (SP), Triunfo (RS), Camaçarí (BA), en Cubatão (SP).

Kompas - A. 3

Landbouw. Dit is de sector die qua "business opportunities" met kop en schouder boven alle andere uitsteekt, waarbij de volgende sub-sektoren met name van belang zijn: Agroenergie en biobrandstoffen, Katoen, Rijst, Pluimvee, Slachtvee, Melkvee, Koffie, Suiker, Maïs, Bosbouw, Soja, en Druiven.

Kompas - A. 3

B) VOORBEREIDING B.1) De practische en mentale voorbereiding van een werkbezoek Controleer of uw reisplannen niet toevallig samenvallen met Braziliaanse feestdagen. Voor 2009 zijn dat: 01 25 24 10 12 21 01 11 09 07 12 02 15 20 25

Januari Januari Februari April April April Mei Juni Juli September Oktober November November November December

Nieuwjaar (São Paulo)Geboortedag van de stad Carnaval Sexta-Feira Santa Pasen Tiradentes ( Nationale Held) Dag van de Arbeid Corpus Christi (São Paulo) Constitutionele revolutie Onafhankelijkheidsdag N.S. Aparecida Dodenherdenking Afkondiging van de Republiek (SP,MG,RJ) Dag van de kleurling Kerstfeest

Controleer waar u naar toegaat, en wanneer: in de meeste delen van het land kunt u zonder jas, maar in het Zuiden van het land kan het in de Braziliaanse winter vriezen! De Braziliaanse winter valt samen met de Nederlandse zomer. Met uitzondering van het Amazonegebied zijn er geen speciale inentingen nodig. Voor het Amazonegebied wordt een zogenaamde "tropen cocktail" aanbevolen. Het tijdsverschil tussen Brazilië en Nederland is vijf uur in de Nederlandse zomer / Braziliaanse winter, en drie uur in de Nederlandse winter / Braziliaanse zomer. Die schommeling komt door de toepassing van zomer- en wintertijden. Daardoor is het tijdsverschil gedurende korte perioden in het voor- en najaar ook even vier uur.

Kompas - B. 1

Met uitzondering van de binnenlanden is formele kleding het beste, zelfs in de hitte. Zorg ervoor dat uw overhemden e.d. van 100% katoen zijn, en geen polyester bevatten. Op veel plaatsen kunt u het handigste met een internationale creditcard betalen, waarmee u tevens bij geldautomaten tot duizend Reais (350 Euro) per dag uit de muur kunt trekken. Wat cash dollars zijn handig bij aankomst, die u kunt wisselen bij wisselkantoren met het bord "Câmbio", of aan de receptie van uw hotel. De dagkoersen staan gepubliceerd op de voorpagina van de meeste dagbladen. Theoretisch moeten de meeste Nederlandse GSM-telefoons het in Brazilië kunnen doen. Maar bij technische moeilijkheden en sowieso wegens de kosten kan men ook overwegen om een chip te kopen bij een lokale telefoonwinkel, al dan niet met een eenvoudig pre-paid apparaatje. Houd in uw planning rekening met de afstanden. Van de ene kant van de stad São Paulo naar de andere kant rijden neemt al gauw een uur in beslag. Stelt u zich de stad São Paulo voor als heel Nederland op één hoop geveegd, waarmee de provincie Utrecht is gevuld. Van de ene kant naar de andere kant binnen de deelstaat São Paulo kunt u zich het beste per vliegtuig verplaatsen; die deelstaat alleen al is groter dan Frankrijk. Brazilië als land is groter dan heel Europa. Beknibbel niet te veel op hotels en dergelijke; u wordt beoordeeld op uw bestedingsvermogen! Bedenk dat statistieken over Brazilië per definitie bedriegelijk zijn voor zover deze zich baseren op de geografische gemiddelden of consumptie-patronen per hoofd van de bevolking: Er bestaan enorme inkomensverschillen tussen delen van de bevolking, en tussen de regio´s. Veel Nederlandse ondernemers staan verbaasd van de ontwikkelingsgraad van het land in met name de onderste helft. Scheer niet alle Brazilianen over één kam; het land is in feite één grote smeltkroes van etnische minderheden. Verifiëer of uw eerste gesprekspartner beslissingsbevoegdheid heeft; de delegatie hiervan is over het algemeen beperkter dan in Nederland. Blijkt dat u voor decision-making nog een stapje hoger moet, vraag dan uw gesprekspartner om raad betreffende de beste follow-up. Kompas - B. 1

Mede om redenen van veiligheid zijn top-managers vaak alleen te bereiken via hun assistenten of secretaresses. Onthoud de naam van deze mensen, en vraag hun om hulp als er een afspraak moet worden gemaakt, of documenten met spoed moeten worden overhandigd. Tussen de wat àl te formele "u"-vorm "O Senhor" en de wat àl te informele vorm van tutoyeren met "você" gebruiken de Brazilianen vaak een tussenvorm als "Meneer Henk", of beginnen hun brief met "Geachte Marijke". Geef de voorkeur aan de engelse taal boven de spaanse, voor zover dat mogelijk is. Een paar woordjes portugees worden ook altijd op prijs gesteld. Neem de "Mercosul" voorlopig niet serieus als vrijhandelsblok. Naast het feit dat het vrije verkeer van goederen en diensten méér uitzondering dan regel is, werken de meeste regiokantoren ook commerciëel en administratief niet vanwege taal- en culturele verschillen. Brazilianen zijn beter te motiveren met complimenten voor het positieve, dan via kritiek op het negatieve. Het laatste kan zelfs beter helemaal worden weggelaten! Omgekeerd geldt dat een ogenschijnlijk positieve reaktie op uw voorstellen nog niet betekent dat u de order al half op zak heeft! Brazilianen spelen graag de “underdog” en hebben snel kritiek op hun eigen land. Bega echter niet de fout door als buitenlander dat deuntje wat al te snel of enthousiast mee te zingen! Mede omdat de persoonlijke vertrouwensrelatie de onmisbare basis vormt voor zaken doen, verdient het de voorkeur om nadruk te leggen op “samenwerking” in plaats van een koelere leverancier-klant verhouding. Dat kan bijvoorbeeld door actieve samenwerking bij marketing-campagnes, door uitnodigingen voor werkbezoeken van uw Braziliaanse partner aan Nederland, enzovoorts. Mocht een samenwerkingsverband resulteren in een contractuele overeenkomst of joint-venture, laat dan niet na om neutraal en vakkundig advies in te winnen voor een degelijke onderbouwing, die rekening houdt met de locale juridische en fiscale haken en ogen. Het juist op dat moment van belang om te weten dat Brazilië net even anders is dan de rest van de wereld.

Kompas - B. 1

Nederlandse en Braziliaanse ondernemers gebruiken soms Spaans maar meestal Engels in hun onderlinge communicatie. Bij het laatste verschilt het Britse Engels weer van het Amerikaanse, bijvoorbeeld als het gaat om grote getallen. Het onderstaande tabelletje biedt uitkomst:

In het Nederlands: In het Braziliaans: Amerikaans Engels: Brits Engels: In het Spaans:

1000.000 “Miljoen” “Milhão” “Million” “Million” “Millón”

1000.000.000 “Miljard” “Bilhão” “Billion” “Milliard” “Mil Milliones”

1000.000.000.000 “Biljoen” “Trilhão” “Trillion” “Billion” “Billón”

Dankzij de open aard van de Brazilianen kan het heel nuttig zijn om ook eens langs te gaan bij producenten van vergelijkbare producten, waaronder eventueel zelfs concurrenten. Het is prettig om elkaar te kennen en te respecteren. Vaak heeft u daar méér bij te winnen dan te verliezen. Accepteer de Braziliaanse gastvrijheid, waarbij het niet ongebruikelijk is dat familieleden worden betrokken. Houd echter rekening met een bepaalde mate van "pro-forma" uitnodigingen uit beleefdheid. Als regel kunt u het beste slechts dat accepteren wat u zelf ook zou aanbieden.

Kompas - B. 1

B.2) Gereedschap voor marktonderzoek en haalbaarheidsstudie Dankzij het internet kan tegenwoordig een heel stuk marketing technisch desk-research vanuit eigen huis worden uitgevoerd. Voor Brazilië vindt u achter in dit boek een groot aantal handige websites, waarvan de meeste zelf ook weer nuttige links bevatten. Maar een data-base biedt vaak geen antwoord op vragen als "wie is groot en wie is klein?", of "is men goed voor het geld?", of "werkt men wel met de specificaties die ik zoek?", of "heeft men capaciteit en interesse?". Men kan het antwoord op deze vragen verkrijgen door locale partijen in te schakelen die hun weg weten in het land. Dat kunnen de Netherlands Business Support Offices "NBSO" en handelsattachés zijn met hun eerstelijnsinformatie verstrekking en marketscans zoals die door de EVD worden aangestuurd, of de zelfstandige Nederlands-Braziliaanse Kamer van Koophandel. De laatste kan u, los van de eigen expertise en afhankelijk van uw keuze, zowel doorverwijzen naar bedrijven en consultants binnen haar ledenbestand, dan wel terugvallen op de daar aanwezige kennis. Ook biedt de Kamer in sommige gevallen de mogelijkheid om een tijdelijke medewerker aan te nemen danwel te huisvesten al naar gelang uw behoefte. En zo kan er een combinatie worden gemaakt tussen de weg vinden in het land, en de weg vinden in een specifieke branche. Zijn internet en "Human Resources" onmisbare gereedschappen, in de zoektocht naar een handvat vindt men al snel brancheverenigingen, vakbladen, en vakbeurzen. Dutcham onderhoudt samenwerkingsverbanden met meerdere branche organisaties, biedt vakbladmonitor functies en knipseldiensten aan, en kan vakbeurzen bezoeken in uw opdracht. Ook kan uw deelname worden gecoördineerd. Deelname als exposant op een vakbeurs kan juist in Brazilië efficiënt blijken. Het belang van vakbeurzen in het algemeen is namelijk in Brazilië groter dan in Nederland. Daaraan liggen de volgende redenen ten grondslag: a) De logistieke voordelen van een centraal punt in een land van gigantische afmetingen, b) de cultuur waarin persoonlijk contact een belangrijke rol speelt, c) de turbulentie van externe factoren die altijd garant staan voor nieuwe ontwikkelingen, en d) de rol van "hub" die Brazilië en dan met name São Paulo speelt in Zuid-Amerika als het gaat om beurzen en congressen. Meerdere beurzen in één tak van sport die elkaar beconcurreren komt ook voor; het is zaak om wel goed op te letten en de goede keuze te maken.

Kompas - B. 2

B.3) Investeringsstrategiëen en hun commerciële voor- en nadelen Een eigen locale aanwezigheid kan op vele wijzen worden bewerkstelligd. De eenvoudige aanstelling van een fysieke persoon als officiële vertegenwoordiger heeft het voordeel van een minimale investering. Uitgaande van een full-time inzet van een professional die de markt kent en zich op exclusieve basis bezig houdt met de belangenbehartiging zoals bedoeld, kan zoiets ook heel goed werken. Zeker als de persoon in kwestie het grotendeels moet hebben van commissies en binnen een bepaalde termijn resultaten moet boeken, zal de aanvankelijke motivatie en de persoonlijke inzet hoog zijn. Omgekeerd zijn de risico´s rechtevenredig: motivatie en inzet kunnen afzakken, en persoonlijke of andere belangen kunnen de toewijding aan het werk verdringen. Gaat het goed, dan loopt u het risico dat uw klanten méér waarde hechten aan dat ene gezicht dat uw product of dienst vertegenwoordigt dan aan het product of de dienst zelf. Gaat het fout, dan kan het nog lang duren voordat het negatieve imago van uw product is weggepoetst. Horen uw klanten blaffende honden of huilende baby´s als ze per telefoon een offerte willen aanvragen? En mocht de beste man of vrouw ondertussen onverhoopt iets overkomen, dan bent u helemaal terug bij af. Dat laatste werd door sommige Nederlandse bedrijven ondervangen door de persoon in kwestie binnen Dutcham te detacheren op basis van een servicecontract dat tevens voorziet in continuïteit en secretariële ondersteuning. Het aanstellen van een bedrijf als importeur / distributeur komt in principe al heel wat professioneler over. De voordelen zijn legio: deze partner bevrijdt u van alle bureaucratische rompslomp en kosten van een eigen bedrijf, en beschikt vaak meteen over de infrastuctuur, die snel kan worden ingezet, evenals de mensen die bekend zijn met uw produkten en de weg weten naar uw klanten. Een potentiëel nadeel is dat een eventuele negatieve reputatie van dit bedrijf in de markt een negatieve weerspiegeling kan krijgen op het product. Ook kan het zijn dat u te laat ontdekt dat deze partner niet de beste keuze was: Er bestaat een groot verschil tussen "geïnteresseerd" en "interessant"! En ten slotte bestaat er nog het risico dat uw product niet de aandacht krijgt die het verdiend: Liggen uw folders onderin de kast en uw monsters in de hoek? Om dat te voorkomen zou u nog kunnen overwegen om een "eigen" werknemer binnen dat bedrijf te financieren en rechtstreeks aan te sturen. Als

Kompas - B. 3

alles goed zit zal een dergelijk gebaar ook door uw partner op prijs worden gesteld! Met het opstarten van een eigen en geheel nieuwe onderneming vermijdt u de problemen zoals hierboven genoemd, en begint met een schone lei. Maar een nieuw bedrijf met danwel nieuwe mensen voor wie de branche nieuw is, of met uitgezonden werknemers voor wie de Braziliaanse markt, de cultuur en de administratieve omgeving nieuw zijn: Het woordje "nieuw" komt gevaarlijk vaak voor in deze combinaties. Niet zelden verliest men veel tijd en geld, om niet te spreken van klanten en reputatie, voordat precies duidelijk wordt waar de grootste moeilijkheden zitten. Het is geen toeval dat de succesvolle voorbeelden van een "start-up" in Brazilië begonnen met het opleiden van Braziliaanse staff-medewerkers in Nederland! Een niet te onderschatten adder onder het gras is de Braziliaanse wettelijke verplichting tot het aanstellen van officiëel in Brazilië woonachtige personen met verantwoordelijkheden namens de moedermaatschappij, die als zodanig in de oprichtingsakte en statuten van het bedrijf worden genoemd. De benamingen daarvoor kunnen verschillen, maar de kern is steeds de volledige bevoegdheid om als “procuratiehouder” namens de moedermaatschappij op te treden, alsmede in die rol aangesproken te kunnen worden. Deze persoon dient over dusdanig brede volmachten te beschikken dat er in feite sprake is van een "carte blanche". De achterliggende gedachte van de Braziliaanse wetgever is dat er op die manier personen verantwoordelijk gehouden kunnen worden voor het wel en wee van de onderneming. In hoofdstuk E.1 wordt dieper ingegaan op de risico´s van dergelijke verantwoordelijkheden voor de personen in kwestie. Punt is dat het een strategische fout zou zijn om die rol toe te vertrouwen aan de daadwerkelijke manager die belast is met de dagelijkse leiding. Het klinkt misschien tegenstrijdig, maar het verdient de aanbeveling om daartoe als vertrouwenspersoon iemand in te schakelen die geen rechtstreeks en persoonlijk belang heeft in het bedrijf. Een dergelijke persoon, vaak een advocaat, accountant, of consultant, kan op zijn beurt namelijk gemakkelijk volmachten afgeven aan de daadwerkelijke bedrijfsleiding. Een bedrijfsleiding die ook snel vervangen kan worden, als dat moet. Het vervangen van een procuratiehouder met statutaire bevoegdheden vanuit Nederland is daarentegen een gevaarlijk lastig en tijdrovend klusje. Er moet

Kompas - B. 3

een nieuwe procuratie worden opgesteld, door het Braziliaanse Consulaat in Rotterdam worden gelegaliseerd, en in Brazilië beëdigd worden vertaald. Daarna is er een advocaat nodig om de statuten te wijzigen, die daarna in het handelsregister geregistreerd moeten worden. "Minor detail": de vertrekkende procuratiehouder moet de overdracht van zijn volmachten bekrachtigen met zijn handtekening!... Maar er hoeft niet eens van misbruik of mismanagement sprake te zijn. Er kan ook een ongeluk gebeuren. Is de bedrijfsleider tevens uw procuratiehouder, dan loopt u het risico dat u op een kwade dag ineens geconfronteerd wordt met een dubbel probleem. De overname van een bestaand bedrijf kan het voordeel bieden van een snelle start, waarbij u alles wat u nodig heeft in één keer in huis haalt. U moet echter wel oppassen dat u niet ongemerkt dingen in huis haalt die u nièt nodig heeft, zoals schulden of verantwoordelijkheden met terugwerkende kracht. Als het gaat om "Due Dilligence" is het spreekwoord "goede raad is duur" vaak van toepassing. Maar niet alle dure raad is automatisch goed... Er staan in Brazilië nogal wat familiebedrijven te koop wegens de problemen van opvolging. Men zal atijd proberen om het moeilijk meetbare toekomstige groeipotentiëel in de verkoopwaarde door te berekenen. Ook bestaat er het risico dat u een "lege jas" koopt als blijkt dat de verkopende aandeelhouder als bedrijfsleider onmisbaar was. Een intelligente constructie om dit alles te ondervangen is een stapsgewijze overname, waarbij er bijvoorbeeld ieder jaar 20% aandelen worden overgeheveld, tegen een prijs die mede afhangt van de resultaten van het afgesloten jaar. Op die manier garandeert u de medewerking en betrokkenheid van de verkopende partij voor de periode die u nodig heeft om de opvolging degelijk voor te bereiden. Een vergelijkbare filosofie schuilt achter de gedachte om in een bedrijf deel te nemen in plaats van het volledig overnemen. Bij de deelname in een bestaand bedrijf is de band tussen de aandeelhouders en belanghebbers erg sterk. Aan de positieve kant bevordert dat de betrokkenheid en vormt een gezonde test voor de wederzijdse motivatie. Aan de negatieve kant is er het feit dat bij het "samen in één schuitje" plaatsnemen ook verantwoordelijkheden aan boord komen, met de ballast uit het verleden van beide partijen. Ook voor een minderheidsaandeel moet u in Brazilië vertegenwoordigd worden door een procuratiehouder. In een alinea hierboven werd reeds het advies gegeven om die functie niet toe te vertrouwen aan werknemers. In het

Kompas - B. 3

geval van deelname in een bestaand bedrijf zou het natuurlijk nog onverstandiger zijn om u statutair te laten vertegenwoordigen door uw partner. Sterker nog: Een goed advies is zelfs om helemaal niet rechtstreeks vanuit Nederland aandelen te kopen in een Braziliaans bedrijf! Beter is om deel te nemen via een kleine eigen Braziliaanse "holding" BV. Van daaruit kunnen aanpassingen en geschillen snel uitgevoerd en opgelost worden binnen de Braziliaanse wet, zonder de nadelen van bureaucratische vertragingen en zonder het gevaar dat er een moeilijk oplosbaar internationaal conflict ontstaat. Omdat zo´n bedrijfje geen omzet of werknemers heeft, zijn kosten van een dergelijke opzet bovendien erg klein, in verhouding tot de strategische voordelen. Ter illustratie van de bovenstaande argumenten om de accumulatie van statutaire bevoegdheden en management functies te vermijden, volgt hieronder een standaard tekst ter omschrijving van de volmacht waarover de lokale procuratiehouder minimaal dient te beschikken om een bedrijf te kunnen registreren:

.........to in its name demand within any venue, jurisdiction, court or body, under the "Ad-Judicia et Negotia" article, subgrant powers, present documents and do all need to achieve full compliance to this POWER OF ATTORNEY and, in particular, represent the GRANTOR in the Company to be organized, represent the GRANTOR at the Commercial Registry of São Paulo, other bodies and private corporations, including the Finance Ministry, the National Institute of Social Security, the Central Bank and perform further necessary actions required for the constitution and management, closure or sale of the company and / or parts thereof, as well as accept judicial summons, calls, notices, acknowledgements, sign and accept documents on behalf of the company, retain legal counsel, promote amendments to the articles of association, accept and give releases, subscribe agreements, admit, compromise and waive....

Kompas - B. 3

B.4) De strategische en juridische onderbouwing van overeenkomsten “Zonder goed wederzijds vertrouwen valt er geen zaken te doen. Mèt goed wederzijds vertrouwen zijn contracten met ingewikkelde clausules eigenlijk overbodig.” Dit is een stelling die de Nederlands-Braziliaanse Kamer van Koophandel nogal eens te horen krijgt van Nederlandse ondernemers. De Kamer is het daar echter pertinent mee oneens. Hoeveel broers lopen er niet rond op deze wereld die elkaar niet meer aankijken wegens een ruzie over de zaak? Waarmee maar bedoeld wordt: een vertrouwensrelatie is ook niet alles. Omgekeerd zijn er voorbeelden van succesvolle samenwerking tussen Braziliaanse en een Nederlandse bedrijven die elkaar aanvankelijk voor geen meter vertrouwden. Waarmee aangetoond wordt dat ook wàntrouwen geen onoverkoombare drempel hoeft te zijn. Het indammen van een samenwerkingsverband door middel van goede afspraken is hoe dan ook van fundamenteel belang, dat op lange termijn meestal meer waarde blijkt te hebben dan persoonlijke vriendschap. Terwijl het verleidelijk is om juist de succesverhalen in de schijnwerpers te zetten, kan het des te interessanter zijn om de mislukkingen eens onder de loep te nemen. De Nederlands-Braziliaanse Kamer van Koophandel kan dat heel goed, omdat ze gedurende de afgelopen jaren tientallen Nederlandse bedrijven op de voet heeft gevolgd. De dienstverlening van de Kamer kon daartoe overigens aanzienlijk meer "verticale" diepgang krijgen nadat de wat meer horizontale "eerstelijns" informatieversterking werd overgenomen door posten binnen de diplomatieke dienst. Helaas kwam het echter ook vaak voor dat de Kamer pas werd ingeroepen wanneer het al te laat was. In een analyse van hoe de meeste samenwerkingsverbanden tot stand kwamen, valt al meteen op dat twee-derde het gevolg zijn van een initiatief dat ooit genomen werd aan de Braziliaanse kant. Dit duidt erop dat veel Nederlandse ondernemers in zee gaan met een geïnteresseerde partij, zulks in tegenstelling tot een pro-actieve speurtocht naar de meest interessante partij. Niet noodzakelijkerwijze komt men daarbij uit op hetzelfde bedrijf. Daarnaast blijkt achteraf in bijna alle gevallen van mislukking dat de transactie ook contractueel zwak was afgedekt. Meestal klopten de contracten juridisch nog wel, maar waren ze met name strategisch slecht onderbouwd. In deze beschouwing willen we met name op het laatste ingaan, in de hoop dat de schepen in nood bakens op zee kunnen zijn.

Kompas - B. 4

De commerciëel ingestelde zakenman heeft vaak van nature al niet veel geduld met juridische haken en ogen. In het geval van Brazilië komt daar nog het feit bij dat er wetten en verordeningen bestaan op drie overheidsniveaus (federaal, deelstaat en gemeentelijk), en dat de Braziliaanse wetgeving en bureaucratie op vele punten anders is dan in alle andere landen. Tot overmaat van ramp dienen alle documenten ook nog eens in de portugeese taal te worden opgesteld, en geregistreerd te worden bij instanties waarvan er in Europa soms geen equivalent bestaat. De verleiding is dan ook groot om één en ander maar zo snel mogelijk over te laten aan een locale advocaat. In sommige gevallen wordt zelfs gemakzuchtig gebruik gemaakt van de advocaat van de andere partij. Die advocaat wordt vervolgens onder tijdsdruk gesteld om de zaken zo snel mogelijk in orde te maken. Verstandige ondernemers laten hun eigen advocaat in Nederland nog wel even meekijken, maar komen daar ook niet zelden weer van terug: correspondentie tussen Braziliaanse en Nederlandse advocaten belandt al snel in een wirwar van vertalingen en pogingen om elkaars wettelijke vereisten duidelijk te maken, waarbij beide partijen uiteraard proberen om hun cliënt zo goed mogelijk te beschermen. Dit kan uitmonden in een kostbaar en tijdrovend transatlantisch ping-pong spelletje. Het grootste gevaar is echter dat de kern van de zaak tijdens het proces uit het oog wordt verloren. Het is namelijk een groot misverstand dat advocaten goed zijn in het opstellen van contracten. Advocaten zijn goed in het aanpassen van contracten aan de wetgeving, meer niet. Er kan niet genoeg op gehamerd worden: over de basis van een overeenkomst dienen de partijen waartussen die overeenkomst wordt afgesloten het eerst tot in details eens te worden. Dat moet gebeuren door middel van een "draft", een ontwerpovereenkomst, danwel een gedetaillerde intentieverklaring. Het is helemaal niet erg als daarin details staan die juridisch niet perfect zijn. Dàt is namelijk het startpunt voor de advocaat. Niet eerder en niet later. Ook in een Braziliaanse wetgeving waarbij "alles anders" is. Eenmaal overtuigd van de noodzaak om zelf een ontwerp-overeenkomst te maken, kan de volgende handleiding van check-punten wellicht van pas komen: Weet met wie u in zee gaat. Onderzoek de commerciële en financiële kracht van uw potentiële partner, of laat dat doen op discrete wijze door een derde, zoals de Nederlands-Braziliaanse Kamer van Koophandel.

Kompas - B. 4

Denk na over de wederzijdse motivatie. U kent natuurlijk dat verhaal wel van die Groningse aardappelboeren die met vereende kracht een zetmeelfabriek oprichtten, om het vervolgens oneens te worden over het inkoopbeleid van die fabriek. Was deze nou opgericht om winst te maken en de aandeelhouders dividend uit te betalen, of juist méér om de boeren van een lucratieve afzet te garanderen? Welnu, soortgelijke misverstanden ontstaan bijvoorbeeld als een Nederlandse producent deelneemt in een Braziliaanse joint-venture, zonder dat daarbij de wederzijdse belangen duidelijk zijn uitgesproken. Stel je voor dat de Braziliaanse partner denkt hoge nettowinsten te kunnen maken dankzij de goedkope levering van Nederlandse componenten, terwijl de Nederlandse partner juist denkt gegarandeerd te zijn van lucratieve afname van diezelfde componenten. Men kan zich voorstellen dat dat een keer uitloopt in ruzie. Wees redelijk. Geen enkele transactie is goed als deze niet aan beide partijen ten gunste komt. Verplaatst u zich in de positie van uw partner, en neem ook clausules op in diens belang. Stop niet alle eieren in één mandje. De Braziliaanse wet vereist dat u voor uw deelname een in Brazilië woonachtige persoon als procuratiehouder moet aanstellen. Gebruik daar niet de bedrijfsleider voor. Zie ook uitleg ook het vorige hoofdstuk. Neem niet rechtstreeks deel in een Braziliaanse joint-venture: Volgens dezelfde logica van de vorige regel is het verstandiger om deel te nemen in een joint-venture via een kleine locale BV in volledig eigendom, dan rechtstreeks. Daarmee kunnen aanpassingen en geschillen snel locaal worden uitgevoerd en opgelost, zonder dat er een internationaal conflict ontstaat. Identificeer belangrijke personen: Het komt vaak genoeg voor dat een samenwerkingsverband misloopt zodra een sleutelfiguur bij één van de partners wordt vervangen. Steunt het vertrouwen op één of meerdere fysieke personen, noem deze dan in de overeenkomst als aangewezen personen voor hun betreffende functies, en spreek af dat er overleg zal plaats vinden zodra daar verandering in noodzakelijk is. Wees flexibel in personeelsplanning: Nederlandse ondernemingen hebben vaak een ideaal organisatieschema van werknemers en taakverdelingen, en proberen dat model ook in hun dochterondernemimgen in andere landen te hanteren. Niet zelden blijkt echter zo´n Nederlands model in Brazilië niet

Kompas - B. 4

goed te werken. Het kan bijvoorbeeld zijn dat het profiel van de bedrijfsleider een schaap met vijf poten blijkt, terwijl men ook met twee vierpotige schapen aan de slag zou kunnen. Of dat een dure executive teveel tijd kwijt is met bureaucratische handelingen die iemand anders zou kunnen doen. Controleer gedelegeerde taken: Niveau-verschillen versterken hierarchische afstanden aan de ene kant, en remmen het initiatief tot inspraak aan de andere kant. Anders dan in Nederland stellen werknemers het niet altijd op prijs verantwoordelijk gemaakt te worden voor de resultaten en vrij gelaten te worden in de manier om die resultaten te bereiken. Er zijn voorbeelden van Nederlandse managers die de betrokkenheid van medewerkers wilden bevorderen met de beste bedoelingen, terwijl dat slechts werd opgevat als zwak leiderschap en gebrek aan doortastendheid. Maak een duidelijke taakverdeling: Probeer alles te bedenken wat er eventueel moet gebeuren, en af te spreken wie wat voor zijn rekening neemt. Wees daarin vooral ook specifiek. Een term als “B stelt zich garant voor de verkoopondersteuning” is in feite al gevaarlijk vaag. Bestaat die verkoopondersteuning uit het op de weg houden van een team vertegenwoordigers, of kan B volstaan met het opnemen van de telefoon...(?) Bepaal hoe de regels worden opgesteld: Zaken als de verkoop-strategie, de algemene koersbepaling en het prijsbeleid kunnen worden beïnvloed door externe factoren. Het is daarom nóg belangrijker om goed af te spreken hoe en door wie de regels kunnen worden aangepast, dan het vastleggen van die regels zelf. Onderschat de bureaucratische hindernissen en fiscale complexiteit niet: Het is met name de omgekeerde bewijslast die maakt dat bureaucratische hindernissen moeten worden genomen die er niet logisch uitzien. Denk bijvoorbeeld aan verklaringen dat er geen schulden staan die verkregen moeten worden bij partijen aan wie niets hoeft te worden betaald. Maar al te vaak komen dergelijke dingen als ongeloofwaardig over op Nederlandse ondernemers; het is verstandig uw zakenpartners op dit vlak niet te snel te wantrouwen. Bij twijfels kunt u altijd op discrete wijze bij de Nederlands Braziliaanse KvK om opheldering vragen.

Kompas - B. 4

Verwar belastingdruk niet met de totale kosten van belastingafdracht: Het is helaas maar al te gebruikelijk dat een belastingafdracht van een klein bedrag veel meer kost aan interne administratieve verwerking. Volgens onderzoek van Price Waterhouse Coopers wereldrecordhouder in “Compliance Costs”. Diep haalbaarheidsstudies uit tot de "bottom line": Het besluit om in Brazilië te investeren, wordt meestal genomen op grond van commerciële overwegingen zoals de omvang van de markt en het groeipotentiëel, prijsniveaus, en concurrentie. Dat is voor Brazilië echter onvoldoende. Als achteraf blijkt, dat de onderste regel met rode inkt wordt geschreven, kan het te laat zijn voor de administratieve en fiscale medewerkers om dat nog te veranderen. Neem een budget op, en toch weer niet: Het hebben van een gedetailleerd budget dat wederzijds is goedgekeurd, is niet alleen een weerspiegeling van een serieus businessplan en voorkomt latere misverstanden, de opstelling ervan alleen al is een goede oefening van de samenwerking. Het is beter om te discussiëren over een budget dan om te vechten over een balans! Net als bij de spelregels geldt echter dat deze met regelmaat aangepast moet kunnen worden aan externe omstandigheden. Het contract mag daartoe geen hinderpaal zijn. De oplossing is simpel: neem in het contract op dat er een door weerszijden ondertekende begroting bestaat, die een integraal onderdeel vormt van de overeenkomst, en die is bijgevoegd als "side-letter". Die begroting zelf kan voorts met –een afgesprokenregelmaat worden vervangen. "Never trust government": Zijn overheden nergens ter wereld de gemakkelijkste klanten, in Brazilië komt daar nog bij dat bestaande contracten of verstrekte belastingvoordelen niet altijd door politieke opvolgers worden gerespecteerd. Maak afspraken over informatieverstrekking en verslaggeving: Er dient bepaald te worden wie wat voor informatie aan de ander zal verstrekken, in welke vorm en met welke regelmaat. Werk diverse scenarios uit, tot en met de meest rampzalige: Denk aan natuurrampen, politieke onrust, bedrijfsongevallen, energiegebrek en al het andere wat maar enigszins fout zou kunnen gaan. Bepaal vervolgens wie de verantwoording draagt en / of wie de desbetreffende

Kompas - B. 4

verzekeringen dient af te sluiten, en hoe zal worden omgegaan met dergelijke omstandigheden voor zover deze niet afgedekt kunnen worden. Met name het laatste kan voorkomen dat één van de partijen de afspraken niet kan nakomen en daardoor ongewild van contractbreuk kan worden beschuldigd. Tref compensatieregelingen: Bepaal bij ieder onderdeel van de overeenkomst waar mogelijk hoe de ene partij zal worden gecompenseerd als de andere de betreffende afspraak niet na komt of kan komen. Dit voorkomt dat het hele contract kan worden bestempeld als verbroken, bij het niet nakomen van een klein onderdeel. Construeer nooduitgangen: Bepaal met welke opzeggingstermijn een partner kan uitstappen, en verzeker de mogelijkheid tot overname van diens aandelen als "first right of refusal". Nòg beter is om alvast een formule vast te leggen voor de waardebepaling van die aandelen. Bepaal echter wel dat alle verplichtingen die voortkomen uit de geldige duur van de overeenkomst van kracht blijven ook na opzegging, totdat ze volledig zijn afgewikkeld. Neem een arbitrageclausule op: Spreek af dat alvorens er naar de rechter wordt gestapt, er nog een bemiddelingspoging zal worden ondernomen door een door beide partijen gerespecteerde arbiter. In het geval van Brazilië kan dat zijn de "Eurocâmara de Arbitragem", waarvan de Nederlands-Braziliaanse Kamer van Koophandel één van de "founding members" is. Laat een advocaat de puntjes op de "i" zetten: Het "aftimmeren" van volmachten die juridische, fiscale of arbeidsrechterlijke gevolgen hebben, is zaak voor de vakman. Hetzelfde geldt voor de juiste omschrijving van concurrentie-bedingen; deze zijn slechts geldig binnen de daartoe geldende wettelijke bepalingen. Dit geldt ook voor de bescherming van intellectueel eigendom. Verder zal de advocaat u wijzen op de bepaling van de geldigheidsduur van de overeenkomst, de van toepassing zijnde wetgeving, de controle van de handtekeningsbevoegdheid van de ondertekende partijen, de wenselijkheid of noodzaak tot het hebben van getuigen, en de juiste registratie van de overeenkomst bij de daartoe betreffende instanties. Het laatste punt moge duidelijk maken dat het inschakelen van een advocaat wel degelijk noodzakelijk is. Maar de veertien eerste punten zijn met name

Kompas - B. 4

van strategisch belang. Aangezien het weglaten daarvan niet direct juridische consequenties heeft, zal uw advocaat u er niet noodzakelijkerwijze op attent maken. En daarmee komen we terug op ons standpunt dat u als zakenman toch echt eerst zelf uw best zal moeten doen op een ontwerp-overeenkomst. Daarbij kunt u hulp krijgen van de Nederlands-Braziliaanse Kamer van Koophandel. Per definititie heeft de Kamer weinig technisch verstand van uw specifieke branche. Maar terwijl u als specialist gefocussed bent op de details van de bomen, kan de Kamer als buitenstaander ineens een gemiste kernvraag stellen over het bos. Niet zelden bleek dat nuttig. Daarnaast beschikt de Kamer over een groot netwerk van mensen die u verder kunnen helpen met specifieke zaken, zoals advocatenkantoren, logistieke dienstverleners, service op het gebied van visa-verstrekking, fiscaal adviseurs, makelaars, head-hunters, auditors, boekhouders, enzovoorts. Ook is de Kamer ten alle tijde bereid om uw bedrijf en uw producten of diensten te helpen promoten, waartoe ze een arsenaal aan mogelijkheden heeft. Maar eerst het zuur, en dan het zoet.

Kompas - B. 4

B.5) Implicaties van de Braziliaanse regels aangaande valuta wissels In Brazilië zijn de doelstellingen voor het gebruik van de fondsen van doorslaggevend belang bij de goedkeuring van overboekingen. Ter illustratie: het simpelweg overboeken van geld naar een buitenlandse rekening om liquiditeitsredenen, zoals gemakkelijk te doen is in de meeste landen, is voor een Braziliaans bedrijf niet toegestaan. Hieronder volgt een overzicht van de vier meest voorkomende doelstellingen die ten grondslag kunnen liggen aan de toestemming om geld Brazilië in of uit te krijgen. Financiële investeringen en niet-handelsgerelateerde leningen: Deze investeringen omvatten leningen en aandelen, maar zijn hier niet tot beperkt. Alle transacties in deze groep dienen bij voorbaat door de Braziliaanse Centrale bank te worden goedgekeurd. In het geval van een lening moeten de volgende documenten meestal aan de overboeking vooraf gaan: - Een verklaring van de schuldenaar - Een verklaring van de schuldeiser - Een "R.O.F." ("Registro de Operação Financeira") /registratie van financiële transactie, verstrekt door een Braziliaanse bank. In deze verklaringen dienen zaken aan bod te komen als gegevens van beide partijen, totaalbedrag, afbetalingsschema, rente, en looptijd. Afhankelijk van het type investering mag de looptijd variëren van 91 dagen tot vijf jaar. Bij dit alles zullen beide partijen diverse persoonlijke gegevens moeten overleggen zoals oprichtingsaktes, uittreksels, en procuraties waarmee de handtekeningsbevoegheid van de ondertekenende personen kan worden aangetoond. De uiteindelijke geldstroom vindt daarna plaats in de onderstaande volgorde: 1. De uitlenende partij verzoekt aan een bank in Nederland om geld over te maken naar een specifieke en gespecificeerde rekening van een bank in Brazilië; 2. Zodra deze Braziliaanse bank het geld ontvangt, kan deze een wisselcontract voor de buitenlandse valuta opstellen waarin de koers naar Braziliaanse Reais wordt vastgesteld en waarin wordt verwezen naar het eerdergenoemde "R.O.F.". 3. Daarna wordt het bedrag op de rekening gestort van de lenende partij.

Kompas - B. 5

Op de dag van terugbetaling zal het hoofdbedrag plus de rente gestort moeten worden, waarbij de volgorde is: 1. De lenende partij maakt het bedrag in Reais (R$) over aan de Braziliaanse bank; 2. De Braziliaanse bank koopt voor dat bedrag vreemde valuta, en maakt het over aan de schuldeiser; 3. De Braziliaanse bank sluit op deze manier de transactie af. De hierboven omschreven procedure is van toepassing op de meeste financiële investeringen. Soms zijn echter aanvullende documenten nodig, afhankelijk van de zaak in kwestie. Bijvoorbeeld, als er sprake is van beurstransacties, wordt er een profiel vereist dat een beeld geeft van de financiële "gezondheid" van de betreffende middelen. En zo zijn er vele variaties en opsommingen van relevante documenten, wat per geval verschillend is. Maar steeds hangt alles tenslotte af van de bedoelingen van de transactie. Handel gerelateerde leningen: Dit zijn transacties die in het algemeen betrekking hebben op import of export, of op beide. In het geval van exporten mogen buitenlandse kopers vooruitbetalingen doen, zowel met korte als lange looptijden. De korte "prepayments" mogen een maximale duur van 360 dagen hebben, en vereisen voorafgaande toestemming van de Centrale Bank. De lange "prepayment ACC´s" mogen een maximale duur hebben van vijf jaar, maar toestemming van de Centrale Bank is nodig waarbij dezelfde documenten moeten worden overlegd als omschreven in B.5.1. In alle gevallen vormt een bank in Brazilië onderdeel in de geldstroom. In het bijzonder in geval van ACC-transacties is het voordeel dat tussenkomst van de bank een garantie vormt voor de levering van de beloofde prestaties. Men kan zich afvragen wat het verschil in de praktijk is tussen een lang lopende lening van werkkapitaal en een lang lopende exportvooruitbetaling. Het antwoord is als volgt: Bij financiële leningen moet het hoofdbedrag plus rente worden terugbetaald, waarbij er op het laatste een "withholding tax" van 25% van toepassing is, die niet geldt voor export vooruitbetalingen. Oprichtingskapitaal van Braziliaanse ondernemingen en dividenden: Oprichtingskapitaal of kapitaalsverhogingen dienen van te voren te worden vastgelegd in de oprichtingsakte cq. statuten van het bedrijf, en goedkeuring

Kompas - B. 5

van de Centrale Bank is nodig om het proces te starten, waarbij de volgende documenten moeten worden overlegd: 1. Oprichtingsakten en statuten met alle wijzigingen, inclusief de onderhavige acquisitie, 2. De balansen van de laatste drie fiscale jaren, gecontroleerd door een onafhankelijke auditor, 3. Koop- en verkoopakten, 4. "R.D.E.-IED" ("electronische registratie van verklaring van rechtstreekse buitenlandse investering") De geldstroom volgt stappen die vergelijkbaar zijn met die zoals hierboven omschreven. De uitbetaling van dividend moet worden geregistreerd via "R.D.E. -IED", en wordt niet belast zolang het wordt geherinvesteerd in het bedrijf. Bij overmaking naar het buitenland geldt er een withholding tax van 17,647%. Overmakingen bij import of export van goederen en diensten: Aan het eind van 2006 werden nieuwe regels van kracht waarbij de bemiddelende en controlerende rol van banken werd versterkt. De te nemen stappen en te overleggen documenten zijn vergelijkbaar met de bovengenoemde. De vrachtbrieven moeten na inscheping niet rechtstreeks naar de klant, maar naar de bank worden gestuurd, die controle uitoefent op levering en betaling, en zorg draagt voor de juiste registratie bij de Braziliaanse autoriteiten en voor het converteren van de betreffende buitenlandse valuta naar Braziliaanse Reais. Nieuw is de mogelijkheid dat tot maximaal 30% van de waarde ook op een speciale rekening van een Braziliaanse bank buiten Brazilië mag worden belegd, mits bestemd voor export gerelateerde zaken. Bij Braziliaanse importen zijn de procedures vrijwel identiek in omgekeerde richting. (Dit hoofdstuk kwam tot stand met vaktechnische medewerking van de RABOBANK)

Kompas - B. 5

C) IMPLEMENTATIE C.1) Investeringsstrategiëen en hun juridische voor- en nadelen Hoewel de mogelijkheid tot het openen van een Braziliaans filiaal in eigendom van een Nederlands bedrijf in theorie bestaat, wordt deze optie zelden of nooit gebruikt vanwege de kostbare en tijdrovende procedure, waarbij de Braziliaanse Minister van Handel en Industrie zijn persoonlijke goedkeuring moet geven. Het komt er dus op neer dat bedrijven in Brazilië alleen kunnen bestaan als onafhankelijke partijen, al dan niet in volledige of gedeeltelijke eigendom van bedrijven of personen in het buitenland. Zelfs een klein verkoopkantoor zal daarom een eigen status dragen die los staat van het moederbedrijf. Buitenlandse investeerders hoeven niet persé met Braziliaanse partners te werken, tenzij er sprake is van een zogenaamde strategische sector als de pers of transport, die voorbehouden blijven aan controle door Braziliaanse aandeelhouders. Wel is het zo dat buitenlandse aandeelhouders vertegenwoordigd moeten zijn door een in Brazilië woonachtige procuratiehouder, hetgeen in eerdere hoofdstukken reeds nader werd toegelicht. De oprichtingsakte dient te worden opgesteld en ondertekend door een Braziliaanse advocaat. De meest voorkomende ondernemingsvormen zijn de naamloze vennootschap "Sociedade Anônima S.A.", en de besloten vennootschap "Sociedade Limitada Ltda". Hoewel de hoofdelijke aansprakelijkheid van de aandeelhouders in beide gevallen in theorie wordt beperkt tot hun proportionele investering, bestaan er op deze regel in Brazilië meerdere uitzonderingen, zoals ook wordt omschreven in hoofdstuk E.1). De Braziliaanse wet voorziet verder nog in andere vormen van rechtspersonen zoals Verenigingen en Consortia, waarin respectievelijk sprake is van initiatieven zonder winstoogmerk en samenwerkingsverbanden waarin de deelnemende partijen hun rechten en plichten onderling verdelen.

Kompas - C. 1

De Naamloze Vennootschap "S.A.": Deze ondernemingsvorm heeft met name de voorkeur als er flexibiliteit nodig is in de deelname van aandeelhouders, of als men voornemens is de onderneming op de beurs te laten noteren. Wegens ruimtegebrek en gezien het feit dat dit niet het geval is bij de meeste lezers, laten we de méér gedetailleerde informatie over de Braziliaanse vennootschap achterwege. Deze blijft electronisch leverbaar voor belanghebbenden. De Besloten Vennootschap "Ltda": Een Ltda wordt opgericht door middel van de handtekening van de deelnemers in een oprichtingsakte / statuut ("Contrato Social" genaamd), waarbij er, -in tegenstelling tot de naamloze vennootschap- maar één klasse aandeelhouders bestaat, die in dit geval quotahouders worden genoemd. Het verhogen of verlagen van het geregistreerde kapitaal, net als alle andere wijzigingen in de statuten van het bedrijf, vereist de goedkeuring van de quotahouder(s) die ten minste driekwart van het geregistreerde kapitaal vertegenwoordigen, wat bovendien eerst moet zijn volgestort alvorens een dergelijke wijziging wordt toegestaan. De Ltda kan worden bestuurd door een of meer personen, die quotahouders kunnen, maar niet hoeven zijn. De hoofdelijke aansprakelijkheid van de bedrijfsleiding beperkt zich tot zaken die rechtstreeks gerelateerd zijn aan persoonlijk (wan)gedrag, of die in strijd zijn met de statuten van het bedrijf. De geregistreerde statuten kunnen gewijzigd worden op zaken als geregistreerd kapitaal, bedrijfsnaam, adres, quota-houderschap, en deelnemers. Omdat quota´s niet worden uitgegeven in de vorm van aandeelcertificaten, maar slechts worden genoemd in de statuten, worden er voor alle veranderingen op dat vlak wijzigingen in de statuten vereist. Naast de verplichting om statutenwijzigingen te laten goedkeuren door de houders van driekwart van de quota´s, is er een jaarlijkse quotahoudersvergadering verplicht waarin zaken als bedrijfsleiding en financiële rapportage ter sprake dienen te komen. In sommige gevallen kan e.e.a. "stil" op papier plaats vinden met de handtekening(en) van de procuratiehouder(s). Het sluiten van een bedrijf kan volgens de wet geschieden in de volgende gevallen: (i) de sluitingsdatum wordt bereikt zoals was voorzien in de oprichtingsakte, (ii) volgens unaniem besluit van de quotahouders, (iii) volgens besluit van quotahouders die de meerderheid vertegenwoordigen, (iv) door de enige overgebleven quotahouder, als deze niet binnen een periode

Kompas - C. 1

van 180 dagen een wettelijk verplichte andere quotahouder kan vinden, (v) door gebrek aan vergunningen, of (vi) wegens faillissement. Het overlijden van een quotahouder hoeft de juridische voortgang van de Ltda niet te beëindigen als de statuten in regels voorzien wat betreft opvolging. Algemene regels en draaiboek voor oprichting van een bedrijf: Alle Braziliaanse bedrijven zijn in principe toegestaan om deel te nemen in andere bedrijven, activiteiten af te stoten ("spin-offs"), of met andere bedrijven samen te smelten ("mergers"). Aandeelhouders in een S.A. of quotahouders in een Ltda kunnen zowel bedrijven als personen zijn. Buitenlandse deelnemers moeten echter vertegenwoordigd worden door een in Brazilië woonachtige procuratiehouder, en zich daarnaast laten inschrijven in het Braziliaanse belastingregister, "Cadastro Nacional de Pessoas Jurídicas - CNPJ" in het geval van een bedrijf of "Cadastro de Pessoas Físicas CPF" in het geval van een individu. Om het verplichte "CNPJ" belastingnummer aan te vragen, moeten Nederlandse bedrijven een uittreksel overleggen uit het Register van Kamers van Koophandel en Fabrieken, alsmede een duidelijk omschreven machtiging aan de procuratiehouder. (Let op I - red.): Om internationale transacties te vergemakkelijken kunnen de Kamers van Koophandel in Nederland ook kortere engelstalige samenvattingen uit het vestigingsregister verstrekken, maar deze volstaan in de praktijk vaak niet. Beter is het om de volledige Nederlandstalige versie aan te vragen waaruit met name ook de handtekeningsbevoegdheid blijkt. (Let op II - red.): De machtiging aan de procuratiehouder moet in een groot aantal volmachten voorzien, en mag niet te veel worden "bijgeschaafd". (zie ook hoofdstuk B.3). Deze documenten moeten worden gelegaliseerd bij het Braziliaanse Consulaat in Rotterdam, en daarna door een beëdigde vertaler naar het Braziliaanse Portugees worden omgezet. (Let op III - red.): Het Braziliaanse Consulaat in Rotterdam heeft het recht om in sommige gevallen een autenticiteitsverklaring van documenten te eisen van een notariskantoor. (let op IV - red.): De Braziliaanse overheidsdiensten erkennen geen beëdigde vertalers buiten Brazilië, terwijl er maar weinig in Brazilië beschikbaar zijn.

Kompas - C. 1

De belangrijkste bedrijfsactiviteiten dienen in de bedrijfsnaam te worden weerspiegeld, en wel in de Portugese taal. Alvorens een bedrijfsnaam kan worden toegekend, moet eerst worden bezien of deze niet reeds in gebruik is. De bescherming van een bedrijfsnaam is daardoor automatisch, in de jurisdictie (deelstaat) van vestiging. Daarbuiten zullen desgewenst extra initiatieven moeten worden ontplooid om een bedrijfsnaam van nationale bescherming te voorzien. Als de bovengenoemde documenten zijn verzameld, gelegaliseerd en vertaald, en de basisgegevens zoals aandeelhouders, oprichtingskapitaal, adres, activiteiten, en management door een advocaat in een oprichtingsakte zijn verwerkt, kan de eerste stap worden genomen om het bedrijf te laten registreren in het vestigingsregister van de locale "Junta Comercial". Zodra dit is gebeurd, bestaat het bedrijf officiëel en worden rechten en plichten van kracht, ook al kan er nog niet met werk worden begonnen. Nu moet er voor het bedrijf namelijk eerst een lokaal "CNPJ" belastingnummer worden aangevraagd bij de Federale Belastingdienst. Pas met dat nummer kan er een bankrekening worden geopend, en kunnen inkopen en verkopen plaats vinden. Als het bedrijf slechts service verleent kan een willekeurig adres dienst doen, en is er ook geen aparte inschrijving nodig bij het Deelstaatgouvernament in de betreffende deelstaat, voor bedrijven die goederen willen verhandelen is die inschrijving wel nodig. Tussen de aanvraag en toekenning van een Deelstaatinschrijving ("Inscrição Estadual") kunnen maanden verstrijken, ook al omdat men het pand eerst door een inspecteur wil laten goedkeuren. Volgens de wettelijke vereisten die van toepassing zijn op inschrijvingen op Deelstaatniveau moet er niet alleen een individuele bedrijfsruimte met eigen voordeur zijn, maar ook een opslagplaats met vergunning voor de opslag van het soort goederen waarin men wil gaan handelen. Helaas nemen de inspecteurs op deelstaatniveau de laatste tijd geen genoegen meer met het op- en overslaan in panden van derden. Dit criterium komt vooral voor Nederlandse ondernemers vaak als ongeloofwaardig over. En tenslotte moet men ook nog een Gemeentelijke vergunning ("Alvará de Funcionamento") aanvragen. Bedrijven die puur aan dienstverlening en niet aan handel doen, moeten bovendien een apart gemeentelijk belastingnummer (Inscrição Municipal) aanvragen.

Kompas - C. 1

Het uitschrijven van facturen door kleine bedrijven dient te geschieden op genummerde blokken die slechts mogen worden aangemaakt door daartoe gemachtigde drukkerijen. Grote bedrijven doen dat sinds kort on-line, waarbij het nummer en sequentie volgt die door de belastingdienst wordt afgegeven. En dan hebben we het nog over twee soorten: een factuur voor de verkoop van goederen voorziet in de afdracht van de Deelstaat "ICMS" belasting, en een faktuur voor de levering van diensten voorziet in de afdracht van de Gemeentelijke "I.S.S." belasting. Zo moet een fotozaak in Brazilië volgens de letter van de wet twee aparte BTW-bonnen afgeven: één voor de ontwikkeling van het fotorolletje en één voor de verkoop van een nieuw rolletje. Tenslotte is het nog van belang om te melden dat er voor vele bedrijfsactiviteiten nog aparte vergunningen kunnen worden vereist. Zo kunnen technische ontwerpen bijvoorbeeld alleen op naam van het bedrijf worden afgetekend door een ingenieur met een "CREA" inschrijving. ("Conselho Regional de Engenharia e Arquitetura"). In de praktijk betekent dit dat er een Braziliaanse ingenieur moet worden ingehuurd want het erkennen van een diploma dat buiten Brazilië werd behaald, is een lastige en uiterst tijdrovende aangelegenheid. Voor bedrijven die aan import of export willen doen, moet er nog door een bijzonder zure appel worden gebeten: de douaneafhandeling mag dan wel op zeer moderne wijze via het "RADAR-SISCOMEX" netwerk geschieden, om in te loggen dient er eerst een paswoord te worden afgegeven door diezelfde douanedienst. Ten eerste is het aantal documenten wat daarbij moet worden overlegd zeer groot en bovendien deels onvoorspelbaar, waardoor het proces zeer tijdrovend wordt (volgens de laatste ervaringen tussen vier en twaalf maanden). Bovendien worden er eisen gesteld waarvan de logica niet voor zichzelf spreekt. Zo is het sindskort een officiële norm dat bedrijven geen importen mogen doen waarvan de waarde hun opgelegde oprichtingskapitaal te boven gaat, alsof er enig verband zou bestaan tussen die grootheden. Als vermoedelijke oorzaak voor het laatste gaf een specialist onlangs de theorie dat men de oprichting van veel kleine import- en exportbedrijfjes langs deze weg wil tegengaan. (dit hoofdstuk kwam tot stand met vaktechnische medewerking van NORONHA ADVOGADOS)

Kompas - C. 1

C.2) Juridische aspekten bij de aanschaf van onroerend goed door nietBrazilianen De aanschaf van onroerend goed in Brazilië wordt geregeld bij de grondwet, waarin principe de regels niet verschillen tussen die voor Brazilianen nietBrazilianen, zei het dat er beperkingen bestaan in het recht op de aanschaf van grond in landbouw- en grensgebieden, alsmede in specifieke gebieden die van belang worden geacht voor de nationale veiligheid. Alvorens tot de aanschaf van onroerend goed kan worden overgegaan dient de portentiële koper zich te registreren bij de Braziliaanse Federale belastingdienst, en een belastingnummer aan te vragen. Voor individuele personen is dat een “CPF”; “Cadastro Pessoa Física”, en voor bedrijven een “CNPJ”; “Cadastro Nacional de Pessoa Jurídica”. Om zulks te bewerkstelligen moeten een groot aantal documenten worden overhandigd, waarbij het voor bedrijven geldt dat er tevens een in Brazilië woonachtige procuratiehouder moet worden aangesteld, die vervolgens over brede volmachten moet beschikken. (zie ook de andere benodigdheden en wetenswaardigheden voor de oprichting van een bedrijf in de hoofdstukken B.3 en C.1) Een lastig bijkomend feit is dat de meeste documenten in Nederland door een notariskantoor gelegaliseerd moeten worden en moeten worden afgestempeld door het Braziliaanse Consulaat in Rotterdam, om vervolgens te worden vertaald door een in Brazilië geregistreerde beëdigde vertaler. In de Braziliaanse praktijk beginnen verkoop transacties van onroerend goed meestal met een voorlopig contract, bijvoorbeeld onder de naam “Compromisso de Compra e Venda”, wat lettelijk vertaald betekent “Overeenkomst tot Koop en Verkoop”. Hierin belooft de verkoper het onroerend goed niet aan anderen aan te bieden voor een bepaalde periode, meestal 30 dagen, terwijl beide partijen beloven binnen die periode alle documenten te zullen verzamelen. Bij de ondertekening van dit “Compromisso” wordt meestal een aanbetaling gevraagd, vaak 10 tot 20% van de koopsom. Als het de verkopende partij niet lukt om de documenten binnen die tijd te verzamelen die nodig zijn om het pand daadwerkelijk te mogen verkopen, moet deze aanbetaling aan de koper worden terugbetaald. Als het de kopende partij daarintegen niet lukt om de documenten en / of het restantbedrag binnen die tijd te verzamelen, is het niet ongebruikelijk dat de aanbetaling, of tenminste een deel daarvan, als boete wordt ingehouden. Makelaarskantoren, “Agência Imobiliária” genaamd, mogen niet worden verward met notariskantoren in Nederland. Het zijn namelijk geen officiële

Kompas - C. 2

instanties die de koop bekrachtigen en registreren. Dat laatste moet apart gebeuren bij de gemeentelijke instanties. Makelaarskantoren zijn puur commerciëel en hebben slechts als doel op koper en verkoper bij elkaar te brengen, bijna altijd op commissie-basis. De verkopende partij zou bijvoorbeeld kunnen stuiten op schulden in het condominium, bij de belastingdienst, lopende rechtzaken, of twijfelachtige eigendomsrechten, die de verkoop in de weg staan. De kopende partij, zeker als niet-Braziliaanse, heeft echter veel meer werk om de documenten zoals omschreven te verzamelen, en loopt dus een groter risico dat zulks binnen de gestelde termijn niet lukt. Zeker als er nog een bedrijf moet worden opgericht, of een bankrekening moet worden geöpend. Volgens de regels van de Braziliaanse Centrale Bank mogen banken namelijk geen rekening-courant openen op naam van niet-ingezetenen. En zonder bankrekening is het uiteraard lastig om de restantbetaling te voldoen. Helaas bestaan er verkopers en makelaarskantoren die niets vermoedende buitenlanders met opzet in deze valkuil lokken om op legale wijze aanbetalingen op te strijken. Eigendomsrechten worden pas effectief overgeschreven door middel van registratie in het Gemeenteregister, waartoe eerst nog een notarisverklaring wordt vereist. Die verklaring betreft een publiekelijk en officiëel document, en het Notariskantoor heet “Tabelião de Notas”. Helaas verwarren Nederlandse kopers deze combinatie maar al te vaak met het voorlopige contract van een makelaar. Bij de ontwikkeling van nieuwe projekten is het bovendien van groot belang om na te gaan of alle milieuvergunningen zijn verstrekt en/of zelfs mogelijk zijn. Het terugstorten van geld naar Nederland bij de wederverkoop vereist toestemming van de Centrale Bank, die slechts zal worden verstrekt op voorwaarde dat de oorspronkelijke aanschaf aantoonbaar op volledig juiste en gedeclareerde wijze heeft plaatsgevonden. De Nederlands-Braziliaanse Kamer van Koophandel raadt u wegens al deze redenen met klem aan om u te laten beleleiden door een vakkundig advocatenkantoor bij de aanschaf van onroerend goed in Brazilië. Daarbij is het bovendien van groot belang geen genoegen te nemen met de advocaat van de verkopende partij en/of van een bemiddelend makelaarskantoor. (dit hoofdstuk kwam tot stand met vaktechnische medewerking van NORONHA ADVOGADOS) Kompas - C. 2

C.3 De Braziliaanse milieuwetgeving De Braziliaanse milieuwetgeving, in het bijzonder sinds de invoering van de nationale wet 6.938 die in 1981 werd ingevoerd, voorziet in controlemechanismen en –instrumenten en fiscale controle op het gebied van milieu, met het oog op de bescherming van de biodiversiteit, de locale gemeenschappen en de ondersteuning van projecten, ondernemingen, activiteiten en bouwwerken. Vanwege natuurlijke aspecten in een gebied en/of de bestaande ecosystemen, kunnen er beperkingen bestaan bij de aanschaf van onroerende goederen en aan ingrijpende wijzigingen daarvan. Zulks is bijvoorbeeld het geval in gebieden die permanent beschermd worden, conform het wetboek van bosbouw (wet 4.771/65 en de daaropvolgende wijzigingen) en de resoluties van de "Conselho Nacional do Meio Ambient – CONAMA", Nos. 302/02, 303/02 em 369/06, waarin deze zijn aangewezen als beschermde eenheden (vanaf de federale wet 9.985/00, die het Nationale systeem voor beschermde eenheden ("SNUC") in het leven riep. Er bestaan daarnaast andere gebieden waarop deze wetsbeperkingen gedeeltelijk van toepassing zijn. In deze gevallen kunnen speciale milieuvergunningen worden vereist voor bedrijven, bouwwerken en activiteiten, met name waar deze een degradatie van het milieu kunnen veroorzaken, in welke vorm dan ook, inclusief wegens vervuilende uitstoot, die uiteraard ook een natuurbeschermende regelgeving verdient. De administratieve procedure kan worden onderverdeeld in drie fasen, waarbij elke fase wordt afgesloten met de verkrijging van voorlopige vergunningen; De plannen, de bouw, en de uitvoering. Elke fase moet in het algemeen worden voorafgegaan door grondig onderzoek en milieutechnische goedkeuringen, zoals de "Relatorio Ambiental Preliminar – RAP", de "Relatorio de Controle Ambiental – RCA", de "Estudo de Impacto Ambiental / Relatorio de Impacto do Meio Ambiente" – EIA/RIMA, "Plano Basico Ambiental – PBA", en anderen. Tot slot wordt de impact op het milieu gemeten, welke wordt vastgesteld door een mileutechnische goedkeuringsdienst die bevoegd is tot het nemen van maatregelen die negatieve effecten kunnen beperken of compenseren. Dergelijke maatregelen en besluiten zijn onvoorwaardelijke vereisten om met een bepaald project door te kunnen gaan, op straffe van de administratieve boetes en andere straffen zoals die zijn voorzien in de wet, waarbij we met name wijzen op de resoluties zoals vastgelegd bij de "CONAMA" onder de nummers 01/86 en 237/97.

Kompas - C. 3

Naast de bescherming van natuurgebieden, richt de wetgeving zich ook op het behoud van gebieden waarin de traditionele gemeenschappen, zoals die waar nog Indianen leven. Deze gebieden worden eveneens beschouwd als permanent beschermde gebieden. Daarbij wordt niet alleen de natuur in bescherming genomen, maar ook de culturele en sociale aspecten. In deze gebieden worden slechts investeringen toegestaan, die een groot sociaal of publiekelijk belang dienen en die geen afbreuk doen aan de genoemde bescherming van de oorspronkelijke bevolking. Daarnaast kunnen er bij investeringen in zulke gebieden extra compensatiemaatregelen worden vereist, zoals omschreven in de regels 369/06 en 371/06 van de CONAMA. Vanuit institutioneel oogpunt kunnen procedures voor het verkrijgen van een milieu-vergunning plaatsvinden op gemeentelijk niveau (afhankelijk van het wel of niet bestaan van een gemeentelijk milieu orgaan), provinciaal niveau of landelijk niveau, conform het bereik van het onderhavige project, diens karaktereigenschappen en omvang. Zelfs als de federale overheid het competente beslissingsorgaan is, kan het voorkomen dat provinciale of gemeentelijke lichamen zich mengen in de procedure wanneer er locale of regionale belangen in het geding zijn. Een ander aspect waar rekening mee dient te worden gehouden, is de degradatiegraad van het milieu waarvoor de onderneming wordt geklassificeerd. Van doorslaggevend belang is de mate waarin de aanvragers potentiele veroorzakers zijn van milieudegradatie. Het toekennen van de milieuvergunning zal noodzakelijkerwijs afhangen van een voorafgaande studie met betrekking tot de impact van de onderneming op het milieu. Uiteindelijk zal het onderzoek resulteren in een verslag over de gevolgen voor het milieu ("EIA/RIMA"), welke voor de burgers ter openbare inzage ligt. Hierbij wordt de onderneming onderworpen aan de beoordeling van de betrokken partijen, overheden, niet-gouvernamentele organisaties en onderzoeksinstituten. Vanuit milieuoogpunt is het al met al voor de ondernemer die voornemens is investeringen of activiteiten in Brazilië te ontplooien, aan te bevelen om van te voren grondig onderzoek te laten uitvoeren bij alles wat een milieutechnisch onderwerp van discussie kan worden. Om deze reden is kennis van het gebied waarin men wil investeren noodzakelijk. Men doet er verstandig aan om naast de reeds genoemde aspecten ook onderzoek te laten doen naar hydrografische aspecten en afbakeningen, naast natuurlijk de eigendoms- en exploitatierechten van de grond. (dit hoofdstuk kwam tot stand met vaktechnische medewerking van ARCADIS-TETRAPLAN S/A) Kompas - C. 3

C.4) Het belastingstelsel en de belastingplanning Het onderwerp belastingen in Brazilië is niet eenvoudig, maar ook niet onoverkomelijk. Er zijn veel verschillende belastingen op federaal-, staats- en gemeenteniveau en hiernaast zijn er ook nog administratieve eisen die gesteld worden door de wet. Hoewel niet alle wetten even eenvoudig te interpreteren zijn en wetten soms onderling conflicterend kunnen zijn, kan in de meeste gevallen een onderneming met hulp van adviseurs zich een weg banen door het woud van verschillende belastingen. Dit ondanks dat er in een aantal gevallen keuzes gemaakt moeten worden. Er moet ook rekening gehouden worden met het feit dat de onderneming altijd de bewijslast draagt. Brazilië kent een systeem waarin onderhandeling niet mogelijk is zoals wij dat gewend zijn in Nederland. Dit resulteert voor grote ondernemingen vaak in een groot aantal rechtzaken die lang kunnen duren om duidelijkheid in interpretatie van de wetgeving en van meningsverschillen met de fiscus te krijgen. Verder zijn de boetes hoog en is de rente die bij naheffingen gebruikt wordt aanzienlijk. Belasting clearance bestaat niet of nauwelijks, en de fiscus kan vele jaren terug gaan met naheffingen. In dit hoofdstuk focussen we op de algemene concepten binnen belastingen. Hiervoor passeren we de volgende punten: de absolute en relatieve belastingdruk, de methodes van belastingheffing, rechtstreekse en indirecte kosten van belastingafdracht, de kosten van belastingadministratie en belastingplanning. De absolute en relatieve belastingdruk: Het IBPT (Instituto Brasileiro de Planejamento Tributário) heeft berekend dat voor het eeste semester van 2008 de absolute belastingdruk 37.3% is van het bruto nationaal product. De relatieve belastingdruk ligt echter ruim hoger als gevolg van een relatief hoge werkeloosheid en informaliteit van een gedeelte van de Braziliaanse economie die wel meetelt in het bruto nationaal product, maar geen belasting betaalt. Voor de onderneming wordt de belastingdruk onder andere beinvloed door de berekeningsmethodiek op basis waarvan de onderneming belasting betaalt. Methodes van belastingheffing

Kompas - C. 4

Er zijn in Brazilië grofweg vier methodes van het berekenen van de belangrijkste belastingen. De methode die van toepassing is, is afhankelijk van de omzet van de onderneming. Ten eerste is er de “Supersimples” (Supersimpel) en (tweede) de “Simples” (Simpel) waarbij bijna alle belastingen, tot een omzet van R$4.8 miljoen, worden berekend op basis van de omzet. De belastingdruk loopt op met het toenemen van de omzet en de administratieve vereisten zijn redelijk simpel omdat belastbare bedragen mogen worden opgegeven op basis van kasstromen. Vervolgens is er de “Lucro presumido” (aangenomen winst) waarbij de loonbelasting en de belasting over de winst wordt berekend op basis een berekende aangenomen winst . De berekening is afhankelijk van de omzet (de methode wordt toegestaan voor omzet tot R$48 milioen) en de soort industrie waar de onderneming zich in begeeft. Bij deze berekeningsmethode zijn de administratieve eisen al een stukje zwaarder, maar mag de onderneming nog steeds op basis van kasstromen de aangiftes doen en de administratie voeren. Als vierde is er de “lucro real” (de echte winst), verplicht voor bedrijven met een omzet boven R$48 miljoen, waarbij alle belastingen individueel berekend worden, er bepaalde kosten niet aftrekbaar zijn en er bepaalde betaalde belastingen wel of niet verrekend kunnen worden met ontvangen belastingen. Bij deze methode is de administratieve last nog iets zwaarder. De rechtstreekse kosten van belastingafdracht: Naast de relatief hoge belastingen en het aantal belastingen waar men rekening mee dient te houden, zijn er ook administratieve eisen die afhankelijk zijn van de methode van belasting berekening zoals hiervoor beschreven. Er zijn ook andere factoren die de rechtstreekse kosten van de belastingafdracht beinvloeden. Één van de kenmerken bijvoorbeeld, voor Braziliaanse belastingen, is de omgekeerde bewijslast waarbij de onderneming moet aantonen dat zij alles volgens de regels gedaan heeft. Een onderdeel daarvan vormen de certificaten die bevestigen dat er tot op een bepaalde datum niets bekend is van onregelmatigheden en dat er geen schulden openstaan. Deze zogenaamde "Certidões Negativas de Débito” (CND´s), of "Negatieve Schuld Certificaten" moet men bij veel contracten en aanbestedingen overleggen omdat dit de andere contractant tot op zekere hoogte kan beschermen tegen

Kompas - C. 4

bepaalde vormen van ketenaansprakelijkheid. Er is een aantal soorten CND´s die bij verschillende overheidsorganen opgevraagd moeten worden. Het documenteren van de bewijslast en het administreren van de CND’s, leidt over het algemeen tot een zwaar administratief apparaat. Een ander belangrijk kenmerk van een aantal Braziliaanse belastingen is dat ze gedeeltelijk aan de bron moeten worden ingehouden. Dit is bijvoorbeeld voor de loonbelasting (net als in Nederland) maar ook voor een aantal andere types van belastingen. De afdracht van deze belasting moet geschieden via een speciaal document, waarvan de onderneming een kopie in de archieven moet bewaren. Omdat dit voor een aantal belastingen geldt, leidt dit tot grote archieven en meer kosten. Vanzelfsprekend vergt in ieder land een goede bedrijfsvoering een goede administratie maar bovenstaande factoren hebben in Brazilië mogelijk hogere kosten en meer compexiteit voor de administratie tot gevolg De indirekte kosten van belastingafdracht: Naast de administratieve eisen zijn er ook strakke deadlines voor het inleveren van de belasting documenten, hetgeen, behalve hoge werkdruk om de maand af te sluiten, tot hogere (administratieve) kosten kan leiden. Bovendien zijn er naast Federale belastingen belastingen die aan deelstaten en gemeenten moeten worden afgedragen. Hierbij kan het gaan om de locatie waar het goed of de dienst geleverd wordt, of om de locatie waar de onderneming gevestigd is en zijn er gedifferentieerde tarieven voor leveringen tussen verschillende staten en gemeenten. Als gevolg hiervan kan een servicecontract op nationaal niveau voor de levering van goederen of diensten resulteren in vele kleinere facturen. De kosten van belastingadministratie: Waar grotere ondernemingen een eigen belastingadministratie hebben, maken veel kleinere en middelgrote ondernemingen vervolgens gebruik van een administratieve dienstverlener. Dit resulteert in een relatief hogere vaste kosten basis. Belastingplanning: Een onderneming Brazilië moet er rekening mee houden dat niet bij alle belastingsoorten en regels onder de specialisten unanimiteit heerst: er bestaan overlappende en tegenstrijdige belastingen, en zelfs belastingen die in strijd zouden zijn met de grondwet. Kompas - C. 4

Het belastinglandschap is in continue verandering hetgeen het moeilijk maakt om up to date te blijven. Hiermee moet een onderneming bij belastingplanning rekening houden. De interpretatie van nieuwe wetten en verordeningen en het inschatten van de gevolgen voor de operaties is niet altijd even eenvoudig en kan resulteren in juridische twist die, omdat de Braziliaanse fiscaliteiten erg op rechtspraak draaien, uiteindelijk pas na jaren een duidelijke conclusie krijgt. Een onderneming die een belasting aanslag krijgt kan er voor kiezen om deze meteen te betalen (of in etappes), of om een rechtzaak te starten die lang kan duren. De mogelijkheid die Nederlanders kennen om rond de tafel tot een schikking te komen, is niet mogelijk in Brazilië. Tot slot Omdat belastingen een struikelblok kunnen vormen voor ondernemers die in Brazilië beginnen, geldt hier dan ook het adagio, dat een goede voorbereiding het halve werk is. Maar er zijn genoeg ondernemingen die het lukt dus waarom u niet? (Dit hoofdstuk kwam tot stand met vaktechnische medewerking van KPMG)

Kompas - C. 4

C.5) Financiële instrumenten, incentives en subsidies Nederlands instrumentarium voor Brazilië De Nederlandse overheid heeft een aantal programma’s en regelingen ontwikkeld om Nederlandse ondernemingen te ondersteunen op buitenlandse markten. Ondernemers kunnen tevens een beroep doen op Europese en multilaterale regelingen, programma's en instrumenten. In onderstaand overzicht worden de programma’s en regelingen die op Brazilië betrekking hebben, uiteengezet. De programma’s en regelingen zijn ingedeeld naar diverse aspecten van internationaal ondernemen: oriënteren, investeren, onderwijs & onderzoek, exporteren en verzekeringen. Sommige regelingen en instrumenten verlenen alleen subsidie of assistentie, andere bieden gedeeltelijke financiering of functioneren vooral als aanbesteder van opdrachten. Voor algemene vragen en advies over regelingen kan men terecht bij het Gemeenschappelijk Front Office van de agentschappen van het Ministerie van Economische Zaken EVD (Agentschap Internationaal Samenwerken en Ondernemen), SenterNovem, Syntens en Octrooicentrum Nederland. De meest recente informatie over subsidies en programma’s is steeds te vinden op de website van de EVD op www.evd.nl/opkomendemarkten.

N.B. Opgemerkt zij dat enkele van de hieronder genoemde programma’s in juli 2008 tijdelijk werden opgeschort na een uitspraak van het College van Beroep voor het Bedrijfsleven (CBb) inhoudende dat het programma PSOMProgramma Samenwerking Opkomende Markten werd aangemerkt als een subsidieprogramma en niet als een opdrachtenprogramma. Deze uitspraak heeft ook gevolgen voor enkele andere programma’s, zoals PESP-Programma Economische Samenwerking Programma en PvW-Partners voor Water, die eveneens tijdelijk zijn stopgezet. Voor informatie over de laatste stand van zaken m.b.t. tot deze programma’s wordt derhalve aangeraden steeds de betreffende websites de raadplegen. Oriëntatie:

Individuele Marktscan Bij de oriëntatie op een nieuwe markt kan een marktscan van de EVD uitkomst bieden om lokale zakenpartners, agenten, distributeurs of eindgebruikers in kaart te brengen. Hiervoor wordt gebruik gemaakt van het netwerk van de EVD, bestaande uit de Nederlandse ambassade, consulatengeneraal en Netherlands Business Support Offices – NBSO’s. Bij het uitvoeren van uw verdere strategie, helpt de EVD u met doorverwijzingen naar experts

Kompas - C. 5

die op commerciële basis werken. Meer informatie: www.evd.nl/marktscan

Programma Collectieve Promotionele Activiteiten CPA heeft tot doel het bevorderen van handel, investeringen en samenwerking van Nederlandse bedrijven op buitenlandse markten door hen de gelegenheid te bieden deel te nemen aan collectieve promotionele activiteiten op dit terrein. Minimaal één keer per jaar wordt een Europese tender uitgeschreven, waarop bedrijven zelf projectvoorstellen in kunnen dienen voor het organiseren van inkomende of uitgaande handelsmissies, collectieve beursinzendingen of andere collectieve promotionele activiteiten voor Nederlandse bedrijven op het buitenland. Meer informatie: www.evd.nl/cpa

Programma Starters op Buitenlands markten PSB heeft tot doel MKB-bedrijven* met weinig of geen exportervaring te ondersteunen bij het betreden van een nieuwe of praktisch nieuwe buitenlandse markt. U kunt in aanmerking komen voor een subsidie voor verschillende activiteiten bij de uitvoering van het opgestelde internationaliseringsplan, zoals het laten opstellen van een marktverkenning door een daarmee ervaren en deskundige organisatie, het laten ontwikkelen en vervaardigen van presentatiemateriaal in een buitenlandse taal (folders, brochures, website) en het aanvragen van internationale octrooien, merk- of modelregistraties. De subsidie bedraagt 50 procent van de gemaakte kosten tot maximaal 11.500 euro. * Bedrijven gericht op het voortbrengen van primaire landbouw- en visserijproducten en bedrijven in de sector vervoer kunnen niet deelnemen aan de regeling. Meer informatie: www.evd.nl/psb

Programma Economische Samenwerking Projecten PESP heeft als doel de export naar en de economische samenwerking met niet-geïndustrialiseerde landen te bevorderen. Consortia van Nederlandse bedrijven kunnen voorstellen indienen voor het uitvoeren van PESPactiviteiten in het voortraject van daadwerkelijke exporttransacties. Via PESP kunt u in aanmerking komen voor een financiële bijdrage voor haalbaarheidsstudies, financieringsstudies en projectidentificatie-activiteiten. De PESP-bijdrage bedraagt maximaal de helft van de begrote kosten van de activiteit tot een maximum van 135.000 euro per project. Meer informatie: www.evd.nl/pesp

Kompas - C. 5

2g@there: steun voor ondernemers die samen internationaal zaken willen doen Het programma 2g@there is gericht op Nederlandse ondernemers en organisaties, die in het buitenland kansen zien waar samenwerking met collega-ondernemers essentieel voor is. Via 2g@there kunnen deze partijen bij de EVD meerjarige steun krijgen die bestaat uit (bestaande) financiële instrumenten en andere EVD-produkten. (den aan missies, matchmaking, NBSO´s). Het is een belangrijke voorwaarde dat het om een opkomende of kansrijke sektor gaat, waar Nederlandse ondernemers internationaal onderscheidend kunnen zijn. Ideëen voor gezamelijk internationaal zakendoen kunnen besproken worden met de EVD. Visiedocumenten worden beoordeeld in ronden die via de web-site worden gepubliceerd. Meer informatie: www.evd.nl/2getthere

International Finance Corporation De International Finance Corporation (IFC) is een onderdeel van de Wereldbank Groep en heeft tot doel de ontwikkeling van de private sector in de ontwikkelingslanden en landen in transitie te stimuleren. De IFC doet dit concreet door: A. Financieren van investeringsprojecten (zie punt 2.5.); B. Bijdragen aan de ontwikkeling van financiële markten (zie punt 4.1.); C. Verlenen van technische assistentie aan private bedrijven. De IFC is met name actief in de sectoren landbouw, financiën en bankwezen, informatie- en communicatietechnologie, olie, gas, chemie, mijnbouw en energie. De IFC kent de volgende technische assistentieprogramma's: • Technical Assistance Trustfunds (TATF) • Latin America and Caribbean Technical Assistance Facility Het Technical Assistance Trust Fund programma (TATF) is een apart programma van de IFC voor de financiering van technische assistentieprojecten. Het TATF wordt door de IFC aangewend om consultants in te huren voor specifieke studies. In de onderzoeksfase van een investeringsproject kan de Investment Officer van de IFC behoefte hebben aan externe assistentie bij het in kaart brengen van de economische, ecologische of sociale haalbaarheid. Hiervoor worden vaak op korte termijn consultants ingehuurd. In dit geval moet de Investment Officer snel kunnen beschikken over de benodigde expertise. Het is daarom aan te raden uw onderneming te laten registreren in het DACON en aan te melden bij het Trustfund Department. Meer informatie: www.ifc.org

Kompas - C. 5

Partners voor Water Het doel van het programma Partners voor Water (PvW) is krachten te bundelen om de internationale positie van de Nederlandse watersector te versterken en bestaat uit drie componenten, namelijk (interdepartementale) beleidsafstemming, sectorale samenwerking (door onder andere netwerkbijeenkomsten, informatievoorziening) en de stimuleringsregeling. Voor de stimuleringsregeling van het PvW-programma kunnen partijen uit de Nederlandse watersector projectvoorstellen indienen om in aanmerking te komen voor een financiële bijdrage voor vijf soorten activiteiten: • haalbaarheidsstudies; • identificatie- en marktstudies; • business development trajecten; • demonstratie- en pilotprojecten; • institutionele versterking. Voor het programma zijn de volgende thema's geselecteerd: • water voor voedsel en natuur; • water en klimaat; • invulling van Millennium Development Goals op gebied van water en sanitatie; • ondersteuning bij het opstellen van nationale IWRM-plannen (Integrated Water Resources Management); • grondwaterbeheer. Uitgevoerd door: EVD en NWP (Netherlands Water Partnership) Meer informatie: www.partnersvoorwater.nl AL-INVEST - Amérique Latine Invest Amérique Latine Invest (AL-INVEST) is een programma van de Europese Commissie dat wederzijdse handel en investeringen bevordert tussen kleine en middelgrote bedrijven uit de EU-landen en Latijns-Amerika. In 2004 is ALINVEST III van start gegaan. Op uitvoerend niveau zijn de partners erkende leden van het Al-Investnetwerk die het plaatselijke mkb vertegenwoordigen. Bemiddelingsorganisaties kunnen lid worden van het netwerk na goedkeuring door de Europese Commissie. Het programma bestaat uit bijeenkomsten van bedrijven uit beide regio's, georganiseerd door organisaties die behoren tot het Al-Investnetwerk. De bijeenkomsten kunnen zowel plaatsvinden in Europa als in Latijns-Amerika, vaak ten tijde van een vakbeurs die op dat moment voor de betreffende sector plaatsvindt. De EU publiceert jaarlijks een programma van op een specifieke sector gerichte bijeenkomsten. Individuele bedrijven kunnen geen beroep doen op het AL-Invest programma.

Kompas - C. 5

Meer informatie: http://ec.europa.eu/europeaid/where/latinamerica/regional-cooperation/al-invest/index_en.htm Investeringen:

Programma Samenwerking Opkomende Markten PSOM betaalt 50 procent van de projectkosten van pilot-investeringen in een aantal opkomende markten. In Brazilië staat dit programma open voor projecten die worden uitgevoerd in het noorden of nooroosten van het land. PSOM projecten worden uitgevoerd door een consortium van tenminste een Nederlands bedrijf en een lokaal bedrijf. De projecten moeten commercieel haalbaar zijn op de middellange of lange termijn en moeten een positief effect hebben op de lokale economie in het ontvangende land in termen van het creëren van extra werkgelegenheid, de introductie van nieuwe technologie, verbetering van de middelen van bestaan, versterking van het midden- en kleinbedrijf en resulteren in verbeterde milieu-omstandigheden en leiden tot additionele investeringen en verhoging van de omzet. Het maximale projectbudget is 1,5 miljoen euro. Meer informatie: www.evd.nl/psom

Carboncredits.nl Door het kopen van emissiereducties hoopt Nederland straks te kunnen voldoen aan de verplichtingen van het Kyoto Protocol. Voor de investeerder kan verkoop van de emissiereductie mogelijk voorzien in 10 procent van de investeringskosten en daarnaast is financiering eenvoudiger te verkrijgen. Met name middelgrote, langjarige projecten kunnen profiteren van Carboncredits.nl. Projecten moeten minimaal lopen tot 2012. Carboncredits.nl is interessant voor diverse investeringsprojecten: productie van duurzame energie (wind, biomassa, zon, waterkracht); warmtekrachtkoppeling; brandstofwisseling (kolen naar gas, olie naar gas); en afvalverwerking (stortgasonttrekking, anaërobe waterzuivering, vergisting). Uitgevoerd door: SenterNovem Meer informatie: www.carboncredits.nl

Inter-American Investment Corporation De IIC is onderdeel van de Inter-American Development Bank (IADB) en heeft als doelstelling het bevorderen van de economische ontwikkeling in LatijnsAmerika en het Caribisch gebied door financiering van het midden- en kleinbedrijf. De IIC financiering staat open voor alle sectoren, maar wordt met name gebruikt in de volgende sectoren: landbouw, financiële dienstverlening en toerisme. De IIC beoogt kredieten te verschaffen aan bedrijven waar dit niet (volledig) mogelijk is via commerciële banken of andere kapitaalverstrekkers. Via

Kompas - C. 5

verschillende diensten probeert de IIC de private sector in deze regio te stimuleren, zoals directe leningen, samenwerking met lokale financiële instellingen door middel van gezamenlijke leningen of garanties voor en investeringen in kapitaalmarkten. Om in aanmerking te komen voor een IIC-financiering moet een project aan de diverse voorwaarden voldoen. Zo moet het project werkgelegenheid genereren, er moet een overdracht zijn van kennis en technologie en het project moet bijdragen aan een verbetering van de plaatselijk aanwezige management vaardigheden. Uitgevoerd door: IADB - IIC Meer informatie: www.iic.int/home.asp

Multilateral Investment Fund Het MIF is onderdeel van de Inter-American Development Bank (IADB) en heeft tot doel het stimuleren van investeringshervormingen en de ontwikkeling van de private sector in Latijns-Amerika en het Caribisch Gebied. Het MIF richt zich met name op micro-ondernemingen (de gemiddelde grootte van in 2005 goedgekeurde projecten bedraagt 1,25 miljoen dollar). Het MIF heeft drie faciliteiten ingesteld, waarvan een gericht op bedrijven, de Small enterprise development facility. Deze is direct gericht op ondernemingen om zo de bedijfsactiveiten te verbeteren. Door MIF gesteunde projecten moeten innovatief zijn, als voorbeeld kunnen dienen voor andere projecten, uitgevoerd worden met lokale partners en duurzaamheid bevorderen. Uitgevoerd door: IADB - MIF Meer informatie: www.iadb.org/mif

International Finance Corporation De International Finance Corporation (IFC) is een onderdeel van de Wereldbank Groep en heeft tot doel de ontwikkeling van de private sector in de ontwikkelingslanden en landen in transitie te stimuleren. De IFC doet dit concreet door: A. Financiering van investeringsprojecten: Ook Nederlandse bedrijven kunnen investeringsvoorstellen voor medefinanciering indienen bij de IFC. Om in aanmerking te komen voor een krediet van de IFC moet een investeringsproject aan diverse voorwaarden voldoen. Zo moet het betreft een investering betreffen in de private sector, moet het project technisch haalbaar zijn, op den duur winstgevend op den duur winstgevend en ten goede komen aan de economie van het ontwikkelingsland.

Kompas - C. 5

In de praktijk komen enkel investeringsprojecten groter dan 10 tot 40 miljoen dollar in aanmerking voor financiering. Voor niche markten bestaan uitzonderingen voor de projectgrootte. De looptijden zijn acht tot tien jaar. B. Bijdragen aan de ontwikkeling van financiële markten (zie punt 4.1.). C. Verlenen van technische assistentie aan private bedrijven (zie punt 1.6.). De IFC is met name actief in de sectoren landbouw, financiën en bankwezen, informatie- en communicatietechnologie, olie, gas, chemie, mijnbouw en energie. Uitgevoerd door: Wereldbank Groep – IFC. Meer informatie: www.ifc.org

Nederlands Investerings Matching Fonds Buitenlandse directe investeringen in commercieel gezonde bedrijven in ontwikkelingslanden kunnen worden gematcht door FMO, via het NIMF. NIMF verstrekt zowel langetermijnrisicokapitaal als specifieke sectorexpertise. Een financiering van het NIMF-fonds bedraagt minimaal 1 miljoen euro en maximaal 5 miljoen euro. NIMF financiert ten hoogste het bedrag dat door het Nederlandse of buitenlandse bedrijf als risicodragend vermogen is ingebracht. Uitgevoerd door: FMO Meer informatie: www.fmo.nl/nl/producten/nimf.php

Faciliteit Opkomende Markten Deze vernieuwde faciliteit (was eerst IFOM) is in mei 2006 in werking getreden. De landenlijst is flink verruimd en er is meer flexibiliteit in de financieringsvormen die de regeling ondersteunt. Via FOM worden leningen verstrekt voor de midden- en lange termijn aan lokale dochterondernemingen of joint ventures waarin een Nederlands MKBbedrijf investeert. Financiering kan verkregen worden tot maximaal 100 procent van de projectkosten. De lening bedraagt minimaal 45.000 euro en maximaal 5 miljoen euro. Om kennisuitwisseling te garanderen moeten deze activiteiten gelijk zijn aan, of in elk geval lijken op die van de Nederlandse sponsor. Uitgevoerd door: FMO Meer informatie: www.fmo.nl/nl/producten/ifom.php Onderwijs en onderzoek:

Subsidieregeling Opkomende Markten Deze regeling stimuleert de technologische samenwerking tussen Nederlandse bedrijven en kennisinstellingen die in het buitenland een nieuw product of nieuwe dienst willen ontwikkelen. In het project vindt samenwerking plaats tussen een Nederlands bedrijf en één of meer partners uit de landen van de

Kompas - C. 5

opkomende markten. De buitenlandse partner of partners nemen voor eigen rekening en risico deel aan het project. Het project richt zich op de volgende drie gebieden: • Technologische innovatie: in het project wordt onderzoek gedaan naar een nieuwe technologie of naar een nieuwe toepassing van een bestaande technologie. • Economisch perspectief: het project moet voor alle partijen goede economische perspectieven bieden. • Duurzaamheid: het project moet bijdragen aan duurzame economische groei. Daarbij gaat het niet alleen om ecologische, maar ook om sociale aspecten van duurzaamheid. Uitgevoerd door: SenterNovem Meer informatie: www.senternovem.nl/om Export:

International Finance Corporation De International Finance Corporation (IFC) is een onderdeel van de Wereldbank Groep en heeft tot doel de ontwikkeling van de private sector in de ontwikkelingslanden en landen in transitie te stimuleren. De IFC doet dit concreet door: A. Financieren van investeringsprojecten (zie punt 2.5.). B. Bijdragen aan de ontwikkeling van financiële markten: Via het Global Trade Finance programma biedt het IFC ook bankgaranties via lokale banken. Voor Nederlandse leveranciers aan lokale bedrijven biedt dit het voordeel van meer zekerheden voor betaling door de afnemer. C. Verlenen van technische assistentie aan private bedrijven (zie punt 1.6.). De IFC is met name actief in de sectoren landbouw, financiën en bankwezen, informatie- en communicatietechnologie, olie, gas, chemie, mijnbouw en energie. Uitgevoerd door: Wereldbank Groep - IFC Meer informatie: www.ifc.org Verzekeringen:

Exportkredietverzekeringsfaciliteit Onder de Exportkredietverzekeringsfaciliteit is de herverzekering van risico's door de Nederlandse overheid geregeld. Het gaat hierbij om risico’s die voortkomen uit de export van kapitaalgoederen naar en de uitvoering van aannemingswerken in het buitenland, waarbij vaak lange betalings- en uitvoeringstermijnen gelden. Onder deze faciliteit vallen alle reguliere producten en -verzekeringen van Atradius, zoals de Kapitaalgoederenverzekering, Aannemingsverzekering,

Kompas - C. 5

Leaseverzekering en Koersrisicoverzekering. Daarnaast zijn de financieringsinstrumenten Directe garantie, de Financieringsverzekering en de Contragarantie van toepassing. Uitgevoerd door: Atradius Meer informatie: www.atradius.com/nl/dutchstatebusiness/overheid/overheidsfaciliteiten

Regeling Herverzekering Investeringen

Via de RHI kunt u niet-commerciële risico’s verbonden aan een buitenlandse investering verzekeren. Het gaat daarbij om risico's als: • onteigening; • transferbelemmeringen; • oorlog. Uitsluitend nieuwe investeringen komen in aanmerking, die de economische banden tussen Nederland en het betrokken investeringsland duurzaam uitbreiden of versterken. Ook moet er een duurzaam belang in een buitenlandse onderneming zijn met als doel effectieve en daadwerkelijk blijvende invloed op het beleid van die onderneming uit te oefenen. Uitgevoerd door: Atradius Meer informatie: www.atradius.com/nl/dutchstatebusiness/overheid/overheidsfaciliteiten/340r hifaciliteit.jsp (dit hoofdstuk kwam tot stand met vaktechnische medewerking de Nederlandse Ambassade in Brasilia en de Economische Voorlichtingsdienst EVD)

Kompas - C. 5

D) INTERNATIONALE TRANSACTIES D.1) Het voorbereiden van import en export activiteiten Import en export activiteiten zijn in Brazilië voorbehouden aan Braziliaanse bedrijven, die zulke activiteiten bovendien in hun statutaire doelstellingen hebben staan. De handel in goederen, zowel nationaal als internationaal, is onderworpen aan “I.C.M.S.” belasting, die door deelstaten wordt opgelegd. Om die reden is de aanvraag en afgifte van een apart Deelstaat belastingnummer, de zogenaamde “Inscrição Estadual” een vereiste alvorens handel kan worden gedaan. Het vervelende is dat de Deelstaat belastingdiensten een aantal eisen stellen die de eisen van de Federale belastingdienst te boven gaan. Zo wil men een pand zien en inspecteren dat op naam van het bedrijf is gekocht of gehuurd, waar de betreffende goederen daadwerkelijk opgeslagen mogen worden. Naast een opslagruimte moet het bedrijf ook beschikken over een eigen voordeur, met identificatie. Deze eisen zijn vermoedelijk ontstaan om grijze importen en frauduleuze failissementen tegen te gaan, maar hebben als effect dat het opzetten van een importbedrijf kostbaar en tijdrovend is. Na de inrichting van het pand kan het nog maanden duren alvorens inspectie daadwerkelijk plaats vindt. Heeft men eenmaal een Deelstaat inschrijving, dan moet het bedrijf vervolgens worden ingeschreven bij de douane-dienst, die een paswoord afgeeft om in te kunnen loggen op het electronische “Siscomex” inklaringssysteem. Dat inklaringssysteem werkt perfekt en maakt persoonlijk contact met douane-ambtenaren overbodig, hetgeen een positieve bijdrage levert aan de corruptie-bestrijding. Helaas is het echter geen sinecure om een paswoord toegekend te krijgen. Onder de waslijst van vereisten staat bijvoorbeeld de verstrekking van een business-plan, waarin de waarde van de te importeren goederen moet worden opgegeven. Hoe onlogisch ook, men heeft de afgifte van een paswoord geweigerd aan bedrijven die goederen wilden importeren voor een waarde die het volgestortte oprichtingskapitaal te boven ging, alsof daartussen een relatie bestaat. Al met al kan het proces ter oprichting van een bedrijf dat ook zelf moet kunnen importeren of exporteren snel een half jaar tot een jaar duren. De meest gekozen strategie is de oprichting van een simpeler “representative office” dat zich beperkt tot de commerciële bemiddeling met klanten en

Kompas - D. 1

leveranciers die zelf kunnen importeren en exporteren, in afwachting van de eigen vergunningen. Ook zou men tijdelijk gebruik kunnen maken van bestaande handelshuizen/“trading companies”. Of samenwerking zoeken met een bevriende importeur-distributeur. Bij het laatste verwijzen we vervolgens weer naar de strategische aspekten in hoofdstuk B.3)

Kompas - D. 1

D.2) Invoerrechten en invoerkosten Omdat vrachtkosten en invoerrechten variabele grootheden zijn zullen we ons in dit hoofdstuk beperken tot een rekenvoorbeeld. Dit dient uiteraard slechts als voorbeeld met factoren waarmee rekening moet worden gehouden, en niet als vaste verhouding tussen de initiële en uiteindelijke waarden: Euro: 100.000,00 2.000,00

F.O.B. Rotterdam

Reais: 360.000,00 7.200,00 367.200,00 2.111,40 369.311,40

Total CFR Int. Freight Insurance 0,575% C.I.F. Havengelden: TRMM belasting 1.800,00 Capatazias (havenarbeid) 298,00 Vrachtbriefafhandeling 150,00 Opslagkosten 971,66 Intern haventransport 280,00 Uitgifte Douanedocument DTA 150,00 Containerafhandeling 650,00 Tijdsbesteding Douane-expediteur 800,00 Vakbondsbijdrag SDA 308,00 Totaal aan Douanekosten: 6.379,32 Invoerrechten (20%) 73.862,28 IPI belasting (0%) Basis voor berekening ICMS 449.553,00 ICMS belasting (17%) 76.424,01 Totaal aan belastingen 150.286,29 Totale kosten ingeklaard (*) 525.977,01 (*) Belastingen bij aflevering / doorverkoop aan derden niet meegerekend. Het is van groot belang de vrachtkosten onder controle te houden; invoerrechten en andere emolumenten worden namelijk berekend over de C.I.F. (Cost-Insurance and Freight) waarde van de goederen. De praktijkervaring met een eerste kleine monsterzending kan daarom snel een verkeerd beeld scheppen.

Kompas - D. 2

Een aparte vermelding verdient de zending van folders, promotie-materiaal en monsters voor gebruik op vakbeurzen: De Braziliaanse douane staat er om bekend om veel dingen in beslag te nemen of aan te merken voor de betaling van hoge invoerrechten. Ons advies is om altijd te werken met het Braziliaanse douane-expeditie kantoor dat door de beursorganisator is aangesteld. Deze heeft namelijk een aantal zaken vooraf met de douane afgestemd, om problemen te voorkomen.

Kompas - D. 2

D.3) Transfer-pricing Sinds 1997 behoort Brazilië tot de landen die controlerende regels hanteren aangaande prijzen in het internationale handelsverkeer, wat zowel geldt voor goederen als voor diensten en rechten. Bij het investeren in Brazilië dient de ondernemer zich daarom niet alleen te verdiepen in het belastingsysteem, maar hij zal ook attent moeten zijn op de regels voor transfer-pricing bij handel binnen dezelfde groep, maar buiten Brazilië. Deze wetgeving heeft veel details, nuances en bijzonderheden, voor transacties tussen bedrijven binnen dezelfde groep en het plaatsen van goederen op de markt. Braziliaanse regels voor transfer-pricing wijken af van regels zoals die in de meeste landen worden gehanteerd, die vaak zijn gebaseerd op de OECD (Organization for Economic Cooperation and Development) regels. Dit feit leidt tot vele interne discussies tussen specialisten en managers van multinationals die in Brazilië gevestigd zijn, waarbij de laatsten het meest de gevolgen voelen van de huidige normen binnen Brazilië. De Braziliaanse normen verschillen met name van de internationaal gebruikelijke principes omdat ze, uitzonderingen daargelaten, aangenomen winstmarges vaststellen. Daarbij wordt buiten beschouwing gelaten of de gehanteerde prijzen wel of niet in verhouding staan tot gebruikelijke prijzen in de markt. In de landen die OECD regels hanteren spelen andere factoren een rol in de overwegingen, zoals specifieke karaktereigenschappen van de betreffende handel, het geïnvesteerde kapitaal, de risico´s, enzovoorts. De Braziliaanse normen houden geen rekening met deze dynamiek en leiden in vele gevallen tot heel andere conclusies dan op basis van de OECD wetgeving. Als de winstmarges buiten proporties raken door de berekeningsmethodiek zoals de Braziliaanse fiscus deze voorschrijft, kunnen bedrijven worden benadeeld zonder zich te kunnen verdedigen met het argument dat de gehanteerde prijzen het wereldprijsniveau respecteren. Deze aantekeningen bij de Braziliaanse normen geplaatst hebbende is het echter belangrijk om op te merken dat er van de regelhantering op basis van winstmarges ook een beschermende werking uitgaat. Doordat de regels en documentatie eisen duidelijk zijn kan de fiscus geen bezwaar aantekenen bij de maximale invulling van de normen. Een andere positieve bijkomstigheid is dat de Braziliaanse fiscus de belastingbetaler zelf tussen enkele rekenmethodes laat kiezen, mede afhankelijk van het beschikbare bewijsmateriaal.

Kompas - D. 3

Zolang de Braziliaanse regels aangaande transfer-pricing afwijken van de internationale, dient men tussenwegen te vinden waarbij de bedrijfsbelangen worden afgewogen tegen de Brazilaanse regels en die van de OECD. (Dit hoofdstuk kwam tot stand met vaktechnische medewerking van KPMG)

Kompas - D. 3

D.4) De bescherming van intellectueel eigendom De bescherming van intellectueel eigendom in Brazilie is gegarandeerd door artikel 5, paragraaf 29 van de Braziliaanse constitutie, alsook in de Wet op het industriele eigendom 9279/96, Copyright wet 9610/98 en de Wet op de bescherming van software 9609/08. Brazilie is ondertekenaar van internationale verdragen waarin de bescherming van intellectuele eigendom wordt ondersteund. Bovendien is Brazilie mede-oprichter en lid van de Conventie van Parijs (1883), het Verdrag op de samenwerking van patenten en ondertekenaar van TRIPS en de Berne Copyright Convention. Octrooien en industriele ontwerpen: Technische innovaties kunnen worden beschermd, zowel door middel van een octrooi als ook op een technisch ontwerp, welke moeten worden aangevraagd bij het Nationaal Instituut voor Intellectueel eigendom – INPI. Als voorwaarde voor het aanvragen van een octrooi in Brazilie moet het gaan om een classificeerbare uitvinding, met industriële toepassingsmogelijkheden. Een octrooi op uitvindingen wordt gedurende een periode van 20 jaar beschermd, terwijl dat voor een technisch ontwerp 15 jaar is. Een octrooi biedt de eigenaar het alleenrecht op productie, gebruik, en verhandeling, wat anderen slechts met zijn toestemming mogen doen. Ook industriële ontwerpen kunnen worden geregistreerd worden bij het INPI. Een industriëel ontwerp wordt beschouwd als zijnde een onderscheidelijk ontwerp met vormen, lijnen of kleuren die een bepaald product een sterk afzonderlijke uitstraling kunnen geven, waarbij er ook hier sprake moet zijn van industriële toepassingsmogelijkheden. Registraties voor industriële ontwerpen worden gepubliceerd en automatisch toegekend zonder voorafgaande beoordeling van geldigheid, en hebben een termijn van 10 jaar, te verlengen met drie opeenvolgende perioden van 5 jaar. Zodoende geniet men bescherming binnen een paar maanden nadat de registratie is aangevraagd. Op elk gewenst tijdstip gedurende de termijn van registratie kan de aanvrager een zelfstandig verzoek voor onderzoek indienen bij het INPI. Recentelijk heeft de Braziliaanse overheid de bescherming van de lay-out van integrated circuits ingevoerd. De bescherming zal worden afgegeven in de vorm van registratie bij het Braziliaanse Bureau voor Patenten, met een geldende termijn van 10 jaar, gerekend vanaf het moment van registratie of het eerste moment van exploitatie, afhankelijk van wat zich als eerste

Kompas - D. 4

voordoet. Voorwaarde is wel dat de aanvraag hooguit twee jaar voor de eerste exploitatie heeft plaatsgevonden. Merknamen en logotypes: Elk zichtbaar te onderscheiden teken, dat niet verboden is bij de wet, komt in aanmerking voor registratie en bescherming. Om eigendom en exclusieve rechten te verkrijgen, moet het handelsmerk worden geregistreerd bij het INPI. Handelsmerk registraties genieten bescherming voor een periode van 10 jaar vanaf toekenning, met de mogelijkheid tot verlenging van gelijke- en opeenvolgende perioden. De eigenaar is hierdoor verzekerd van het exclusieve gebruik van het handelsmerk op het nationale grondgebied. Copyright and Software: De wet op de copyright beschermt: (a) eigendomsrechten – de auteur heeft het exclusieve recht om zijn werk te gebruiken naar eigen goeddunken, en het gebruik van derden toe te staan; en (b) morele rechten – inclusief het recht van de auteur om erkend te worden als de maker van het werk in kwestie. Ongeacht of er sprake is van registratie, wat optioneel is in Brazilie, zal bescherming worden verstrekt in overeenstemming met internationale verdragen welke door het land ondertekend zijn. De algemene beschermingstermijn is 70 jaar, met ingang van 1 Januari in het jaar volgend op het jaar waarin de auteur overlijdt. Bescherming van software valt onder de bescherming voor literaire werken, onder de Wet ter bescherming van Software 9609/98 waarbij registratie (bij INPI) optioneel is. Men is verzekerd van bescherming op software voor een periode van 50 jaar, met ingang van 1 januari van het jaar volgend op de publicatie of, als deze niet beschikbaar is, het ontwerp ervan. (dit hoofdstuk kwam tot stand met vaktechnische medewerking van Dannemann, Siemsen, Bigler & Ipanema Moreira)

Kompas - D. 4

voordoet. Voorwaarde is wel dat de aanvraag hooguit twee jaar voor de eerste exploitatie heeft plaatsgevonden. Merknamen en logotypes: Elk zichtbaar te onderscheiden teken, dat niet verboden is bij de wet, komt in aanmerking voor registratie en bescherming. Om eigendom en exclusieve rechten te verkrijgen, moet het handelsmerk worden geregistreerd bij het INPI. Handelsmerk registraties genieten bescherming voor een periode van 10 jaar vanaf toekenning, met de mogelijkheid tot verlenging van gelijke- en opeenvolgende perioden. De eigenaar is hierdoor verzekerd van het exclusieve gebruik van het handelsmerk op het nationale grondgebied. Copyright and Software: De wet op de copyright beschermt: (a) eigendomsrechten – de auteur heeft het exclusieve recht om zijn werk te gebruiken naar eigen goeddunken, en het gebruik van derden toe te staan; en (b) morele rechten – inclusief het recht van de auteur om erkend te worden als de maker van het werk in kwestie. Ongeacht of er sprake is van registratie, wat optioneel is in Brazilie, zal bescherming worden verstrekt in overeenstemming met internationale verdragen welke door het land ondertekend zijn. De algemene beschermingstermijn is 70 jaar, met ingang van 1 Januari in het jaar volgend op het jaar waarin de auteur overlijdt. Bescherming van software valt onder de bescherming voor literaire werken, onder de Wet ter bescherming van Software 9609/98 waarbij registratie (bij INPI) optioneel is. Men is verzekerd van bescherming op software voor een periode van 50 jaar, met ingang van 1 januari van het jaar volgend op de publicatie of, als deze niet beschikbaar is, het ontwerp ervan. (dit hoofdstuk kwam tot stand met vaktechnische medewerking van Dannemann, Siemsen, Bigler & Ipanema Moreira)

Kompas - D. 4

D.5) Internationaal incasso Tot een jaar of tien geleden was de incasso van schulden in Brazilië een exclusieve bezigheid van advocaten. Sinds een aantal jaren neemt het aantal bedrijven echter toe dat zich in deze bijzondere dienstverlening specialiseert. Brazilië vormt een bijzondere uitdaging. Niet alleen vanwege zijn enorme geografische afstanden, maar ook vanwege de grote diversiteit. Achter een schuld aanlopen in São Paulo of in Porto Alegre is niet veel anders dan in andere grote Westerse steden ter wereld, zulks in tegenstelling tot plaatsen als Manaus of Belém. In het algemeen zijn Braziliaanse bedrijven goed gestruktureerd en vormen betrouwbare zakenpartners. Net als overal duiden beginnende liquiditeitsproblemen op achterliggende organisatiefouten of communicatiestoornissen. Wanneer dit voorkomt zal men zich graag verschuilen achter een schild van excuses, waar maar met moeite doorheen te prikken is. Brazilianen geven er de voorkeur aan om rechtstreeks te onderhandelen met hun schuldeisers en weigeren vaak de bemiddeling door een tussenpersoon, helemaal als deze tussenpersoon gebruik maakt van brieven of telefoon in plaats van persoonlijk contact. Buitenlandse schuldeisers ondervinden extra veel moeite bij hun pogingen om op een schuld te incasseren, zeker als deze ouder is dan 180 dagen. Telefoontjes, e-mails of faxen leveren vaak niets op. De enige manier om wat gedaan te krijgen blijkt meestal een persoonlijk bezoek. Binnen onze ervaring kan 60% van de uitstaande schulden worden geincasseerd, op voorwaarde dat er een betrouwbaar incasso buro wordt ingeschakeld binnen 180 dagen van verstrijken van de betalingstermijn. Wel is het daarbij gebruikelijk dat er een regeling wordt getroffen tot geleidelijke afbetaling, soms wel met 30, 40 of 50 maandelijkse termijnen. Schuldeisers die er de voorkeur aan geven om een gerechtelijke procedure te beginnen komen daar vaak teleurgesteld van terug, zeker als men geen kennis heeft van de Braziliaanse gerechtelijke molens. Deze kunnen zomaar 8 tot 18 maanden in beslag nemen alvorens een eerste uitspraak wordt gedaan, en op zo´n uitspraak verzilveren kan nog eens twee tot vier jaar duren, afhankelijk van de beschikbaarheid en inzetbaarheid van gerechtelijke Kompas - D. 5

deurwaarders en de speciale procedures die nodig zijn om deze in te schakelen. Bij het laatste is wordt de uitvoering extra moeilijk als de aanvrager zich in het buitenland bevindt. Daar waar mogelijk verdient het altijd de aanbeveling om betalingsgaranties via banken en documenten veilig te stellen. (dit hoofdstuk kwam tot stand met vaktechnische medewerking van Sterk International Advisors)

Kompas - D. 5

D.6) Arbitrage Sinds geruime tijd is arbitrage in Brazilië een gevestigde gewoonte als alternatief voor het oplossen van geschillen. In vergelijking met de gewone rechtsmiddelen biedt arbitrage verschillende voordelen zoals de keuzemogelijkheden ten aanzien van procedures, de specialisatie van de arbiter (arbiter of panel van rechters), de mogelijkheid tot berechtiging door billijkheid, gevoerde taal, en plaats van zitting. De meest relevante actuele regels zijn in Brazilië vastgelegd in de wet 9.307 van 1996, die grondwettelijk werd bekrachtigd door het Federale Hooggerechtshof in 2001. De wet bepaalt dat mensen die bevoegd zijn om overeenkomsten te sluiten hun geschillen ten aanzien van beschikbare vermogensrechten kunnen regelen. Onder beschikbare vermogensrechten verstaat men datgene wat economische waarde bezit en waarover de partijen overeen kunnen komen of vrijelijk beschikken volgens hun eigen wil. Derhalve worden commerciële- en industriële private geschillen en kwesties van gemeenschappelijk beheer en onroerende goederen hier in het algemeen bij inbegrepen. Anderzijds is arbitrage niet geschikt voor conflicten die te maken hebben met zaken aangaande bijzonder persoonlijke rechten, zoals een persoonsnaam of een burgelijke staat. Arbitrage is evenmin toegestaan bij belasting- of criminele delicten en bij rechten en belangen zonder economische waarde. Arbitrage kan op twee manieren worden ingesteld: middels een verplichtingsclausule die op voorhand in een contract werd opgenomen, of door een arbitrage belofte die als apart document dat door beide partijen is ondertekend in het bijzijn van getuigen en is gedeponeerd bij een notaris. Met name in geval van technische kwesties is het een groot voordeel dat er gewerkt kan worden met gespecialiseerde arbiters, zonder dat er een omslag nodig is met tekst en uitleg die voor een gewone rechter te begrijpen valt. Anders dan bij gerechtelijke procedures is er bij arbitrage geen verplichting voor de partijen om zich door een advocaat te laten vertegenwoordigen. Uiteraard is zulks desalniettemin aan te bevelen bij grotere complexiteit van juridische aard. Sinds de invoering van de arbitragewet in Brazilië is het aantal gespecialiseerde arbitragekamers gegroeid. (dit hoofdstuk kwam tot stand met vaktechnische medewerking van Pinheiro Neto Advogados)

Kompas - D. 6

E) MANAGEMENT E.1) De hoofdelijke aansprakelijkheden van aandeelhouders en bestuurders De grondwettelijke invoering van de nieuwe Civiele Code in 2002 bracht veranderingen met zich mee ten aanzien van de hoofdelijke verantwoordelijkheden van directeuren en bestuurders in Brazilië, als gevolg van hun betrokkenheid bij het bedrijf. Deze verantwoordelijkheden zijn onder te verdelen in civiele aansprakelijkheid, aansprakelijkheden als gevolg van van arbeidsrecht en verplichtingen aan de sociale diensten, milieukwesties, criminele aansprakelijkheid, belastingtechnische zaken, consumentenrechten en registratieplichten. In bepaalde gevallen kan de rechterlijke macht overgaan tot in beslagname van persoonlijke bezittingen, terwijl het ook niet ongebruikelijk is om persoonsbewijzen te bevriezen totdat er aan bepaalde verplichtingen is voldaan. In het algemeen baseert de Braziliaanse wet zich op het schuldconcept, waarbij er sprake kan zijn van nalatigheid, onvoorzichtigheid, onkunde, of opzettelijk wangedrag. Volgens de Braziliaanse wet op ondernemingen is een directielid of lid van de Raad van Bestuur niet persoonlijk aansprakelijk voor verplichtingen die het bedrijf is aangegaan als gevolg van de reguliere handelingen van de betreffende persoon of personen. Echter, deze kunnen wel worden vervolgd in de civiele sfeer voor schades die het gevolg zijn van (i) handelingen buiten de normale verplichtingen binnen hun functies, of (ii) handelingen die, hoewel ze deel uitmaken van de normale handelingen in hun takenpakket, slecht werden uitgevoerd, door onvoorzichtigheid, onkunde, nalatigheid of opzettelijk wangedrag, en / of die werden uitgevoerd in strijd met de geldende bedrijfsregels. Als vuistregel staat er in artikel 153 van de wet dat " de directeur of

bedrijfsleider wordt geacht om bij de uitvoering van zijn taken de nauwkeurigheid en toewijding te betrachten die een ieder actief en eerlijk man op redelijke wijze in acht zou nemen bij de uitvoering van taken in zijn eigen bedrijf. "

Kompas - E. 1

Een andere vuistregel is dat er geen sprake kan zijn van individuele aansprakelijkheid van een bedrijfsleider of directeur voor handelingen van een collega, tenzij het bekend of aannemelijk was dat deze collega handelde in strijd met de regels en er niets werd ondernomen om zulks te beëindigen of te wijzigen. De rechter zal een directeur of bedrijfsleider slechts vrijspreken van verantwoordelijkheid als hij ervan overtuigd is dat de betreffende bedrijfsleider niet heeft nagelaten om zijn werk en de belangen van het bedrijf naar eer en geweten te dienen. In de Braziliaanse jurisprudentie komt het verder steeds vaker voor dat er sprake is van zogenaamde "absolute aansprakelijkheid", zoals reeds werd toegepast in sectoren als spoorwegen, consumentenbescherming, en het faillisement van financiële instellingen. In de onderhavige gevallen werden de bedrijfsleiders verantwoordelijk gesteld ongeacht hun persoonlijke bijdrage aan schuld, vanwege het feit dat het bedrijf zich bezig hield met risicovolle activiteiten, of simpelweg omdat de wet de bescherming nastreefde van het publieke belang. Tegen de achtergrond van het bovenstaande kan geconcludeerd worden dat er geen waterdichte wetgeving bestaat waarbinnen de nominale aansprakelijkheid van bedrijfsleiders volgens vaste regels wordt vastgelegd. Met name in het geval van een B.V. is het aanbevelenswaardig om de statuten van oprichting aan te laten vullen met duidelijke omschrijvingen van de taken en plichten van de directie en de bedrijfsleiding. (dit hoofdstuk kwam tot stand met vaktechnische medewerking van Dra. Thera van Swaay van PINHEIRO NETO ADVOGADOS)

Kompas - E. 1

E.2) De arbeidsmarkt; werving en selectie: In een eerder hoofdstuk van deze gids werd het belang van flexibiliteit bij de opstelling van een organisatieschema met taakverdelingen bij het opzetten van een bedrijf in Brazilië al aangegeven. Dat juist ook wegens de enorme salarisverschillen, die op hun beurt weer het gevolg zijn het niet in balans zijn van vraag- en aanbod op de arbeidsmarkt, wat grotendeels veroorzaakt wordt door slechte voorzieningen voor openbaar onderwijs. Uitzonderingen daargelaten wordt de arbeidsmarkt gekenmerkt door een overschot aan laaggeschoold personeel, en tekorten in bepaalde gespecialiseerde hogere opleidingen. Op de vraag wat een secretaresse kost in Brazilië, moet meteen een wedervraag worden gesteld: wat moet deze secretaresse kunnen? Als het gaat om het overtypen van een briefje dat haar chef zelf in klad schreef, zijn er veel kandidaten met een salarisverwachting van rond de R$ 800 per maand. Als het gaat om het zelf maken van een goede en grammaticaal correcte tekst, dan wordt de spoeling al dunner en bedraagt de salarisverwachting van de overgeblevenen al snel R$ 1600. Als het gaat om goede en foutloze teksten in zowel het portugees als in het engels, dan gaat dat laatste bedrag nogmaals over de kop. Althans in de stad São Paulo. De kosten van levensonderhoud verschillen binnen Brazilië zodanig, dat ook salarisniveaus moeilijk vergelijkbaar tussen de diverse regios. Het valt aan te bevelen om professionele hulp in te roepen bij het opstellen van een organisatieschema met taakomschrijvingen, profielschetsen en salarisbegrotingen. Voor wie het toch zelf wil proberen zijn de weekend-edities van de dagbladen "Folha de São Paulo" en "Estado de São Paulo" aanbevelenswaardig, omdat ze in hun employment supplements overzichten geven van gehanteerde salarisniveaus per kwalificatie en plaats. Naast het inhuren van professionele hulp bij het samenstellen van een organisatieschema, kan men natuurlijk ook hulp in roepen bij het werven en selecteren van personeel. De voordelen daarvan zijn er meerdere. Ten eerste kan een goed bureau voor werving en selectie u veel tijdrovend en kostbaar werk uit handen nemen. Ten tweede heeft men vaak nèt dat stukje psychologisch inzicht om naast de beroepsmatige bagage ook de persoonlijke aansluiting bij de bedrijfscultuur aan te voelen. En ten derde kunt u daar vaak op een elegante manier de "kruiwagen" cultuur mee omzeilen, wat trouwens

Kompas - E. 2

ook professioneel overkomt op de interne staff en ten gunste komt van het respect tussen collega´s. Kosten variëren van 40 tot 80% van het eerste maandsalaris, eventueel aangevuld met vaste kosten. Het is gebruikelijk dat wervings- en selektiebureaus een garantie geven op de resultaten, die variëert van 45 tot 90 dagen voor het geval dat de kandidaat opgeeft of uiteindelijk toch te licht wordt bevonden. (Dit hoofdstuk kwam tot stand met de vaktechnische medewerking van Gelre Trabalho Temporária S/A)

Kompas - E. 2

E.3) Wettelijke relaties tussen werkgevers en werknemers: De Braziliaanse wetgeving voorziet in diverse manieren om de relatie tussen werkgevers em werknemers vast te leggen. De meest gebruikelijke en minst omstreden vorm is het vaste dienstverband volgens Collectieve Arbeids Overeenkomst, in Brazilië bekend onder de naam “CLT”; “Consolidação das Leis do Trabalho”. Dat is echter ook de duurste en gecompliceerdste, zoals uiteengezet in het volgende hoofdstuk, E.4). De talrijke rechtstreekse- en indirekte kosten aan sociale voorzieningen bij een loonadministratie in dienstverband hebben de opkomst van alternatieve arbeidsovereenkomsten gestimuleerd. Steeds meer bedrijven maken gebruik van uitbesteding aan bedrijven of coöperaties, tijdelijke uitzendkrachten, zelfstandigen, of stagelopers. Al deze vormen van arbeidsovereenkomsten dienen specifieke doelstellingen, en kunnen daarom op juiste en op foute wijze of momenten worden toegepast. Hieronder volgen korte omschrijvingen van de meest voorkomende alternatieven: Tijdelijk uitzendwerk: Deze contractsvorm wordt gebruikt voor het opvangen van de vraag naar seizoensgebonden werk of werk in het hoogseizoen, zoals bijvoorbeeld de verkoop en handel tijdens de kerstdagen of voor de bezetting van werknemers in de vakantieperiode, voor opvang van ziekteverlof, enzovoorts. De werknemer voor bepaalde tijd kan slechts gecontracteerd worden door een bedrijf dat tijdelijk werk verschaft. Dat bedrijf moet erkend zijn en geregistreerd staan bij het Braziliaanse Ministerie van Arbeid. In deze module dienen er twee soorten contracten op formele manier te worden aangegaan: één tussen de klant en het uitzendbureau, en één tussen het uitzendbureau en de uitzendkracht. Volgens de wet kan iedere uitzendkracht tot een maximum van 3 maanden werken bij dezelfde klant van het uitzendbureau, met één toegestane verlenging van gelijke periode. De rechten van de werknemer met een tijdelijk contract zijn bepaald in Art. 12 van de wet 6.019/74, welke practisch dezelfde zijn als de rechten van de geregistreerde werknemer, uitgezonderd de boeteregeling van 40% over het FGTS en de opzegtermijn. Het is buitenlanders met een tijdelijk visum niet toegestaan om als uitzendkracht te werken. Uitzendbureaus is het verboden om wat voor kosten of commissies dan ook door te berekenen aan een uitzendkracht. Stage: In Brazilie is de regeling omtrent stage ondergebracht in de Wet 6.494, van 7 december 1977, en verder gereguleerd door het Decreet nr 87.497 van 18 Kompas - E. 3

augustus 1982, die toeziet op het naleven van de rechten en verplichtingen van de betrokken (concedentes) bedrijven en de stagiairs. Voor het formeel regelen van een stage is het opstellen van een stageovereenkomst (Termo de Compromisso) noodzakelijk, die door drie partijen moet worden ondertekend; de onderwijsinstelling waar de student een opleiding geniet, het bedrijf dat de stageplaats beschikbaar stelt, en de stagiair zelf. De stage moet aansluiten bij de opleiding, en mag maximaal twee jaar duren. Het is gebruikelijk dat een vergoeding wordt betaald die overeenkomt met de kosten van opleiding; vele Braziliaanse studenten gaan ´s avonds naar school en betalen hun opleiding door overdag te werken. Het onderhandelen van die vergoeding staat de partijen vrij, en ook de verstrekking van secundaire arbeidsvoorwaarden zoals luncheon vouchers en transportbonnen is facultatief, alhoewel gebruikelijk. Uitbesteding: Bij uitbesteding wordt de verantwoordelijkheid voor de uitvoering van werk overgeheveld naar een ander bedrijf. Dit is toegestaan voor activiteiten die niet rechtstreeks te bestempelen zijn als "core-business" voor de opdrachtgever, en is bijvoorbeeld gebruikelijk bij schoonmaakdiensten, beveiliging, transport, kantine, enzovoorts. Belangrijk is om te vermelden dat de opdrachtgevers mede-verantwoordelijk gesteld kunnen worden bij de niet naleving van sociale verplichtingen door de leveranciers van hun diensten. Arbeidscoöperaties: Een minimum aantal van 20 personen kunnen zich verenigen in een coöperatie die werk aanbiedt aan een opdrachtgever. Het grootste voordeel voor opdrachtgevers is dat er geen dure loondienstverbanden hoeven te worden aangegaan. Het Ministerie van Arbeid houdt echter een scherp oog op de volgende voorwaarden. Het lid worden van de coöperatie dient vrijwillig te geschieden en het voorzitterschap moet democratisch gekozen worden binnen bepaalde ambtsperioden. Ook mag er geen aantoonbare rechtstreekse hierarchie bestaan tussen de coöperatieleden en de opdrachtgevers van de coöperatie. Ook hier lopen opdrachtgevers bij onjuiste toepassingen grote risico´s. Zelfstandigen: Evenals de uitbesteding aan bedrijven, kunnen bepaalde "non-core" activiteiten ook worden uitbesteed aan zelfstandige personen, de zogenaamde "autônomos".

Kompas - E. 3

Deze personen dienen geregistreerd te staan bij de Gemeente, en opdrachtgevers zijn verplicht om bepaalde sociale lasten in te houden op de vergoeding en af te dragen aan de sociale diensten. Bij werkzaamheden die als "core-business" kunnen worden aangemerkt en / of exclusiviteit van de opdrachtgever en / of aantoonbare hierarchische verhoudingen, bestaat het risico dat de dienstverlening met terugwerkende kracht als dienstverband wordt bestempeld. Als dat gebeurt moeten de volledige sociale rechten alsnog worden betaald, aangevuld met monetaire correctie en boetes. Het is dan ook zaak om met deze module voorzichtig om te gaan. Een mooi typerend voorbeeld van een juiste toepassing is de leraar engelse les die een paar keer in de week langs komt om les te geven. Over de rol van vakbonden: De bemiddelende rol van vakbonden bij de onderhandelingen van salarissen en arbeidsvoorwaarden is vastgelegd in de grondwet. Iedere sector heeft zijn eigen vakbonden voor werknemers en werkgevers. Alhoewel men niet officiëel apart lid hoeft te zijn is men automatisch door de betreffende bond vertegenwoordigd en daaraan ook contributie verschuldigd. Over het arbeidsgerecht: Mede vanwege het ontbreken aan substantiële werkloosheidsuitkeringen en het relatieve gemak waarmee werknemers mogen worden ontslagen, bestaat er een cultuur waarbij werknemers hun werkgevers snel voor het gerecht slepen. Meestal meteen na ontslag. Men kan dat doen zonder kosten, en heeft daartoe de beschikking over gespecialiseerde advocaten die vaak bereid zijn om te werken op commissie-basis. Als gevolg hebben we het over twee miljoen nieuwe arbeidsgeschillen per jaar, waartoe er over het hele land honderden gerechtshoven staan verspreid die vallen onder het speciale “Justiça de Trabalho”. In de gemeente São Paulo alleen al staan er 79, waarin dagelijks honderden zaken voorkomen. Het Braziliaanse arbeidsrecht stelt per definitie de werknemer in het gelijk, in de mate waarin de werkgevers het tegendeel niet kunnen bewijzen. Alternatieve en goedkopere overeenkomsten met werknemers dan het klassieke vaste dienstverband kunnen bij geschillen snel met terugwerkende kracht ongedaan worden gemaakt, en moeten daarom met voorzichtigheid en slechts in de juiste gevallen worden toegepast. (Het bovenstaande hoofdstuk kwam tot stand met vaktechnische medewerking van GELRE Trabalho Temporário S.A.)

Kompas - E. 3

E.4) Arbeidsrecht, inkomstenbelasting en sociale zekerheid volgens het vaste dienstverband De arbeidswetgeving in Brazilië is gedateerd en mede daardoor gecompliceerd. Dit hoofdstuk probeert een overzicht te verschaffen van de belangrijkste zaken waarmee rekening gehouden dient te worden wanneer men besluit een werknemer te contracteren. Verder geeft het een overzicht van de inkomstenbelasting en sociale zekerheid aspecten die samenhangen met het hebben van werknemers. Werknemer en werkgever De werknemer is volgens de wettelijke definitie een privaat persoon die volgens een vast patroon diensten verleent aan de werkgever, overeenkomstig diens aanwijzingen en in ruil voor het ontvangen van een salaris. Derhalve, ter vaststelling van de arbeidsverhouding (vinculo empregatíco) is het van belang een vijftal voorwaarden te onderkennen. 1. De werknemer is een privaat persoon 2. Hij/zij voert zijn werkzaamheden persoonlijk uit en dient daarbij niet te worden vervangen 3. Er is sprake van een gezagsverhouding tussen werkgever en werknemer. 4. De uitvoering van de werkzaamheden verloopt volgens een vast schema. 5. De werknemer wordt beloont middels een salaris Een werkgever wordt geacht te zijn een onderneming, individu of collectief, die onder het dragen van de risico’s inherent aan de economische aktiviteit, te werk stelt, salaris betaalt en richting geeft aan het menselijke gedeelte van het arbeidsproces. Vrije beroepsgroepen, welzijnsorganisaties, associaties met rekreatieve doeleinden en verdere instanties zonder winstoogmerk worden ook als werkgevers aangemerkt. De Arbeidsovereenkomst De individuele arbeidsovereenkomst is het contract waarin de arbeidsverhouding wordt omschreven. Een uitdrukkelijke wijziging kan zowel mondeling als schriftelijk worden aangebracht, waarbij een schriftelijke wiiziging alleen rechtsgeldig is als er daadwerkelijk een formele arbeidsovereenkomst is opgesteld, hetgeen overigens als regel wordt beschouwd in Brazilië.

Kompas - E. 4

Het arbeidscontract kan voor bepaalde of onbepaalde duur worden afgesloten, afhankelijk van het wel of niet opnemen van een einddatum in het contract. Daar een contact voor bepaalde tijd wordt gezien als uitzondering is de overeenkomst voor onbepaalde tijd de meest gebruikte vorm. De Eisen bij de Aanname van een Werknemer. De Arbeidregistratiekaart (Carteira de Trabalho) De werknemer overhandigd zijn kaart ter registratie aan de werkgever op de eerste werkdag en deze mag vervolgens maximaal 48 uur in diens bezit blijven op straffe van een boete bij overschrijding. Het Medisch Onderzoek De arbeidswetgeving bepaalt dat bij de aaname of het ontslag van de werknemer en tevens periodiek, er een medisch onderzoek dient te worden afgenomen, waarbij de kosten voor rekening zijn van de werkgever. Het Ministerie van Arbeid kan tevens bepalen dat er de noodzaak bestaat tot aanvullende onderzoeken in situaties waarbij de werknemers tijdens het uitoefenen van hun werkzaamheden blootstaan aan omstandigheden welke schadelijk voor de fysieke gesteldheid kunnen zijn. De onderzoeken dienen jaarlijks te worden herhaald. Arbeidstijdregistratie Arbeidstijdregistratie is verplicht voor bedrijven met meer dan 10 werknemers. De wijze waarop dit gebeurt wordt niet wettelijk omschreven en kan derhalve mechanisch, electronisch of met de hand worden verricht. Bekleders van een vertrouwensfunctie en zij die hun werkzaamheden verrichten buiten de vestiging zijn vrijgesteld van registratie. De Arbeidstijd Een gewone werkweek bestaat uit dagen van maximaal 8 uur met een totaal van maximaal 44 uren per week. Op grond hiervan wordt het normale uurloon berekend, waarbij een standaardmaand is vastgesteld op 220 uur. De wet schept ruimte voor verschillen in de arbeidstijd, zoals dat het geval is bij bijv. telefonisten(es) en zij die deel uitmaken van non-stop ploegendiensten. De werkdag bestaat voor hen uit maximaal 6 uur. De arbeidstijd mag worden aangepast in een collectieve arbeidsoverkomst tussen werkgevers en werknemers.

Kompas - E. 4

De Uitbetaling van het Salaris De hoogte van het salaris is het resultaat van vrije onderhandelingen tussen werknemer en werkgever. Het wettelijke maandelijkse minimumloon bedraagt momenteel R$ 415 (vierhonderdvijftien Braziliaanse reais (ongeveer EURO 170) (september 2008). Het minimum salaris kan van beroepsgroep tot beroepsgroep verschillen, overeenkomstig collectieve arbeidsovereenkomsten afgesloten tussen vakbonden, werkgevers en werknemers. In het algemeen kan gesteld worden dat in de regio São Paulo het minimum salaris ongeveer het dubbele van het wettelijk minimumloon bedraagt. Het salaris dient op een werkdag in zijn volledigheid te worden uitgekeerd in geldige valuta, onder verstrekking van een reçu, uiterlijk op de vijfde werkdag van de overeengekomen periode (maand, halve maand, week). Cheques of overschrijving via bank zijn hierbij naast contante betaling geoorloofde betalingsvormen. Vakantie Het recht op vakantie is wettelijk vastgelegd. Vanaf het moment van tewerkstelling (aanname) dient eerst een periode van twaalf maanden te verstrijken alvorens de werknemer in het bezit komt van het recht op vakantie. De werkgever is verplicht om een werknemer die in het bezit is van zijn vakantierecht in de opvolgende 12 maanden in de gelegenheid te stellen zijn vakantiedagen op te nemen. Doet de werkgever dit niet, dan kan hij wettelijke gedwongen worden om de niet opgenomen dagen in geld uit te keren met een boete van 100%. Conform de Braziliaanse grondwet heeft elke werknemer recht op dertig vrije dagen per jaar met behoud van het volledige salaris plus een toeslag van 30 %. Tevens heft de werknemer het recht om tien van deze dertig dagen om te zetten in een financiële vergoeding en 20 dagen op te nemen als vakantie (abono pecuniário/abono de férias). De Dertiende Maand De kerstgratificatie of zogenaamde dertiende maand is wettelijk verplicht. De hoogte bedraagt een maandsalaris en mag worden uitbetaald in twee gedeelten; het eerste tussen februari en november en het resterende deel voor 20 december van elk jaar. Voor de werknemer die slechts een deel van het jaar in dienst is geweest wordt de dertiende maand berekend door het aantal maanden van het

Kompas - E. 4

dienstverband te vermenigvuldigen met het maandloon en vervolgens te delen door 12. Overuren Zoals aangegeven mag de een normale werkdag het aantal van acht uur niet te boven gaan, tenzij hiervan is afgeweken in een collectieve arbeidsovereenkomst. Voor het maken van overuren geldt dat dit bij uitzondering is toegestaan mits het niet de duur van twee werkdagen overschrijdt. De Braziliaanse grondwet schrijft voor dat voor de extra gemaakte uren een tarief moet worden betaald van minimaal 150 %. Dit geldt voor elke werknemer, waarbij hogere tarieven, welke zijn vastgelegd in collectieve arbeidsovereenkomsten, de voorrang verdienen. Lagere tarieven zijn niet mogelijk De Nachttoeslag De toeslag voor het verrichten van nachtelijke arbeid (van 22.00 tot 05.00 uur) is vastgesteld op 20 % van het normale uurloon. Tevens is bepaald dat voor het bereken van de toeslag een nachtelijk uur 52 minuten en 30 seconden duurt. De Gezondheidstoeslag Werkzaamheden worden als schadelijk voor de fysieke gesteldheid beschouwd wanneer door de aard, duur of uitvoering de werknemers blootstaan aan tolerantiegrenzen overschrijdende krachten, die de gezondheid op een nadelige manier kunnen beinvloeden. De uitvoering van de boven geschetste werkzaamheden geeft de werknemer recht op het verkrijgen van een toeslag van respectievelijk 40, 20 of 10 % over het minimum salaris, overeenkomstig de hoogte van de met de werkzaamheden gepaard gaande risico’s (hoog, matig, laag). (Op dit moment is er een discussie bij de Braziliaanse Hoge Raad (STF) over de salaris basis waarover deze toeslag berekend moet worden; bij de arbeidsrechtbanken is men van mening dat deze over het normatieve salaris van de sector berekend moet worden.) De Gevarentoeslag Werkzaamheden worden als gevaarlijk gezien, wanneer er sprake is van voortdurend kontakt met ontvlambare of explosieve stoffen in combinatie met een aantoonbaar verhoogd risico. Werknemers die tijdens hun dagelijkse werkzaamheden te maken hebben met elektriciteit vallen hier ook onder. De

Kompas - E. 4

gevarentoeslag is bepaald op dertig procent van het contactuele salaris, waarbij premies, gratificaties en/of winstdeling buiten beschouwing worden gelaten. Deling in Bedrijswinst of Bedrijfsresultaat In de wet is opgenomen dat werknemers het recht hebben op winstdeling. De criteria voor de berekening van de winstdeling zijn flexibel en door elke onderneming vast te stellen in overleg met haar werknemers, mits dit tot een objectief en duidelijk resultaat leidt. Dergelijke akkoorden moeten schriftelijk worden vastgelegd in aanwezigheid van een door de werknemersvakbond aangewezen vertegenwoordiger. Aangezien deze uitkeringen niet worden gezien al bestanddeel van het loon is het grootste voordeel van dit type beloning het niet hoeven afdragen van sociale premies. De winstdeling is wel onderworpen aan inkomsten belasting. In Brazilië is het normaal gesproken zo, dat het bedrijfsresultaat, welk eenvoudig is vast te stellen door de werknemersvertegenwoordiging, geldt als uitgangspunt voor de winstdeling regeling. Een afgesloten akkoord geldt voor alle werknemers. Uitkeringen over perioden korter dan één semester zijn niet toegestaan en tevens geldt dat de onderneming het overeengekomen bedrag niet zomaar mag wijzigen. Kinderopvang In bedrijven waar tenminste 30 vrouwen werkzaam zijn (ouder dan 16 jaar), dient de werkgever zorg te dragen voor de gelegenheid tot kinderopvang. In de praktijk komt dit neer op de beschikbaarheid van een gepaste ruimte waar de kinderen onder toezicht en begeleiding worden opgevangen en waar de gelegenheid bestaat tot het geven van borstvoeding. Deze ruimte kan in het bedrijf zelf zijn of in nabij gevestigde crêches waarmee de ondernemer een overeenkomst heeft afgesloten. Alternatief is het aanbieden van een financiële compensatie, met een door een commissie van vertegenwoordigers uit verschillende beroepsgroepen vastgesteld minimum. Maaltijdverstrekking Het merendeel van de Braziliaanse bedrijven voorziet zijn werknemers van maaltijden. Deze worden verstrekt in eigen of door cateraars gerunde restaurants. Een andere mogelijkheid is dat de werkgever maaltijd-vouchers verstrekt de werknemers, waarmee in een zeer groot aantal restaurants betaald kan worden.

Kompas - E. 4

Het maaltijd programma voor werknemers (Programa de Alimentação do Trabalhador- PAT) is door de Braziliaanse regering bedacht om hiermee de werkgevers aan te zetten tot het verstrekken van maaltijden. Ter bevordering van het programma wordt de waarde van de maaltijd niet aangemerkt als loonbestanddeel en is daardoor niet onderworpen aan sociale premies. De werkgever dient zich dan wel te registeren als deelnemer aan het programma en mag de verstrekking van de maaltijd niet vervangen door een financiële vergoeding. Het Beeindigen van een Arbeidscontract Wanneer een werkgever zonder gegronde redenen een arbeidscontract verbreekt, dient deze aan de volgende verplichtingen te voldoen. Uitbetaling van: • Het volledige salaris over de maand waarin het contract wordt verbroken. • De resterende vakantiedagen in geld plus 30 % • Vakantiegeld over het aantal gewerkte maanden plus 30 % • De kerstgratificatie (dertiende maand) berekend over het aantal gewerkte maanden. • Vijftig procent van het garantiefonds (“FGTS”), welke is opgebouwd tijdens het totale dienstverband. (zie ook punt 18) • Één volledig maandsalaris of 30 dagen werk na opzegging (zie punt 17.1) Beindiging met inachtneming van de opzegtermijn De wettelijke termijn voor opzegging van een arbeidscontract is dertig dagen. Beide partijen hebben de plicht om het contract te respecteren totdat de opzegtermijn is verstreken op straffe van een boete bij nalatigheid. Bij ontslag door de werkgever zonder gegronde redenen is deze verplicht de werknemer tenminste 30 dagen in dienst te houden onder betaling van het volledige salaris. Is de werkgever hiertoe niet bereid dan rest hem het uitbetalen van een maandsalaris naast de reeds in hoofdstuk 17 genoemde punten. Het Dienstjaren Garantiefonds (Fundo de Garantia de Tempo de ServiçoFGTS) Dit garantiefonds is in de praktijk een bankrekening ten bate van de werknemer waarop de werkgever maandelijks een bijdrage stort gelijk aan 8,0 % van het salaries van de werknemer. Storting dient plaats te vinden tot 7 dagen na salarisbetaling.

Kompas - E. 4

Het cumulatieve saldo van de rekening (conta vinculada) mag door de werknemer voor een aantal zaken worden aangesproken overeenkomstig de wet, bijvoorbeeld voor de aanschaf van een woonhuis. Wordt de werknemer zonder geldige reden ontslagen dan mag deze het tijdens het laatste dienstverband vergaarde saldo opnemen. In deze situatie is de werkgever gehouden een boetebedrag te storten op de FGTS rekening van de werknemer ter hoogte van 40 % van het tijdens het dienstverband gespaarde saldo plus 10 % waarop de overheid beslag legt. De Sociale Premies De werkgeverslasten De te betalen premies ten behoeve van het stelsel voor de sociale zekerheid bedragen 20 % van de totale loonsom van alle werknememers, vast en parttime, verschuldigd of betaald, gerekend over 1 maand. Afhankelijk van de risicofactor die gepaard gaat met de bedrijfsaktiviteit betaald de ondernemer ook nog een premie van 1, 2 of 3 % voor een arbeidsongevallen verzekering (RAT). Tenslotte gaat er nog zo gemiddeld 5,8 % naar verschillende overheidsinstanties hetgeen het totaalpercentage voor sociale premies brengt op 26,8 tot 28,8 % (zie tabel)

Werkgeverslasten

Percentage

INSS

20,00%

RAT (maximale bijdrage)

1% - 3,00%

Salário Educação

2,50%

SESI/SESC

1,50%

SENAI

1,00%

INCRA

0,20%

SEBRAE

0,60% 26,80% - 28,80%

TOTAAL

De werknemerslasten De bijdrage van werknemerskant wordt berekend met een aan de hoogte van het salaris gerelateerd percentage (zie tabel voor 2007/2008).

Kompas - E. 4

De werkgever is verantwoordelijk voor de inhouding en het afdragen van de bijdrage.

SALARIS IN R$

PERCENTAGE

Tot 911,70

8,00%

Van 911,71 tot 1.519,50

9.00%

Van 1.519,51 tot 3.038,99

11,00%

Inkomstenbelasting Werknemers betalen inkomstenbelasting middels inhouding op hun loon, berekend aan de hand van een aan de hoogte van het maandsalaris gerelateerd percentage. Inhouding en afdracht zijn voor rekening van de werkgever. (zie table basis 2008) Basis in R$

Percentage

In te houden deel voor Ink. Bel. in R$

Tot 1.372,81

-

-

Van 1.372,82 tot 2.743,25

15,0

205,92

Boven 2.743,25

27,5

548,82

De Sociale Verzekering in de Praktijk In de praktijk fungeert de Sociale Verzekering als een dienstverlenende instantie, door te voorzien in uitkeringen, vergoedingen en verstrekkingen (pensioen, ziektegeld,medicijnen). De voornaamste sociale uitkeringen zijn. Ziektegeld:Wordt uitgekeerd wanneer de verzekerde langer dan 15 dagen niet in staat is zijn werk te verrichten. De ongeschiktheid moet blijken uit een door het INSS daartoe bevoegd arts verricht onderzoek. Invaliditeits pensioen:uitkering bij permanente arbeidongeschiktheid. Dienstjaren Pensioen: Indien de verzekerde het in deze bepaalde aantal dienstjaren (mannen 35; vrouwen 30) ,waarin hij/zij geregistreerd heeft gewerkt en de sociale premies heeft afgedragen, heeft volbracht.

Kompas - E. 4

Leeftijdpensioen: Bij het bereiken van de gerechtigde leeftijd (normaal:mannen 65, vrouwen 60 ; agrarische sector: mannen 60, vrouwen 55) Bijzonder pensioen: Afhankelijk van de beroepsaktiviteit en de daaraan verbonden risico’s voor de fysieke gesteldheid kan de verzekerde in aanmerking komen voor dit pensioen na 15, 20 of 25 contributiejaren. Overlijdens pensioen: Wordt uitgekeerd aan de afhankelijke familieleden van de overledene ingaande op de datum van overlijden en bij onzekerheid over deze datum op een door de rechtbank vastgestelde datum Zwangerschapsverlof: Het “zwangerschapsloon” wordt uitbetaald over een periode van 120 dagen ingaande 28 dagen voor de uitgerekende datum van de bevalling en bedraagt de hoogte van het normale salaris. Andere beloningen Een aantal zaken waarin de werkgever voorziet ten gunste van de werknemer zijn van apart belang omdat zij bestanddeel zijn van het loon en derhalve onderhavig aan sociale premieheffing. Hieronder een aantal voorbeelden: • • • • • •

Woninghuur Mobiele telefoon Auto (bij privé gebruik) Credit Card (bij privé gebruik) Contributies Schoolgeld voor de kinderen

De Commerciële Vertegenwoordiger De commerciele vertegenwoordiger wordt gezien als een rechtspersoon, zonder dat er sprake is van een arbeidsverhoeding met diegene(n) waarvoor de vertegenwoordiger bij handelstransakties als tussenpersoon fugeert in de ruime zin van het woord. Commerciële vertegenwoordigers worden derhalve niet gezien als werknemers en vallen onder een specifieke wetgeving (wet nr. 4.886/65) Conflicten tussen partijen dienen dan ook niet worden voorgelegd aan de arbeidsrechter (alleen bevoegd bij conflicten tussen werkgever en werknemer), maar vallen onder het normale rechtsverkeer. (Dit hoofdstuk kwam tot stand dankzij de technische medewerking van

Kompas - E. 4

Deloitte Touche Tohmatsu S/C Ltda) F) WONEN EN WERKEN F.1) Het aanvragen van een visum en werkvergunning De benodigde documentatie voor het verkrijgen van een visum kan varieren van het simpele overleggen van een paspoort bij aankomst in Brazilië (verblijf van toeristische aard vanuit een bepaald aantal landen) tot het door overheden verstrekte en gelegaliseerde documenten, zoals diploma´s, uitreksels uit diverse registers, etc. voor buitenlanders die in Brazilië wonen c.q. werken. De hieronder volgende regels zijn gebaseerd op de wetgevings zoals die van kracht werd per April 2008, maar het is belangrijk om te melden dat de regels op elk moment veranderd kunnen worden. Brazilie kent in hoofdlijnen zeven verschillende soorten visa, waarvan de belangrijkste vier hieronder genoemd zullen worden. Officiële-, diplomatiekeen als een gunst verleende visa worden niet behandeld. Toerisme: Brazilie hanteert een politiek van omgekeerde evenredigheid inzake toeristenvisa. M.a.w. Brazilië behandelt reizigers uit bepaalde landen op gelijke wijze als de respectievelijke behandeling die Braziliaanse reizigers genieten. Aangezien Brazilianen voor een toeristisch bezoek aan Nederland niet van te voren een apart visum hoeven aan te vragen, geldt het omgekeerde evenmin. Het toeristenvisum wordt verleend aan hen, die het land willen bezoeken als toerist of in geval van bezoek aan familie en/of vrienden. De reis mag niet worden gebruikt voor immigratie doeleinden, noch mag de houder van het visum werk verrichten of vergoedingen ontvangen voor het verlenen van diensten. De toerist zal bij het betreden van het land normaal gesproken toestemming krijgen voor een verblijf van 90 dagen die éénmaal verlengd kan worden met een gelijke periode. Om een dergelijke verlenging te verkrijgen dient men een verzoek in te dienen bij de Federale Politie voordat de eerste periode is verlopen. Een geldig retour ticket en aantoonbare mogelijkheden om het verblijf te kunnen bekostigen dienen te worden overlegd. De toerist die langer dan is toegestaan in het land verblijft, betaalt een boete per dag gerekend vanaf het verstrijken van de reguliere periode en moet het land binnen 8 dagen verlaten, gekoppeld aan gedwongen uitwijzing bij het niet respecteren van de bovengenoemde

Kompas - F. 1

termijn. De Federale Politie heeft de macht om de tijdspanne van een initieelof vervolgverblijf te bekorten. Bovendien wordt de verlenging slechts eenmaal per 12 opeenvolgende maanden toegestaan zodat het in theorie dus mogelijk is om 6 maanden per 12 consecutieve maanden in Brazilie te verblijven als toerist. Iedere toerist moet over een paspoort beschikken met een geldigheidsduur van minimaal 6 maanden bij binnenkomst in het land, en immigratie ambtenaren hebben tevens het recht om een verzoek te doen tot het tonen van een geldig retourticket en geldige betaalmiddelen zoals creditcard, (traveler) cheques of contant geld. Het is dus handig om bovengenoemde items in de handbagage mee te nemen. Kort zakelijk verblijf: Zakentrips en bezoeken cq. deelname aan congressen en vakbeurzen vallen onder de categorie zakenvisa voor kort verblijf voor niet-inwoners van Brazilie vergelijkbaar met het toeristenvisum. Het komt voor dat zakenreizigers een toeristenvisum gebruiken om het land binnen te komen maar zij lopen altijd het risico dat vanwege het oneigenlijk gebruik van dit visum toegang en verblijf geweigerd worden en aldus het verzoek krijgen het land te verlaten met de eerstvolgende vlucht. Het kort verblijf zakenvisum is van toepassing op: - Het leggen van zakelijke contacten d.m.v. gesprekken, bijeenkomsten e.d., - Het verrichten van een marktverkenning, - Het treffen van voorbereidingen die kunnen leiden tot het vestigen van een bedrijf, - Het bijwonen van congressen en vakbeurzen. - Het spreken op een congres of seminar zonder dat daarbij sprake is van het ter plaatse ontvangen van een vergoeding. De geldigheid van een zakelijk visum variëert nagelang de nationaliteit van de reiziger en hangt af van bilaterale verdragen. De regels komen voor een groot deel overeen met die van het toeristenvisum. (maximaal 5 jaar, niet meer dan 6 maanden per 12 opeenvolgende maanden, initiele periode van 90 dagen met mogelijkheid tot een gelijkwaardige verlenging). Het verkrijgen van een visum: ook bij de zakenvisa geldt dat Nederlandse ingezetenen kunnen volstaan met het tonen van een geldig paspoort en het invullen van `Zaken` op de Braziliaanse immigratie kaart, die wordt uitgedeeld tijdens de internationale vluchten naar Brazilie. De procedures tot het verkrijgen van een zakenvisum zijn in essentie gelijk aan die bij het toeristenvisum met dien verstande dat het bedrijf waaraan de reiziger verbonden is op officiëel briefpapier een verklaring moet overleggen met een Kompas - F. 1

beschrijving van de reis en het beoogde doel. In deze verklaring moet tevens terug te lezen zijn de duur van het verblijf plus de verzekering dat in Brazilie geen betaalde diensten zullen worden verleend door de vertegenwoordiger. Het visum voor tijdelijke vestiging: Brazilie geeft visa voor tijdelijke vestiging uit in een aantal speciale situaties. Er zijn verschillen in verblijfsduur maar er vallen ook een aantal overeenkomsten te ontdekken. De weg tot het verkrijgen van een dergelijk visum gaat gepaard met meer bureaucratie dan in het geval van de twee reeds behandelde visa. Een tijdelijk visum wordt uitgereikt in geval van het verrichten van specifieke werkzaamheden met de beperking dat de houder van het visum niet meer van baan mag veranderen zodra hij in het land is. Tijdens het verblijf mag de houder huisraad laten overkomen onder voorwaarde dat bij einde verblijf alles weer retour gaat. De voornaamste situaties waarin iemand een verzoek tot het verkrijgen van het visum tijdelijke vestiging kan indienen zijn: (i) Een zakelijk manager, wetenschapper, technicus of een persoon gekwalificeerd op een ander gebied verricht diensten aan of staat onder contract bij een Braziliaans bedrijf of bij de Braziliaanse overheid, (ii) Er wordt technische assistentie of andersoortige diensten verleend aan een Braziliaans bedrijf zonder dat er een formele arbeidsrelatie bestaat, (iii) De persoon in kwestie geeft onderwijs op hoog niveau, is een gerenomeerd wetenschapper of verricht hoog gekwalificeerd onderzoek, (iv) Het verblijf heeft een cultureel doel of is om studieredenen, (v) De persoon is een professioneel artiest of sportbeoefenaar, (vi) De persoon is een welzijnswerker, (vii) Hij/zij gaat studeren in Brazilie, (viii) Het gaat om een stageplaats als onderdeel van een academische opleiding ter verkrijging van internationale ervaring, (ix) Voor beroepstraining, (x) Als buitenlandse correspondent voor krant, tijdschrift, radio, tv of een nieuwsagentschap, (xi) Als religieus voorganger of als lid van een erkende godsdienstige organisatie, (xii) In geval van deelname aan een internationaal project, of (xiii) In geval van trainings-stages van professionele sporters. Houders van een tijdelijk visum met een periode langer dan 90 dagen moeten zich binnen een termijn van 30 dagen na het voor de eerste keer betreden van Braziliaans grondgebied laten registreren bij de Federale Politie waarbij een identiteitsbewijs ("Registro Nacional de Estrangeiro RNE") wordt uitgereikt, te gebruiken tijdens de verblijfsperiode. Registratie kan alleen dan plaats vinden wanneer de vreemdeling in het bezit is van de toestemming tot tijdelijke vestiging, uitgegeven door het Braziliaanse consulaat in het land van herkomst. Voor naaste familieleden zoals vrouw en kinderen of bejaarde Kompas - F. 1

ouders waarvoor de aanvrager kostwinner is kan tegen bepaalde voorwaarden een gekoppeld visum worden aangevraagd. Zakenmensen: Bij zakenmensen spreken we over een zakelijk bewindvoerder, wetenschapper, technicus of een persoon gekwalificeerd op een ander gebied die diensten aanbiedt aan- of onder contract staat bij een Braziliaans bedrijf, of de Braziliaanse overheid. Een andere mogelijkheid is dat de persoon technische assistentie of andersoortige diensten verleent aan een Braziliaans bedrijf zonder dat er een formele arbeidsrelatie bestaat. De Braziliaanse werkgever zet de visumaanvraag in gang door deze te richten aan de Dienst Immigratie van het Ministerie van Arbeid. Wordt deze aanvraag goedgekeurd, dan worden de documenten via het Ministerie van Buitenlandse zaken doorgestuurd naar het voor de aanvrager van toepassing zijnde Braziliaanse consulaat, waar vervolgens de stappen ondernomen worden om het process af te ronden. Voor tijdelijke werkvergunningen waarvan sprake is in de meeste situaties gelden de volgende regels: Kandidaten, die een formele aanstelling nastreven in Brazilië moeten in het bezit zijn van de vereiste onderwijs-diploma´s en/of relevante werkervaring. De Braziliaanse overheid hanteert een politiek gebaseerd op het beschermen van de inheemse vakmensen en arbeiders. Derhalve moet de kandidaat, om in aanmerking te komen voor de vergunning, aantoonbaar beter of hoger gekwalificeerd zijn dan een Braziliaan, geschikt voor dezelfde positie. Indien de kandidaat beschikt over een academische opleiding, genoten aan een erkende universiteit, dan zal hem verzocht worden zijn diploma te tonen plus het bewijs van 2 jaar relevante werkervaring. Heeft de kandidaat geen academische graad, dan moeten bewijzen overlegd worden van minimaal 9 jaar genoten onderwijs en 2 jaar relevante werkervaring. Voorts is het belangrijk te weten, dat industriele- of commerciële bedrijven met meer dan 3 werknemers verplicht zijn (art. 352 uit het wetboek van arbeidsrecht) om tenminste voor twee-derde Braziliaanse arbeidskrachten in dienst te hebben. Bovendien mag het aandeel van de buitenlanders in het totaalbedrag aan betaalde salarissen niet groter zijn dan 1/3 deel. Uitzonderingen op die regel zijn buitenlanders die langer dan 10 jaar woonachtig zijn in Brazilië, getrouwd zijn met iemand met de Braziliaanse nationaliteit, of ouders van Braziliaanse kinderen. Diploma´s, getuigschriften en gelijksoortige documenten moeten worden gelegaliseerd door daartoe bevoegde instanties in het land van herkomst om daarna te kunnen worden aangeboden aan het Braziliaanse Consulaat voor

Kompas - F. 1

legalisatie door de Braziliaanse overheden. Dit proces kan enige tijd in beslag nemen! Tijdelijke verblijfsvergunningen hebben verschillende geldigheidsduren en voorwaarden, afhankelijk van de redenen waarvoor men ze aanvraagt. De maximale geldigheidsduur van tijdelijke verblijfsvergunningen is 30 dagen, 90 dagen, 1 jaar of 2 jaren. De periode gaat lopen vanaf het moment waarop de houder van het visum Brazilië binnenkomt en niet vanaf het moment waarop het visum wordt verstrekt. Een buitenlander die met een tijdelijke verblijfsvergunning Brazilië binnentreedt, doet er verstandig aan een originele kopie van het formulier bij zich te dragen, waarin het visum wordt toegewezen. Deze kopie moet men kunnen overhandigen aan de Immigratiedienst bij aankomst op de (lucht) haven. Een tijdelijke verblijfsvergunning kan slechts eenmaal verlengd worden voor dezelfde periode als waarvoor hij werd verstrekt. Een verzoek tot verlenging moet ingediend worden bij het Ministerie van Justitie voordat het oorspronkelijke visum verloopt. De houder van de tijdelijke verblijfsvergunning kan het land zonder problemen verlaten en betreden gedurende de periode waarin het visum geldig is. De totale verblijfsduur wordt altijd berekend vanaf het eerste moment waarop men Braziliaans grondgebied betreedt. Perioden van afwezigheid verlengen de toegekende periode niet. Wanneer het visum verloopt terwijl de vreemdeling in het buitenland verblijft, moet hij terugkeren op een nieuw visum, bijvoorbeeld als een toerist of als een zakenbezoek, in overeenstemming met de hierop van toepassing zijnde regels. Permanent verblijf: Dit visum wordt slechts uitgereikt aan personen die voldoen aan de voorwaarden gesteld door de Braziliaanse Immigratieraad of het Braziliaanse Ministerie van Arbeid. In principe zijn er situaties waarin de vreemdeling voor een dergelijk visum in aanmerking komt; (i) Als bestuurder, manager of directeur van een gevestigde Braziliaanse onderneming, (ii) Als vreemdeling met plannen zich permanent te vestigen in Brazilië en om buitenlands kapitaal te investeren in productie, en aldus het creëren van specifieke arbeidsplaatsen met bijbehorende training, (iv) Als hoog gekwalificeerd wetenschapper c.q. onderzoeker met specialistische kwaliteiten, (v) Als gepensioneerd vreemdeling boven de 50 jaar die per maand minimaal een bedrag van US$ 2.000,00 laat overboeken naar een Braziliaanse rekening, (vi) Als de aanvrager getrouwd is met een Braziliaanse staatsburger, of (vii) Als de aanvrager nageslacht heeft met de Braziliaanse nationaliteit. Kompas - F. 1

Directe familie kan over het algemeen `meegenomen` worden in dezelfde aanvraag. Voor zakenmensen zoals bedrijfsleiders en directeuren kan een permanent visum worden aangevraagd als aantoonbaar is dat het Braziliaanse bedrijf niet zonder een dergelijke buitenlander kan, en als er in het bedrijf bovendien door de buitenlandse moedermaatschappij méér dan US$ 200.000,00 (tweehonderd duizend Noord-Amerikaanse dollars) aan oprichtingskapitaal wordt ingelegd. Voor ieder additioneel visum wordt dat bedrag nog eens met US$ 50.000,00 (vijftigduizend Noord-Amerikaanse dollars) verhoogd. Daarnaast moet het bedrijf een investeringsplan kunnen overleggen waarin wordt voorzien in het scheppen van tenminste tien werkplaatsen voor Brazilianen, gedurende de eerste twee jaar. Tenslotte is het belangrijk om op te merken dat personen die op grond van de hierboven genoemde regels een visum verkregen, gedurende de eerste vijf jaar niet van baan mogen veranderen. Voor individuele personen die als immigrant een zaak willen opzetten kan een permanente verblijfsvergunning worden verleend bij het investeren van US$ 50.000,00 (vijftigduizend Noord-Amerikaanse dollars) in het eigen bedrijf. (dit hoofdstuk kwam tot stand met vaktechnische medewerking van ATENE Assessoria Técnica S/C Ltda)

Kompas - F. 1

F.2) Het kiezen van kantoorruimte. De kantoorruimte markt in São Paulo is ongetwijfeld de grootste markt van Zuid Amerika (groter dan Buenos Aires en Rio de Janeiro samen). De locatie van de stad en beschikbare infrastructuur maken deze metropool het centrum voor multinationals. In de afgelopen eeuw heeft de stad São Paulo een onvergelijkbare groei gekend, waardoor het veranderde van een bevolking van slechts tweehonderdvijftigduizend inwoners rond 1900 in een bruisende wereldstad van ruim 19 miljoen inwoners nu. Deze groei was hoofdzakelijk een gevolg van een grote naoorlogse industrialisatie gefinancierd door het kapitaal van de koffie-export, en gevoed door een grootschalige immigratie die gespecialiseerde arbeid leverde. De verhuizing van de federale hoofdstad van Rio de Janeiro naar Brasilia in 1960 en de groei van de industriële capaciteit van São Paulo hadden een versterking tot gevolg van het economisch belang van de stad die zowel de landelijke als de continentale economie beheerste. Een ander gevolg hiervan was een geleidelijke verhuizing van de belangrijkste Braziliaanse en internationale bedrijven naar dit financiële- en industriële centrum. De grote meerderheid van de in het land opererende multinationals vestigen hun hoofdkantoor in São Paulo, of in het binnenland van de staat São Paulo. Indien elders gevestigd gebeurt dit om specifieke redenen. De olie- en mijnbouwindustrie, bijvoorbeeld, zijn geclusterd in Rio de Janeiro, vanwege de nabijheid van de bestaande en voormalige staatsmaatschappijen die deze sector overheersen. Dit geldt ook voor sommige hotelketens en luchtvaartmaatschappijen, om voordeel te putten uit de locale toeristenmarkt. Andere industrieën vestigen hun hoofdkantoren rond de stad São Paulo of in het binnenland, waar de fabrieken gevestigd zijn. De voordelen van het vestigen van hoofdkantoren in São Paulo zijn onder andere: (i) De aanzienlijke beschikbaarheid van panden met kwaliteit en uitstraling op wereldniveau, (ii) De beste telecom-infrastructuur in het land, alhoewel verschillende steden al een kwalitatief redelijke infrastructuur hebben opgebouwd met fiber-optics technologie, zoals Rio de Janeiro, Campinas, etc. (iii) Dagelijkse directe vluchten naar talrijke bestemmingen in steden in Europa, Azië, Noord-, Zuid- en Midden-Amerika; (iv) ´s Lands grootste en meest gespecialiseerde arbeidskrachten en de meest geavanceerde financiële markt; (v) Redelijke levensstandaard en levenskwaliteit, met uitgebreide keuze in internationale scholen met een buitenlands curriculum, cultureel

Kompas - F. 2

leven, restaurants, etc.; en (vi) Nabijheid van de grootste Zuid-Amerikaanse markten. De kosten van kantoorruimte: De relatieve waarden fluctueren in de loop van de tijd, maar historisch variëren de huurkosten van top kantoorruimte in São Paulo iets onder het gemiddelde vergeleken met de grote wereldsteden. Aan de andere kant kunnen andere kosten hoger oplopen bij het opzetten van een top kantoorruimte in São Paulo, zoals bijvoorbeeld meubilair en uitrusting, in vergelijking met de VS. Over het algemeen kunnen we stellen dat computers en software over het algemeen gemiddeld 35% duurder zijn dan in de VS. Voor vloerbedekking, installaties en audiovisuele uitrusting is dit + 50%, voor telecomhardware +70-100%. Dit komt doordat veel geïmporteerd wordt tegen hoge invoerrechten en belastingen. De drukste commerciële wijken in São Paulo zijn al voorzien van fiber optics infrastructuur, data centers, call centers, etc. van verschillende dienstverleners met up-to-date technologie. Strategische en juridische kwesties: Business Center: Het huren van kantoorruimte in een business center is een flexibel kantoorconcept, wat inhoudt dat de verhuurder kantoorruimte zo flexibel mogelijk aan de huurder aanbiedt. Bij die kantoorruimte worden extra faciliteiten en diensten aangeboden of lasten overgenomen, zodat de gebruiker een totaalpakket kan worden aangeboden. Elke kantoorvorm is mogelijk: klein of groot. Een gebruiker kan de door hem of haar gewenste ruimte voor elke periode huren: een uur, een dag, een week, een maand of meerdere jaren. Het kantoor kan volledig ingericht worden met meubilair en optimale telecom- en IT-infrastructuur. Er zijn vaak gezamenlijke ruimten, zoals ontspanningsruimten en lunchkamers. Er kan ook gebruik worden gemaakt van ondersteunende diensten zoals telefoonbeantwoording en secretariële ondersteuning. Deze oplossing wordt aanbevolen in gevallen van startende ondernemingen, ad-hoc projecten of regiokantoren en tijdelijke kantoren. Op lange termijn zijn de kosten hier hoger dan op een eigen kantoor. Huur: Huurcontracten hebben meestal een looptijd van drie tot vijf jaar, moeten wettelijk in locale munt (Reais) uitgedrukt worden, en worden maandelijks betaald. Huurverhoging gebeurt jaarlijks aan de hand van inflatie-index, waarvan de IGP-M de meest gebruikte is, met om de drie jaar de

Kompas - F. 2

mogelijkheid tot het aanpassen tot marktwaarden. Huurders moeten een garantie overleggen, waarvan de bekendste de “fiança” is, een legaal af te dwingen garantie van een bank, maatschappij of individu. Huurders zijn verantwoordelijk voor alle routine reparaties, het betalen van onroerend goedbelasting en condominiumkosten, schoonmaak en alle rekeningen van openbare voorzieningen (licht, water, telecom, gas, etc.). Eigenaren zijn verantwoordelijk voor essentieel onderhoud en structurele reparaties. Koop: Er bestaat geen equivalent voor het Engelse “vrij bezit” concept. Indien een stuk land en de daarop liggende panden gekocht wordt door een enkele koper, en niet in de vorm van een condominiumverkoop, dan ontvangt de koper absolute en eeuwig eigendomsrecht op de grond, met uitzondering van de rechten op ondergrondse mineralen die grondwettelijk tot de staat behoren. Buitenlandse kopers zijn ook gebonden aan wettelijke beperkingen als het gaat om de koop van bezit aan de kust, langs de grenzen, in het binnenland, en in sommige specifieke delen van het land die als nationale veiligheidsgebieden worden aangeduid. De eigenaar is verantwoordelijk voor de betaling van de eigendomsbelasting. In Brazilië is gewoonlijk het “condominium concept” de vorm van veelvoudig eigendom, zowel voor kantoorpanden als woonapartementen. Kopers hebben dan een eeuwig eigendomsrecht op het gedeelte evenredig aan hun aandeel in de totale oppervlakte van het pand en de grond, met evenredige stemrechten in het gemeenschappelijke bestuur. De koper is verantwoordelijk voor de belasting bij de aankoop, te weten eigendomrecht overdrachtsbelasting (ITBI), eigendomsregistratiekosten en registratie van de eigendomsrechtstukken, die ongeveer 2% a 5% van de verkoopwaarde zijn. Kantoorruimte accomodatie en infrastructuur Airconditioning in Brazilië is noodzakelijk, aangezien in São Paulo de gemiddelde jaar temperatuur rond de 22,5oC ligt, met geregeld hittegolven in de zomer van meer dan 35oC. In steden zoals Rio de Janeiro, Campinas en Porto Alegre kunnen temperaturen in de zomer nog meer oplopen. De meeste moderne gebouwen bieden individuele fan-coil systemen per verdieping, of koudwater centrales. Electriciteit in São Paulo is 110V als standaard, in sommige delen van het land is het 220V. De meeste locaal geproduceerde electro-electronica is verkrijgbaar in beide voltages. De betrouwbaarheid van het netwerk is groter

Kompas - F. 2

in São Paulo dan op vele andere locaties, en de meeste topklasse gebouwen zijn uitgerust met nood generatoren voor noodverlichting en liften. Verschillende locaties bieden een goede infrastructuur en onstersteunende diensten, afhankelijk van de gewenste specialiteit. Transport in São Paulo bestaat hoofdzakelijk uit een druk bezet openbaar vervoer (bussen, minivans, treinen en metro) en privé-voertuigen. De stad staat bekend om het drukke verkeer met dagelijkse files. Bussen kunnen langdurige trajecten hebben en de treinen en metro hebben een relatief klein netwerk. Hierdoor wordt veel gebruik gemaakt van privévoertuigen en motorfietsen, waardoor parkeerplaatsen een belangrijk punt zijn bij het kiezen van kantoorpanden. Veraf gelegen bedrijven stellen bussen ter beschikking ten behoeve van hun werknemers die vertrekken vanuit centrale punten uit de stad. Er is een aanzienlijk helikopterverkeer, zowel privé- als voortaxidiensten (São Paulo heeft de grootste vloot na New York). Een groeiend aantal senior executives maakt hier gebruik van om te ontsnappen aan de verkeersopstoppingen. Klasse A kantoorpanden hebben vaak heliports. Elektriciteit en waterleiding zijn beschikbaar in de grote bedrijvencentra. Gasleidingen zijn nog niet overal beschikbaar. Er zijn verschillende telecombedrijven die concurreren, zowel voor vaste lijnen, mobiele lijnen, datalijnen, interlocale en internationale telefoongesprekken. De stad São Paulo heeft criminaliteitscijfers vergelijkbaar met grote wereldsteden. Uit voorzorg dient men veiligheidsmaatregelen te nemen. Gebouwen zijn meestal uitgerust met beveiligingscamera’s en toegangscontrole. De mate van veiligheid binnen de kantoorruimte varieert naar behoefte van elk bedrijf. (dit hoofdstuk kwam tot stand met vaktechnische medewerking van Facility Consulting Projetos e Gerenciamento S/S Ltda)

Kompas - F. 2

F.3) Nederlandse en Braziliaanse inkomstenbelasting bij emigratie Brazilië kent belastingen in vele systemen en op drie niveaus, te weten Federaal-, Deelstaat- en Gemeentelijk. Persoonlijke inkomstenbelasting (Imposto de Renda Pessoa Física - IRPF) bestaat echter alleen op Federaal niveau, waarbij de basis steeds kalenderjaren zijn. Voor belastingdoeleinden is het belangrijkste persoonsbewijs voor een iedere in Brazilië woonachtige persoon zijn "CPF" taxpayer card. Het daarop genoemde indentificatienummer heeft men bij vele zaken nodig, zoals het openen van een bankrekening, het afsluiten van huurcontracten, en andere overeenkomsten in het algemeen. De Braziliaanse fiscus kan zowel op ingezetenen als niet-ingezetenen inkomstenbelasting heffen. Voor belastingdoeleinden worden de volgende personen als resident beschouwd; (i) Genaturaliseerde buitenlanders, (ii) Buitenlanders met een permanent visum voor Brazilië (vanaf de dag van aankomst), (iii) Buitenlanders met een tijdelijk visum dat is verkregen op basis van een arbeidscontract met een in Brazilië gevestigd bedrijf (vanaf de dag van aankomst), (iv) Buitenlanders met een tijdelijk visum dat is afgegeven om een andere reden na een verblijf van 183 dagen in Brazilië, opeenvolgende of niet, binnen een periode van twaalf maanden. Als niet-woonachtige maar belastingplichtige persoon in het buitenland kunnen worden aangemerkt; (i) hij of zij die in Brazilië heeft gewoond op basis van een tijdelijk visum volgens de genoemde criteria in het voorgaande kalenderjaar, of (ii) iemand die Brazilië definitief heeft verlaten na aangifte van inkomstenbelasting met recht maar die een verzoek heeft ingediend voor de afgifte van een "Tax Clearance Certificate". Voorgenoemde definities kunnen belangrijk zijn voor Nederlandse expatriates bij de bepaling van regels ten aanzien van de aanvang en beëindiging van belastingplicht in Brazilië. Ingezetene belastingbetalers kunnen worden belast voor hun wereldwijde inkomen op cash basis per kalenderjaar, ongeacht of dit inkomen naar Brazilië werd overgemaakt of niet. Het aanslagformulier voor persoonlijke inkomstenbelasting moet ieder jaar voor de laatste werkdag van de maand April zijn ingeleverd. Inkomen dat is verkregen van Braziliaanse betalers (d.w.z. in Brazilië gevestigde bronnen, of deze van Braziliaanse origine zijn of niet en of de

Kompas - F. 3

tegenprestatie werd uitgevoerd binnen Brazilië of niet) is onderworpen aan een progressieve schaalverdeling, naast inhouding aan de bron. De schaal loopt van 0% tot 27,5%, op de volgende manier: - toepasbaar op het belastingjaar 2007: Maandelijks inkomen (R$) tot 1.313,69 van 1.313,69 tot 2.625,12 boven 2.625,12

Belasting % nul 15 27,5

Maximaal aftrekbaar nul 197,05 525,19

Jaarlijks inkomen tot 15.764,28 van 15.764,29 tot 31.501,44 boven 31.501,45

Belasting % nul 15 27,5

Maximaal aftrekbaar nul 2.364,68 6.302,28

Inkomen uit het buitenland, evenals inkomsten afkomstig van individuele personen in Brazilië (voor huur, bijvoorbeeld) zijn onderworpen aan een verplichte maandelijkse afdracht (die zelf moet worden bijgehouden op een blok formulieren onder de naam "Carnê-Leão"), volgens dezelfde progressieve tabel als hierboven. Betaling dient plaats te vinden tot op maximaal de laatste werkdag van de volgende kalendermaand. Het is belangrijk om te melden bij inkomsten uit het buitenland dat er een bilateraal belastingverdrag bestaat tussen Nederland en Brazilië, ter voorkoming van dubbele belastingbetaling. Het jaarlijkse aanslagformulier beoogd te bezien of de gerealiseerde afdrachten gedurende het jaar hoger of lager waren dan volgens de uiteindelijke rekensom verplicht is, met naheffing voor tekorten of terugbetaling van overschotten. De Braziliaanse inkomstenbelasting kent slechts enkele aftrekposten, zoals (i) bijdragen aan de sociale dienst, (ii) aan een particulier pensioenfonds waarvan de kosten niet hoger mogen zijn dan 12% van het belastbaar inkomen, (iii) financiëel afhankelijken tot maximaal R$ 1.584,60 per jaar, (iv) schoolgelden tot maximaal R$ 2.480,66 per jaar, (v) kosten voor gezondheidszorg zonder limiet maar exclusief medicijnen, (vi) gerechtelijk toegezegde alimentatieverplichtingen zonder limiet, (vii) bijdragen aan liefdadigheidsinstellingen tot maximaal 6% van de totaalsom aan

Kompas - F. 3

belastingplicht, en (viii) sociale bijdragen over het salaris van een huishoudhulp tot een limiet van 12% over het minimumloon. De Braziliaanse Centrale Bank eist dat alle Braziliaanse ingezetenen met persoonlijke bezittingen in het buitenland van boven de US$ 100.000,00 hiervan gedetailleerd aangifte moeten doen. Een niet-ingezetene is belastbaar voor Braziliaanse inkomstenbelasting bij inkomen uit een Braziliaanse bron, tegen een platte "withholding tax" van 15% (of 25% als het inkomen het gevolg was van geleverde diensten). Specifieke belastingen: Rente-opbrengsten uit Braziliaanse spaarrekeningen worden niet belast met inkomstenbelasting. Rente-opbrengsten uit beleggingsfondsen worden daarintegen aangeslagen met progressieve bronbelastingen die kunnen variëren van 15% tot 22,5%. Ingezetenen en niet-ingezetenen kunnen met 15% worden aangeslagen bij het realiseren van kapitaalwinsten. De winst wordt berekend door de aftreksom van verkoop min aanschaf. Enkele uitzonderingen zijn toegestaan, zoals (i) de totale winsten per maand uit kapitaalverhogingen zijn kleiner dan R$ 35.000,00, (ii) de totale winsten per maand uit aandelenverkopen zijn kleiner dan R$ 20.000,00, (iii) verkopen van onroerend goed dat werd aangeschaft voor woonachtigheid in Brazilië, (iv) de winst bij verkoop van een eigen huis is lager dan R$ 440.000,00 als men geen andere panden bezit en als het pand minimaal vijf jaar in bezit was, (v) als de winst binnen 180 dagen wordt belegd in een ander huis voor persoonlijke woondoeleinden. Afhankelijk van het jaar van aanschaf kunnen er beperkte mogelijkheden zijn om bij de verkoop van onroerend goed verlagende percentages toe te passen bij de rekensom voor belastingdoeleinden. Kapitaalverliezen kunnen niet worden afgezet tegen kapitaalwinsten bij het uitrekenen van belastingen in Brazilië. Winsten afkomstig uit verkoop van Braziliaanse beurs genoteerde aandelen zijn onderhavig aan een plat belastingpercentage van 15%, maar hier mogen verliezen wel worden afgezet tegen winsten, als ze tenminste plaats vonden in dezelfde of daaropvolgende maand. Verkopen beneden de R$ 20.000,00 per maand zijn belastingvrij. Dividenden zijn belastingvrij. Voor vertrek uit Brazilië moet men een verklaring indienen bij het voornemen om het land permanent te verlaten en, ongeacht het moment in het jaar, een afsluitend belastingformulier inleveren, alsmede een "Tax Clearance

Kompas - F. 3

Certificate" aanvragen waarmee men van de belastingplicht in Brazilië wordt ontheven. Bij het aanhouden van bezittingen in Brazilië zoals bankrekeningen of een huis, moet de Braziliaanse belastingidentiteit (CPF) worden behouden. De juiste gang van zaken is om ieder jaar een zogenaamde "Exempt Return" te blijven invullen, wat overigens per internet gedaan kan worden. In sommige gevallen kunnen er twijfels ontstaan over in welk land men belastingplichtig is. Het is altijd verstandig om dat voor alle zekerheid door een vakkundige te laten uitzoeken, maar de vuistregel is dat belasting moet worden betaald in het land waar de betaalde activiteit wordt uitgevoerd. Het kan natuurlijk echter voorkomen dat men in het ene land woont en toch een stukje inkomen geniet in het andere, bijvoorbeeld in één of meerdere van de volgende omstandigheden: (i) Het verblijf in Brazilië is korter dan 183 dagen gedurende het fiscale jaar, of (ii) De remuneratie is afkomstig van een niet-Braziliaanse partij, of (iii) De Braziliaanse opdrachtgever is niet in staat de vergoeding geheel voor eigen rekening te nemen. In de meeste gevallen zal men ook in deze omstandigheden in Brazilië belastingplichtig zijn, en niet in Nederland. Hoe dan ook kunnen eventuele belastingen die in Brazilië zijn ingehouden voor in Nederland woonachtige personen aldaar worden verrekend met de inkomstenbelasting in het kader van het geldende belastingverdrag. (dit hoofdstuk kwam tot stand met vaktechnische medewerking van Deloitte Touche Tohmatsu)

Kompas - F. 3

F.4) Bagagebeperkingen bij binnenkomst Wat binnenkomende reizigers in Brazilië niet mogen binnenbrengen uit het buitenland als bagage: transportmiddelen van welke aard dan ook, en voorwerpen die voor verkoop of industriëel gebruik zijn voorbestemd. Wat verder rezigers verder verboden is om uit het buitenland binnen te brengen, al dan niet als bagage: sigaretten en drank die in Brazilië zijn vervaardigd voor exclusieve verkoop in het buitenland, speelgoedwapens, beschermde diersoorten en vissen van welk ras dan ook, zonder speciale toestemming van het Braziliaanse Ministerie van Milieu, produkten onder valse of nagebootste merknamen, produkten waarvan de herkomst niet duidelijk is, ginetisch gemanipuleerde organismen of produkten die zulks bevatten, landbouwgifstoffen of componenten daarvoor, waar die een bedreiging vormt voor de moraal, goede gewoonten, de volksgezondheid of de openbare orde, verdovende middelen. Pogingen om bovengenoemde produkten het land binnen te brengen kunnen resulteren in gevangenisstraf. Het is reizigers toegestaan om, met vrijstelling van belastingen, tot US$ 500,00 te besteden in de Tax-Free Shop op het Braziliaanse vliegveld van aankomst, alvorens het land binnen te komen. Dit bedrag staat los van de limiet die een reiziger als bagage mee mag brengen uit het buitenland. Kwantitatieve beperkingen gelden echter voor alcoholische dranken; maximaal 24 eenheden waarvan maximaal 12 van dezelfde soort. Sigaretten: 20 pakjes. Sigaren; 25 eenheden. Pijptabak: 250 gram. Horloges, electrische en electronische apparaten, speelgoed, en soortgelijken: maximaal drie per soort. Minderjarigen, d.w.z. kinderen onder de 18, mogen geen drank of rookwaar kopen. Meegenomen bagage: Iedere reiziger die in Brazilië aankomt uit het buitenland moet een verklaring invullen, waartoe formulieren gratis worden verstrekt door de luchtvaartmaatschappij, en/of die door de douane zelf worden afgegeven. Alles met een waarde boven de equivalent van R$ 10.000,- (tienduizend Reais of, op het moment van schrijven, ongeveer vierduizend Euro) moet niet alleen op het bovenstaande formulier worden ingevuld, maar ook worden gespecificeerd op een speciaal apart document, “Declaração de Porte de

Kompas - F. 4

Valores” of “DPV” genaamd. Dit geldt ook voor contant geld. Verder zal de reiziger zich bij de douane moeten melden, door de uitgangspoort “Goods to Declare” te kiezen, met het ingevulde DPV formulier in de hand. Wie waardevolle spullen uit Brazilië tijdelijk meeneemt naar het buitenland kan deze op een “Declaração de Saída Temporária – DST” aangeven, om zich bij terugkomst niet te hoeven melden. Wel moet men het DST formulier op dat moment kunnen tonen. Over goederen waarvan de waarde de toegestane limiet overschrijdt worden invoerrechten van 50% berekend, die per speciaal formulier (“Documento de Arrecadação da Receita Federal - DARF”) bij een bank moet worden betaald. Is men daartoe niet in staat op het moment van aankomst, worden de goederen in beslag genomen tot het moment dat het betaalbewijs kan worden overhandigd. Levende dieren, planten, zaden, levensmiddelen, medicijnen, wapens en munitie kunnen door de douane in beslag worden genomen totdat de vereiste documenten zoals gezondheidsverklaringen en vergunningen van de desbetreffende competente instanties kunnen worden overlegd. Het is particulieren niet toegestaan om in goederen te handelen, derhalve is import of export van spullen met commerciële of industriële waarde door particulieren verboden. De nalating van opgave of onjuiste opgave van goederen volgens de hierboven geschetste verplichtingen kan worden aangemerkt als poging tot smokkel, met straffen zoals in de Braziliaanse wet zijn voorzien, naast inbeslagname van de onderhavige spullen. Voor los verzonden en niet meegenomen bagage gelden dezelfde regels. Deze moeten persoonlijk worden afgehaald, binnen 30 dagen na aankomst. (dit hoofdstuk kwam tot stand met vaktechnische medewerking van de Braziliaanse Douane)

Kompas - F. 4

F.5) Veiligheidsmaatregelen. Criminaliteit is een probleem waar de hele Braziliaanse maatschappij mee kampt. Er vallen echter maatregelen te nemen waarmee risico´s verminderd kunnen worden. De eerste maatregel begint al bij aankomst op de luchthaven. Het is zaak om zo weinig mogelijk op te vallen. Voor het geval dat u al niet opgehaald kan worden kan de beheersing van een paar Portugeese zinnen heel nuttig zijn. Neemt u een taxi bij één van de taxi-stands waar u tevens met uw credit-card kunt betalen, en bestudeer vooraf, als u daar enigzinds de kans toe ziet, de route naar uw hotel. Een taxi nemen bij taxistandplaats heeft sowieso ook in de stad de voorkeur boven het aanhouden van een voorbijkomende. Het huren van een auto is in de grote steden niet aan te raden. Het verkeer is tamelijk wild in vergelijk met Nederland, de bewegwijzering is niet overal optimaal, en er zijn heel veel éénrichtings straten met weinig afbuig- en omkeer mogelijkheden. Maar belangrijker nog dan het ongemak is de kennis dat juist automobilisten vaak het slachtoffer zijn van kleine criminaliteit zoals overvallen. U kunt beter op de achterbank zitten van een taxi met airconditioning en gesloten ramen. Bij de keuze van een hotel is de lokatie van grote invloed op de veiligheid. Hotels dichtbij vakbeurshallen zijn vaak afgelegen, waardoor een wandelingetje daar afgeraden moet worden. Ook oude stadskernen en moderne kantoorcomplexen zijn ´s avonds vaak verlaten, en af te raden om dezelfde reden. In São Paulo is de regio in de buurt van de Avenida Paulista een goede keuze. In Rio de Janeiro in de wijken Copacabana, Ipanema of Leblon, en het liefst zo dicht mogelijk aan de strandkant. Wat nog niet wil zeggen dat een nachtelijke strandwandeling een goed idee is. Als u op zoek gaat naar een woning, is het sterk aan te bevelen om een appartement te nemen in een gesloten condominium. Een huis in een gesloten condominium kan ook en is op zichzelf misschien zeker zo veilig, maar u vindt dat waarschijnlijk pas op grotere afstand van uw werk. En behalve het ongemak van het verkeer, is het goed om te bedenken dat u achter het stuur, zeker in een stilstaande file, het gevaar loopt om overvallen Kompas - F. 5

te worden. Het is zelfs ´s avonds en ´s nachts de gewoonte om niet voor rode stoplichten stil te blijven staan! Een vervelende vorm van overvallen die in de Braziliaanse steden in de mode is zijn de “mini-kidnappings”; één of twee gewapende overvallers stappen bij u in de auto en maken samen met u een rondje langs de geldautomaten. Het is daarom belangrijk dat u de deuren op slot houdt, en de ramen dicht. De airco was in Brazilië al geen luxe wegens het klimaat, maar biedt op die manier ook een veiligheidsaspekt. Desgewenst kan u ook uw auto laten blinderen. Let op verdachte autos die u zouden kunnen klemrijden en vooral ook op motorfietsen met twee jongens; het vanaf een motor overvallen van een automobilist is niet ongebruikelijk. Een los staand huis buiten een condominium is sterk af te raden. U kunt dat welliswaar door gespecialiseerde bedrijven tot een bunker laten ombouwen, maar dat kost geld en levert slechts relatieve veiligheid op. Het zwakste moment is wanneer u de garage in- of uit rijdt. Ook is de wijk van groot belang; Zijn er krottenwijken in de buurt? Moet u ver weg voor boodschappen, en welke route heeft u daarbij nodig? Als voetganger en gebruiker van het openbaar vervoer moet u oppassen voor dieven en zakkenrollers. Belangrijk is zo weinig mogelijk op te vallen. Dure maatpakken horen niet in een stadsbus, en de laptop tas is natuurlijk al helemaal uit den boze, evenals de camara-tas. En voorkom het gebruik van de mobiele telefoon, zeker als u in het Nederlands of Engels spreekt, maar sowieso omdat u aan uw accent als buitenlander herkenbaar bent. Houdt u altijd wat reservegeld achter de hand in diverse broek- of jaszakken. Mocht u worden overvallen, geef de overvaller dan waar deze om vraagt en biedt geen weerstand. Ook heel jonge overvallertjes kunnen bewapend zijn, en een mes of glasscherf bij zich hebben! Dit alles schetst een beeld van groot gevaar. Dat is echter relatief, wat het betreft met name de kleine criminaliteit waarbij het puur om wat contanten te doen is. En daar kunt u rekening mee houden. (dit hoofdstuk kwam tot stand met vaktechnische medewerking van het bedrijf Control Risks)

Kompas - F. 5

G) LAST BUT NOT LEAST G.1) Conclusies en aanbevelingen "Bezint eer Ge begint". Dat lijkt wel een beetje de rode draad die door dit boekje loopt, en de teneur bij alle dienstverleners die een stukje advies gaven op hun specifieke vakgebieden. Misschien zijn de conclusies wel samen te vatten met slecht nieuws, goed nieuws, en nieuws dat daar tussenin ligt: Als slecht nieuws is er het feit dat Brazilië voor de ondernemer vol zit met voetangels en klemmen, en dat met name de overheidsdiensten op drie niveaus nog steeds records breken als het gaat om het moeilijk maken van eenvoudige dingen. Als goed nieuws is er de ontdekking dat de ondernemer daar niet persé zelf nachten van wakker hoeft te liggen, als hij maar goede adviseurs en assistenten om zich heen verzamelt. En als nieuws dat er tussenin ligt zijn er de lopende kosten van zulke adviseurs en assistenten, waarmee natuurlijk wel rekening gehouden moet worden. Brazilië is niet een land waar men een BV´tje kan openen om te "kijken of het wortel schiet". De gecompliceerdheid van de Braziliaanse regelgeving en fiscale details maken het tot een noodzaak om een grondige haalbaarheidsstudie te laten uitvoeren. En met grondig bedoelen we dat er bijvoorbeeld een financiëel business-plan met diverse scenários in wordt opgenomen. Waarbij van meet af aan juristen, belastingadviseurs en financiële medewerkers worden betrokken. Want die kunnen de rode inkt op de onderste regel meestal ook niet meer zwart maken als het al te laat is. Bedenk dat een ook haalbaarheidsstudie die uitmondt in een negatief advies een grote waarde heeft! Bedenkt u maar zo: Een gewaarschuwd mens telt voor twee. Na het lezen van dit boekje is uw kans op slagen dus verdubbeld!

Kompas - G . 1

G.2) Beschikbare hulpbronnen. Om op zo weinig mogelijk ruimte zoveel mogelijk hulpbronnen te vermelden wordt hieronder beperkt tot het vermelden van namen en web-sites, ingedeeld per trefwoord. Via de meeste web-sites zijn adresses, telefoonnummers en contactpersonen te achterhalen, maar de NederlandsBraziliaanse Kamer van Koophandel is ook graag bereid om ondernemers te helpen bij het samenstellen van specifieke lijsten. Daarnaast wijst de Kamer op het bestaan van haar Jaarboek, waarin de gegevens van haar leden als naslagwerk beschikbaar staan. In Nederland: Accountants: Deloitte Belasting Adviseurs B.V. .......................................... www.deloitte.nl KPMG ..................................................................................... www.kpmg.nl Mazars Belastingadviseurs .................................................. www.mazars.com Advocatenkantoren: Mazars Belastingadviseurs .................................................. www.mazars.com Strik & Dunnewijk Advocaten & Belastingadviseurs .............. www.strik-law.nl Algemeen advies: Kamers van Koophandel in Nederland ..........................................www.kvk.nl Netherlands Foreign Trade Agency EVD ...................................... www.evd.nl Nederlands Braziliaanse Kamer van Koophandel .......... www.dutcham.com.br Nederlands Centrum voor Handelsbevordering ... www.handelsbevordering.nl Bankzaken: ABN Amro Bank N.V. .......................................................... www.abnamro.nl Deutsche Bank AG .................................................... www.deutsche-bank.nl Fortis Bank NV ................................................................... www.fortisbank.nl ING Group ............................................................................... www.ing.com Belastingrecht: Deloitte Belasting Adviseurs B.V. .......................................... www.deloitte.nl KPMG ..................................................................................... www.kpmg.nl Mazars Belastingadviseurs .................................................. www.mazars.com Strik & Dunnewijk Advocaten & Belastingadviseurs .............. www.strik-law.nl Boekhouding: Mazars Belastingadviseurs .................................................. www.mazars.com Consulaire dienstverlening: Brazilian Consulate Rotterdam ........................................... tel. 010-206.2211

Kompas - G . 2

Diplomatieke dienstverlening: Brazilian Ambassy .............................................................. tel. 070-302.3959 Eerstelijns dienstverlening: Netherlands Foreign Trade Agency EVD ...................................... www.evd.nl Nederlands Braziliaanse Kamer van Koophandel .......... www.dutcham.com.br Nederlands Centrum voor Handelsbevordering ... www.handelsbevordering.nl Financiële dienstverlening: ABN Amro Bank N.V............................................................ www.abnamro.nl Deutsche Bank AG .................................................... www.deutsche-bank.nl Financieringsmaatschappij Ontwikkelingslanden ......................... www.fmo.nl Fiscaal advies: Deloitte Belasting Adviseurs B.V. .......................................... www.deloitte.nl KPMG ..................................................................................... www.kpmg.nl Mazars Belastingadviseurs .................................................. www.mazars.com Strik & Dunnewijk Advocaten & Belastingadviseurs .............. www.strik-law.nl Handelsmissies: Nederlands Centrum voor Handelsbevordering ... www.handelsbevordering.nl Netherlands Foreign Trade Agency EVD ...................................... www.evd.nl Inspectiediensten: SGS Nederland B.V. ................................................................. www.sgs.com Invoerrechten: Europese Unie ...............................................................http://mkaccdb.eu.int Juridisch advies: Mazars Belastingadviseurs .................................................. www.mazars.com Strik & Dunnewijk Advocaten & Belastingadviseurs .............. www.strik-law.nl Kredietverzekeringen: Atradius Credit Insurance N.V. ......................................... www.gerlingncm.nl Luchtvaartmaatschappijen: KLM Koninklijke Luchtvaartmaatschappij N.V. ........................ www.klm.com TAP Portugal..........................................................................www.flytap.com Onroerend goed: R.A. Nederlof Brasil ...................................................... www.maasstede.com Overheidsdiensten: Netherlands Foreign Trade Agency EVD ...................................... www.evd.nl Netherlands Ministry of Economic Affairs ................................. www.minez.nl Netherlands Ministry of Agriculture......................................... www.minlnv.nl Statistieken: Nederlandse Centrale Bank ......................................................... www.dnb.nl Centraal Buro voor de Statestiek .................................................. www.cbs.nl Nederlands Braziliaanse Kamer van Koophandel .......... www.dutcham.com.br Kompas - G . 2

Strategisch Advies: Deloitte Belasting Adviseurs B.V. .......................................... www.deloitte.nl KPMG ..................................................................................... www.kpmg.nl Nederlands Braziliaanse Kamer van Koophandel .......... www.dutcham.com.br Talencursussen: Talent Talen B.V. .............................................................. www.talenttalen.nl Transport en logistiek: Beemsterboer Coldstore Services B.V. .......................... www.beemsterboer.nl C. Steinweg Handelsveem B.V. ........................................ www.steinweg.com EBREX ...................................................................................... www.ebrex.nl Groningen Seaports ......................................... www.groningen-seaports.com Hamburg Süd ......................................................... www.hamburg-sued.com Havenbedrijf Rotterdam NV ................................. www.portofrotterdam.com KLM Koninklijke Luchtvaartmaatschappij N.V. ........................ www.klm.com Spliethoff B.V. ................................................................ www.spliethoff.com Van Bon Coldstores B.V. ....................................................... www.vanbon.nl Amsterdam Schiphol Airport ................................................. www.schiphol.nl Vakbeurzen: Nederlands Braziliaanse Kamer van Koophandel .......... www.dutcham.com.br Vakbladen: Nederlands Braziliaanse Kamer van Koophandel .......... www.dutcham.com.br Vakverenigingen: Nederlands Braziliaanse Kamer van Koophandel .......... www.dutcham.com.br Verzekeringen: Nationale Nederlanden ................................................................ www.nn.nl In Brazilië: Accountants: ACAL Consultoria e Auditoria S/S ....................................... www.acal.com.br Deloitte Touche Tohmatsu Cons. Ltda ........................... www.deloitte.com.br Ernst & Young Serviços Tributários S/S .................................. www.ey.com.br KPMG .............................................................................. www.kpmg.com.br RCS Auditores Independentes ................................. www.rcsauditores.com.br Advocatenkantoren: Amaral Gurgel Advogados ........................................ www.amaralgurgel.com Felsberg, Pedretti, Mannrich e Aidar Advogados ........... www.felsberg.com.br Gaia, Silva, Rolim & Associados ............................ www.gaiasilvarolim.com.br Momsen, Leonardos & Cia ..........................................www.leonardos.com.br

Kompas - G . 2

Noronha Advogados .................................... www.noronhaadvogados.com.br Pinheiro Neto Advogados ...................................... www.pinheironeto.com.br S.Moutinho Durazzo Advogados Associados ............ www.durazzolaw.com.br Sampaio Advogados Int. Law Office .............www.sampaioadvogados.com.br Stüssi Neves e Advogados ........................................... www.stussi-neves.com Veirano Advogados ....................................................... www.veirano.com.br Algemeen advies: ACAL Consultoria e Auditoria S/S ....................................... www.acal.com.br Deloitte Touche Tohmatsu Cons. Ltda ........................... www.deloitte.com.br Ernst & Young Serviços Tributários S/S .................................. www.ey.com.br KPMG .............................................................................. www.kpmg.com.br Nederlands Braziliaanse Kamer van Koophandel .......... www.dutcham.com.br Nederlands Consulaat Generaal in São Paulo ................... [email protected] Nederlands Consulaat Generaal in Rio de Janeiro .............. [email protected] Netherlands Business Support Office Recife PE .................... [email protected] Netherlands Business Support Office Porto Alegre RS ........ [email protected] Nederlandse Ambassade voor Brazilië - Economische afd. [email protected] Nederlandse Ambassade voor Brazilië - Landbouw afd. [email protected] Arbitrage: Eurochamber of Mediation and Arbitrage ...........www.euroarbitragem.com.br Bankzaken: Banco ABN Amro Real S.A. ........................................ www.bancoreal.com.br Belastingrecht: ACAL Consultoria e Auditoria S/S ....................................... www.acal.com.br Amaral Gurgel Advogados ........................................ www.amaralgurgel.com Deloitte Touche Tohmatsu Cons. Ltda ........................... www.deloitte.com.br Ernst & Young Serviços Tributários S/S .................................. www.ey.com.br Felsberg, Pedretti, Mannrich e Aidar Advogados ........... www.felsberg.com.br G.Jacintho Consultoria Contábil e Tributária S/S Ltda .. www.gjacintho.com.br Gaia, Silva, Rolim & Associados ............................ www.gaiasilvarolim.com.br KPMG .............................................................................. www.kpmg.com.br RCS Auditores Independentes ................................. www.rcsauditores.com.br S.Moutinho Durazzo Advogados Associados ............ www.durazzolaw.com.br Momsen, Leonardos & Cia ..........................................www.leonardos.com.br Noronha Advogados .....................................www.noronhaadvogados.com.br Pinheiro Neto Advogados ...................................... www.pinheironeto.com.br Sampaio Advogados Int. Law Office ............ www.sampaioadvogados.com.br

Kompas - G . 2

Stüssi Neves e Advogados ........................................... www.stussi-neves.com Veirano Advogados ....................................................... www.veirano.com.br Bescherming van intellectueel eigendom: Braziliaanse Octrooi- en merknaam Instituut INPI ................. www.inpi.gov.br Danneman, Siemsen, Biegler & Ipanema Moreira .... www.dannemann.com.br Momsen, Leonardos & Cia ......................................... www.leonardos.com.br Boekhouding: ACAL Consultoria e Auditoria S/S ....................................... www.acal.com.br G.Jacintho Consultoria Contábil e Tributária S/S Ltda .. www.gjacintho.com.br Adccont Consultoria Contábil e Financeira Ltda ....... [email protected] Brancheorganisaties: Nederlands Braziliaanse Kamer van Koophandel .......... www.dutcham.com.br Nederlands Consulaat Generaal in São Paulo ........................ [email protected] Consulaire dienstverlening: Nederlands Consulaat Generaal in São Paulo ........................ [email protected] Nederlands Consulaat Generaal in Rio de Janeiro ................... [email protected] Diplomatieke dienstverlening: Nederlandse Ambassade ............................. www.embaixada-holanda.com.br Eerstelijns informatieverstrekking: Nederlands Braziliaanse Kamer van Koophandel .......... www.dutcham.com.br Nederlands Consulaat Generaal in São Paulo ................... [email protected] Nederlands Consulaat Generaal in Rio de Janeiro .............. [email protected] Netherlands Business Support Office Recife PE ................... [email protected] Netherlands Business Support Office Porto Alegre RS ........ [email protected] Nederlandse Ambassade voor Brazilië - Economische afd. [email protected] Nederlandse Ambassade voor Brazilië - Landbouw afd. [email protected] Financiële dienstverlening: Amicorp do Brasil Ltda .................................................. www.amicorp.com.br Banco ABN Amro Real S.A. ........................................ www.bancoreal.com.br DR Asset Planning ............................................. www.drassetplanning.com.br Fortisbank Escritório de Representação Ltda .......................... www.fortis.com ING Bank N.V. .......................................................................... www.ing.com Rabobank International Brasil S.A. .................................. www.rabobank.com Fiscaal advies: ACAL Consultoria e Auditoria S/S ....................................... www.acal.com.br Amaral Gurgel Advogados ........................................ www.amaralgurgel.com Deloitte Touche Tohmatsu Cons. Ltda ........................... www.deloitte.com.br Ernst & Young Serviços Tributários S/S .................................. www.ey.com.br Felsberg, Pedretti, Mannrich e Aidar Advogados ........... www.felsberg.com.br

Kompas - G . 2

Gaia, Silva, Rolim & Associados ............................ www.gaiasilvarolim.com.br KPMG .............................................................................. www.kpmg.com.br RCS Auditores Independentes ................................. www.rcsauditores.com.br S.Moutinho Durazzo Advogados Associados ............ www.durazzolaw.com.br Noronha Advogados .................................... www.noronhaadvogados.com.br Pinheiro Neto Advogados ...................................... www.pinheironeto.com.br Sampaio Advogados Int. Law Office ............ www.sampaioadvogados.com.br Stüssi Neves e Advogados ........................................... www.stussi-neves.com Veirano Advogados ....................................................... www.veirano.com.br Hotels: Intercontinental São Paulo Hotel ........................... www.intercontinental.com Golden Tulip Belas Artes Hotel........................www.goldentulipbelasartes.com Zoekpagina voor Hotels in São Paulo ..............www.hoteisemsaopaulo.com.br Juridisch advies: ACAL Consultoria e Auditoria S/S ....................................... www.acal.com.br Amaral Gurgel Advogados ........................................ www.amaralgurgel.com Felsberg, Pedretti, Mannrich e Aidar Advogados ........... www.felsberg.com.br Gaia, Silva, Rolim & Associados ............................ www.gaiasilvarolim.com.br S.Moutinho Durazzo Advogados Associados ............ www.durazzolaw.com.br Noronha Advogados .....................................www.noronhaadvogados.com.br Pinheiro Neto Advogados ...................................... www.pinheironeto.com.br Sampaio Advogados Int. Law Office ............ www.sampaioadvogados.com.br Stüssi Neves e Advogados ........................................... www.stussi-neves.com Veirano Advogados ....................................................... www.veirano.com.br Luchtvaartmaatschappijen: KLM - AirFrance .................................................................. www.klm.com.br TAP Portugal..........................................................................www.flytap.com Milieutechnisch Advies en begeleiding: Arcadis Tetraplan S.A. ................................................. www.tetraplan.com.br Overheidsdiensten: Ministerie van Industriële Ontwikkeling en Handel ............. www.mdic.gov.br Ministerie van Buitenlandse Zaken ....................................... www.mre.gov.br Ministerie van Economische Zaken ................................. www.fazenda.gov.br Ministerie van Wetenschappen en Onderwijs ....................... www.mct.gov.br Ministerie van Volksgezondheid ........................................ www.saude.gov.br Ministerie van Transport ............................................www.transportes.gov.br Braziliaanse Ontwikkelingsbank BNDES ............................ www.bndes.gov.br

Kompas - G . 2

Norm-instituten en controlediensten: Associatie voor Braziliaanse normstelling ABNT..................... www.abnt.org.br Sanitaire controledienst...................................................... www.anvisa.org.br Officiële keuringsdienst voor waren ............................... www.inmetro.gov.br Personeelszaken: Gelre Trabalho Temporário S.A. ......................................... www.gelre.com.br Lens & Minarelli Associados S/C Ltda ..................... www.lensminarelli.com.br Statistieken en nuttige informatie in het algemeen: Nederlands Braziliaanse Kamer van Koophandel .......... www.dutcham.com.br O Estado de São Paulo newspaper .............................. www.agestado.com.br Gazeta Mercantil Newspaper .......................................... www.gazeta.com.br Nederlands Consulaat Generaal in São Paulo ................... [email protected] Nederlands Consulaat Generaal in Rio de Janeiro .............. [email protected] Netherlands Business Support Office Recife PE .................... [email protected] Netherlands Business Support Office Porto Alegre RS ........ [email protected] Nederlandse Ambassade voor Brazilië – Ec. afd. [email protected] Nederlandse Ambassade voor Brazilië - Landbouw afd. ... [email protected] Instituut voor Landbouwonderzoek ..................................... www.embrapa.br Braziliaans Instituut voor Geografie en Statistiek................... www.ibge.gov.br Strategisch Advies: Deloitte Touche Tohmatsu Cons. Ltda ........................... www.deloitte.com.br RCS Auditores Independentes ................................. www.rcsauditores.com.br ACAL Consultoria e Auditoria S/S ....................................... www.acal.com.br Ernst & Young Serviços Tributários S/S .................................. www.ey.com.br KPMG .............................................................................. www.kpmg.com.br Staffing Assessoria & Serviços S/C Ltda ......................... [email protected] Talencursussen: Unique Language Center Editora Ltda ................... www.uniqueonline.com.br Transport en logistiek: Brazshipping Marítima Ltda ................................... www.brazshipping.com.br Dijfo do Brasil Ltda ............................................................ www.dijfo.com.br Figwal Transportes Internacionais Ltda ............................. www.figwal.com.br KLM - AirFrance .................................................................. www.klm.com.br TAP Portugal..........................................................................www.flytap.com Metropolitan Transports S.A. ........................ www.grupometropolitan.com.br Uitzendkrachten: Gelre Trabalho Temporário S.A. ......................................... www.gelre.com.br Vakbeurzen: Brazilian Union of Trade-Fair organizers ...........................www.ubrafe.com.br

Kompas - G . 2

Nielsen - VNU Business Media do Brasil Ltda ....................... www.vnu.com.br Nederlands Consulaat Generaal in São Paulo ........................ [email protected] Nederlands Consulaat Generaal in Rio de Janeiro ................... [email protected] Nederlands Braziliaanse Kamer van Koophandel .......... www.dutcham.com.br Vakbladen: Nederlands Braziliaanse Kamer van Koophandel .......... www.dutcham.com.br Vakverenigingen: São Paulo State Federation of Industries .............................. www.fiesp.org.br Nederlands Braziliaanse Kamer van Koophandel .......... www.dutcham.com.br Verhuizingen: Metropolitan Transports S.A. .........................www.grupometropolitan.com.br Visa verstrekking: Federal Police ........................................................................www.dpf.gov.br Labor Ministry ......................................................................www.mte.gov.br Atene Assessoria Técnica S/C Ltda .................................... www.atene.com.br Overseas Consultoria Ltda ..................................ww.overseasconsult.com.br Werving en Selectie: Gelre Trabalho Temporário S.A. ......................................... www.gelre.com.br Michael Page Internacional Brasil S/C Ltda ............ www.michaelpage.com.br

Kompas - G . 2

118

119

120