Beeldschermwerk en werken in de e-gemeente

Beeldschermwerk en werken in de e-gemeente Sector Gemeenten Webdocument Omgaan met gezondheidsklachten

Inhoudsopgave 7. Omgaan met gezondheidsklachten

3

7.1

Inleiding

3

7.2

Begrippen

3

7.3

Ontstaan (theorie)

3

7.4

Gezondheidsklachten

4

7.5

Rollen en acties van betrokkenen

7.6

Wetgeving

12

7.7

Nuttige en gerichte interventies

13

7.8

Nuttige websites

14

Webdocument Omgaan met gezondheidsklachten

10

Arbocatalogus Beeldschermwerk en werken in de e-gemeente Sector Gemeenten

2

7

Omgaan met gezondheidsklachten 7.1

Inleiding

Dit webdocument beschrijft wat door wie en wanneer

aan de orde. KANS (zowel specifiek als a-specifiek)

te doen valt aan de meest voorkomende medische

komt, net als rugklachten, zeer veel voor en gaat,

klachten door langdurig beeldschermwerk in de

met gedoseerde rust, meestal vanzelf weer over.

alledaagse werksituatie. Met als doel verzuim door deze aandoeningen zoveel mogelijk te beperken en de In 2004 werkte naar schatting 48% van de vrouwen snelheid en het succes van terugkeer naar werk

en 46% van de mannen met een beeldscherm. In

zoveel mogelijk te bevorderen. We besteden geen

de leeftijdscategorie 25 tot 40 jaar zelfs meer dan

aandacht aan kennis van de juiste medische

de helft. Recent onderzoek van TNO wijst uit dat een

diagnose(s). Voor de leidinggevende en/of de

kwart van de Nederlandse beroepsbevolking KANS

P&O-adviseur is het vrijwel nooit belangrijk het juiste

heeft. Werkgerelateerde KANS met beperkingen

medische etiket te kennen om de eigen rol in te vullen vond TNO in 2005 bij 15% van de werkende populatie. bij de aanpak van verzuim en re-integratie.

KANS komt relatief vaak voor in dienstverlenende

Beperkingen en de mogelijkheden van de medewer-

sectoren waar veel langdurig beeldschermwerk

ker zijn wel belangrijk. Deze krijgt meestal wel een

verricht wordt. Beroepen waarin KANS veel voorkomt

diagnose mee van de huisarts of medisch specialist.

zijn onder andere secretaresses, tekstverwerkers,

Mochten partijen toch meer willen of moeten weten,

technische tekenaars, ontwerpers en ICT-ers.

dan kan die vraag altijd nog aan de bedrijfsarts gesteld worden.

7.2

Begrippen

RSI is geen diagnose maar een paraplubegrip voor een

7.3

Ontstaan (theorie)

KANS ontstaat door meerdere factoren zoals fysieke belasting, werkgerelateerde psychosociale factoren en persoonsgebonden factoren.

geheel aan klachten waarvan we aannemen dat ze werkgerelateerd zijn. Als alternatief voor het begrip

Fysieke belasting:

RSI wordt meer en meer het begrip KANS gebruikt:

1. Repeterende bewegingen: een van de mechanis-

klachten aan arm, nek en schouder. Deze term duidt

men kan zijn het gedurende langere tijd herhaald

beter aan wat er aan de hand is. Het gaat om klachten

aanspannen van steeds dezelfde (en beperkt

van pijn, kramp, stijfheid, tintelingen of andere

aantal) spiervezels zonder dat de spier volledig

gevoelsstoornissen, temperatuurverschillen, huidver-

wordt gebruikt. Ook worden de omliggende

kleuring, onhandigheid, krachtsverlies en vermoeid-

spieren hierbij eigenlijk niet gebruikt. De activiteit

heid in hand (vingers), pols, onderarm, elleboog,

moet dan dus alleen door die enkele vezels

schouder of nek. Meerdere plekken kunnen tegelijker-

worden opgebracht. Er is geen mogelijkheid voor

tijd klachten geven, bijvoorbeeld nek en schouder,

de spier om de belasting te verdelen. Dit gebeurt

beide schouders, hand en pols en onderarm.

vooral bij belasting van de spier met weinig kracht zoals bij muisgebruik of typen.

Artsen onderscheiden specifieke en a-specifieke

2. Statische belasting: door een langdurige

klachten. Bij specifieke klachten is er ter plekke een

statische belasting van spieren, die bijvoorbeeld

afwijking vast te stellen aan het weefsel. Bij a-speci-

kan ontstaan ten gevolge van een verkeerde

fieke klachten niet. Het zijn wel altijd duidelijke

werkhouding, kan de bloeddoorstroming van

klachten, die ook altijd serieus moeten worden

de spier worden verminderd. Dit kan leiden tot

genomen. Voor specifieke klachten is er soms een

ophoping van afvalstoffen en intern energietekort

duidelijke medische aanpak, zoals een operatie bij

waardoor uiteindelijk pijnklachten en krachtsver-

een nekhernia of een carpaal tunnelsyndroom. Bij

lies op kunnen treden. De spier krijgt geen

a-specifieke klachten is er zeker nooit een operatie

gelegenheid tot herstel.



3

3. Werkdruk en stress: werkdruk en stress kunnen leiden tot een verhoogde spanning in bepaalde spieren zoals de schouderspieren (monnikskapspier). Een dergelijke verhoogde spierspanning kan een verhoogde blessuregevoeligheid van de spier tot gevolg hebben. Tevens wordt om de

Persoonsgebonden factoren: 1. Vrouwen en 45-plussers lopen een hoger risico op klachten aan arm, nek en schouder. 2. Voor nekklachten zijn gelijktijdig optredende rugklachten risicoverhogend. 3. Voor armklachten zijn een slechte algemene

ontstane hinder te vermijden een andere, vaak

gezondheid, de neiging tot somatiseren en

onnatuurlijke, houding aangenomen waardoor er

tekenen van depressiviteit, risicoverhogend.

weer statische belastingen in andere spiergroe-

4. Voor blijvende klachten spelen iemands overtui-

pen op kunnen treden die daar niet op berekend

gingen over (werkgerelateerde) oorzaken en

zijn waardoor weer pijnklachten kunnen ontstaan. 4. Beknelde bloedvaten: ook kunnen bloedvaten

(slechte) prognose een rol. 5. Terugkerende of lang bestaande klachten,

worden afgekneld waardoor de doorbloeding in de

bijkomende klachten elders, a-specifieke KANS,

arm vermindert. Zenuwen kunnen door toene-

passieve copingstrategieën (zorgen maken,

mende druk overprikkeld raken. Dit kan gebeuren

catastroferen en terugtrekken) en weinig sociale

bij het werken met opgetrokken schouders. De

steun, voorspellen een lange duur van de klachten.

combinatie van deze effecten kan leiden tot irritatie van de spieren hetgeen zich uit als pijn. Door het in elkaar zakken of in een voorovergebogen houding werken kunnen ook de aan de

6. Er zijn aanwijzingen dat obesitas en roken zijn verbonden met elleboogklachten.

7.4.

Gezondheidsklachten

voorzijde van het lijf lopende zenuwen en bloedva- Beeldschermwerk kan ook nekklachten, pijnlijke ten worden afgekneld, wat tot tintelingen en pijn

schouders, tennisarm, polsklachten, hand-, vinger-

in armen en handen kan leiden.

en oogklachten veroorzaken.

5. Beknelde zenuwen: een vijfde mechanisme zou kunnen zijn dat het systeem waarmee het zenuw-

Nekklachten

stelsel het lichaam in de juiste houding tracht te

Voorkomen:

houden, wordt verstoord door langdurige aan-

Klachten van de nek zijn meestal a-specifiek en

spanning. Dit kan leiden tot onwillekeurige

komen vaak voor samen met klachten van de schou-

aanspanning, verzuring en pijn, waardoor juist

ders en/of de armen. Pijnklachten van de nek zouden

weer extra spierspanning ontstaat om de pijn te

vaker voorkomen bij 40-plussers, rokers en te zware

vermijden. Tevens zouden hierdoor bepaalde

mensen. Nekhernia is een specifieke nekafwijking die

gewrichten in hun beweging worden belemmerd.

relatief weinig voorkomt. Bij geringe klachten wordt

6. Andere risico’s: muiswerk levert meer risico op

dezelfde aanpak gekozen als bij de a-specifieke

neken schouderklachten dan werken met het

nekklachten. Alleen bij ernstige klachten en in het

toetsenbord. Lange werkduur (vooral bij muisge-

bijzonder bij beperkingen in het dagelijkse leven of

bruik) speelt juist een rol bij polsen handklach-

zenuwuitval door nekhernia, is een operatie de

ten en draaien van de nek. En werken met

aangewezen weg.

achterovergebogen nek is risicovoller dan werken met voorovergebogen nek.

Risico op ontstaan klachten: • Zittend werk met statische houding van nek,

Werkgerelateerde psychosociale factoren:

schouders en bovenarmen, zonder pauzes

1. Ontevredenheid met het eigen werk of werkomge-

gedurende het grootste deel van de dag (dat is

ving kan verband houden met nekklachten. 2. Ervaren spanning, hoge taakeisen, weinig

meer dan 4 uur per dag). • Veel herhaling van bewegingen van de nek,

regelmogelijkheden en de aanwezigheid van

schouders en bovenarmen gedurende het

andere (pijn)klachten dragen bij aan het ontstaan

grootste deel van de dag (2 maal per minuut en

van KANS.

gedurende meer dan 4 uur per dag).



4

• Werk waarbij de arm ongesteund is gedurende

plaatsvindt, verwijzen naar een (bedrijfs)fysiothe-

het grootste deel van de dag (meer dan 3 minuten

rapeut met kennis van graded activity (door

achtereen en opgeteld meer dan 2 uur per dag).

bedrijfsarts).

• Veel herhaling van bewegingen waarbij de nek,

• Wanneer na 3 maanden nog geen werkhervatting

gedurende het grootste deel van de dag gebogen

heeft plaatsgevonden, inzet multidisciplinaire

of gedraaid moet worden (2 maal per minuut en

interventie overwegen (door bedrijfsarts).

gedurende meer dan 4 uur per dag). • Hoge psychische belasting, met name ook door

Pijnlijke schouders

kwantitatieve taakeisen (werkdruk) en/of lage

Voorkomen:

sociale ondersteuning, van in het bijzonder

Naar schatting 21% van de Nederlanders heeft

collega’s.

schouderklachten. De klachten kunnen enkele weken

• Eerdere periode met nekpijn van minimaal een week.

tot soms enkele maanden aanhouden. Na 6 maanden is de helft van de patiënten die de huisarts bezoekt, volledig hersteld en na 1 jaar is dit 60%. Als schou-

Behandeling:

derklachten langer dan 3 maanden duren, dan is de

• Pijnstillers.

kans groot dat deze klachten weer optreden in de

• Manuele therapie, oefentherapie of massage.

toekomst. Bij acute klachten na ongebruikelijke

Manuele therapie is eerste keus, waarbij:

werkzaamheden, hobby, sport of licht trauma, treedt

-- oefentherapie effectiever is dan massage;

sneller herstel op.

-- massages toegevoegd aan manuele therapie beter werken dan alleen manuele therapie; -- manuele therapie toegevoegd aan oefentherapie beter werkt dan alleen oefentherapie.

Risico op ontstaan klachten: • Houdingen waarbij de arm(en) gedurende een aanzienlijk deel van de dag (3 uur of meer) gedraaid gehouden moet(en) worden (30º buiten-

De effectiviteit van nekkraag, NSAID’s (ontstekings-

waarts) of waarbij de arm langdurig ongesteund

remmende pijnstillers), elektrotherapie en TENS

van het lichaam af gehouden moet worden (langer

(zenuwprikkeling via elektrische zwakstroom door de

dan 3 minuten achtereen en opgeteld gedurende

huid) is niet aangetoond.

meer dan 2 uur per dag). • Houdingen waarbij de armen gedurende een

Aanpak in werk voor zowel specifieke- als

aanzienlijk deel van de werkdag boven schouder-

a-specifieke nekklachten:

hoogte moeten worden gehouden of waarbij er

• Voorlichting geven over natuurlijk verloop,

veel herhaling is van bewegingen van de armen

gunstige prognose en geduld hebben. • Zoveel mogelijk dagelijkse activiteiten volhouden, ook in werk. Daarbij vermijden of verminderen van pijnlijke houdingen en activiteiten en zo nodig tijdelijk minder uren werken en/of vaker pauzeren

zonder pauzes (2 maal per minuut en gedurende meer dan 4 uur per dag). • Combinatie van het aanwenden van meer dan gemiddelde kracht en één van bovengenoemde houdingen of bewegingen (duwen en trekken).

of beeldschermwerk afwisselen met niet-beeld-

• Trillingen.

schermgebonden werk.

• Hoge psychische belasting (werkdruk, conflicten)

• Zo nodig tijdelijk vervoer van en naar werk regelen als de oorspronkelijke wijze van reizen

en/of lage sociale ondersteuning (weinig steun van leiding en met name collega’s).

bezwaarlijk is. • Werkplek en werktaken (laten) beoordelen op ongunstige houdingen en zo nodig aanpassen. • Wegnemen belemmerende psychosociale belasting en versterken sociale ondersteuning. • Geleidelijke werkhervatting via een tijdschema

Behandeling: Voor a-specifieke schouderklachten zijn geen aantoonbare effectieve behandelingen beschikbaar. Vaak worden pijnstillers voorgeschreven en soms het dragen van een mitella (arm in draagdoek) voor

waarbij de duur van de opbouw afhankelijk is van

hooguit een paar dagen. Voor specifieke schouder-

de ernst van de klachten en van de belasting in

klachten is behandeling door het doen van oefeningen

het werk.

- al dan niet in combinatie met mobiliseren - bewezen

• Wanneer na 3 weken nog geen werkhervatting


effectief op de intensiteit en de duur van de klachten.


5

Ook injecties in het schoudergewricht zijn effectief

de pijn op of rond de binnenzijde van de elleboog

tegen pijn en bekorten de klachtenduur (door

(epicondylus medialis). De golfarm komt veel minder

huisarts of specialist en wanneer pijnklachten heel

vaak voor. De aanpak en behandeling van beide

heftig zijn of langer dan paar weken duren).

aandoeningen is hetzelfde.

Voor werknemers met ernstige schouderklachten die ondanks behandeling(en) langdurig belemmeringen

Risico op ontstaan klachten:

houden, wordt aanbevolen door te verwijzen naar een

• Houdingen waarbij de elleboog langer dan 2 uur

specialist met specifieke deskundigheid op gebied van schouderklachten.

per dag gestrekt gehouden moet worden. • Houdingen waarbij de elleboog langer dan 2 uur per dag meer dan 90º gebogen gehouden moet

Aanpak in werk voor specifieke en a-specifieke schouderklachten: • Voorlichting geven over natuurlijk verloop en gunstige prognose en geduld hebben. • Zoveel mogelijk dagelijkse activiteiten volhouden, ook in werk. Daarbij vermijden of verminderen

worden. • Houdingen waarbij de onderarm langer dan 2 uur per dag, in de elleboog meer dan 40º, naar binnen of naar buiten, gedraaid is. • Houdingen waarbij langer dan 2 uur per dag fikse knijpkracht moet worden geleverd (gereedschap).

van pijnlijke houdingen en activiteiten en zo nodig

• Bewegingen met de pols of elleboog die meer dan

tijdelijk minder uren werken en/of vaker pauzeren

2 maal per minuut en meer dan 4 uur per dag

of beeldschermwerk afwisselen met niet beeld-

gemaakt worden.

schermgebonden werk. • Zonodig tijdelijk vervoer van en naar werk regelen als de oorspronkelijke wijze van reizen bezwaar-

• Bij ouder worden en lange blootstelling lijken deze klachten meer voor te komen. • Hoge psychische belasting (werkdruk, conflicten)

lijk is, of accepteren dat het reizen meer tijd

en/of lage sociale ondersteuning (weinig steun

neemt omdat af en toe gestopt moet worden voor

van leiding en met name collega’s).

een oefening. • Werkplek en werktaken (laten) beoordelen op ongunstige houdingen en zo nodig aanpassen. • Wegnemen belemmerende psychosociale

Behandeling: Tegen pijnklachten door een tenniselleboog is op de korte termijn het plaatselijke aanbrengen van een

belasting en versterken sociale ondersteuning.

zalf of crème met een ontstekings- en pijnremmende

• Geleidelijke werkhervatting via een tijdschema

werking effectief. Ook ontstekings- en pijnremmende


pillen en corticostero dinjecties ter plaatse van de


ontsteking zijn - alleen - op de korte termijn effectief.

het werk.

De werking van accupunctuur, fysiotherapie, operaties

• Indien bij a-specifieke schouderklachten binnen 6

en het dragen van een elleboogbrace is niet bewezen.

weken geen volledige werkhervatting is bereikt, verwijzen naar een (bedrijfs)fysiotherapeut voor

Aanpak in werk:

een programma met opklimmende activiteiten en

• Voorlichting geven over natuurlijk verloop en

tijdgebonden aanpak (door bedrijfsarts).

geduld hebben. • Zoveel mogelijk dagelijkse activiteiten volhouden,

Tennisarm

ook in werk. Daarbij vermijden of verminderen

Voorkomen:


De tenniselleboog is een aandoening die ontstaat


door overbelasting van de spieren die de vingers en

of beeldschermwerk afwisselen met niet beeld-

de pols strekken. De belangrijkste klacht is pijn op of rond de buitenkant van de elleboog (epicondylus

schermgebonden werk. • Zonodig tijdelijk vervoer van en naar werk

lateralis). Het aantal nieuwe gevallen per jaar in

regelen als de oorspronkelijke wijze van reizen

Nederland wordt geschat op 1 tot 3% per jaar. De

bezwaarlijk is.

gemiddelde duur van een klachtperiode is tussen 6 maanden en 2 jaar, met een geschatte gemiddelde duur van driekwart jaar.

• Werkplek en werktaken (laten) beoordelen op ongunstige houdingen en zo nodig aanpassen. • Adviseren over gunstige houdingen zoals tillen

Een andere elleboogklacht is de ‘golfersarm’, dan zit

met de handpalmen naar boven. Gebruik (laten)



6

maken van hulpmiddelen om krachtsuitoefening

Behandeling:

te verminderen.

• CTS: Een operatie (bij ernstige klachten en

• Wegnemen belemmerende psychosociale belasting en versterken sociale ondersteuning. • Geleidelijke werkhervatting via een tijdschema

beperkingen) en injectie ter plaatse met corticosteroïden is effectief. Er zijn aanwijzingen dat korte termijneffecten optreden bij innemen van


corticosteroïdenpillen, gebruik van polsspalken,


volgen van yoga en inzet van fysiotherapie, gericht

het werk.

op het mobiliseren van de pols. Oefentherapie is niet zinvol.

Polsklachten

• A-specifieke onderarm- en polsklachten: hiervoor

Voorkomen:

is geen specifieke therapie. Soms verlichten

Een specifieke polsaandoening is het carpaal tunnel-

pijnstillers en/of oefentherapie de pijn.

syndroom (CTS). Het CTS heeft als belangrijkste klachten pijn en tintelingen in hand en/of arm en/of

Aanpak in werk:

schouder, eerst vooral ‘s nachts, later ook overdag.

• Voorlichting geven over natuurlijk verloop, geduld

Deze klachten zijn het gevolg van druk op een van de armzenuwen, de nervus medianus, in de carpaal

hebben. • Zoveel mogelijk dagelijkse activiteiten volhouden,

tunnel aan de binnenzijde van de pols. Dit syndroom

ook in werk en daarbij vermijden of verminderen

komt vooral bij vrouwen voor. In Nederland heeft 0,9%

van pijnlijke houdingen en activiteiten. En zo nodig

van de volwassen vrouwen en 0,6% van de volwassen

tijdelijk minder uren werken en/of vaker pauze-

mannen hier last van. A-specifieke onderarm- en

ren, of beeldschermwerk afwisselen met niet

polsklachten kunnen erg lijken op het CTS. Meestal staat de pijn meer op de voorgrond dan de tintelingen en het patroon van de tintelingen is anders dan bij

beeldschermgebonden werk. • Aanpassen van werktaken, werkhoudingen en/of werkmiddelen.

CTS. Alleen een arts kan het verschil diagnosticeren.

• Wegnemen belemmerende psychosociale

Risico op ontstaan klachten:


belasting en versterken sociale ondersteuning. • Overgewicht en zwangerschap bij CTS.

waarbij de duur van de opbouw afhankelijk is van de ernst van de klachten en van de belasting in

Bij zowel CTS als a-specifieke polsen onderarmklachten: • Hoog-repeterend (kort-cyclisch) werk, oftewel

het werk. • Na operatie (bij CTS) kan het werk gemiddeld na twee tot vier weken worden hervat, afhankelijk van

veel herhaling van bewegingen van pols/hand of

het al dan niet doen van handarbeid. Geen werk-

door vingers zoals bij computer- en/of muis-werk

hervatting voordat de wondgenezing volledig is.

gedurende het langste deel van de dag. • Te weinig hersteltijd per uur, waarin veel herhaling van bewegingen voorkomt. • Krachtsuitoefening van de hand bij bijvoorbeeld

Hand-/vingerklachten Voorkomen: Een specifieke klacht van de handen is het hand-arm

vasthouden van handgereedschap in knijp-

vibratie syndroom (HAVS) ook wel witte vingersyn-

of grijp-positie gedurende het langste deel van

droom genoemd. Dit ontstaat door blootstelling aan

de dag.

hand-arm trillingen, meestal door gebruik van

• Ongunstige (extreme) houdingen in het polsge-

trillend gereedschap.

wricht gedurende een aanzienlijk deel van de dag. • Hand-armtrillingen.

Risico op ontstaan:

• Combinatie(s) van krachtzetten (meer dan 2 uur

• Extreme houdingen in het polsgewricht gedu-

per dag), herhaling van beweging en ongunstige

rende een aanzienlijk deel van de dag (meer dan

polsstand (meer dan 30º uit de neutrale stand

30º uit de neutrale stand gedurende meer dan 2

gedurende meer dan 2 uur per dag). • Hoge psychische belasting. • Lage sociale ondersteuning.

uur per dag). • Vasthouden van handgereedschap of objecten in knijp- of grijp-positie gedurende het langste deel van de dag.



7

• Veel herhaling van bewegingen van pols/hand of


vingers gedurende het langste deel van de dag (2


maal per minuut en gedurende meer dan 4 uur op


een dag).

het werk.

• Grote krachtsinspanning met de handen gedurende een aanzienlijk deel van de dag (bijvoor-

Maatregelen bij al opgetreden klachten:

beeld door middel van handgereedschap, gedu-

• Pauzeren: viermaal op een dag 5 minuten extra

rende meer dan 4 uur per dag). • Combinatie van bovengenoemde houding, herhaling van beweging en kracht. • Computer- en/of muis-werk gedurende het langste deel van de dag. • Te weinig hersteltijd per uur waarin veel herhaling van bewegingen voorkomt.

pauzeren heeft al positieve invloed op ervaren ongemak (pijn en stijfheid) en verbetert de productiviteit. • Afwisselen van beeldschermwerk en niet-beeldschermgebonden werk, (tijdelijk) minder lang achtereen beeldschermwerk uitvoeren en/of minder uren per dag werken: vermindering van

• Hoge psychische belasting.

de duur van beeldschermwerk helpt bij verminde-

• Lage sociale ondersteuning.

ren onderarm klachten. • Meer functietoetsen gebruiken: verminderen

Voor HAVS:

muisgebruik helpt bij verminderen van met

• Blootstelling aan vibrerend handgereedschap

name neken schouderklachten.

gedurende meer dan een uur per werkdag. • Koude werkomgeving gedurende het langste deel van de werkdag.

• Werkaanpassingen, vooral met inbreng van de medewerker(s) zelf. Dat kan gaan om technische (aan de werkplek) maar ook organisatorische aanpassingen (in werkinhoud, taakroulatie,

Behandeling:

pauzeren en dergelijke).

Er is geen therapie. Alle aandacht moet dus gericht

• Een joystick muis (bij a-specifieke klachten).

zijn op preventie. Voor de a-specifieke klachten van

• Een optische muis (vermindert de fysieke

de handen (vingers) bestaat evenmin een concrete behandeling.

belasting bij veel tekstverwerking). • Een trilmuis (vermindert het vasthouden van de muis tijdens rustpauzes en zo de statische

Aanpak in werk: • Voorlichting geven over natuurlijk verloop en geduld hebben. • Zoveel mogelijk dagelijkse activiteiten volhouden, ook in werk. Daarbij vermijden of verminderen

belasting van de hand en onderarmspieren). • Een (niet instelbaar) splittoetsenbord (blijkt een meer neutrale stand van de pols te geven). • Spraakherkenning (eventueel) bij werknemers met klachten.


• Bij a-specifieke pijnklachten en stagnerende


re-integratie, na drie maanden, verwijzing

voor een oefening of wandeling.

voor multidisciplinaire behandeling.

• Zo nodig tijdelijk vervoer van en naar werk regelen als de oorspronkelijke wijze van reizen

Maatregelen ter preventie:

bezwaarlijk is.

• Niet meer dan 6 uur per dag met een bureau-

• Werkplek en werktaken (laten) beoordelen op ongunstige houdingen en zo nodig aanpassen. • Adviseren over gunstige houdingen zoals tillen met de handpalmen naar boven. Gebruik (laten) maken van hulpmiddelen om krachtsuitoefening te verminderen. • Wegnemen belemmerende psychosociale belasting en versterken sociale ondersteuning. • Bij HAVS: blootstelling aan hand-arm trillingen onmiddellijk staken.


computer werken. • Niet meer dan 2 uur per dag met een laptop werken. • Laptophouder gebruiken kan ontstaan neken schouderklachten verminderen. • Intensieve en interactieve training aan werknemers over houdingsverbetering en ergonomie, gericht op het verminderen van nekbewegingen en extreme standen van de polsen door verbeterde instellingen van de werkplek en hulpmiddelen, helpt KANS voorkomen en verminderen.


8

• Meubilair waarbij de armen goed worden onder-

Leeftijd:

steund (via bureau en/of stoelleuning), vermindert Bij het klimmen van de jaren treedt verlies aan statische belasting van nek en schouders.

accommodatie op. Dat is het vermogen van de

Gebruik van goede onderarmsteun voorkomt

oogspier zich aan te passen aan de gevraagde

klachten in de dominante arm.

kijkafstand. Vanaf 40 jaar gaat dit spelen, zowel bij de

• EMG-biofeedbacktraining helpt KANS voorkomen of verminderen. • Groepsgewijze voorlichting aan beeldschermwerkers leidt tot betere kennis en bewustwording

leesafstand als de beeldschermafstand. De oogspier raakt vermoeid, wordt ge rriteerd en kan pijnprikkels uit gaan zenden. Meestal biedt het dragen van een bril uitkomst.

over risicofactoren voor KANS. • Leren zacht aan te slaan op toetsenbord.

Verlichting:

• Bewegen en sporten. Er zijn onvoldoende bewij-

Ge rriteerde ogen, vermoeidheid en hoofdpijn kunnen

zen dat beweegprogramma’s KANS klachten

ook worden veroorzaakt door een verkeerde plaat-

voorkomen, maar bewegen vermindert wel het

sing van de beeldschermwerkplek in de ruimte

ontstaan en de ernst van rugklachten en heeft een waardoor reflecties in het scherm optreden door positief effect op het ontstressen. Dit zijn beide

invallend zonlicht of TL-verlichting. Om goed te

factoren die het ontstaan van KANS klachten be-

kunnen lezen en voldoende kleuren te kunnen

nvloeden.

onderscheiden, heeft iemand van 60 jaar ongeveer 10 keer meer licht nodig dan iemand van 20 jaar. Dit is

Oogklachten

dus een belangrijk aandachtspunt in de werksituatie

Voorkomen:

omdat hierdoor gezondheidsklachten als hoofdpijn,

Bij beeldschermwerkers kunnen oogklachten zoals

overmatige vermoeidheid en branderige ogen kunnen

wazig zicht of branderige of vermoeide ogen optre-

ontstaan.

den. Dat kan ook in combinatie met klachten van armen, nek en schouders. Beeldschermwerk leidt

Verkeerde opstelling monitor:

niet tot ‘slechte ogen’. Wel zijn er omstandigheden

Een mogelijk effect van een scherm dat te ver weg

waardoor de ogen eerder vermoeid en ge rriteerd

staat, is dat de ogen niet genoeg kunnen accommode-

raken. Dat is te merken aan slecht of wazig zien, rode

ren en dat door de toenemende vermoeidheid van de

ogen, droge ogen, e.d.. Door deze oogklachten en/of

oogspier in de loop van de dag de romp het hoofd

het lang en intensief turen naar het scherm kunnen

steeds verder naar voren buigt om de informatie toch

hoofdpijnklachten optreden. Oogklachten komen veel

nog goed te kunnen lezen. Hierdoor ontstaat pijn in

voor bij beeldschermwerkers en vooral bij medewer-

de nek en onderrug en dit kan ook tot hoofdpijn

kers ouder dan 40 jaar. Contactlensdragers zijn extra

leiden.

kwetsbaar voor oogklachten bij beeldschermwerk. Klimaat: Risico op ontstaan:

Droge klimaatomstandigheden in de werkruimte kun-

Langdurig beeldschermwerk:

nen dit effect versterken. Evenals een relatief stoffige

De ogen worden vermoeid en ge rriteerd als gedu-

werkomgeving. Ook warmtestraling van venster of

rende langere tijd ingespannen gewerkt wordt. Werk

beeldschermen of tocht langs het gezicht kan leiden

dat zich geheel op het beeldscherm afspeelt zonder

tot droge ogen. Vooral bij dragers van contactlenzen.

documenten of andere externe informatiedragers zorgt voor statische belasting van de oogspier.

Aanpak:

Hierdoor kan de knipperfrequentie afnemen waar-

• Oogklachten serieus nemen.

door uitdroging van het oogslijmvlies kan ontstaan.

• Regelen juiste opstelling van beeldscherm,

Dit veroorzaakt ge rriteerde rode, soms schurend, zanderig aanvoelende ogen.

afstand en hoogte. • Regelen goede verlichting, eventueel extra verlichting. • Regelen goede fysische werkomstandigheden (tocht, koude, verlichting, stof).



9

• Gemelde oogklacht serieus nemen en oogonderzoek laten doen (bedrijfsarts). • Beeldschermwerkbril - via en na onderzoek door

Rol en acties leidinggevende De wet geeft de werkgever/leidinggevende een grote verantwoordelijkheid om de begeleiding bij verzuim

de bedrijfsarts - verschaffen aan medewerkers

en acties ten behoeve van re-integratie te regisseren.

die vanwege hun leeftijd accommodatiestoornis

De financiële risico’s op niet slagen of onvoldoende

ervaren op de noodzakelijke werkafstanden

inspanningen zijn groot. Niet alleen levert langdurig

(meestal lees - en beeldschermafstand) en

niet werken door de medewerker een grote verlies-

toezien op gebruik daarvan.

post op, ook boetes vanuit het UWV liggen op de loer.

• Eventueel 40-plussers test aanbieden op goed

Vandaar dat het voor de leidinggevende van het

zien op beeldschermafstand, bijvoorbeeld in een

grootste belang is om te allen tijde de regie over het

preventief medisch onderzoek.

re-integratie-proces te houden. Vanaf de allereerste

7.5

Rollen en acties van betrokkenen

Werkhervatting en het verminderen van klachten en

dag van ziekmelding, door: 1. de klacht serieus te nemen; 2. snel een gesprek te regelen (bij ziekmelding of

uitval vragen om een goede afstemming en juiste

klachtmelding) met de medewerker zelf op de

acties van verschillende betrokkenen: de medewerker,

werkplek, over beperkingen maar vooral over

leidinggevende, P&O-adviseur en bedrijfsarts.

mogelijkheden; 3. de werknemer te vragen/stimuleren om mee te

Rol en acties medewerker

denken over mogelijke en noodzakelijke aanpas-

Ondersteund door de wet verwacht de maatschappij

singen in werk om functioneren zoveel mogelijk

van de medewerker dat hij of zij een actieve rol neemt

door te (kunnen) laten gaan;

in het oplossen van het eigen verzuim. Die rol kan de

4. zo nodig (tijdelijk) werk aan te passen in tijdsduur

medewerker invullen door:

of in taken of elders ander passend werk aanbie-

1. bij optreden van klachten dit zo snel mogelijk met

den. Regelen dat zulk werk er ook is, zo nodig bij

de leidinggevende te bespreken; 2. met de leidinggevende te bespreken of en welke aanpassingen in het werk ervoor kunnen zorgen dat er toch doorgewerkt kan worden (aanpassing in taken, in werkhoudingen en/of in tijdsduur);

een andere afdeling; 5. reizen van en naar werk te faciliteren (ophalen/ brengen, taxi, langere reistijd accepteren als gevolg van reizen met openbaar vervoer etc.); 6. wanneer (gedeeltelijke) werkhervatting langer

3. tijdelijk ander en/of aangepast werk te accepteren;

dan 2 weken uitblijft, een gesprek te regelen met

4. adviezen van geraadpleegde deskundigen op te

de bedrijfsarts en een gerichte vraag formuleren

volgen: huisarts, bedrijfsarts of andere behandelaars; 5. actief te bewegen (traplopen, fietsen van en naar werk) en/of sporten, ook preventief; 6. adviezen van werkplekdeskundigen op te volgen

aan de bedrijfsarts; 7. ruimhartig en snel interventies - op advies van de bedrijfsarts - gericht op functieherstel, in te zetten en te faciliteren; 8. in overleg met de bedrijfsarts een bewezen

(gebruik ergonomische hulpmiddelen, andere

effectief netwerk van interventiedeskundigen op

werkhoudingen aannemen, beschermingsmid-

te zetten en te onderhouden;

delen gebruiken); 7. bereid te zijn andere keuzes te maken ten aanzien

9. op tijd adviseurs en/of hulptroepen in te schakelen zoals de P&O-adviseur, de bedrijfsarts,

van werk of loopbaan als de klachten dat met zich

bedrijfsmaatschappelijk werk, de bedrijfsfysio-

meebrengen;

therapeut, de arbeidsdeskundige en de werkplek-

8. een actieve houding aan te nemen bij het vinden

deskundige.

van snelle en goede behandeling (bijvoorbeeld niet zonder meer accepteren dat er lange wacht-

Rol en acties P&O-adviseur

tijden blijken te zijn);

Deze rol is sterk afhankelijk van beleid en opvatting van

9. thuis te zorgen voor een goede plek voor het beeldscherm.

de organisatie over de positie van de P&O-adviseur. Is de P&O- of HR-adviseur alleen adviseur in het proces van verzuimbegeleiding en re-integratie of neemt de P&O- of HR-adviseur ook uitvoerende taken op zich.



10

In alle gevallen kan de P&O- of HR-adviseur een

opklimmende activering. In de richtlijn over oog-

belangrijke ondersteunende positie innemen door:

klachten staat het juist inrichten van de werkplek en

1. het proces en de belangrijke - wettelijk verplichte

de aanpassing middels een beeldschermwerkbril

- stappen daarin te helpen bewaken;

centraal.

2. slimme instrumenten te ontwikkelen voor de leidinggevende die helpen zijn/haar regie rol in te

Om dat allemaal te helpen realiseren zet de bedrijfs-

vullen;

arts de volgende acties in:

3. beleid zo in te richten dat dit de leidinggevende

1. Diagnostiek: beoordelen pluis of niet pluis,

helpt de eigen regie goed te kunnen pakken;

vaststellen of klachten specifiek zijn of

4. leidinggevenden te ondersteunen bij het inroepen van de juiste deskundigheid en deskundigheden; 5. leidinggevenden te adviseren over haalbaarheid en passendheid van inzetten interventies; 6. leidinggevenden helpen gesprekken te voeren bij stagnerende re-integratie en/of complexe verzuimsituaties; 7. ondersteuning bij afdelings- of organisatieoverstijgend inzetten van verzuimende medewerkers in ander en/of aangepast werk; 8. advies over en bijdragen aan zoeken naar ander werk als de klacht de medewerker definitief ongeschikt maakt voor eigen werk; 9. advies over wettelijke en financiële verplichtingen, risico’s en mogelijkheden (subsidies).

a-specifiek, vaststellen of en in welke mate en hoe klachten (mede) door werk zijn veroorzaakt. 2. Vastleggen beperkingen en vaststellen mogelijkheden: zo nodig vast te leggen in een probleemanalyse bij verzuim langer dan 6 weken. 3. Voorlichting: uitleg over natuurlijk beloop, adviseren over zoveel mogelijk blijven bewegen en functioneren, rekening houdend met beperkingen. 4. Advies over nuttige of noodzakelijke bijdrage andere deskundigen: inzet HR-adviseur, arbeidsdeskundige, bedrijfsmaatschappelijk werk, psycholoog, coach, mediator en dergelijke. 5. Inschatting prognose: op basis van de (ernst en aard van de) klachten, de werksoort (zwaarte) en de richtlijnen kan een inschatting gemaakt

Rol en acties bedrijfsarts

worden van de te verwachten duur van het

De bedrijfsarts is adviseur en is daarmee een

functieherstel. Dit blijkt overigens bij a-specifieke

deskundige die door zowel de leidinggevende als medewerker kan worden gevraagd te adviseren. Hoe gerichter de bedrijfsarts wordt ingezet, des te specifieker het advies van de bedrijfsarts is. Het advies van de bedrijfsarts is niet bindend, maar ook

KANS lastig. 6. Vaststellen stagnatie: loopt re-integratie conform verwachtingen over snelheid, duur en te behalen doelen? En indien niet, waarom of waardoor niet? 7. Analyse van belemmerende factoren: welke, en

zeker niet vrijblijvend. Bij afwijking van het advies

waar (persoon, privé-omgeving, werkomgeving,

dient dat expliciet en met argumenten omkleed te

werkrelatie, zorgomgeving) en hoe te elimineren.

gebeuren. Anders dan de huisarts focust de bedrijfs-

8. Beoordeling (in)effectief herstelgedrag medewer-

arts op functieherstel en niet alleen op medisch

ker: medewerker aanspreken op en adviseren

herstel: ook met klachten kan vaak nog enig werk

over effectief gedrag teneinde re-integratie te

worden verricht. Waar het gaat om klachten voortko-

bevorderen en boetes te voorkomen (UWV).

mend uit beeldschermwerk heeft de bedrijfsarts voor 9. Beoordeling (in)effectief gedrag leidinggevende: zijn/haar rol de beschikking over twee richtlijnen van

leiding aanspreken op en adviseren over effectie-

de eigen beroepsgroep: de richtlijn ‘Klachten aan

ver gedrag teneinde re-integratie te bevorderen

arm, schouder of nek (KANS)’ (http://nvab.artsennet. nl/web/file?uuid=e6c5257d-6b23-4f2c-bcc4-

en boetes te voorkomen (UWV). 10. Beoordeling effectiviteit behandeling: zo nodig

1d48c30ea4fd&owner=56486107-3665-4b31-91e4-

adviseren over betere behandeling en/of overleg

b4b90e8c1963&contentid=55333) en de richtlijn

met behandelende sector (huisarts, medisch

‘Oogonderzoek bij beeldschermwerkers’ (http://nvab. artsennet.nl/web/file?uuid=46e0193c-b95c-4cbb-

specialist). 11. Advies over inzetten bevorderende maatregelen

bad6-edd0d6ca4dcb&owner=56486107-3665-4b31-

en wegnemen belemmerende factoren: aanpas-

91e4-b4b90e8c1963&contentid=55336). De eerste

singen in werkinhoud (taken), werkorganisatie

richtlijn adviseert over voorkómen van ontstaan van

(taakroulatie) of werkplek (stoel, bureau, muis),

chronische pijn, door tijdgebonden re-integratie en

inzetten gerichte interventies als multi-discipli-



11

naire aanpak, bedrijfsfysiotherapie, cognitieve

De WvP is voor de verzuimbegeleiding het belang-

gedragstherapie of manuele therapie.

rijkst. Hierin staan de regels beschreven waaraan

12. Verwijzing voor nader onderzoek of behandeling:

medewerker en werkgever (hier de leidinggevende)

naar de huisarts, naar een specialistisch medisch

zich moeten houden. Hier volgen kort de belangrijk-

instituut of naar een klinisch arbeidsgeneeskun-

ste aandachtspunten en acties:

dig instituut (poliklinieken Mens en Arbeid).

1. Leg alle activiteiten die plaatsvinden (acties,

13. Advies over mogelijke subsidies, vooral voor

gesprekken) vast; later vormen deze bij elkaar het

individuele voorzieningen. Bij KANS kan dit zeker

re-integratie dossier dat ingeleverd moet worden

aan de orde zijn.

als de medewerker uiteindelijk toch 2 jaar (deels)

14. Bij oogklachten die mogelijk voortkomen uit beeldschermwerk, gezichtsvermogenonderzoek

arbeidsongeschikt blijft en een WIA-keuring wil ondergaan.

doen op de noodzakelijke werkafstanden en indien 2. Schakel bij vragen, problemen, twijfel en verzuim nodig voorschrijven van beeldschermwerkbril. 15. Vaststellen en melden van beroepsziekten (gezondheidsschade welke voor meer dan 50%

dat 2 weken duurt en waarvan niet duidelijk is dat het binnen 6 weken eindigt, de bedrijfsarts in. 3. Vraag bij 6 weken verzuim de bedrijfsarts een

moet worden toegeschreven aan een (of meer-

verplichte probleemanalyse op te stellen en

dere) werkfactoren), zowel aan werkgever en

gebruik dat voor het maken van een plan van

medewerker, als aan het Nederlands Centrum van

aanpak samen met de medewerker (verplicht bij

Beroepsziekten (NCvB). Het melden van een

8 weken verzuim).

beroepsziekte aan werkgever en medewerker

4. Beleg bij stagnerend en/of complex verzuim en

heeft als doel om verdere schade, als ook schade

bij verzuim dat 3 maanden of langer duurt, een

aan andere medewerkers, te helpen voorkomen

strategisch overleg met relevante adviseurs

door de juiste maatregelen te kunnen nemen. Het

(P&O-adviseur, bedrijfsarts, bedrijfsmaatschap-

melden aan het NCvB is bij Arbowet verplicht en

pelijk werk, arbeidsdeskundige) en bepaal de

heeft als doel op macro- en

koers en bespreek dat met de medewerker. Leg

brancheniveau beleidsmaatregelen te kunnen

de uitkomst van de koers vast en ook wie wat

ontwikkelen om schade door werkomstandig-

doet. Evalueer regelmatig, bijvoorbeeld iedere

heden te elimineren en op de hoogte te komen

6 weken, met de medewerker of iedereen nog

van nieuwe beroepsziekten.

op dezelfde koers zit.

16. Advies over de inhoud van een preventief medisch onderzoek (PMO).

5. Wacht niet te lang met vaststellen en bespreken dat terugkeer naar eigen werk misschien niet meer haalbaar is en dat naar ander werk, binnen

7.6

Wetgeving

of buiten de eigen organisatie gezocht moet worden. Stel die vraag al bij 3 maanden verzuim

Vier wetten zijn van belang als het gaat om verzuim

en zeker bij 6 maanden verzuim. Dat kan in het

en de aanpak daarvan:

genoemde strategisch overleg. Bij de wettelijk

• De wet die de loondoorbetaling van 2 jaar bij ziekte

verplichte evaluatie bij een jaar verzuim, de

regelt. • De wet die de toegang tot de arbeidsongeschikt-

eerstejaars evaluatie, moet die vraag (verplicht) gesteld en beantwoord worden.

heid uitkering na 2 jaar regelt (Wet werk naar inkomen en arbeidsvermogen = WIA, opvolger van de WAO). • De wet die het proces van re-integratie regelt. (Wet verbetering poortwachter = WvP). • De Arbowet. In deze wet staan belangrijke plichten en rechten over vaststellen en melden van beroepsziekten (artikel 9) en het passend inrichten en passend maken van de werkplekken voor de medewerker (artikel 3 en 4).



12

7.7

Nuttige en gerichte interventies

meestal te maken met opvattingen over belang van

Multidisciplinaire aanpak: na grondig specialistisch

werk, perfectionisme en verantwoordelijkheidsge-

onderzoek (orthopeed, neuroloog), wordt een

voel. In zo’n situatie kan psychotherapie, gericht op

gericht activerings- en oefenprogramma ingezet.

gedragsonderzoek en -verandering en de onderlig-

Met voorlichting over het ontstaan en in stand

gende beelden (cognities) heel nuttig zijn. Zoiets zal

blijven van de a-specifieke arm-, nek- of schouder-

minder spelen bij het Carpaal Tunnelsyndroom en

klachten en met aandacht voor de houding.

meer bij a-specifieke klachten van de nek of de rug.

Gelijktijdige psychische begeleiding moet belemmerende gedachten en gevoelens over de pijn,

Aanpassen werkplek, werkmethode, werkinhoud en/

die voorzichtig, bang en onzeker maken om te

of werkmiddelen: als de klachten (mede) zijn ont-

bewegen, wegnemen. Het beoordelen van het nut

staan door het werk zelf, maar ook als de medewer-

een dergelijk traject in te zetten is aan de bedrijfs-

ker door ziekte en/of een functionele beperking niet

arts, die vaak ook een netwerk heeft van betrouw-

(meer) geheel of gedeeltelijk kan voldoen aan de

bare en effectieve organisaties.

oorspronkelijke eisen van het werk, moet de werkgever vergaande aanpassingen doorvoeren in het werk

Bedrijfsfysiotherapie: de bedrijfsfysiotherapeut richt

om dat passend te maken aan de persoonlijke

zich op functieherstel en minder op klachtbehande-

eigenschappen van de medewerker. Dat kan uiteenlo-

ling en betrekt werk en werkhouding in zijn aanpak.

pen van aanbieden van andere taken, andere werktij-

De bedrijfsfysiotherapeut kan ook snel en preventief,

den of persoonlijke beschermingsmiddelen, tot

bij klachten zonder verzuim, worden ingezet. Een

herinrichting werkplek en aanbieden van een

bedrijfsfysiotherapeut kan ook de medewerker aan

speciaal voor de werknemer verworven voorziening

het werk zien en ter plekke adviseren over gunstige

(stoel, bureau en dergelijke). Voor het in kaart

werkhoudingen. Aanwezigheid binnen de organisatie

brengen van en adviseren over zulke aanpassingen

scheelt ook tijd, want de medewerker is immers geen

kan het nuttig en noodzakelijk zijn een arbeidshygië-

tijd kwijt aan reizen van en naar de externe fysiothe-

nist, veiligheidskundige of ergonoom in te schakelen.

rapeut. Inzetten van de bedrijfsfysiotherapeut kan

Voor een speciaal voor de individuele medewerker

laagdrempelig geregeld worden, direct op initiatief

aan te schaffen voorziening kan subsidie bij het UWV

van de medewerker zelf of via de leidinggevende.

worden aangevraagd.

Strategie- of scenariobespreking bij complex verzuim

Preventief medisch onderzoek: het kan belangrijk zijn

of stagnerende re-integratie: afstemmen met

mogelijke vroege gezondheidsschade door beeld-

relevante personen wie wat gaat doen en met welk

schermwerk vast te stellen. Vroege gezondheids-

doel. Dit kan groots opgezet worden, met alle betrok-

schade betekent dat er nog geen uitval is door ziekte,

ken deskundigen in één Sociaal Medisch Team overleg maar wel al klachten zijn. Een preventief medisch (SMT) of Sociaal Medisch Overleg (SMO). Maar het kan

onderzoek (PMO), vroeger periodiek arbeidsgezond-

ook kleiner, met leiding, medewerker en bedrijfsarts

heidkundig onderzoek (PAGO), traceert vroege

en/of P&O-adviseur, of elke andere samenstelling die

gezondheidsschade zodat de organisatie preventieve

nuttig lijkt. Dit helpt de richting verduidelijken,

maatregelen kan nemen. Zowel op organisatieniveau

voorkomt dat er onduidelijkheid ontstaat over de

als op individueel niveau. Een PMO kan worden

koers en de verwachtingen en helpt de leiding regie te

aangeboden aan een hele organisatie, een afdeling of

houden op het proces van re-integratie.

een functiegroep. Bij een PMO wordt de inhoud van het onderzoek gebaseerd op de in de risico-inventari-

Cognitieve gedragstherapie: als klachten mede zijn

satie en -evaluatie (RIE) vastgestelde specifieke

ontstaan of sterk worden onderhouden als gevolg van arbeidsrisico’s. Bij risico op het krijgen van het witte ineffectief gedrag van de medewerker zelf, kan inzet

vingersyndroom, volgt een onderzoek naar deze

van psychotherapeutische aanpak nuttig zijn. Niet

gezondheidsschade. Advies over de inhoud van een

effectief gedrag, bijvoorbeeld niet pauzeren, altijd

PMO komt van de bedrijfsarts. Uitvoering van een

alles af willen hebben of perfect willen uitvoeren,

PMO dient altijd door een arts te gebeuren, bij

geen nee kunnen zeggen en jezelf (laten) overladen,

voorkeur de eigen bedrijfsarts van de organisatie.

kan heel erg in de persoon gebakken zitten en heeft



13

7.8

Nuttige websites

www.werkendlichaam.nl van het Kenniscentrum Arbeid en Klachten van het Bewegingsapparaat (AKB). Met veel informatie over alle voorkomende klachten van het bewegingsapparaat. www.boekenoverziekten.nl van de Stichting September in samenwerking met medische beroepsverenigingen en patiëntenverenigingen. Met onder andere een zorgboek voor de patiënt/werknemer over rugpijn. www.beroepsziekten.nl van het Nederlands Centrum voor Beroepsziekten. Met informatie over de relatie klachten en werk. www.nvab-online.nl van de Nederlandse Vereniging voor Arbeids- en Bedrijfsgeneeskunde (NVAB, wetenschappelijke beroepsvereniging van bedrijfsartsen), met richtlijnen ‘Klachten arm, schouder of nek (KANS)’ en ‘Oogklachten bij beeldschermwerkers’. www.artsennet.nl van het Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG, kwaliteitsbureau van de huisartsen) met patiënteninformatie over tennisarm en schouderklachten. www.arboportaal.nl van SZW. Met informatie over wetgeving en beleid, over onder andere fysieke belasting en beroepsziekten van spieren en gewrichten en tips. www.rsi-vereniging.nl van de RSI vereniging, onderhouden door vrijwilligers en met veel relevante informatie en links naar relevante websites.



14

Beeldschermwerk en werken in de e-gemeente

Recommend Documents