�������������������������
����
���������������������
�����
�������
Behoud cultuurhistorie krijgt impuls Hoe kunnen de cultuurhistorische waarden beschermd worden zonder dat ons buitengebied een museum wordt? Deze uitdaging neemt het Pact van Duivenvoorde aan. Daarom is gestart met het project ‘Cultuurhistorische impuls Duin, Horst & Weide’. Het doel is om het beschermen van het historisch gezien rijke en nog gaaf bewaarde land een impuls te geven. Niet door ontwikkelingen tegen te gaan, maar juist door beter gebruik te maken van de kwaliteiten die er zijn.
������������ ������������� ������
������������ ���������
���������
���������
����
���������
Tekening van Jacobus Elisas la Fargue uit 1760 van de Vliet bij Leidschendam. Links de houtzaagmolen De Hoop uit 1739 en rechts korenmolen ’t Hert uit 1633. Beide molens zijn al lang geleden door brand verwoest.
������������ ��������
��������
Het Duin, Horst en Weidegebied is in 1999 opgenomen als Belvedere-gebied in de Rijksnota Belvedere. Het gebied stond toen al bekend als de rijksbufferzone Den Haag-Leiden-Zoetermeer. Anno 2005 is het aangemerkt als topgebied in het streekplan Zuid-Holland West. Bovendien staat de landgoederenzone van Wassenaar,
�����
Wat is een beschermd gezicht?
����������
������
�����������
�����������
��������� Projectgebied
���������� inclusief het gebied rond Duivenvoorde (gemeente Voorschoten en een klein gebied in LeidschendamVoorburg) op de nominatie om aangewezen te worden als een van Rijkswege beschermd gezicht. Kortom: op alle overheidsniveau’s worden de specifieke kwaliteiten van het gebied erkend.
In totaal zijn er in Nederland zo’n 350 beschermde stads- en dorpsgezichten. De aanwijzing als beschermd gezicht, waarover de ministeries VROM en OCW gezamenlijk besluiten, is een erkenning van het bijzondere historische karakter van het gebied. Doorgaans bestaat dit karakter uit een samenspel van de stedenbouwkundige structuur, de bebouwing en (de geschiedenis) van het gebruik van grond en gebouwen. De bedoeling van de aanwijzing is de historische karakteristieken te behouden en nadrukkelijk een
plaats te geven in de toekomstige ontwikkelingen. Zo krijgt het in eeuwen gegroeide cultuurlandschap een formele en inzichtelijke plaats in de besluitvorming, naast de belangen van industrie, landbouw, natuur en milieu. Meer informatie: www.monumentenzorg.nl. Ook het centrum van Leidschendam rond de sluis (Sluisplein en omgeving) is een beschermd dorpsgezicht (foto uit 1929).
Kwaliteiten
Het gebied Duin, Horst & Weide heeft unieke kwaliteiten die nergens elders te vinden zijn. De cultuurhistorie is de belangrijkste drager van deze kwaliteiten. De specifieke kenmerken zijn • het kustlandschap: parallel aan de kustlijn gelegen duinen, strandwallen en strandvlakten, die met name in de periode van 5000 voor Christus tot 1000 na Christus hun huidige vorm hebben gekregen en waar al sinds meer dan 4000 jaar mensen wonen; • het groene, beboste gebied van Wassenaar
Wat is een horst?
Het woord horst komt uit de Middeleeuwen en betekende toen ‘kreupelhout of bosje’. Een horst is een stuk hogere grond, meestal zandgrond, met hout begroeid of omgeven. Namen van landgoederen als Eikenhorst, Ter Horst en Raaphorst verwijzen naar de zandgrond, de strandwallen, waarop ze gebouwd zijn.
en Voorschoten met vele landgoederen, die vanaf de late middeleeuwen (600 jaar geleden) gesticht werden, en de modernere variant van het buiten wonen voor de stedeling: de villawijken; • de systematisch ontgonnen veenweidegebieden met hun weidse vergezichten op de polders, hun strakke lijnen in het slotenlandschap en de droogmakerijen. Juist de samenhang in de wordingsgeschiedenis van het gebied en de opeenvolging van duinen, beboste strandwallen en vlakke strandvlakten en veenweide maken dit gebied zo bijzonder.
In 1845 kocht Z.K.H. prins Frederik der Nederlanden Eikenhorst. Samen met de aanschaf van de landgoederen Ter Horst, Raaphorst en De Paauw smeedde hij een gebied van 450 hectare aaneen, dat bekend werd als De Horsten. Hij liet De Horsten helemaal opnieuw als park aanleggen, compleet met een schiethuis. Vanaf de serre oefende hij op een schietdoel dat helemaal aan de andere kant van de weide over een rails werd voortgetrokken. Nu is dit neogotische gebouwtje in hout en riet een theehuis.
Contrasten
Het gebied is rijk aan contrasten • het open landschap met vergezichten en historische zichtlijnen, in contrast met de dichte, gesloten bossages van de landgoederenzone; • de grote verschillen in hoogte (reliëf) en de drie landschapstypen Duin, Horst & Weide; • de kleinschaligheid en het dorpse karakter in contrast met de grootschalige stedelijkheid van Den Haag, Zoetermeer en Leiden; • de onbebouwde duinen van ‘duin’, de grote kastelen, landhuizen en villa’s van ‘horst’ en de lange polderlinten met boerderijen van ‘weide’.
De Duivenvoordse – en Veenzijdsepolder valt op door de landschappelijke openheid in combinatie met de grote bospercelen. Het is één van de weinige polders in dit gebied die niet afgegraven is voor vervening (turfwinning). De structuur van kavels en sloten is daarom sinds de Middeleeuwen vrijwel onveranderd. Dit is een belangrijk verschil met de polders bij Stompwijk en Wilsveen. Deze polders zijn na het afgraven van het veen en vernatten drooggelegd. Ze zijn te herkennen door een veel strakker patroon van sloten en dijken.
Wat is cultuurhistorie?
Het cultuurhistorisch erfgoed is alles wat mensen ons in het verleden hebben nagelaten: boeken, schilderijen, gebouwen, archeologische vondsten. In dit project wordt met cultuurhistorie meer specifiek de sporen van menselijke activiteiten in het landschap bedoeld –zichtbaar en niet zichtbaar. Het gaat om archeologische, historisch (steden)bouwkundige en historisch geografische sporen: • de archeologie richt zich vooral op het historische archief in de bodem, dat ons een beeld kan geven van het leven van vroeger; • de historische geografie brengt de wordingsgeschiedenis van stad en land – zoals van wegen, dijken en rivieren – in beeld; • de architectuurgeschiedenis geeft informatie over de traditie van het bouwen, zowel van gebouwen als van dorpen en steden. Deze drie vakgebieden vertellen samen de geschiedenis van het cultuurlandschap van Duin, Horst en Weide.
Molendriegang Stompwijk: drie historische grondzeilers, gelegen aan de Stompwijkseweg. Een grondzeiler is een molen waarvan de wieken dicht langs de grond scheren en waarvan de zeilen op de wieken alleen van de begane grond af kunnen worden bediend. Door de inpoldering in de 17de eeuw ontstonden er binnen Veur en Stompwijk talrijke polders, die alle afzonderlijk moesten worden drooggemalen. Dit laatste gebeurde door middel van molens, en later met (stoom) gemalen.
Wat is Atlantikwall?
De Duitse Atlantikwall is één van de laatste grote verdedigingslinies. Deze linie is door de bezetter aangelegd in de periode van 1941-1944 en bestrijkt de Europese kust van Noorwegen en Denemarken tot en met Frankrijk. In een paar jaar tijd zijn in totaal 14.000 bunkers gebouwd. Het doel van de linie: voorkomen dat de geallieerde troepen kunnen landen. Langs de Nederlandse kust zijn nog delen van deze linie bewaard gebleven. In Noordwijk en Hoek van Holland bevinden zich musea die aan deze linie zijn gewijd.
Cultuurhistorische kaart
����������
������������ �������������
����������������������
�������������������������� ����������������������
������
���������
���������������
���������
�������������������� ������������ �����
������
�����������
��������� ������������
��������
�������� ����������
Recreatie en educatie
Het gebied is zeer rijk aan verschillende landschappen en interessante historische plekken. Toch is het niet bij een breed publiek bekend. Relatief weinig van de bijna 1 miljoen inwoners van het gebied en de steden er direct omheen trekken het gebied in. Het Belvedereproject maakt duidelijk dat de historische waarde groot is. Toeristische attracties als molens en kastelen en recreatieve mogelijkheden voor fietsen, wandelen en varen zijn er in overvloed.
Ook voor jonge mensen valt er veel te beleven en te leren. Eén van de doelen van het project is dan ook om de toeristische, recreatieve en educatieve waarde van het gebied beter in beeld te brengen en bekend te maken. Het moet aantrekkelijker worden om een dagje uit te gaan in Duin, Horst & Weide. Via scholenprojecten, zoals over de boeren en hun boerderijen, gaat cultuurhistorie ook voor de jeugd leven.
Samenwerken
Sinds 2001 slaan de gemeenten Leidschendam-Voorburg, Voorschoten en Wassenaar de handen ineen in het Pact van Duivenvoorde. Samen met de provincie Zuid-Holland werken ze aan een integrale aanpak voor het behoud en het versterken van de cultuurhistorische waarden van het buitengebied. Er is eenheid nodig in het denken tussen alle betrokkenen. Overheden, ondernemers, bewoners, recreanten en maatschappelijke organisaties zullen samen moeten werken om de toekomst van het buitengebied op een verantwoorde wijze vorm te geven. Deze aanpak moet in de praktijk leiden tot behoud van de cultuurhistorische, bijzondere kwaliteiten van het gebied zonder nieuwe ontwikkelingen in de weg te staan. In de komende tijd gaan we hieraan samen verder werken. Gravure uit 1762 van J. Besoet met zicht op de kerk van Wilsveen en de molens. In de omgeving van de 17e eeuwse molendriegang bij de Stompwijksevaart komt bebouwing voor uit de periode van vóór de droogmaking. Ook het bewaard gebleven, hoogliggende kerkhofje van Wilsveen herinnert aan het eerdere bestaan van een hoog veenpakket en vroege bewoning. Hier komen archeologie (vroege bewoning), geografie (veen en ontwatering door molens) en bouwkunde (molens) samen.
Pact van Duivenvoorde
Aangespoord door de positieve waardering van het gebied hebben de gemeenten Leidschendam-Voorburg, Voorschoten en Wassenaar in 2001 een overeenkomst met elkaar gesloten: het Pact van Duivenvoorde. Het doel van dit Pact is om een strategische samenwerking op te zetten om ons gezamenlijk sterk te maken voor een duurzame en aantrekkelijke inrichting van onze gemeenten. De missie: het hoofd bieden aan de sluipende verstedelijking en het veilig stellen van de bijzondere landschappelijke en cultuurhistorische kwaliteiten.
Het Pact van Duivenvoorde is ondertekend in Kasteel Duivenvoorde te Voorschoten. Het van oorsprong middeleeuwse kasteel heette Duvenvoirt en was eigendom van de Van Wassenaers. Het huidige kasteel ademt vooral de sfeer uit van de zeventiende- en achttiende-eeuw. Duivenvoorde is uniek, omdat het sinds de eerste vermelding – in 1226 – nooit verkocht is, maar altijd door vererving van eigenaar is gewisseld. De laatste eigenaar bracht huis, landgoed en inboedel in de jaren zestig van de vorige eeuw onder in een stichting. Sindsdien is het kasteel als museum voor het publiek toegankelijk en kan men in het omliggende park in Engelse landschapsstijl heerlijk wandelen.
Cultuurhistorisch beleid
Om voor het landelijk gebied een integrale aanpak voor cultuurhistorie te ontwikkelen is door het Pact van Duivenvoorde een projectplan gemaakt. In toekomstige ontwikkelingen zullen de openheid, de natuurlijke- en landschappelijke waarden, de archeologische - en de bouwkundige waarden een prominente rol spelen. Bovendien krijgen de waterkwaliteit en zo nodig ook de waterkwantitieit in de groene bufferzone Duivenvoorde ruime aandacht. Dit nieuwe ‘cultuurhistorische’ beleid vormt een leidraad voor nieuwe ontwikkelingen, met als speerpunt het behoud van de visuele kwaliteit en de cultuurhistorische waarde van het landelijk gebied.
Behoud door ontwikkeling
Het Rijk heeft gebieden aangewezen waar de cultuurhistorie en nieuwe antwoorden op ontwikkelingen van groot belang zijn. Deze gebieden heten Belvedere-gebieden. Het in vele opzichten unieke gebied van Duin, Horst & Weide is zo’n Belvedere-gebied. Hoe mooi ook, de tijd kan ook in dit gebied niet worden stilgezet. Ontwikkelingen moeten zich echter wel voegen naar het eigene van het gebied en mogen de kwaliteit van het gebied niet aantasten. Zo wordt het verleden bewaard zonder de toekomst te belemmeren. Het credo van Belvedere is dan ook ‘behoud door ontwikkeling’. De uitwerking van het projectplan Cultuurhistorische Impuls Duin, Horst & Weide is mede tot stand gekomen dankzij Belvederesubsidie.
Wat is Belvedere?
Belvedere is een initiatief van de Rijksoverheid. Het staat voor een nieuwe aanpak waarbij de cultuurhistorie en (landschappelijke) identiteit een belangrijke plaats krijgen bij de inrichting van ons land. Het doel is tweeledig: verbetering van de kwaliteit van de leefomgeving en gelijktijdig behoud van het cultureel erfgoed. Het erfgoed zorgt voor de menselijke maat, voor herkenning en geborgenheid, in een omgeving waar alles op de schop lijkt te gaan. Tegelijkertijd biedt ontwikkeling uitzicht op nieuwe functies of economische dragers voor het erfgoed, waardoor het behoud zeker wordt gesteld. Meer informatie: www.Belvedere.nu
Belangrijke wensen
Vanuit allerlei richtingen uit de samenleving is er vraag naar ruimte voor nieuwe ontwikkelingen in inrichting en beheer. Tegelijk is er behoefte aan het beschermen en behouden van bepaalde karakteristieken. Hierop zal in de komende jaren antwoord gegeven moeten worden. De belangrijkste wensen • de toeristisch-recreatieve mogelijkheden vergroten en verbeteren • bescherming van de hoge natuurwaarden en het realiseren van de ecologische verbindingen • behouden en versterken van het landschappelijke, groene en cultuurhistorisch waardevolle karakter van het gebied
In de duinvallei Meijendel bij Wassenaar ligt het door wallen en singels omgeven boerderijcomplex Meijendel. Het werd gebouwd naar een plan uit 1816 om de duinvlakten te ontginnen voor agrarisch gebruik en schapenteelt. Het project werd geen succes, maar de boerderij met een deel van de ontginning bleef bewaard. Het is al meer dan 70 jaar als pleisterplaats voor recreanten in gebruik.
Belangrijke aandachtspunten
waterbeleid • de wens om gebiedseigen water en afstromend water uit de duinen en strandvlakten in eigen gebied te benutten • door bodemdaling en klimaatsverandering vernatten de lage gebieden. Dit leidt tot discussie over het grondwaterpeil landgoederen • landgoederen kampen met omvangrijke problemen omdat de instandhouding kostbaar is en de baten veelal ontoereikend zijn; landbouw • de veeteelt tobt met het probleem van schaalvergroting en de vernatting van het veenweidegebied • de glastuinbouw wordt sterk beperkt en moet uitwijken naar andere locaties sluipende verstedelijking • de noodzaak van infrastructurele verbeteringen • herstructurerings- en woningbouwprojecten, onder meer op Marinevliegkamp Valkenburg
Kansen
Welke kansen liggen er voor het grijpen of kunnen gecreëerd worden om behoud samen te laten gaan met ontwikkelingen? Het doel is om kansen te benutten om de geschiedenis, ons verleden, een plek te geven in de toekomst. Dit betekent niet dat het buitengebied een museum moet worden waar niets mag of mogelijk is. De bedoeling is om ons cultuurhistorisch erfgoed vroegtijdig en als belangrijk aspect mee te nemen in plannen voor de inrichting van ons buitengebied. Geen extra barrières, maar maatwerk en werkbare oplossingen.
De Veenwatering ligt in de Duivenvoordse- en Veenzijdse polder. Een watering of wetering is een hoofdwatergang om het overtollige water af te voeren. Net als de andere weteringen als de Kaswetering en de Wassenaersche Watering ligt de wetering in noordoost-zuidwest richting. Welk waterschap en naar welke rivier?
Impulsen
Naar aanleiding van de analyse van kwaliteiten, ontwikkelingen en kansen heeft het Pact van Duivenvoorde gewenste ontwikkelingsrichtingen vastgelegd. Deze zijn samengevat in tien ‘impulsen’. De impulsen hebben als doel om in bestaande en nieuwe plannen de kansen voor het versterken en behouden van de kwaliteiten optimaal te benutten. Uit de impulsen zijn vervolgens een paar voorstellen gekomen voor concrete projecten, die in de komende jaren uitgewerkt zullen
worden, zogenaamde pilots. Deze projecten heten pilots, proefprojecten, omdat ze niet alleen directe, praktische resultaten moeten opleveren voor de betreffende impuls. Ze moeten ook als voorbeeld dienen voor nieuwe projecten. Ze vervullen een aanjaagfunctie. Ze zullen de methodes en gereedschappen leveren om ook in andere situaties en vraagstukken om te kunnen gaan met cultuurhistorie.
Pilots
• ontwikkelen en uitbreiden van cultuurtoerisme en cultuureducatie; • herstructureringslocaties: bouwen binnen cultuurhistorisch perspectief; • toekomstscenario’s voor de agrariërs en het agrarische cultuurlandschap; • ontwerpstudies voor nieuwe buitenplaatsen in de Duivenvoorde Corridor.
Wie voert het project uit?
Het Pact van Duivenvoorde is verantwoordelijk voor het project en de uitvoering ervan. De bestuurlijke verantwoordelijkheid ligt bij de stuurgroep van het Pact van Duivenvoorde. Een ambtelijke werkgroep bereidt de besluitvorming en de aanpak voor. Voor de nadere uitwerking zullen afzonderlijke werkgroepen gevormd worden, waaraan een betrokken vertegenwoordiger van de ambtelijke werkgroep deelneemt.
Wie betaalt het?
Het project Cultuurhistorische Impuls Duin, Horst & Weide wordt uitgevoerd in opdracht van de betrokken gemeenten en de Provincie Zuid-Holland. De financiering komt van deze partijen en is aangevuld met Belvederesubsidie, die verstrekt is door het Stimuleringsfonds voor de Architectuur. Voor de projecten die in komende tijd opgestart zullen worden zal opnieuw een beroep gedaan worden op deze partijen. Afhankelijk van het project zullen ook andere geldbronnen aangeboord worden.
Wat vindt u ervan?
Deskundigen zijn het er dus met elkaar over eens dat het gebied bijzonder is. Bij nieuwe ontwikkelingen moet rekening gehouden worden met de historie. Maar wat vindt u ervan als bewoner, ondernemer of recreant? En: wat heeft u eraan als bij nieuwe plannen ook naar de voorgeschiedenis gekeken wordt. Als archeologie, architectuurgeschiedenis en historische geografie uw toekomstige leefwereld
(mede)bepalen? Het Pact van Duivenvoorde is ervan overtuigd dat de kwaliteit van onze leefomgeving behouden of zelfs vergroot wordt als we onze keuzes niet alleen door economische overwegingen laten bepalen maar ook door de cultuurhistorische kwaliteiten. Wij zijn benieuwd naar uw mening over cultuurhistorie en nieuwe ontwikkelingen. Laat het ons weten via:......
Meer weten?
In de komende tijd zullen we u op de hoogte houden van de ontwikkelingen via de lokale nieuwsbladen en de website: www...... Het volledige rapport ‘Cultuurhistorische Impuls Duin, Horst & Weide’ kunt u kostenloos downloaden via... of opvragen tegen betaling van €,... bij ......
Colofon
Deze toelichting is slechts een beknopte samenvatting van het project ‘cultuurhistorische impuls Duin, Horst & Weide’. Het is ontleend aan het eindrapport van februari 2005 van Oranjewoud. Aan deze folder kunnen geen rechten worden ontleend.
beeldmerk/logo wassenaar
Maarheeze, aan de Rijksstraatweg in Wassenaar, kort na de voltooiing in 1914. Het huis verrees in opdracht van een oud indiëganger. Voor het ontwerp van huis en tuin tekenden de bekende architect Brandes en tuinarchitect Tersteeg.
ed e lv
re
Verantwoording beeldmateriaal Fotografie TasT Luchtfoto Molendriegang Paul Paris Les Images Luchtfoto Duivenvoordse polder Provincie Zuid-Holland Maarheeze collectie Robert van Lit Foto Sluisplein Gemeentearchief Leidschendam-Voorburg Gravures Gemeentearchief Leidschendam-Voorburg Cartografie TasT Topografische ondergrond © Topografische Dienst Kadaster, Emmen, 2005
Be
Samenstelling, redactie en vormgeving TasT www.tasten.nl
Stimuleringsfonds voor Architectuur the Netherlands Architecture Fund
Deze folder bevat informatie over het project Cultuurhistorische impuls Duin, Horst & Weide. Dit project is een initiatief van het Pakt van Duivenvoorde. Het Pakt is een samenwerking tussen de gemeenten Leidschendam-Voorburg, Voorschoten en Wassenaar en de Provincie Zuid-Holland. Het doel is om de rijke geschiedenis van het land tussen Den Haag, Zoetermeer en Leiden een belangrijke rol te laten spelen bij nieuwe ontwikkelingen. In deze folder leest u meer over de cultuurhistorie van het gebied en het project.
bijschrift bij boerderij
