Bejaarde prooien Financieel misbruik van dementerenden is een groeiend probleem. Het aantal bejaarden dat lijdt aan ziektes als alzheimer neemt explosief toe. De notaris worstelt met de vraag of de bejaarde die tegenover hem zit wel in staat is een testament te maken. Nabestaanden hebben het nakijken: 'Ik voel me kapotgemaakt.' HOE KWETSBARE OUDEREN WORDEN KAALGEPLUKT. De warme nazomerdag in 2008 is er een die de 45-jarige Karin de Jong niet snel zal vergeten. Toen ze 's middags aankwam bij het verpleeghuis waar haar bejaarde moeder na een herseninfarct was opgenomen, was de verwarde vrouw nergens te bekennen. Na een tijdje kwam een busje aan rijden met daarin niet alleen haar moeder, maar ook haar tante. 'Moeder zat in haar rolstoel en maakte een aangeslagen indruk. Omdat ze niet meer kon praten, vroeg ik tante waar ze waren geweest. "Een kopje thee drinken in de stad," zei tante.' De Jong, een geadopteerd kind, had redenen om dat verhaal te wantrouwen. De relatie met de tante was al langer ijzig. Volgens De Jong, die niet bij haar echte naam wil worden genoemd, zag tante haar niet als een volwaardig lid van de familie. Haar moeder verkeerde al weken in een deplorabele toestand. De 83jarige vrouw probeerde 's nachts uit bed te klimmen en moest daarom aan haar bed worden vastgebonden. De Jong slaagde erin het reisdoel van het busje te achterhalen. Dat bleek niet een etablissement in de stad te zijn, maar het kantoor van de notaris, waar een nieuw testament klaarlag. De Jong was onthutst. De inhoud van het testament bleef geheim tot de breekbare vrouw twee maanden later overleed. Haar moeder had op de valreep De Jong en haar eveneens geadopteerde broer onterfd en haar zus tot enige erfgenaam benoemd. De Jong mocht niet eens de begrafenis regelen. 'Ik voel me emotioneel kapotgemaakt.' Veel te halen is er niet: De Jongs moeder woonde in een huurhuis, de waarde van de nagelaten spullen bedroeg enkele duizenden euro's. Het ging vooral om dingen met emotionele waarde: oude foto's en meubels. De Jong liet het er niet bij zitten en stapte naar de rechter. Deskundigen, die in de weken voor en na het opstellen van het testament met moeder spraken, schetsten bij de rechtbank het beeld van een vrouw die niet in staat was voor zichzelf op te komen. Uit het rapport van een psycholoog: 'Wanneer ik haar met de rolstoel weer terugbreng naar de huiskamer geef ik haar de opdracht haar kamer te zoeken. Dat lukt haar op basis van herkenning van spulletjes die erin staan. Wel is ze vergeten dat ik achter de rolstoel liep. Ze is blij verrast mij weer te zien!' Tante ontkent dat haar zus te ver heen was. Volgens haar was het de uitdrukkelijke wens van haar zus om de kinderen, na een aantal conflicten, te onterven. 'De zussen hadden een sterke band,' zegt de advocaat van tante. Ook de notaris veronderstelde dat de vrouw wist wat ze deed. De rechtbank in Breda was daar niet van overtuigd en zette eind 2009 een streep door het testament. Daarmee is het laatste woord nog niet gezegd. Tante ging in hoger beroep, de uitspraak volgt halverwege 2011. De zaak staat niet op zichzelf. Martin Jan van Mourik (67), emeritus hoogleraar notarieel recht uit Nijmegen, schat dat jaarlijks vijfduizend kwetsbare ouderen de dupe worden van familieleden, vrienden of verzorgers. Ze eigenen zich hun vermogen toe met testamenten, maar ook met volmachten waarmee ze zich toegang verschaffen tot bankrekeningen. Hun aantal zal volgens Van Mourik alleen maar toenemen. Dat is een onvermijdelijk gevolg van de vergrijzing. Nederland telt nu 235.000 mensen die lijden aan dementie. Van de negentig-plussers is 40 procent dement. De komende twintig jaar neemt het aantal gevallen toe tot vierhonderdduizend. Niet alleen ouderen met alzheimer behoren tot de risicogroep. Van Mourik: 'Iedereen die heel afhankelijk is geworden van de hulp van anderen, kan onder druk worden gezet. Daar hoef je niet per se geestelijk iets voor te mankeren.'
Andere planeet 'Er zijn beroepsgroepen die er belang bij hebben dat de regels niet veranderen,' stelt Studio Sport commentator Philip Kooke (42) nuchter vast. Notarissen verdienen geld aan het opstellen van de testamenten, advocaten aan de rechtszaken die het gevolg ervan zijn. Kookes aan alzheimer lijdende vader hertrouwde in 2004 in het geheim met een oude vriendin die zich over hem had ontfermd. De notaris voorzag bruid en bruidegom van huwelijkse voorwaarden, waarin vader Kooke zijn nieuwe echtgenote tot enige erfgenaam benoemde.
De notaris was op de hoogte van de ziekte waaraan hij leed, maar oordeelde dat Kooke helder genoeg was om zijn zoons te onterven. Twee jaar ervoor was deze eigenaar van een staaflijstenfabriek en groothandel al niet meer in staat om zijn administratie te doen, omdat hij onder meer niet wist wat hij met de acceptgiro's aan moest. De kinderen van Kooke sleepten de notaris voor de tuchtrechter toen ze lucht kregen van het huwelijk. Ze wonnen de zaak, de notaris kreeg een waarschuwing. De huwelijkse voorwaarden aanvechten kan pas als hun vader is overleden. Kooke senior moest acht maanden na het huwelijk al in een verzorgingshuis worden opgenomen, waar de inmiddels 72-jarige man nog steeds woont. Fysiek dichtbij, maar mentaal op een andere planeet. 'Het is bijna niet meer mogelijk om met hem te communiceren. Hij wordt gevoed en dagelijks in een rolstoel getakeld,' vertelt Philip Kooke. Over het gevecht tegen de notaris en de strijd voor zijn vader schreef hij een paar jaar geleden een boek, Ik laat je nooit in de steek. Kooke realiseert zich dat hij de ellende had kunnen voorkomen als hij eerder had ingegrepen. 'Dat verwijt ik mezelf heel erg. Een jaar voor het huwelijk vertelde hij me nog dat hij nooit meer wilde hertrouwen. We hebben toen gepraat over de mogelijkheid om een bewindvoerder te benoemen. Maar toen we dat wilden regelen, werd hij emotioneel. Het voelde alsof hij de regie over zijn leven moest prijsgeven. Ik kreeg medelijden en besloot het een paar maanden aan te zien.' Is een testament eenmaal gepasseerd, dan is het vaak te laat om er nog iets aan te doen. De uitspraak van de rechtbank in Breda in de zaak van Karin de Jong is volgens deskundigen een witte raaf. Rechters zijn zeer terughoudend in het nietig verklaren van testamenten. Emeritus hoogleraar Van Mourik denkt dat het om één of twee gevallen per jaar gaat. 'Het gebeurt alleen als onomstotelijk vaststaat dat iemand op het moment suprême volstrekt niet in staat was zijn wil te verklaren. Ik heb het in mijn praktijk nooit meegemaakt,' zegt advocaat en oud-notaris Jos Huntjens (63) uit Rotterdam. 'Er melden zich bij mij wekelijks mensen die zich benadeeld voelen door een
testament. Ik raad het ze vaak af om te procederen. Je bent zo tien mille verder en de kans dat je wint, is klein.' Volgens Van Mourik denken niet alle advocaten er zo over. 'In de advocatuur lopen nog steeds een hoop boeven rond die bezig zijn mensen van hun geld te ontdoen in kansloze procedures. Dat is aan de orde van de dag. Trouwens, het niveau van deskundigheid van de meeste advocaten op dit gebied is nihil. Ik zou er geen drie in het hele land kunnen noemen die op een aanvaardbaar niveau iets van erfrecht weten.' Verbittering Kees Koster (66) wijst in zijn flat in Ridderkerk naar een meterslange rij grijze ordners. Het is de oogst van bijna twintig jaar procederen over de erfenis van zijn vader, Cornelis Jan Koster. Het kroonjuweel van die erfenis hangt ingelijst aan de muur in de hal. Het is een garage in het hart van het Noord-Hollandse Bergen, enkele jaren na het overlijden van zijn vader getaxeerd op 585.000 gulden (ruim 260.000 euro). Toen zijn vader kort voor zijn dood in 1990 zijn testament wijzigde ten gunste van zijn tweede echtgenote, leed hij volgens zijn zoon aan een combinatie van parkinson en alzheimer. Met zijn broer vocht Kees Koster het testament aan, maar de zonen konden in de ogen van de rechter niet bewijzen dat hun vader op het moment van tekenen niet bij zijn volle verstand was. Koster stapte kort daarop opnieuw naar de rechter omdat de notaris zich bij het passeren van het testament niet aan de regels had gehouden. Even mocht Koster hopen: het gerechtshof gaf hem in 2003 gelijk en verklaarde alsnog het testament nietig. Zijn stiefmoeder liet het er niet bij zitten en stapte naar de Hoge Raad, die de uitspraak van het hof in 2006 terzijde schoof. Ook daarmee kwam geen einde aan de procedures. Twee jaar geleden stapte Koster weer naar de rechter, ditmaal om een correcte taxatie van de garage te eisen, die volgens hem veel meer waard is dan 585.000 gulden. Ook die zaak verloor hij, afgelopen zomer, bij het hof. Al die procedures hebben Koster handenvol geld gekost. Vier jaar geleden stond de teller op 70.000 euro. Daarna heeft hij het niet meer precies bijgehouden. Zijn broodwinning, een computerbedrijf, kreeg onvoldoende aandacht door alle procedures. Inmiddels staat hij er ook alleen voor, vertelt Koster in de keuken van zijn flat. 'Mijn broer haakte enkele jaren geleden af. Volgens hem zijn er ook nog andere dingen in het leven.' In het woordenboek van Kees Koster komt het lemma 'opgeven' niet voor: 'Ik doe dit omdat mijn vader mij dit heeft gevraagd. Hij zei: "Als het niet goed is, moet jij het maar veranderen." De zaak beheerst zijn doen en laten. Het is deze maand twintig jaar geleden dat zijn vader is overleden. Koster bereidt zich voor op een nieuwe procedure, ditmaal tegen drie notarissen en een advocaat die zouden hebben geblunderd. Ook schrijft hij een boek over zijn strijd. Theus Cikot Roos (74), die eerst als advocaat en daarna als juridisch adviseur de belangen van de stiefmoeder en haar dochter in deze slepende kwestie behartigde, ligt beroepshalve niet wakker van alle procedures die Koster aanspant. Zijn cliënte doet dat wel; zij ervaart de stortvloed aan rechtszaken als een grote emotionele belasting. 'Ik hoop eerlijk gezegd nog steeds dat iemand erin slaagt hem dit geprocedeer uit zijn hoofd te praten. Het is zonde van zijn geld,' zegt Cikot Roos. In de zaken van De Jong, Kooke en Koster speelde de notaris een cruciale rol. Hij mag alleen een testament passeren als hij ervan overtuigd is dat de persoon aan de andere kant van de tafel weet wat hij wil. Als hij van oordeel is dat de klant niet wilsbekwaam is, zoals dat in jargon heet, moet hij de klus weigeren. Na klachten over notarissen die onvoldoende oog hadden voor dementerende cliënten kwam er in 2006 een nieuw Stappenplan Beoordeling Wilsbekwaamheid. Het is een handleiding die de notaris moet behoeden voor uitglijers. Het stappenplan geeft aan in welke situaties de notaris op zijn qui-vive moet zijn. Zo moet er een belletje gaan rinkelen als de cliënt niet meer alleen kan wonen of als iemand anders het initiatief neemt. Met een reeks gerichte vragen waarmee de notaris test of de erflater begrijpt wat er gebeurt, moet hij een besluit nemen over de wilsbekwaamheid. Er is een tuchtprocedure voor notarissen die zich niet aan de regels houden. Zij kunnen een waarschuwing krijgen, al hebben gedupeerde nabestaanden in de praktijk weinig aan zo'n collegiale tik op
de vingers. Voor de civiele rechter is een notariële reprimande onvoldoende reden om een testament nietig te verklaren. Wetenschapper Van Mourik heeft wel begrip voor de moeilijke situatie waarin notarissen terecht kunnen komen. 'Je hebt mensen die om tien uur 's ochtends pico bello zijn en zes uur later volledig lam in een stoel liggen. Daar komt bij dat alzheimerpatiënten zich makkelijk anders kunnen voordoen dan ze zijn.' Patiënten slagen er vaak goed in hun ziekte verborgen te houden. Dat wil niet zeggen dat ze zich ook bewust zijn van de gevolgen van hun handelingen. Er is nog een ander probleem. Als een notaris weigert een testament te maken, staat het iedereen vrij het ergens anders opnieuw te proberen; Nederland telt vijftienhonderd notarissen. Het notariaat weert zich niet tegen dit notarishoppen, omdat notarissen elkaar niet waarschuwen voor wilsonbekwame cliënten die door familieleden van kantoor naar kantoor worden gesleept. Een collega van Huntjens uit Den Haag, Laurens Maaldrink, bevestigt: 'Bij vastgoedfraude gebeurt dat wel. Er gaan dan mailtjes rond waarin wordt gewaarschuwd voor bepaalde transacties.' Waar notarishoppen toe kan leiden, bleek in de geruchtmakende zaak van de Utrechtse weduwe Guus Ehrenfeld (1910-2003). Deze rijke, alleenwonende dame leed in steeds heviger mate aan de ziekte van Alzheimer en leunde tijdens haar ziekte steeds zwaarder op haar huishoudster. Onder druk van de huishoudster en de zoon van de hulp werd het testament van de weduwe in totaal vier keer ten faveure van de huishoudster aangepast. Als klap op de vuurpijl ging de huishoudelijke hulp in 2001 een geregistreerd partnerschap aan met de dementerende vrouw. Dat maakte het mogelijk een extra pinpas aan te vragen voor de bankrekening van de weduwe. Het banksaldo smolt als sneeuw voor de zon. 'Mijn moeder en ik gingen regelmatig naar Holland Casino in Utrecht, twee keer in de week, soms drie keer,' biechtte de zoon later op tegen de politie. 'We hebben weleens 10.000 tot 15.000 gulden op een avond uitgegeven.' Voor het wijzigen van de testamenten werden in de loop der tijd zes notarissen en kandidaat-notarissen benaderd, van wie er maar vier weigerden mee te werken. De klokkenluiders in deze zaak waren de overburen, het echtpaar Frans Jennekens en Aag JennekensSchinkel. Zij psycholoog, hij neuroloog. 'Op een gegeven moment,' vertelt Jennekens-Schinkel, 'ben ik mevrouw Ehrenfeld gaan voorlezen om de lange avonden wat te bekorten. Ze was lerares Nederlands geweest. Ik las haar voor uit Hoe God verdween uit Jorwerd . Gaandeweg viel het me op dat ze steeds vaker gespannen was. Op een gegeven moment zei ze: 'Er gebeuren hier dingen die ik niet wil. Het lijkt of ik als een ding heen en weer wordt geschoven. Je moet me helpen.' Jennekens-Schinkel vroeg een straatgenoot, een oud-leerling van Ehrenfeld, om raad. Hij besloot, op goed geluk, informatie in te winnen bij de bank. Het was een voltreffer. Jennekens-Schinkel: '"Wat goed dat u komt," zeiden ze tegen hem. "Als het zo doorgaat, is over drie weken alles op." We zijn toen met mevrouw Ehrenfeld naar de bank gegaan. Haar is daar verteld dat ze een geregistreerd partnerschap was aangegaan met haar huishoudster. "Ik?" zei ze verbaasd. Om er ongelovig aan toe te voegen: "Je moet het niet mooier maken."' Frans Jennekens: 'Ze werd door de huishoudster steeds meer geïsoleerd.' Aag Jennekens: 'Een vriendin die ze al vijftig jaar kende, werd weggestuurd.' De testamenten en het partnerschap zijn, nadat het plunderen van de bankrekening van de weduwe aan het licht kwam, door de rechter vernietigd. De huishoudster en haar zoon procedeerden door tot aan de Hoge Raad om aan een gevangenisstraf te ontkomen. De huishoudster kreeg uiteindelijk drie maanden cel, de zoon vier maanden, laat hun voormalige advocaat weten. Frans en Aag Jennekens vinden dat het notariële stappenplan kwetsbare patiënten niet genoeg beschermt. Jennekens-Schinkel: 'Je moet als notaris rekening houden met de cognitieve en emotionele beperkingen van mensen die aan dementie lijden. Daar moet je wel in opgeleid zijn. Dit stappenplan lijkt meer bedoeld voor de bescherming van de notaris dan van de cliënt.'
Liefdesbrieven Kooke bewaart nog altijd de sleutel van de kluis waarin zijn vader een stapel gevoelige brieven had opgeborgen. Het is de correspondentie met een geheime maar onbereikbare liefde, een vrouw die Kooke tijdens zijn eerste huwelijk leerde kennen en met wie hij jaren correspondeerde. Toen Kooke senior nog helder was, had hij zijn zoon gevraagd ervoor te zorgen dat niemand die brieven in handen zou krijgen. De collectie is niet meer compleet. De nieuwe echtgenote van Kooke senior vond de tweede sleutel en ontdekte de amoureuze kattebelletjes. Ze stuurde ze een voor een terug - aan de echtgenoot van de vrouw. 'De werkelijkheid is nog zwarter, nog enger, dan ik ooit had kunnen vermoeden,' schrijft Kooke in zijn boek. 'Als mensen mij vragen wat mijn drijfveer is, antwoord ik: dát is mijn drijfveer. Ik ben de vertolker van de wil die mijn vader niet meer heeft. Dit is het enige wat ik nog voor hem kan doen.'
Bron: www.elsevier.nl Auteur de heer Jean Dohmen
