BANK
SPECIAL
OUTLOOK 9 X IE VAT I N NO N E N B I N AN K DE B ›28
TO BASICS
INTERVIEW
TABLETS
DINO’S
LIEFDE
Ambitie en zorgen van ABN Amro’s Caroline Princen
Worsteling van bank met techniek
Arnoud Boot zoekt nieuwe ‘chain captain’
Jeroen Smit wil onze bankiers weer omhelzen
›06
›21
›34
›46
DEZE SPECIALE UITGAVE IS MEDE MOGELIJK GEMAAKT DOOR
OLdi-17041211001.indd 1
06-04-12 11:52
In de reeks De Nieuwe Wereld richten we het vizier op de toekomst. In een snel veranderende en complexe wereld nemen we nieuwe uitdagingen onder de loep. We behandelen in deze serie de volgende sectoren en thema’s:
Ontwikkelingen in de zorgsector FD Outlook Special verschijnt op dinsdag 6 maart 2012 BNR live debat op dinsdag 13 maart 2012
De toekomst van de bankensector FD Outlook Special verschijnt op dinsdag 17 april 2012 BNR live debat op donderdag 26 april 2012
Schaarste van grondstoffen fd.nl/denieuwewereld
OLdi-17041211002.indd 2
FD Outlook Special verschijnt op dinsdag 30 mei 2012 BNR live debat op dinsdag 5 juni 2012
06-04-12 11:58
9X VATI E IN NO EN BI NN NK DE BA ›28
BANK TO BASICS
TO BASICS
› BANKEN KRIJGEN NIEUWE REGELS OPGELEGD OM RISICO’S TE BEPERKEN
INTERVIEW
TABLETS
DINO’S
LIEFDE
Ambitie en zorgen van ABN Amro’s Caroline Princen
Worsteling van bank met techniek
Arnoud Boot zoekt nieuwe ‘chain captain’
Jeroen Smit wil onze bankiers weer omhelzen
›06
›21
›34
›46
DEZE SPECIALE UITGAVE IS MEDE MOGELIJK GEMAAKT DOOR
OLdi-17041211001.indd 1
06-04-12 11:52
Redactie Jan Fred van Wijnen (chef), Peer Bataille (eindredactie), Féri Roseboom (correctie), Vorm & beeld Mick Peet (art director), Karin Goedhart (vormgeving), Remi Jon-Ming (infographics) Hans Spoelman (productie) Aan dit nummer werkten mee Fred Bakker, Kees Beuving, Riske Betten (denktank), Michiel Bijlsma, Arnoud Boot, Paul Boselie, Dolf van den Brink, Pieter Couwenbergh, Willem Cramer, Remko Dur, Kevin Heij, Pim Kakebeeke, Jeroen Smit, Monica Verhoek, Henk Volberda, Casper de Vries Fotografie Friso Keuris, Tessa Posthuma de Boer, Binh Tran, Getty Images, Hollandse Hoogte Uitgever Eugenie van Wiechen Lithografie Colorset, Amsterdam Druk Dijkman, Amsterdam Reacties op artikelen
[email protected] FD Outlook is een uitgave van FD Mediagroep. In het kader van de dienstverlening worden gegevens vastgelegd van abonnees. FD Mediagroep gebruikt deze gegevens voor het kunnen uitvoeren van de (abonnee) overeenkomst, om te voldoen aan informatieverzoeken en om u op de hoogte te houden van voor u relevante (nieuwe) producten, diensten, evenementen en overige activiteiten van de FD Mediagroep en haar bedrijfsonderdelen, en van producten en diensten van zorgvuldig geselecteerde partners. Wanneer u geen prijs stelt op deze informatie, dan kunt u dit kenbaar maken door een brief te sturen naar: FD Mediagroep o.v.v. Klantenservice, Postbus 216, 1000 AE Amsterdam, of via e-mail:
[email protected] of bel: 0800-6666667. Zie voor meer informatie over het privacystatement: http://www.fd.nl/4592086/Privacystatement
© HET FINANCIEELE DAGBLAD
VOORWOORD
BANK
SPECIAL
OUTLOOK
› DIT BEPERKT HUN VERMOGEN OM GELD TE VERDIENEN EN UIT TE LENEN › DE BANK VAN DE TOEKOMST LEVERT DIENSTEN DIE ECHT NUTTIG ZIJN › DIT VERGT EEN KLANTGERICHTE HOUDING EN RADICAAL NIEUWE ICT › EN TOEZICHTHOUDERS DIE DE TEUGELS WAT LATEN VIEREN De een wil zijn geldoverschot sparen, de ander wil een tekort dichten met een lening, en de bank brengt ze bij elkaar. Deze elementaire dienst – intermediëren tussen buren, bedrijven of continenten – maakt soms flinke economische groei mogelijk, en de bankier verdiende er altijd een behoorlijk inkomen mee. Maar de bank stuurde haar mensen ook op pad om diensten te verkopen die veel meer geld opleveren: transactiefinanciering, emissiebegeleiding, derivaten. Dit laatste bracht ons de crisis die sinds 2008 voortwoekert, vanuit Amerikaanse zakenbanken tot in Griekse huiskamers (en binnenkort ook in de onze).
Op zichzelf niets bijzonders. Al achthonderd jaar struikelen we van crisis naar crisis. Lees de boekrecensies van Michiel Bijlsma (p. 47): telkens misleiden politici ons met het idee dat ze de volgende zeepbel kunnen voorkomen met nieuwe regels. Terwijl overheden opnieuw de bankensector hervormen, breken andere veranderingen door die nog ingrijpender kunnen zijn. Van nieuwe technologie tot een heel nieuw arbeidsethos. Deze speciale editie van FD Outlook gaat over de bank van morgen: hoe die is georganiseerd, hoe die zijn geld verdient, en wat de klant daarvan merkt.
Jan Fred van Wijnen
Verantwoording Deze speciale editie van FD Outlook, een magazine van Het Financieele Dagblad, is mede mogelijk gemaakt door accountants- en adviesorganisatie KPMG. De redactie is onafhankelijk. Zij steunt op een eigen ‘denktank’ van experts die in of rondom de banksector werken, onder wie Kees Beuving (Friesland Bank), Dolf van den Brink (ex-ABN Amro), Arnoud Boot (UvA), Willem Cramer (Boer & Croon, ex-Friesland Bank) en Remko Dur (Natural Bank). Op aparte advertentiepagina's licht KPMG de eigen relatie tot de bankensector toe.
002-003_FDOS1202_VOORWOORD.indd 3
SPECIAL APR 2012
03 06-04-12 16:02
SCENARIO’S
BANKiers in de sandwich evenwicht in wereldeconomie
geen tolerantie voor risico’s
soepele houding tegenover risico’s
SPECIAL APR 2012
grote mondiale onevenwichtigheden
04 OLdi-17041211004.indd 4
05-04-12 16:12
Banken hebben meer eigen vermogen nodig, terwijl hun winstgroei beperkt is en de economie zich onvoorspelbaar ontwikkelt. Twee factoren hebben grote invloed op hun toekomst: de politieke tolerantie voor risico’s en de groeiverschillen in de wereldeconomie.
1
SCENARIO 1
SCENARIO 2
CONTRACTIE MODEL
INNOVATIE MODEL
2
Groei stagneert mondiaal. Beleggers uit opkomende markten die een bank inschakelen om meer rendement te krijgen op hun overschotten, mijden risico. Internationaal bankieren staat op een laag pitje. Toezichthouders zijn gefocust op stabiliteit. De financiele producten waar banken hun winst mee kunnen opvoeren, worden streng beoordeeld. Tegelijkertijd zoeken banken extra kapitaal als buffer voor verliezen. Hun winst loopt terug, de kredietverlening wordt beperkt. De laatste kleine banken kunnen niet meer investeren in technologie en worden overgenomen door de grotere. In deze moeilijke tijd staat een nieuw type employé op, die bankieren weer ziet als een nutsfunctie.
Onder druk van politiek en publieke opinie laten toezichthouders de teugels vieren. Strenge vermogenseisen en risicomanagement hebben de financiële sector gered, maar nu staan ze groei in de weg. Daarom krijgen Europese banken nu meer ruimte voor creativiteit, zowel wat betreft producten als eigen financiering. Toezichthouders zijn soepeler in hun beoordeling van risico’s. Verregaande transparantie moet een systeembreuk helpen voorkomen. Mondiaal is de groei zwak, maar de financiële sector maakt meer winst en kan veel investeren in technologie. Maar er verschijnt ook een nieuwe speler op de markt, die de relatie tussen bank en klant kaapt: de ´aggregator´.
›› Mensen De helpende bankier (pagina 21)
›› Essay De volgende chain captain (pagina 34)
3
SCENARIO 3
SCENARIO 4
CONTROLE MODEL
EXPANSIE MODEL
4
Opkomende markten groeien onstuimig, terwijl het Westen stagneert. Banken zouden kunnen verdienen aan de kapitaaloverschotten uit Aziatische economieën en Golfstaten, maar toezichthouders trappen op de rem, beducht voor onbeheersbare domino-effecten. De politiek breekt de structuur van het bankwezen open. Zakenactiviteiten worden scherp gescheiden van spaar- en kredietactiviteiten. Europese banken hebben moeite om concurrerend te blijven, vooral wanneer banken uit opkomende economieën zich aandienen. Het eerstvolgende fiasco is een bank die uitsluitend hypotheken verstrekt en die niet bestand blijkt tegen de aanhoudende crisis op de huizenmarkt.
Dankzij een soepeler toezichtsregime profiteren Europese banken van de kapitaalvorming in opkomende markten. Financiële innovatie en ruimere kredietverlening zorgen ervoor dat de meeste westerse economieën ontsnappen aan stagnatie. Ook de handelsactiviteiten van Europese banken nemen weer grotere vormen aan. Daardoor fluctueert de winstgevendheid. Dankzij een efficiënt monitoringsysteem kunnen banken aantonen dat ze spaargeld niet gebruiken voor riskante handelsactiviteiten. De groeiende handel in liquide beleggingen (zoals eerder de gesecuritiseerde hypotheekbeleggingen), leidt tot een nieuwe luchtbel en de volgende bankencrisis.
›› Strategie Negen vormen van vernieuwing (pagina 28)
›› Inzicht Nuttige lessen voor bankiers (pagina 47)
SPECIAL APR 2012
05 OLdi-17041211004.indd 5
05-04-12 16:12
INTERVIEW
GLAZEN BOL
blijft er nog winst over?
De bankensector ligt onder het vergrootglas van politici en toezichthouders. Intussen werken bankiers aan hun toekomst. ABN Amro-bestuurder Caroline Princen kijkt met ons vooruit. Wat betekenen strengere regels en meer informatietechnologie? Valt er straks nog wel wat te verdienen voor de bank? door FRED BAKKER EN PIETER COUWENBERGH fotografie
aroline Princen is nu precies drie jaar werkzaam in de bankensector. Zij specialiseerde zich tijdens haar studie klinische psychologie uiteindelijk in de organisatiepsychologie. Na afronding van haar studie ging ze werken als adviseur. Na een poos groeide de behoefte om advisering in te ruilen voor zelf uitvoeren. In 2005 zette ze de stap naar het topmanagement met eindverantwoordelijkheid: ze werd algemeen directeur bij staalproducent Nedstaal. Na bijna vier jaar werd Princen benaderd voor een baan bij een bank. Haar schroom om de overstap te maken, verdween na een gesprek met
C SPECIAL APR 2012
06
04 FDOS_Interview.indd 6
TESSA POSTHUMA DE BOER
Gerrit Zalm, bestuursvoorzitter van ABN Amro. In maart 2009 waagde ze de sprong en werd medeverantwoordelijk voor de integratie van Fortis Bank en ABN Amro. Welke indruk maakte de bankwereld op u bij uw aantreden?
‘Het was een sector die een dreun had gekregen. Financieel, en qua reputatie en vertrouwen van de samenleving. Ook het zelfvertrouwen had een deuk opgelopen. Achteraf kun je zeggen dat het een blessing in disguise is geweest. Er was te veel zelfvertrouwen en te veel ambitie die het geheel de verkeerde kant hadden opgetrokken. De bescheidenheid
die in deze sector hoort te prevaleren, was verdwenen. Wat me verder opviel, was dat het werk veel ambachtelijker was dan ik altijd had gedacht. Dat is een kwaliteit die je eerder bij de industrie verwacht. Maar ik kwam er al snel achter dat een bankier een ambachtsman of ambachtsvrouw is, die zijn of haar hart heeft verpand aan de rol van geld. Met veel kennis van de klant, de markt en risicomanagement. Het zijn vakmensen, loyaal en plezierig in de omgang. Loyaal, omdat ze ondanks alle onzekerheid en het negatieve beeld van de buitenwereld niet zijn weggelopen voor hun verantwoordelijkheid.’
06-04-12 11:39
‘EEN BANKIER IS EEN AMBACHTSMAN OF AMBACHTSVROUW, MET HET HART VERPAND AAN DE ROL VAN GELD’
04 FDOS_Interview.indd 7
06-04-12 11:39
INTERVIEW
De blik is inmiddels op de toekomst gericht. Wat ziet u op u afkomen?
Wat is op dit moment uw grootste zorg als het om de financiële sector gaat?
‘Inderdaad, de tijd van integreren en separeren ligt grotendeels achter ons. We kunnen ons nu richten op de toekomst. De raad van bestuur is net begonnen met een verkenning van trends die van belang zijn voor ons bedrijf en de sector. We betrekken er veel mensen uit de organisatie bij en een enkele externe adviseur. Een proces dat veel energie geeft. De belangrijkste vragen die op de achtergrond spelen, zijn: wat is het verdienmodel in de toekomst en kunnen we daar een gezonde winstgevendheid voor onze organisatie mee bereiken? Op de eerste plaats, en dat geldt voor de hele sector, staat het klantbelang. Back to basics is het parool. In de primaire dienstverlening – sparen en lenen – gaan we ons geld verdienen. We zullen ons werk heel efficiënt moeten organiseren. In het verleden is gebleken hoe moeilijk het is om de kostenratio’s omlaag te brengen. Onze ambities vertalen we op dat vlak in doelstellingen, die de hele organisatie scherp houden. Een tweede trend die we zien, is dat de toezichthouder steeds meer van ons wil weten. Er is een woud aan regels ontstaan, waar niemand meer het overzicht over heeft. Van de bank vraagt het veel en het administratieve circus dat daarbij hoort, stuwt het kostenniveau iedere keer omhoog. Wat natuurlijk op gespannen voet staat met onze ambitie om de kosten te drukken.’
‘Dat is het nog steeds ontbreken van vertrouwen bij politici, burgers en klanten. Iedereen praat over de sector, behalve de sector zelf. Wij moeten weer aan tafel komen en meepraten. We zitten hierdoor in een te defensieve houding. Bovendien help je het denkvermogen niet door de bankiers zo lang buiten spel te laten. Ik ben een groot voorstander van een open dialoog. Breng alle belanghebbenden aan tafel, zodat je de dilemma’s die er zijn met elkaar kunt bespreken. Nu wordt het debat over beloningen, het klantbelang, de omvang van de banken en het verdienmodel in zwart-wittonen gevoerd. Het is jammer dat de tijd voor zo’n dialoog nog niet rijp is. Je zult een keer moeten vergeven en verdergaan, net als in een huwelijk of tussen heel goede vrienden. Dat gebeurt nu maar niet. De samenleving moet begrijpen dat de sector alleen kan veranderen als die daarover mee kan praten.’
CV CAROLINE PRINCEN 1966 1992 1992 1996 2001 2005
2005 2008 2009 SPECIAL APR 2012
08
2010
04 FDOS_Interview.indd 8
Geboren in Gendringen Organisatiepsychologie, Universiteit Utrecht Adviseur, YDL Management Consultants Partner, YDL Management Consultants Managing partner, YDL Management Consultants Executive Management Programme, IMD, Zwitserland Algemeen directeur Nedstaal Vrouwelijke Manager van het Jaar Lid transitieteam ABN Amro en Fortis Bank Lid raad van bestuur ABN Amro
Welk onderwerp zou u in willen brengen in de huidige discussie?
‘De eerste vraag die wij ons in dit huis stellen, is of bankieren een basisfaciliteit is. Ons antwoord daarop is: ja. We moeten terug naar de klant die wil sparen en lenen. Maar dat betekent niet dat bankieren een utiliteitsfunctie is, zoals vroeger gas en elektriciteit werden gezien. Als je bankieren als een nutsfunctie gaat zien, dan suggereer je daarmee dat je als burger recht hebt op bijvoorbeeld kredieten tegen minimale kosten. Het gaat echter niet om gas of licht die geleverd worden, maar om een lening die verstrekt wordt. En daaraan kleven risico’s. Dus moet je een goede risicoanalyse maken. Dat is de kern van bankieren en de conclusie kan dan zijn dat je een krediet niet verleent.’ Bent u voor of tegen een splitsing van banken in nuts- en investeringsbanken?
‘Er wordt gesproken over het beperken van het risico van bankieren. Het is de vraag of splitsing de oplossing is voor het Nederlandse bankenlandschap, waarin handel voor eigen rekening niet of nauwelijks plaatsvindt. In Nederland
is splitsing denk ik niet het juiste antwoord. Misschien wel in andere landen, maar niet hier. Bovendien is het van belang onze zakelijke klanten goede diensten en producten te leveren. Als die naar de beurs willen, moeten we dat kunnen begeleiden. We moeten oppassen dat de discussie niet de kant opgaat dat alle risico’s kunnen worden uitgebannen als we nieuwe regels invoeren. Dat kan niet. Per definitie zijn er risico’s, omdat je geld aantrekt van spaarders en grote beleggers voor verschillende looptijden en tegen uiteenlopende rentes. Je leent in euro’s, maar ook in andere valuta’s. De kredieten die je verstrekt, moeten per saldo meer opleveren. In die zin is er geen risicoloze bank.’ Hoe beperk je het risico dan wel?
‘Banken zijn de afgelopen decennia de groei van de eigen omvang als een doel op zichzelf gaan beschouwen. Dat gold ook voor de Nederlandse banken. Wat ik nu zie bij ABN Amro, maar ook bij onze collega-banken, is dat we weer zijn gaan denken vanuit de klant en de behoeften van die klant. Primair staat de Nederlandse klant, de Nederlandse ondernemer. Onze dienstverlening is op hem of haar gericht. Als hij zijn bedrijf naar de beurs wil brengen, dan begeleiden we dat proces. En als hij zijn expansie in het buitenland wil realiseren, dan staat ons internationale netwerk tot zijn beschikking. En als we ergens niet zelf zitten, dan hebben we daar partners die onze klanten verder kunnen helpen.’ Hoe voorkom je dat je in de oude fout vervalt, en de eigen groei toch weer doel op zichzelf wordt?
‘Door de extra kapitaaleisen en het centraal stellen van de klant, zie ik dat niet snel meer gebeuren. Vooropstaat dat het belangrijk is dat er Nederlandse banken zijn die geworteld zijn in de Nederlandse samenleving. We opereren – net als onze klanten – in een omgeving die heel snel verandert. Bij ABN Amro zijn we die trends nu in kaart aan het brengen. Wat betekenen die ontwikkelingen in onze omgeving voor ons, voor onze klanten en voor de relatie tussen ons? Waar we aan werken, is het opbouwen van langetermijnrelaties, waarbij het uitgangs-
06-04-12 11:39
‘Mobiel bankieren zal het gedrag van klanten veranderen. Zullen ze onze kantoren nog wel bezoeken, of doen ze alles per sms?’
punt is dat we de dingen die we doen verschrikkelijk goed doen.’ Wat betekent nieuwe technologie voor de bankensector?
‘Om te beginnen: nieuwe technologie kan ons helpen bij efficiencyverbetering: door onze dienstverlening beter, maar ook goedkoper te maken. Het tempo van de veranderingen gaat steeds sneller. Op die ontwikkelingen moeten we snel inspelen. De introductie van mobiel bankieren hebben we bijvoorbeeld in een razend tempo gedaan. Mede dankzij de betrokkenheid en knowhow van een externe partner. Bij dergelijke technologische ontwikkelingen en het tempo waarin die verlopen, is het de vraag of we alles zelf moeten doen, of dat we meer moeten samenwerken met externe partners. De introductie van het mobiele bankieren zal ook leiden tot ander gedrag van onze klanten. Zullen ze onze kantoren nog wel bezoeken? En zo ja, voor
04 FDOS_Interview.indd 9
welke vragen komen ze langs? Of doen ze het uiteindelijk toch per sms? Klanten willen steeds meer zelf doen. Dat heeft invloed op de houding van de bank. De klant wil geen paternalistische bank die zich via brieven of telefoontjes met zijn zaken bemoeit. Dat plaatst de zorgplicht die de nieuwe regelgeving juist oplegt, in een heel nieuw daglicht. Waar ligt uiteindelijk de verantwoordelijkheid?
Wij denken dat advies aan klanten belangrijk blijft. Maar wanneer en hoe? De klant gaat zelf steeds meer uitzoeken op internet. Een beter geïnformeerde klant stelt andere vragen. Dat betekent dat het niveau van onze advisering aandacht moet krijgen. We zullen moeten leren begrijpen wanneer en hoe dat advies ertoe doet. Het zal dus neerkomen op de combinatie van timing en expertise. Een mogelijk-
‘DE SAMENLEVING MOET BEGRIJPEN DAT BANKEN ALLEEN KUNNEN VERANDEREN ALS ZE MEE MOGEN PRATEN’
SPECIAL APR 2012
09 06-04-12 11:39
INTERVIEW
heid is bijvoorbeeld om webcams bij onze adviseurs te plaatsen, zodat zij in het weekeinde – of op andere momenten dat het een klant uitkomt – onze klanten kunnen bedienen.’ Leidt nieuwe technologie tot nieuwe spelers of producten?
‘We hebben over de consequenties van toekomstige financiële en geopolitieke ontwikkelingen nog niet gesproken. Of er nieuwe spelers op de markt zullen verschijnen, weet ik niet. Ik verwacht niet dat de markt door ons of door een andere speler verrast zal worden met geheel nieuwe producten. Het is niet de tijd voor echte verrassingen of verleidingen. We moeten terug naar de basis en de dienstverlening foutloos verrichten. Het draait om langetermijnrelaties, om basisdienstverlening in een efficiënt model. We moeten excelleren in onze basisdienstverlening, want de economische winter is niet zomaar voorbij.’ Wat voor type medewerker werkt er straks bij een bank?
‘Mensen die maatschappelijk betrokken zijn, die meer flexibiliteit en een goede balans tussen werk en privé willen, en die niet meer geïnteresseerd zijn in een dienstverband van dertig jaar. Als mensen meer flexibiliteit willen en korter willen werken bij de bank, roept
5X CAROLINE PRINCEN BACK TO BASICS ·Geld verdienen in primaire dienstverlening: sparen en lenen
POLITIEK DEBAT ·Bespreek financiële dilemma’s met
langrijker worden dan materiële. We zijn onlangs begonnen met een traineeshipprogramma. We hadden de naam hét opleidingsinstituut voor Nederland te zijn. Die reputatie willen we in ere herstellen.’
alle belanghebbenden, inclusief de banken
Wat ziet u als grootste bedreiging voor de sector?
BASISFACILITEIT ·Bankieren is geen nutsfunctie
‘Dat de winstgevendheid te laag wordt. Allerlei maatregelen stapelen zich op. Vanuit Basel moeten we meer eigen vermogen aanhouden en de toezichthouders vragen ons om steeds meer administratieve rapportages te verzorgen. Er zijn veel hooggekwalificeerde mensen voor nodig om dat goed te kunnen doen. Het gevolg is dat de kosten die we met veel moeite omlaag brengen, weer worden opgedreven. Zoals ik al zei, moeten we veel investeren in de ontwikkeling van nieuwe technologie. Dat gaat veel geld kosten. Als daar straks dan ook nog bij zou komen dat ons werkterrein aan banden wordt gelegd, wordt het onmogelijk om onze doelstelling van 10% rendement te halen.’ n
zoals gas of elektriciteit; er is immers risico aan verbonden
INFORMATIETECHNOLOGIE ·Nieuwe technologie helpt bij verhoging van de efficiency én verandert het gedrag van klanten
BANKMEDEWERKER ·Maatschappelijk betrokken, flexibel en een kei in het vak
dat de vraag op waarin straks het DNA van de organisatie zit. Hoe worden normen en waarden, die nu vaak impliciet in mensen zitten die al dertig jaar bij het bedrijf werken, expliciet gemaakt en overgedragen? De bank zal op zoek gaan naar mensen die bankier willen worden en die vakinhoudelijk willen uitgroeien tot een kei in hun vak. Mensen die de klant oprecht centraal stellen en dit niet als een verkooppraatje gebruiken. Nu al zien we dat immateriële componenten in de arbeidsvoorwaarden be-
Pieter Couwenbergh en Fred Bakker zijn redacteur van Het Financieele Dagblad
Toezichtplannen
SPECIAL APR 2012
10
VERENIGDE STATEN
EUROPA
• In de Verenigde Staten zijn de nieuwe regels, vernoemd naar de initiatiefnemers Dodd en Frank, erop gericht de consument te beschermen. De regering heeft de bevoegdheid gekregen om banken op te splitsen. En in de toekomst kunnen de president en de minister van financiën bepalen of een bank gered wordt of niet. Die bevoegdheid is weggehaald bij de centrale bank.
• In Europa is de reactie vooral gericht op het dichten van gaten in het toezicht. Tijdens de crisis werd duidelijk dat ieder land vanuit zijn eigen perspectief kijkt naar de te nemen maatregelen. Maar politici willen meer. Vooral in het Europese parlement bestaat de wens de risico’s van bankieren te beperken door het aan banden leggen van flitskapitaal. Een belasting op transacties, de zogenoemde Tobintaks, stuit op bezwaren van Britten, Zweden en Nederlanders. De effectenhandel zou Europa kunnen gaan mijden.
• President Obama heeft Paul Volcker, oud-president van de centrale bank, gevraagd een voorstel te doen om de risico’s van bankieren te beperken. Zijn voorstel komt erop neer dat er een verbod moet komen voor banken om voor eigen rekening te handelen in effecten. De weerstand hiertegen in de bankensector is groot. De paar bladzijden waarop Volcker zijn voorstel had geschreven, zijn inmiddels al uitgegroeid tot een boekwerk van honderden pagina’s. Velen vragen zich dan ook af wat er zal overblijven van de voorgenomen splitsing van banken.
006-013_FDOS_Interview.indd 10
• Een ander plan dat rondcirkelt in de Europese hoofdsteden is om structuurbanken zich te laten beperken tot kernactiviteiten, zoals betalingsverkeer, sparen en kredietverlening. De meer risicovolle investmentbankactiviteiten, zoals naar de beurs brengen van bedrijven en handelen in effecten, zouden in aparte eenheden moeten worden ondergebracht.
06-04-12 15:57
(! )+ ) -! )+(! +! #(",+! +(& (! )+ ) -! "(! ! .( +(& ! 0 + "+! .( ! " "" "-( + ! ( !" )+!)(+ + !& + -(+ "!( !( " ! -""(+,(! "!-()+ + )+ " () " + -(!(! "+! + "!( !!! ! 0 " + 0++! ! ! ,. !)+!& " + ( #( ) , + 0 0 ! ) ! + + -""()# !&
( + + #(+!( , + ! )+"( ( ! ! + . ! ,+ ,))&
! 1. F1 ! B2!.20?B +? (!2EG 25 )!B 21!5B <* ) 0!.=8 B G+/ J!((!1 B ! 1. 1+!B //!!1 (B F22> .2>B! B!>0+-1 ! >+-%?!2120+?)! G+1?B 0> 22. F22> ?B>EBE>!!/ 0B?)55!/+-. >!1 !0!1B 22> +1 B! ?5!/!1 25 ! !)2!%B!1 F1 ! ?B.!)2/ !>? 21 !> 1 !>! +1 ! >!"/! !2120+!8 1.!1 +! B G>0.!1 5/B?!1 B?)55!/+-. !>1BG22> 1 !>1!0!1 G!>.!/+-. +1 )!B )>B F1 ! 1. !1 B J/ 22. /? J2 1+( G2> !1 6)7!>.!1 22> )!B 5E/+!.8 >F> *5>2%!??2> +)!/ 2>B!> ?)>!!% 2F!> +B 21!5B :6#7 B G+// /?2 >!?)5! 5+B/+?0 1 +B? >!/B+21* ?)+5 B2 ?2+!BI8 !>)5? 02?B +052>B1B 2% // /!>1+1( )2G B2 >!B! ?)>! F/E! +? 2E> !?B )1! B2 /!(+B+0+J! E?+1!?? (+18;4
4
/+1.B (2! 8 1 0!B GB >!B+F+B!+B !1 /!% +? +B 21!5B 22. !)B F1 ! B!.!1B%!/ 1> ! 5>.B+-. B! .>+-(!18 !1 022+ F22>!!/ >F1 +? ! ) - %- 0# %#)#")*8 1.!1 .>+-(!1 1E F!!/ 0B?)55!/+-.! .>+B+!. 2F!> J+) )!!1 20 B J! ! .>! +!B.>1 F22> 21 !>1!0!>? 1+!B F2/E+B 25!1J!BB!1 20 >0!! !!1 !+1 ! B! 0.!1 1 ! !2120+?)! F!>/00+1(8 1.!?BEE> !>? J+BB!1 !)B!> (!F1(!1 +1 # . 0!* !""8 1!>J+- ? G+//!1 J! (>( .>! +!B!1 F!>/!1!1 0> 1 !>J+- ? G+1(!1 B2!J+)B)2E !>? )!1 B2B ?)!>5!> >+?+2!)!!> !1 )!B 0) ! ## 0# .# !#*8 !1 !!/ F1 ! 25/2??+1( .20B E+B )!B >!">!1 F1 !!1 1 !>! %E1B+! F22> ! 1.8 ! 1. +? >+- 1+!B J!/% ! .>! +!BF!>/!1!> 0> J2>(B
>>
>F> E?+1!?? !F+!G -1E>+ DK44
04 FDOS_Interview.indd 11
06-04-12 11:44
!>F22> B F>( !1 12 25 ! .>! +!B0>.B !/.> ?2!5!/ G!B!1 B! F+1 !18 +! B>!1 +? 22. F22>J+)B+( +1(!J!B J2 !G+-?B 21 !> 0!!> ! 25.20?B F1 )%1.# # !1 5>+FB! 5/!0!1B?8 >( !1 12 F1 .5+B/ G!B!1 !/.> > ?B!! ? !B!> B! F+1 !1 21 !> 1 !>! 22> B ! G!>!/ F!!/ B>1?5>1B!> +? (!G2> !18 1.!1 )!!1 F1 22>?5>21( !!1 >2/ +1 &11+"/! +1B!>0! +B+! !1 JE//!1 +1 ! B2!.20?B 0!!> 25?)E+F!1 >+)B+1( ) * % *) " #- 2%B!G!/ )!B 21 !>?)!+ 0.!1 BE??!1 (2! ! !1 ?/!)B! &11+!>+1(?5/11!1 !1 !!1 5>+-?.>B-! )1(!1 1 !J! F!>?)+//!1 +1 >+?+28 >0!! /!F!>!1 J! !!1 +- >(! 1 !!1 0B?)55!/+-.! !)2!%B! J21 !> ! !+(!1 /1? B! !JG>!18 ! B2!(!F2!( ! G> ! F1 ! 1. $ !1 >0!! 22. F1 )!B F!> +!102 !/ $ J+B +1 ! .!11+? F1 >+?+2* +?>+0+1B+! !1 B +? G> !F2/ F22> +-F22>!!/ +1F!?B!!> !>? 25 !!1 >2G %E1 +1(5/B%2>08 +- (!/2F!1 F. ?B!>. +1 !!1 + !! 2% +1 ! &** F1 !!1 21 !>1!0!> B!>G+-/ !!1 1. /? 1FE//+1( >25 -E+?B J.!/+-. !1 >B+21!!/ 1> ! .1?!1 !1 >+?+2=? F1 !!1 5/1 .1 .+-.!18 1.!1 JE//!1 >+- !!1 >+?+212>0!1. !> )1B!>!1 B 1* ?/E+B +- ! ?)>! F/E!? F1 ! 1.8
> +B+21!!/ +? &11+"/! +1B!>0! +B+! ! .!>1B. F1 !!1 1. !1 -E+?B 25 +B (!+! /+((!1 1.!1 21 !> FEE> 20 B J! )E1 4%)&! - #) !#-# 21F2/ 2!1 ! G>0.!18 > +? +-F22>!!/ .>+B+!. (!G!!?B 25 ! F!>.225 F1 )I52B)!.!1 !>+FB!1 !1 205/!H! !/!((+1(?5>2 EB!18 1.!1 J!BB!1 ! %(!/25!1 ->!1 !!1 F!>1 !>+1( +1 (1( 20 1 ! .>+B+!. B!(!02!B B! .20!1 0> .!.!1 >+- F22>/ 1> ! !+(!1 5>2 EB52>B!%!E+//! !1 G+-J+(!1 ! >!(!/(!F+1(8 !B +? !??!1B+!!/ 20 22. ! 25.20?B F1 +1 20+1B+! 0!B ! 25.20?B F1 ?2+/! 0! + !1 1!BG!>.!1 >+- B! !B>!..!18
/? 22(/! 25 ?+? F1 J2!.B!>0!1 !!1 (>+!5(2/% .1 F22>* ?5!//!1 G>20 J2E !!1 1. 1 1+!B +1 ?BB J+-1 20 ./1B!1 5>2B+!% B! ! +!1!1 0!B *! "" #!3** 0# #-)# # 2-)# -( 2B 1E B2! ?/(!1 1.!1 > 1EG!* /+-.? +18 !>G+-/ !> F2/ 2!1 ! 02(!/+-.)! !1 J+-1 20 B ?/+0 B! 20+1!>!1 +-F22>!!/ 22> !1!>(+!.2?B!1 +1 ! B+- 2% B!1 25* J+)B! F1 ! >!/!F1B! 5!!> (>2E5 +1 .>B B! >!1(!18 1 B +? 12( 0> !!1 !!1F2E +(! ?B>B8 !B %!120!!1 < -= 0( J+) 1+!B F22> 1+!B? / !1+(! B+- +1 F!!/ !/1(?B!//+1( F!>)!E(!18 E J2G!/ ! )2!F!!/)!+ B $ 25 ?2+/! 0! + 0> J!.!> 22. +1B!>1 25 ?+? F1 ! !B/B>1?B+!? !B8 $ /? ! >!.!1.>)B F1 205EB!>? !H521!1B+!!/ B2!1!!0B (>2!+!1 22. ! 02(!/+-.)! !1 20 +! B ?/+0 B! 20+1!>!18 1B!>1!B* 0>.!B!!>? G!B!1 B / /1(!> 0> 22. 1 !>! ?!B2>!1 J+-1 1E 1 ! !E>B F22> !J! B>!F2/EB+!8 B !B!.!1B B F22> ! 1. F1 ! B2!.20?B9 +! 02!B 2F!> ! B!)12/2(+! !?)+..!1 $ 2% !J! !HB!>1 +1.25!1 $ 20 +! 02(!/+-.* )! !1 B! 21B?/E+B!18 B !?B1 ! 6/!(I7?I?B!0!1 >25 F. 1+!B !>!.!1 J+-1 !B!.!1B !!1 ?!>+!EJ! )B!>?B1 25 5>B+-!1 +! !J! G!/ (2! 25 2> ! )!!18 1 E? +? )!B J. B ! 21 !>* G!>5!1 B !1 B21B?/E+B+1( 1+!B G2> !1 %(! 1 /? !!1 ?+ .2%&!21 !>G!>5 0> # *-..)* ")* 1%)# 4 # !* **#- ! *-)- * )%#*-% F22> ! ?E!?F2//! ! +!1+1( F1 ./1B!1 +1 ! B2!.20?B8
1.!1 02!B!1 1+!B //!!1 0> F22>J+)B+( B2!5??+1(!1 21B* G+..!/!1 20 0!! B! 2!1 25 ?2+/! 0! + J! 02!B!1 +1 !??!1B+! 4! # *% ! " ." 1%)#8 2 B J! 21 !>1!0!>? +-F22>* !!/ 25B+0/ F1 +!1?B .E11!1 J+-1 J2 > B 12 +( +? 0!B (!/ 0> 22. 0!B )E/5 +- )!B F!>.>+-(!1 F1 ?E?+ +!? 2% B2!(1( B2B >!/!F1B! 1!BG!>.!1 F22> ! %J!B F1 5>2 EB!1 2% B2!(1( B2B 1+!EG! 0>.B!18 /? ! 1. +1 ?BB +? 20 /? % #*- 0) * !!# %#)#")* B! ?B1 +? J+- +- E+B?B!. +1 ?BB 20 21 !>* 1!0!>? 0!B !/.> +1 21BB B! >!1(!1 !1 J2 B! .20!1 B2B 1+!EG! G> !>!B+!8
04 FDOS_Interview.indd 12
06-04-12 11:44
)! 2120+?BD 5>!?!1B!!> ! 21 !> ! .25 :!1+/ +? E?!/!??8 5>! )55I B>EB)? +1?B! ; !!1 B>!%%!1 ! 1/I?!8 !>122 ?)5 )!B +? J+1/22? 20 +1%2>0B+!?B>20!1 B! >!(E/!>!1 !1 ?/!)B 1+!EG? 21 !> ! 5!B B! )2E !1 G1B +1 !!1 G!>!/ 0!B /20B!(!1G22> +(! ?2+/! 0! + !1 +1B!>1!BB2!(1( /E.B B B2) 1+!B8 5!1)!+ +? ! 1+!EG! 12>0 J2 G2> B 22. E+ !/+-. E+B 1+!EG! EJJG2> ? /? ) ! -)#*&)#38 /? )!B J2 22>(B +? ?B>.? !/. ?BE.-! +1%2>0B+! !?)+.> !1 J+-1 //! ?BE.-!? 22> F22>B(1 ! B!)12/2(+! 22. 12( !!1? ?B!! ? !!1F2E +(!> 1 !/.> B! .255!/!18 1.!1 J+-1 ! %(!/25!1 ->!1 F. +1 ! F!> ! +(+1( (! 2.!1 $ 2F!> )E1 >2/ +1 ! >+?+? 2F!> .2?B!1 2F!> 21E??!18 )&.-- ?BB 21 !> >E. !1 200E1+B+!05(1!? !1 1 !>! +1+B+B+!F!1 )!/5!1 !+(!1/+-. 1EG!/+-.? 22. / 20 B ! 0!!?B! 1.!1 J+) 21 !>/+1( 1EG!/+-.? G!B!1 B! 21 !>?)!+ !1 1> ./1B?!(0!1B!18 ! 1. F1 ! B2!.20?B 2!B )!B 200E1+B+!% )!!/ 1 !>?8 !1 0.B E+ !/+-.! .!EJ!? 2F!> G!/.! 5>2 EB!1 !1 +!1?B!1 0!1 B! +! !1 )!!%B !1 25 G!/.! ?!(0!1B!1 0!1 J+) >+)B8 1 0!1 )!!%B 1+!B? 0!!> B! F!>!>(!1 !1 +? B2B/ 25!1 2F!> //! %G!(+1(!18 2. )+!> (!/ B B +B 1+!B //!!1 0!!> ( >20!>+- +? 0> B !> )+!> !1 > / +1B!>!??1B! 52(+1(!1 G2> !1 21 !>120!1 +11!1 ! &11+"/! ?!B2>8 2 2&) "#-)- F!>J!.!>> 22> 21?E0!1B!1 B! /B!1 0!!!?/+??!1 2F!> /+0? 25 !!1 ?5!+/! G!?+B!8 /? !!1 0!!> !>* )!+ F1 ! ?B!00!>? $ +! J+) 1 G!/ 02!B!1 >!(+?B>!>!1 $ +1 !!1 +?EB!/ (!F/ F22> E+B.!>+1( +? G2> B )!B ! >( /?12( 2F!>(!0.B !1 .E11!1 J+- 22. 0!!!?/+??!1 2% ! 52/+?F22>G> !1 02!B!1 G2> !1 1(!5?B8 +- !J! > +/! B>1?5>1B+! )22>B 22. B !?BEE> !>? JG.B!? !1 1-*) # !-# 4 # G1B 5? 1 21B?BB !!1 (!/22%G> +( F!>)/8 B F2!/B B!(!11BEE>/+-. ! 0!1?!* /+-.! 1!+(+1( 20 ?/!)B 1+!EG? 1+!B B! /B!1 J+!1 +? B0!/+-. ?B!>.8 > G+! 2F!> J+-1 !+(!1 ?) EG E>%B )!!1 B! ?5>+1(!1 0.B !!1 !12>0! ?B5 +1 ! (!/22%G> +()!+ !1 .>+-(B >0!! 22. !!1 /1(! B!>0+-1 /+!1?!*B2*25!>B!8 1 B +? 5>!+!? GB ! 1. F1 ! B2!.20?B 12 +( )!!%B G1B B +? GB ! 0B?)55+- F!>G)B8 2! ?B!>.!> ! F!>02(!1?* 52?+B+! F1 ! 1. +? !? B! 0..!/+-.!> )!B G2> B F22> !?BEE> !>? 20 )+!> !)B G!>. F1 B! 0.!18
D
! ! !
! ! ! !
! ! ! !
(+!( , + ! )+"( ( ! !
)! 2120+?B 4K %!>E>+ DK44
:1.!1 02!B!1 ?2+/! 1!BG!>.!1 !1 >!/B+!? F!!/ 0!!> 1 !/.> .255!/!1; %! / # *.** ) " "$# .11)! 0 % %& &"'#!+# .11)!
DK4D 88 //! >!)B!1 F22>!)2E !18
04 FDOS_Interview.indd 13
06-04-12 11:44
RESEARCH
MEER GELD VOOR DE BANKEN De kredietcrisis die begon in 2008 in de banksector, heeft ingrijpende gevolgen voor de hele westerse economie. Vooral banken die de kern van het financiële ‘systeem’ vormen, krijgen zware beperkingen opgelegd. Zo moet een systeembank meer eigen kapitaal aanhouden om bestand te zijn tegen onverwachte verliezen. Een van de belangrijkste kapitaalbronnen is winst. Tegelijk worden banken beperkt in de hoeveelheid krediet die ze kunnen verlenen, vooral de meer riskante leningen die vaak onmisbaar zijn in een florerende economie. Dat beperkt weer hun vermogen om winst te maken. Terwijl de politiek praat over nog verdergaande beperkingen van hun riskante activiteiten, denken bankiers ook na over een andere belangrijke vraag: op welke dienst zit de klant nu echt te wachten?
SPECIAL APR 2012
14 OLdi-17041211014.indd 14
t drach De op anksector de b en voor ermog v n e r eig den • mee huis hou et n i men m e n o ic er ris e geld • mindet beheerd h ren n leve e t s n ig ie • en de echt nutt di zijn
VEERKRACHT Een sector onder druk Sinds de kredietcrisis van 2008 herstelt de winstgevendheid zich redelijk, maar de norm voor een sterke bank is aanzienlijk zwaarder geworden.
Nettoresultaten In 2008 kregen 17 grote banken en 9 verzekeraars een zware klap. (in € mrd) 200 150 100 50 0 2000
2008
2011
-50 -100 BRON: FD 300-OVERZICHT
Online
Klant wordt bankier 06-04-12 12:56
VAN ONZE BANKEN... Stress loopt verder op
1
Bij de laatste Europese stresstest van juli 2011 hadden 5 Spaanse, 2 Griekse banken en 1 Oostenrijkse bank te kleine buffers tegen verlies. Bij veel grote banken zijn de kapitaalbuffers geslonken (zie grafiek core tier 1-ratio).
Beurswaarde Europese banken Alle grote Europese banken raakten uit de gratie bij beleggers. (in € mrd)
5
2
69,7
Barclays
35,5
BNP Paribas Banco Santander Credit Suisse Group Deutsche Bank HSBC Holdings
76,9 45,4 88,4 53,7 65,8 26,3
n 2006 n 2012 53,0 36,3 157,4 117,5 74,0
ING Group
26,0 47,8 28,2 36,6 59,2 18,4
Lloyds Banking Group Royal Bank of Scotland Société Génerale
13,0
7,3
10,1
7,9
10,0
8,4
…
…
12,6
6,5
10,8
8,5
10,2
8,7
9,6
7,7
14,4
6,3
10,7
6,6
Core tier 1-ratio Kernkapitaal in % van de risicodragende activa n 2009 n 2011
9%
is de norm die Credit Suisse adviseert als veilige kapitaalbuffer (de core tier 1-ratio). Bij de stresstest is een norm van 5% gebruikt.
600 n Stoxx Europe 600 banken-index n Stoxx Europe 600 (geïndexeerd) 400
Financiële instellingen raken verder achterop Al een jaar vóór de kredietcrisis begon het verschil in beurswaarde tussen Europese banken en de andere grote Europese beursfondsen op te lopen.
300
200
100
Overige
Banken
0 2006
2007
2008
2009
2011
2010
BRONNEN: FD RESEARCH / BLOOMBERG / EBA
Kijken naar je bankrekening is de voornaamste bezigheid van mensen op het internet. Gevolgd door winkelen en het zoeken naar een baan. Dat blijkt uit de wereldwijde Ipsos-enquête van persbureau Reuters van april 2012. Bijna 60 procent van de mensen in 24 landen gebruikte afgelopen kwartaal het internet om zijn bankzaken te regelen. De Zweden zijn het meest actief: bijna 90 procent van de volwassenen bankiert online. Andere grootgebruikers van het internetbankieren zitten in Frankrijk, Canada, Australië, Polen, Zuid-Afrika en België.
OLdi-17041211014.indd 15
D o o r ie olg c te h n e r t h e t d n v e ra rag va n ged l a n t de k
SPECIAL APR 2012
15 06-04-12 12:56
RESEARCH
MEER GELD VOOR DE BANKEN
500
mrd
is de ‘funding gap’ van Nederlandse banken: het bedrag dat ze zelf moeten lenen op de kapitaalmarkt om aan hun klanten te kunnen uitlenen
...VERTROUWEN IN Een veilige plek Als de markten probleemloos functioneren, leent een bank blindelings zijn overschot tijdelijk uit aan een andere bank. Daarvoor wordt een rente berekend die net iets hoger ligt dan de dagrente op de geldmarkt. Maar als de markt op slot gaat, zoals tijdens de kredietcrisis van 2008, vertrouwt een bank niet zomaar dat de ander terugbetaalt. De onderlinge rente schiet omhoog, of het geld wordt bij de ECB gestald. De bank als werkgever Sinds het jaar 2000 is de werkgelegenheid in de Nederlandse banksector flink teruggelopen 2000
= 1.000
2010
BRON: NVB
65%
Angst voor wanbetaling
van hun activa is kredieten. Bij de grote Duitse, Britse en Franse banken is dat veel minder
Sinds de zomer van 2007 vragen banken aanmerkelijk hogere rentes aan elkaar voor kortlopende leningen.
90%
van de Nederlandse banken geeft aan voor de komende vijf jaar vooral autonome groei te verwachten
73% SPECIAL APR 2012
16
van de fusies en overnames in de bankensector in 2005-2010 bleef binnen onze landsgrenzen, slechts 8% was intercontinentaal BRONNEN: DNB / ING / KPMG
014-020_FDOS1202_ONDERZOEK.indd 16
Voor de kredietcrisis
0 2006
2007
Crisis
Bankier wordt klant 06-04-12 16:08
ELKAARS KRACHT... Minder uitlenen De kredietcrisis markeert het punt waarop banken minder nieuwe kredieten verlenen en vaker hun geld ‘stallen’ bij de ECB. 2,5
Crisis op hoogtepunt
Deposito’s bij ECB V Ondanks lage rente parkeren banken toch veel geld bij ECB. (in € mrd)
800 800 600 600 400 400 200 200
Bankkrediet in Nederland V Minder nieuwe leningen na 2008, minder schuldopbouw bedrijven. (in € mrd en %)
2,0
Interbancair wantrouwen V Verschil tussen onderlinge 3-maands rente (euribor) en dagrente (eonia). (in %-pnt)
0 0 2003
2011 BRON: ECB
Standen in € mrd
jaargroei in %
400 400000
20 20
300 300000
15 15
200 200000
10 10
100 100000
55
0
00 2003
2006
2009
2012 BRON: DNB
1,5
euribor
eonia
Rente die Europese banken elkaar berekenen voor 3-maandse leningen.
Rente eendagslening op de geldmarkt.
1,0
2008
2009
2010
2011
2012 BRON: BLOOMBERG
Als banken elkaar geen geld meer lenen, omdat ze er niet op durven vertrouwen dat ze de lening terugkrijgen, moeten ze op andere manieren aan hun geld komen. Na het uitbreken van de kredietcrisis in 2008 moesten verschillende banken de kapitaalmarkt op met obligatieleningen. Of met nieuwe aandelen. Begin januari 2012, toen Europese banken € 453 mrd parkeerden bij de ECB omdat ze er niets anders mee durfden, kwam de Italiaanse bank UniCredit met een claimemissie van € 7,5 mrd.
OLdi-17041211014.indd 17
sis I n c r i en t e o m ms en so b a n k ken om s m e ld ge
SPECIAL APR 2012
17 06-04-12 13:00
RESEARCH
MEER GELD VOOR DE BANKEN
82 bankinstellingen telt Nederland, inclusief vestigingen van buitenlandse banken
...EN WAAR GAAN Een nieuw paradigma De politiek verlangt van banken dat ze minder riskant opereren, zodat spaargeld zo veilig mogelijk blijft. De VS gaat daarin tot nu toe het verst, door het riskantste deel van het zakenbankieren volstrekt af te scheiden. In Engeland is het debat nog niet afgerond. Banken zullen in elk geval meer geld moeten verdienen met minder riskante activiteiten. Die tegenstelling moeten ze oplossen door een nieuwe kijk op dienstverlening te ontwikkelen.
Wat hoort er bij een bank? De Tweede Kamer bespreekt nu hoe riskante activiteiten kunnen worden afgesplitst van de rest. V
80% van de bancaire activa zit bij de vier ‘systeembanken’: ABN Amro, ING, Rabobank en SNS
95% van ons spaargeld is ondergebracht bij deze vier
75% van de klanten geeft aan dat het vertrouwen in zijn bank vergeleken met 2008 gelijk is gebleven
5% SPECIAL APR 2012
18
overweegt over te stappen naar een andere bank BRONNEN: DNB / ING / KPMG
OLdi-17041211014.indd 18
Handel voor eigen rekening
Handel ten behoeve van de klant Oplossingen De VS verbiedt de riskantste activiteit voor spaarbanken; Engeland denkt over ‘ring-fencing’ van meer activiteiten. (§ lees ook Vickers Report op pag. 48)
Begeleidende emissies
Krediet aan grote bedrijven
Mkbleningen
Hypotheken
Staatsobligaties
Bank 2.0
Klant wordt koning 06-04-12 13:05
ZE MEE VERDIENEN? Tijdlijn
Röntgenfoto van inkomstenmodel mondiale bank De jaarverslagen van de internationale bank HSBC laten zien waarmee de omzet wordt verdiend, en hoe de omzet in risicovolle activiteiten is teruggelopen.
Financiële innovaties 9 v. Chr. De eerste vormen van betaalmiddelen 3 na Chr. De eerste bank ter wereld wordt opgericht in Perzië 9 na Chr. Betaalcheques ondersteunen handel tussen China en Arabië 1606 De VOC geeft het eerste aandeel ter wereld uit 1650 De eerste termijncontracten worden uitgeschreven voor rijstleveringen in Japan 1920 Eerste creditcard voor tankstations. In 1950 introduceert Diners Club de eerste algemene kaart
Risicomijdende activiteiten De rente-inkomsten van HSBC stegen in de afgelopen 4 jaar: 2007
2011
1967 Barclay neemt de eerste automatische geldteller in gebruik
$37,8 mrd $40,7 mrd
1977 Prins Albert van België verstuurt per SWIFT de eerste elektronische geldoverdracht
Risicovolle activiteiten Inkomsten uit de handel voor eigen rekening daalden naar verhouding het hardst in deze periode. (in $ mrd) n 2007 n 2011
Financiële instrumenten
-22% -34% -16%
Financiële investeringen
-54%
Dividenden inkomsten
-54%
Commissies* Handelsinkomsten
22,0 17,1 9,8 6,5 4,1 3,4 2,0 0,9 0,3 0,2
groei in risicomijdende activiteiten BRON: ANNUAL REPORT 2007/2011
De bank van morgen is voorlopig het domein van consultants en goeroes. Maar hoe futuristisch hun ideeën soms ook zijn, allemaal draaien ze om het inzicht dat de klant op zijn wenken bediend moet worden. Want de klant van de toekomst heeft geen behoefte meer aan het bekende servicemenu van loket en geldautomaat tot internetpagina. Alle communicatie met de bank zal via de mobiele telefoon gaan, die ook uiteindelijk de functie van de portemonee zal overnemen. n
OLdi-17041211014.indd 19
1998 De eerste vormen van mobiel bankieren dienen zich aan
8%
* zoals op creditcards, vermogensbeheer, emissies, effectenorders en advisering bij fusies en overnames
1994 Stanford Federal Credit Union introduceert internetbankieren
l t je s Mobien de z u l le a n k b o u d e n kop op z i j te n zet
20?? De onafhankelijke aggregator verandert rol van bank en verzekeraar ( lees op pag. 34)
Brett King, Bank 2.0, Marshall Cavendish, Singapore, 2010
SPECIAL APR 2012
19 06-04-12 13:07
06-04-12 13:38
OLdi-17041211014.indd 20
de slag om de data
MENS & MACHINE
NIEUWE BUSINESS
Data-analyse, mobiel bankieren en financiële apps helpen banken om hun mobiele klant bij te benen. Maar er zijn kapers op de kust: Google Wallet heeft de techniek voor betaaldiensten én jaloersmakende kennis over die klant. door PIETER COUWENBERGH interviews door
e enkele jaren geleden overleden oud-president van De Nederlandsche Bank Wim Duisenberg omschreef een bank ooit even treffend als provocerend als een computer met een marmeren poort. Het belang van informatietechnologie voor de bankensector kan ook moeilijk worden overschat. Ontdaan van alle franje en extra’s is een bank vooral een administratiefabriek, die dagelijks miljoenen financiële transacties foutloos moet verwerken. Computers hebben dit proces vergemakkelijkt, versneld en efficiënter gemaakt. Software bepaalt vandaag de dag ook in hoge mate de financiële handel op de beurzen. Een stroomstoring legt de hele handel stil. Institutionele beleggers laten
D
021-027_FDOS1202_MENS&MACHINE.indd 21
MONICA VERHOEK
fotografie
FRISO KEURIS
computerprogramma’s bepalen of en wanneer een aandeel wordt verkocht of aangekocht. Computers hebben ook een nieuwe vorm van financiële handel mogelijk gemaakt: high frequency trading. De komst van internet betekende een nieuwe revolutie bij de banken. Niet langer zijn er overschrijvingsformulieren nodig die naar de brievenbus moeten worden gebracht. Een beveiligde onlineverbinding met de bank is voldoende om overschrijvingen te doen. Internet maakt het mogelijk dat particulieren zelf kunnen kopen en verkopen op de beurs. Het heeft spaargeld ook vluchtiger gemaakt dan ooit. Directbanken uit binnen- en buitenland dingen met hoge rentes naar de gunst van de spaarder. Vergelijkingssites en de kredietcrisis hebben ervoor gezorgd dat
klanten hun geld en afgenomen diensten spreiden over meer banken. Inmiddels staat de sector aan de vooravond van een nieuwe ingrijpende verandering. Informatietechnologie wordt een middel om nieuwe business te ontwikkelen: 1 Mobiel bankieren gaat een grote vlucht nemen. Op elk moment en op elke plaats wil een consument financiële transacties kunnen doen op zijn smartphone of tablet. 2 Banken gaan data analyseren en klanten advies op maat geven over hun huishoudboekje. Uitdagers als Google liggen op de loer. 3 Banken gaan hun ICT-systemen vereenvoudigen en nadenken over hun rol in de waardeketen. §
SPECIAL APR 2012
21 06-04-12 11:07
MENS & MACHINE
1
MOBIELE TELEFOON WORDT BANK
Tien jaar duurde het voordat bij ABN Amro de teller voor internetbankieren vijftien miljoen transacties per maand aangaf. Voor mobiel bankieren was er amper anderhalf jaar nodig om ditzelfde aantal transacties te bereiken. De komst van de smartphone (en dan vooral de iPhone), de tablet en niet te vergeten de autotelefoon zorgen voor een heuse revolutie in het bankieren, al vraagt het de nodige technische hoogstandjes om transacties veilig en foutloos te laten verlopen. De mogelijkheden zijn eindeloos en prikkelen de fantasie. Op elk moment van de dag, de klok rond, waar ook ter wereld bankzaken kunnen regelen. In het buitenland het banksaldo controleren. Geld via je mobieltje overmaken naar je dochter die op het huis past en rood staat. Aandelen kopen of verkopen. En natuurlijk winkelaankopen doen, al is de kassa van de lokale middenstand nog wel de spreekwoordelijke bottleneck. In landen zonder infrastructuur, zoals Kenia, is het telefoonnummer het nummer van de bankrekening, waarmee salaris wordt overgemaakt naar de ouders op het platteland. Banken spelen met vooralsnog vooral leuke applicaties handig in op deze trend. Een rood pijltje wijst op een lager saldo, een groen op een hoger. Vooral jongeren kijken naar verluidt elke dag even naar hun sal-
do. Die dagelijkse routine biedt banken de mogelijkheid hun merknaam tussen de oren van het publiek te krijgen en daardoor de loyaliteit te vergroten. Het ligt daarom in de lijn der verwachtingen dat het aantal praktische financiële apps zich snel zal uitbreiden. Zo heeft een bank er nu al een die bij het kijken naar een koophuis aangeeft waar de zon in de tuin schijnt. Omgekeerd biedt mobiel bankieren de bank zelf ook de kans de zaken nog efficiënter te doen. Enkele Spaanse banken rusten hun verkopers nu al uit met een tablet waarop zij op beurzen of onderweg bij een klant een kredietovereenkomst kunnen opstellen en laten ondertekenen. Een speciale applicatie maakt het mogelijk handtekeningen te zetten op de tablet. Mobiel stelt ook nieuwe eisen aan de veiligheid van het bankieren. Wat als een signaal wordt onderschept en een hacker uit Rusland €10.000 overmaakt naar zijn eigen rekening? Softwaremakers zien in de gps op elke slimme telefoon een extra controlemogelijkheid om te zien of de opdracht vanuit de juiste locatie is gedaan. Een snelle sms aan de klant biedt een extra controlemogelijkheid. Consultants als Brett King (Bank 2.0) voorspellen het einde van het contante geld door technologische innovaties als mobiel bankieren. Wat hij veronachtzaamt, is de privacyfactor. Niet iedereen is erop gesteld dat een bank zijn of haar uitgavenpatroon kent en analyseert. Contant betalen blijft de beste garantie voor anonimiteit in een wereld van gedigitaliseerde data.
WAT MERKT DE CONSUMENT ERVAN (1) UITGAVENPATROON CHECKEN
SPECIAL APR 2012
22
• een bank heeft de beschikking over betaalgegevens van honderdduizenden consumenten • door die gegevens te analyseren, kan de bank een gemiddeld uitgavenpatroon voor
OLdi-17041211021.indd 22
allerlei vaste uitgaven berekenen • met zo’n ‘benckmark’ kan een individuele klant controleren of hij niet te veel uitgeeft aan bijvoorbeeld energie, telefoonabonnementen of kapsalons
WETENSCHAPPERS
IRENE VAN STAVEREN Leeftijd: 48 jaar Functie: hoogleraar pluralist development economics aan de Erasmus Universiteit; participeert in de denktank Sustainable Finance Lab
ver het algemeen is er weinig zelfreflectie in de bankensector. Het Sustainable Finance Lab is een antwoord op het trage tempo en de beperkte omvang van de hervormingen na de financiële crisis. Het is een denktank met wetenschappers uit diverse disciplines, die ideeën ontwikkelen die bijdragen aan een stabielere economie. We zijn geen bankiers en kunnen dus alleen adviseren. Alle richtlijnen waarmee we komen, zijn gebaseerd op onderzoek. Daaruit blijkt dat de bankensector een enorm waterhoofd heeft en een hoog risico loopt. Ze is vijf keer groter dan ons bruto binnenlands product. Als deze banken tegelijk omvallen, kan de overheid ze niet redden.
‘O
De kern is dat banken zich weer op de reële economie (huishoudens en mkb) gaan richten, in plaats van op de eigen financiële wereld. Dit betekent onder meer splitsing in nutsbanken en zakenbanken. Het moet klantgerichter, veiliger en simpeler. We pleiten voor heldere standaardproducten voor sparen en hypotheken die voor alle banken gelijk zijn. Ook zou een bank een afspiegeling moeten zijn van de maatschappij. Waarin jong en oud, vrouw en man, allochtoon en autochtoon zijn vertegenwoordigd. Deze diversiteit geeft een bredere kijk op een probleem. Vrouwen nemen minder risico’s dan mannen, wat leidt tot hogere opbrengsten en lagere verliezen in een instabiele markt.’
05-04-12 18:02
‘BANK MOET AFSPIEGELING ZIJN VAN MAATSCHAPPIJ: JONG, OUD, VROUW, MAN, AUTOCHTOON, ALLOCHTOON’
OLdi-17041211021.indd 23
05-04-12 18:03
MENS & MACHINE
2
DATA, DATA EN NOG EENS DATA
Data mining is een jonge computerwetenschap waarbij patronen worden gezocht in grote hoeveelheden databestanden. Google is er groot mee geworden en nu hebben ook banken het ontdekt als instrument om klanten beter van advies te zijn en gericht producten aan te bieden. Het begint bijvoorbeeld met het huishoudboekje. De bank groepeert alle uitgaven van een gezin, vergelijkt deze met een groep gelijken en laat vervolgens zien dat het gezin te veel geld uitgeeft aan bijvoorbeeld energie- of woonlasten. De logische vervolgvraag is vervolgens: kunnen wij u helpen die kosten te verlagen? Dit soort data-analyse is eigenlijk de verbeterde versie van de lokale bankier die de (on)hebbelijkheden van zijn dorpsgenoten kende. Het schakelt het toeval en de fouten van menselijke inschatting uit. Juist de opmars van internetbankieren maakt het voor banken gemakkelijker data-analyse en financiele planning uit te voeren. Al is het nog wel zaak de gegevens te verkrijgen van de andere financiële instellingen waar consumenten hun zaken doen. Data mining roept wel ethische vragen op. Mag je het uitgavenpatroon van een klant doorgronden, constateren dat hij geen overlijdensrisicopremie betaalt en hem vervolgens een offerte sturen? Mag je het surfgedrag van een klant combineren met zijn uitgavenpatroon en op basis daarvan aanbiedingen doen? Er is al een causaliteit ontdekt
tussen een toename van hotelrekeningen en gekochte cadeautjes en een echtscheiding. Moet een bank daarop reageren door een tophypotheek of specifieke financiële producten aan te bieden? Banken mogen niet op sociale media kijken wat hun klanten doen en op basis daarvan aanbiedingen doen. Bankiers kijken daarom met jaloezie naar online verkopers als Amazon, dat inmiddels 30% van zijn omzet haalt uit gepersonificeerde aanbiedingen. Consumenten zelf lijken er vooralsnog weinig moeite mee te hebben als zij zinvolle financiële aanbiedingen krijgen; zeker als het in de vragende vorm gaat. ‘Vreest u een pensioengat? Doe een pensioenscan.’ Cross-selling en upselling zijn de buzz-woorden waarmee een bank geld wil verdienen. Banken kijken veel naar websites van online retailers en sociale media voor de juiste look and feel. Of, zoals een bankier het noemt: look and steal. Deze spelers zijn potentiële rivalen, die vooral worden geducht in de slag om klantenkennis. Facebook, Bol.com en Google weten ongekend veel van hun bezoekers. Waarom zouden zij geen betaaldiensten aanbieden? Bankiers roepen dan in koor dat er een bankvergunning nodig is, en dat bankieren meer is dan spaargeld ophalen. Voorlopig lijken bijvoorbeeld Google Wallet of Microsoft enkel geïnteresseerd in het aanbieden van een betaalfaciliteit die ze door een erkende financiële speler laten verrichten en waarvoor ze een transactiefee ontvangen. Maar houdt het hiermee op? Consumenten balanceren tussen hebzucht en vrees, zo leert de recente geschiedenis. Aan een exoot als Landsbanki werd in 2006 grif spaargeld toevertrouwd. Dus waarom straks niet aan Facebook Direct of Bol Direct?
WAT MERKT DE CONSUMENT ERVAN (2) KAN IK DIT HUIS BETALEN? • een huizenkoper bekijkt nu al op internet of hij genoeg geld kan lenen om een bepaald huis te kopen
SPECIAL APR 2012
24
OUTSIDERS
JAN WILLEM KIRPESTEIN Leeftijd: 53 jaar Functie: was ooit dominee, is nu zelfstandig adviseur en coach; coördinator Spring-project
‘N
u meer dan tien jaar geleden ontmoette ik Herman Wijffels, die in Utrecht een lezing hield over waardegedreven leidinggeven. Toen al is min of meer de basis gelegd voor het Spring-project. Vanuit de overtuiging dat een waardegedreven aspiratie richting en operationele kracht geeft aan verandering in de financiële wereld, is het Springproject opgericht. Een non-profitinitiatief van en voor de caring influentials in de financiële sector. De crisis leerde ons dat geld een doel op zichzelf was geworden, met complexe producten die mensen en zelfs veel bestuurders niet meer begrepen. Dit leverde veel vragen op. Waartoe is de financiële industrie er? Wat is de intrinsieke betekenis en verantwoordelijkheid van deze industrie? Het is hoog tijd om met elkaar waarden te bepalen die kunnen dienen als kompas voor de dagelijkse praktijk. Kernwaarden als klantgerichtheid, duurzaamheid en transparantie moeten de filosofie worden. Het Spring-project organiseert workshops waaraan praktisch alle banken van Nederland, maar ook internationale banken, aan deelnemen. Maar het Spring-project gaat verder dan alleen filosoferen. We helpen ook met het implementeren van deze waarden op de werkvloer. We willen dat banken meer op lange termijn gaan denken. Geen stuntmannen en woekerpolissen dus.’
• hij zou dat in de nabije toekomst ook kunnen doen via zijn mobiele telefoon, bijvoorbeeld door die te richten op een zogeheten qr-code op het bord ‘te koop’
OLdi-17041211021.indd 24
05-04-12 18:04
‘WAARDEGEDREVEN LEIDINGGEVEN GEEFT RICHTING EN KRACHT AAN NOODZAKELIJKE VERANDERINGEN IN FINANCIËLE SECTOR’
OLdi-17041211021.indd 25
05-04-12 18:04
MENS & MACHINE
3
ONTWAR SOFTWARE KNOOP
Eind 2011 was internetbankieren bij ING vier dagen lang maar beperkt mogelijk. De bank met de leeuw is zeker niet de enige bank die regelmatig last heeft van storingen. Dit komt doordat de administratieve verwerkingsmachine in de loop der jaren ongekend complex is geworden en tegen grenzen oploopt. De ruggengraat van de bank is opgebouwd uit aan elkaar verknoopte generaties software – sommige daterend uit de jaren tachtig – waarvan het merendeel nog altijd draait en onderhoud vergt. Er is software voor acceptgirokaarten, creditcardrekeningen, online, mobiel en straks ook voor biometrisch bankieren. Er is aparte programmatuur voor kleinzakelijk, grootzakelijk en particulier, voor effectentransacties, voor betalingsverkeer en voor kredietverkeer. Alsof dit niet genoeg is: banken hebben de afgelopen jaren tientallen nieuwe producten gelanceerd, die allemaal een apart programma vragen. Om de verwerking van miljoenen financiële transacties soepel te laten verlopen, zou er eigenlijk niet aan de ‘machine’ moeten worden geknutseld. Dat is een illusie. Alleen al de nieuwe eisen van toezichthouders vragen met enige regelmaat om aanpassing ervan. Om maar niet te spreken van de komst van één Europees betalingsgebied (SEPA), waardoor bedrijven en particulieren met één rekening en één set betaalmiddelen naar rekeningen in eigen land en in over de grens kunnen betalen. Uitdaging voor banken is versimpe-
ling van de ICT-huishouding. Dit begint aan de voorkant, door minder productvariëteiten aan te bieden. Dit klinkt eenvoudiger dan het is. Met vermogende klanten en bedrijven zijn vaak individuele afspraken gemaakt. Daarnaast is het zaak het aantal betaalplatforms terug te brengen tot één. Investeringen in versimpeling van de machine én geld vrijmaken voor nieuwe internet- en mobiele toepassingen kost tientallen miljoenen. En dat in een tijd waarin verdiensten onder druk staan door strengere kapitaaleisen en economische tegenwind. Dit is tegelijkertijd een prikkel om automatisering verder door te voeren en daardoor te besparen op kantoren en mensen (60% à 70% van de kosten van een bank). Banken staan ook voor de vraag, wat zij willen met hun ‘achterkant’. Zich ermee onderscheiden kan niet; het is uitsluitend een dissatisfier. Er is een aantal opties. Werk uitbesteden aan een specialist, zoals First Data in de VS. Riskant, want als het niet goed gaat, krijg jij de kritiek. Samenwerken met andere banken, zoals met de pinverwerking in Nederland. Schaalvergroting. Of er een zelfstandig profit centre van maken, dat de administratieve verwerking verzorgt voor online retailers als Bol.com, Google en Facebook. Het spel om de klant wordt straks gewonnen met een website, mobiele applicaties en gedetailleerde kennis van de financiële behoeften van de klant. ICT wordt dan vooral een marketinginstrument in plaats van een middel tot efficiencyvergroting. n
Pieter Couwenbergh is redacteur van Het Financieele Dagblad
WAT MERKT DE CONSUMENT ERVAN (3) MAKKELIJKER KUNNEN WE HET WEL MAKEN
SPECIAL APR 2012
26
• een bank beschikt over zo veel financiële gegevens, dat de klant hiermee allerlei nieuwe service kan worden aangeboden • zo zou de bank een belastingformulier kunnen invullen met
OLdi-17041211021.indd 26
de gegevens van het salarisstrookje, als de consument er toestemming voor zou geven • de klant hoeft dan alleen nog maar te controleren, en het formulier doorsturen naar de Belastingdienst
JONGE TURKEN
WOUTER SCHEEPENS Leeftijd: 47 jaar Functie: heeft jaren gewerkt bij ABN Amro en is nu consultant met een eigen bedrijf, Steward Redqueen; mede-initiatiefnemer van FIER
‘E
r was zo veel negatieve publiciteit omtrent de bankensector. Bankier zijn leek opeens een besmet beroep. Men vond het graaiers die alleen aan hun eigen belang dachten en zichzelf hoge bonussen toekenden. We vonden het tijd voor zelfreflectie. Met een groepje bankiers van verschillende banken hebben we in 2008 FIER opgericht. Een soort denktank over de fundamentele vraag: waartoe zijn we op aarde en hoe vertalen we dat in de praktijk? Om te komen tot een vitale banksector is het belangrijk niet alleen op korte termijn te denken, maar ook op lange termijn. In de transitie die banken momenteel doormaken, vinden we de vier D’s belangrijk: Dienend, Duidelijk, Duurzaam en Divers. Een bank moet dienend en transparant zijn. De financiële wereld moet de economie dienen en niet meer andersom. Bankproducten moeten voor alle stakeholders duidelijk zijn, zodat iedereen weet welke risico’s hij loopt. Duurzaam gaat over het in acht nemen van het milieu en rekening houden met sociale kwesties. Diversiteit is belangrijk omdat er naast nutsbanken ook “gutsbanken” mogen zijn. Zolang iedereen maar weet welke voor- en nadelen er aan verbonden zijn. Bankiers moeten weer “fier” zijn op hun werk.’
Monica Verhoek is freelancejournalist
05-04-12 18:04
‘DE VIER D’S ZIJN BELANGRIJK VOOR EEN BANK: DIENEND, DUIDELIJK, DUURZAAM EN DIVERS’
OLdi-17041211021.indd 27
05-04-12 18:04
STRATEGIE
VERNIEUWING
TROTS IN PLAATS VAN EEN BONUS De bank van morgen vraagt om een nieuw type medewerker, inspirerend leiderschap, een flexibeler organisatiemodel en beter risicobeheer. Negen prikkelende ideeën die als richtingwijzer kunnen fungeren. door PAUL BOSELIE, HENK VOLBERDA, KEVIN HEIJ EN CASPER DE VRIES
beeld
SPECIAL APR 2012
28 OLdi-17041211028.indd 28
GETTY IMAGES
De nieuwe bankmedewerker Dienstverlening aan klanten en samenleving staat voorop.
05-04-12 16:02
EMPLOYÉ
1
NIEUWE KERNWAARDEN DIENSTBAARHEID VOOR ALLES
De huidige financiële crisis leidt tot meer regelgeving en terechte maatschappelijke veroordelingen van de (top)beloningen van bankmedewerkers. Het gevaar bestaat echter dat de oplossingen gezocht worden in de instrumentele sfeer: enerzijds meer toezicht en compliance, anderzijds eenzijdige aandacht voor versobering van lonen en arbeidsvoorwaarden van bankmedewerkers. Dit zijn geen duurzame oplossingen in een tijd dat een wezenlijke omslag van het kernwaardestelsel van banken nodig is. Het is onwaarschijnlijk dat zo’n omwenteling alleen door extra toezicht en externe gedragscodes gerealiseerd zal worden. Er is veel meer voor nodig; ook veranderingen binnen de banken zelf. De bedrijfsmodellen waren de laatste twintig jaar te eenzijdig financieel en prestatiegericht. Voor employés betekende dit: harde doelstellingen, loon naar prestatie en bonussen. De nieuwe kernwaarden voor
bankmedewerkers zouden moeten Motivatie zijn: vakmanuit het werk schap, betrouwen uit het baarheid, integrioplossen van teit en problemen dienstbaarheid van klanten aan klant en maatschappij. Kwaliteiten die heel ‘zacht’ lijken, maar tegelijkertijd dicht bij de medewerkers staan. Dit betekent dus: geen motivatie op basis van financieel succes, maar motivatie vanwege het werk en het oplossen van problemen van klanten. Dan kan de ‘nieuwe’ medewerker ook weer met trots op feestjes vertellen wat hij doet voor de kost. Dit vraagt om een andere managementfilosofie. Daar is lef en onderling vertrouwen voor nodig. Professor Kees Cools schreef het al eens mooi: ‘Controle is goed, vertrouwen nog beter.’ Laat de bankwereld hier vooral lessen uit trekken. –Paul Boselie
Vertrouwen in de sector begint bij de basishouding van de individuele medewerker.
OLdi-17041211028.indd 29
2
TERUG NAAR DE INHOUD
Hoe ziet de nieuwe bankmedewerker er dan uit? Misschien nog wel belangrijker dan kennis, vaardigheden en competenties zullen de drijfveren van de nieuwe bankmedewerker zijn. Het verkopen van een hypotheek aan een modaal gezin met kinderen is dan niet primair gericht op het verdienen van geld en het realiseren van klantenbinding, maar heeft ook een maatschappelijk doel: namelijk een gezin helpen bij het zoeken naar passend woongenot. Ook goed passen op de spaarcentjes van klanten heeft een veel grotere maatschappelijke betekenis dan er Employés de afgelopen moeten weer twintig jaar aan voor een toegekend is. bank willen De meeste werken banken bleken om de tijdens de crisis inhoudelijke systeembanken uitdagingen te zijn, met een grote publieke dimensie en een even grote (en bijna fatale) maatschappelijke betekenis. Eens te meer is gebleken dat een bank veel meer is dan een private organisatie met louter financiële organisatiedoelstellingen. Bankmedewerkers moeten weer voor een bank willen werken vanwege de inhoudelijke uitdagingen van het werk, de dienstverlening aan klanten en aan de samenleving, en het vakmanschap dat hoort bij bankieren. In de financiële sector draait uiteindelijk alles om integriteit en vertrouwen. En dat begint bij de basishouding van een individuele medewerker. –PB
SPECIAL APR 2012
29 05-04-12 16:03
STRATEGIE SPECIAL APR 2012
30
ORGANISATIE
3
ZELFSTURING MEDEWERKER
Het is eenvoudig om naar raden van bestuur en topmanagement te wijzen en te constateren dat zij de noodzakelijke veranderingen in gang moeten zetten. Maar naast leiderschap is het minstens zo belangrijk dat in alle lagen van bankorganisaties het besef groeit dat veranderingen ook de verantwoordelijkheid zijn van ieder individu in de organisatie: zelfsturing. Ook de individuele medewerker op de werkvloer moet zich achter de oren krabben, net als leidinggevenden. Andere kernwaarden hebben ook gevolgen voor werving en selectie, socialisatie, training en opleiding, beoordeling en beloning. Ik sluit niet uit dat financiële prestatiebeloning en bonussen helemaal verbannen worden. Daartegenover komen tegemoetkomingen te staan die de nieuwe motivatie versterken. Bijvoorbeeld in de vorm van ontwikkeling, flexibiliteit en werk-privébalans. Ik schat in dat een groot deel van de Nieuwe kernhuidige mede- waarden met werkers de gevolgen noodzakelijke voor werving omslag kan en selectie, maken. Maar beoordeling van een aanen beloning zienlijke groep medewerkers moet afscheid genomen worden. Niet omdat de juiste kennis en vaardigheden ontbreken, maar omdat ze niet meer passen in het bankmodel van de toekomst. Als docent voel ik mij overigens verplicht kritisch naar het onderwijs te kijken. Het verankeren van de nieuwe kernwaarden voor de bankier begint al voor de start van een carrière, op hogescholen en universiteiten. –PB
OLdi-17041211028.indd 30
4
WEG MET DE CHINESE MUREN TUSSEN DE DIVISIES
De traditionele divisiestructuur met hoge Chinese muren tussen divisies heeft bij banken geleid tot een ‘silomentaliteit’: niemand heeft inzicht in de integrale prestaties en risico’s. Iedere divisie probeert de eigen resultaten te optimaliseren, wat leidt tot suboptimalisatie van het geheel. Om risico’s te minimaliseren, moet kennis over klanten, portefeuilles en diensten van de ene divisie beschikbaar zijn voor de andere. Traditionele hiërarchische divisiestructuren moeten plaatsmaken voor geïntegreerde horizontale structuren, waarin kennisuitwisseling en taakroulatie plaatsvindt tussen units. Er moet ruimte komen voor wisselende projectteams dwars door de units heen.
Steeds meer banken experimenteren met nieuwe manieren van organiseren. Rabobank doet dit bijvoorbeeld onder de noemer Rabo Unplugged. De traditionele hiërarchische structuur is vervangen door een plattere, horizontale organisatiestructuur, medewerkers worden meer beoordeeld op basis van groepsprestaties en er is meer sprake van coachend leiderschap. Medewerkers kunnen werken op het bestuurscentrum in Utrecht, op vergaderlocaties in het land of in het lokale bankkantoor. Dergelijke vernieuwingen stimuleren ondernemerschap en een betere benutting van de kennis van medewerkers. Dit heeft geleid tot hogere productiviteit, minder papierge-
05-04-12 16:03
bruik, lager verzuim en grotere Uitwisseling medewerkersvan kennis tevredenheid. tussen units Daarnaast werdoor roulatie ken afdelingen van taken en meer samen. steeds Bij SNS Reaal wisselende heeft het projectteams topmanagement het voorbeeld gegeven bij het doorbreken van bestaande kaders. Er zijn meer mogelijkheden om plaatsen tijdonafhankelijk te werken, werkplekken zijn anders ingericht om kennisdeling te stimuleren en ICT biedt nieuwe mogelijkheden om contacten tussen medewerkers gemakkelijker te initiëren en onderhouden. Dit heeft niet alleen geleid tot een aanzienlijke besparing van kantoorruimte, maar ook tot efficienter werken door circa 80% van de medewerkers. –Henk Volberda/Kevin Heij
5
INSPIRERENDER MANAGEN FLEXIBELER ORGANISEREN
Banken hebben de laatste decennia veel energie gestoken in verhoging van hun productiviteit. Schaalvergroting, concentratie van administratieve processen, fusies en overnames en grootschalige investeringen in nieuwe technologieën hebben de efficiency sterk doen toenemen. Voorbeelden van dergelijke technologische innovaties zijn pinautomaten, internetbankieren en mobiel bankieren. Innovatie bestaat echter uit meer dan nieuwe technologie en ICT. Vernieuwing in leiderschap, organisatie en werken, en samenwerking met externe partijen zijn cruciaal om de technologische kennisbasis beter te benutten, het concurrentievermogen en de productiviteit te verhogen en de innovatiekracht te vergroten. Om verdere productiviteitsstijging te realiseren, zijn daarom nieuwe manieren van managen en organiseren noodzakelijk. Enkele voorbeelden van managementinnovaties in de bankensector zijn total quality management,
OLdi-17041211028.indd 31
lean management, six sigma, brand management en de balanced score card. ING heeft bijvoorbeeld door de grootschalige toepassing van lean six sigma in haar primaire processen de doorlooptijd van hypotheekaanvragen en andere administratieve processen aanzienlijk weten te verkorten. Om verdere productiviteitsstijgingen te realiseren, moeten banken meer investeren in talentmanagement en inzetbaarheid van medewerkers (slimmer werken), inspirerend leiderschap, intensieve samenwerking met klanten en ketenpartners (cocreatie) en flexibele organisatievormen. Uit de Erasmus Concurrentie en Innovatie Monitor blijkt dat Nederlandse banken en andere financiële dienstverleners op deze gebieden sterk achterblijven bij andere sectoren. De noodzaak tot verdere productiviteitsstijging vereist van hen dat zij meer aandacht besteden aan deze niet-technologische factoren van innovatie. –HV/KH
SPECIAL APR 2012
31 05-04-12 16:04
STRATEGIE
RISICOBEHEER
6
COCREATIE MET KLANTEN
Cocreatie met klanten en ketenpartners biedt banken mogelijkheden om concurrentievoordelen te ontwikkelen. Door middel van samenwerking kan een unieke kennisbasis ontstaan die lastig te imiteren is door concurrerende banken. Internetbankieren en mobiele apps bieden bijvoorbeeld mogelijkheden om de klant meer in het proces te betrekken. Daarnaast hebben sociale media hun intrede gedaan. Het ING Webcare Team is onder meer actief op Twitter, online blogs en forums, waardoor sneller gereageerd kan worden op klachten en suggesties van klanten. Tijdens het WK voetbal in 2010 promootte ING via Hyves mogelijkheden om een foto van een Oranje-speler op de bankpas te zetten. Volgens de bank nam het aantal aanvragen toen aanzienlijk toe. Dergelijke initiatieven hebben waarschijnlijk niet alleen invloed op de klanttevredenheid, maar ook op imago en reputatie. Door cocreatie vervaagt de grens tussen bank en klant. De laatste wordt meer betrokken in het financiële proces en de bank komt meer binnen bereik van de klant. –HV/KH
7
PAS OP VOOR VERDELINGEN MET DIKKE STAARTEN Het gaat om de extreem grote verliezen die een bank doen kapseizen. Extreme koersschommelingen zijn verre van normaal verdeeld
Mobiele apps om de klant te betrekken bij de bank.
SPECIAL APR 2012
32 OLdi-17041211028.indd 32
05-04-12 16:04
Hoeveel kapitaal hebben banken nodig om een groot verlies te kunnen dragen? Om dit te berekenen gebruiken veel banken de ‘normale’ kansverdeling. Deze geeft een goede beschrijving van een gemiddelde, zoals het gemiddelde rendement van een portefeuille. Maar net zoals de gemiddelde waterstand weinig zegt over de minimaal vereiste hoogte van een zeedijk, zegt de normale verdeling weinig over de kans op een groot verlies. Voor risicomanagement is de verdeling van het gemiddelde niet erg belangrijk. Het gaat juist om de extreem grote verliezen die een bank kunnen doen kapseizen. Extreme koersschommelingen zijn verre van normaal verdeeld. In jargon is hier sprake van ‘dikke staarten’: bij een grafische weergave van de kansverdeling zitten er relatief veel grote uitschieters in De normale de staart van kansverdeling de grafiek. zegt niet veel Neem het over het risico risico op een op een groot koersverlies financieel van de S&P verlies 500-index van 20% in één maand. Volgens de normale verdeling komt dat eens per dertigduizend jaar voor. Maar het dikkestaartenfenomeen schat dat zo’n extreem verlies zich eens per 25 jaar voordoet. Wat aardig overeenkomt met de werkelijke frequentie. Verdelingen met dikke staarten passen beter bij de werkelijkheid. Conceptueel zijn ze net zo makkelijk om mee te werken, vanwege de handige optelbaarheid in de staart. Maar de rekenregels hiervoor zijn wel anders dan bij de normale verdeling. Gelukkig is dit alles wat je nodig hebt om grote risico’s goed in te schatten. –Casper de Vries
OLdi-17041211028.indd 33
8
WERKELIJKE RISICO’S
Onder risicomanagers zijn dikke staarten een bekend fenomeen en toch houden ze er niet altijd rekening mee. De stapeling van regelgeving sinds de kredietcrisis vergert dit. Uit angst voor een nog hoger kapitaalbeslag en bijkomende eisen zijn ze geneigd weg te kijken en te blijven rekenen met de normale kansverdeling. De oplossing is: het werkelijke risico in kaart brengen en tegelijk ontspannen omgaan met de kapitaalseisen. De publieke rancune jegens bankiers pakt nu averechts uit, want de economie lijdt onder gebrek aan krediet. Als de bank geen risico meer neemt, ontstaat er ook geen groei. Maar als de markt beter inzicht heeft in de werkelijke risico’s van de bank, dan kan de markt ook helpen om overmatig risico te beteugelen. Betere informatie werkt disciplinerend. Het zou ook een sprong vooruit zijn als er naast een monetaire een bancaire unie komt. Het Fortis-debacle laat zien dat de lokale benadering niet werkt. Misschien kan Nederland de bancaire zaken overdragen aan Frankfurt, met als voorwaarde een gelijk speelveld met landen die het systeem nog nationaal houden. –CdV
9
EXTRA KAPITAAL
De ‘normale’ kansverdeling geeft geen realistisch beeld van het systeemrisico. Ook al zijn de rendementen van twee banken gecorreleerd, dan nog zegt de normale verdeling dat er geen kans is dat beide banken tegelijkertijd een groot verlies boeken. Het risicomanagementsysteem van LTCM was hierop gebaseerd. Dit hedgefonds ging in 1998 ten onder, toen tegelijkertijd verschillende tegenvallers optraden. In de praktijk treden grote tegenvallers samen op. De sterke samenhang in goede en slechte tijden is dan ook goed te verklaren met behulp van de ‘dikke staarten’ van het marktrendement. Volgens de akkoorden van Basel moeten systeembanken in de toekomst extra kapitaal aanhouden om de kans op systeembreuk te verminderen. Om te berekenen hoeveel extra kapitaal een bank daarvoor opzij moet zetten, zijn nieuwe technieken onontbeerlijk. I –CdV Paul Boselie is hoogleraar strategisch human resource management,Universiteit Utrecht Henk Volberda is hoogleraar strategisch management en bedrijfsbeleid, RSM/Erasmus Universiteit Kevin Heij is managing director van INSCOPE– Research for Innovation Casper de Vries is hoogleraar monetaire economie, Erasmus School of Economics
Meer ideeën! • Voor hun boek Reinventing Financial Services. What Consumers Expect from •
Future Banks and Insurers (Pearson Education, Amsterdam 2010) spraken Roger Peverelli en Reggy de Feniks met tientallen financiële experts uit alle windstreken. ‘Wat verwachten klanten van ons?’, is de centrale vraag die deze experts bezighoudt. Ruim 100 best practices bieden inspiratie aan de klantgerichte bankier.
SPECIAL APR 2012
33 05-04-12 16:04
waardeketen
WIE WORDT DE NIEUWE CHAIN CAPTAIN
OLdi-17041211034.indd 34
05-04-12 16:39
door ARNOUD BOOT illustratie
GETTY IMAGES
ie niet beter weet, kan maar één conclusie trekken uit de ontwikkelingen in het bankwezen de afgelopen jaren: banken worden alleen maar groter en veel ruimte voor kleine banken is er niet. Voor de crisis was er een heuse wedloop bezig, geïnspireerd door machogedrag: wie mag zich het grootste en machtigste noemen? De crisis zelf heeft laten zien dat het niet onverstandig is om groot en min of meer onmisbaar te zijn. Je weet dan in ieder geval zeker dat je gered wordt: de fameuze too-big-to-fail-doctrine. En als je ook nog eens heel complex in elkaar zit, ben je ook too-complex-tofail. Niemand durft je dan te laten vallen, met het falen van de Amerikaanse zakenbank Lehman Brothers in 2008 als angstbeeld.
W
SIZE MATTERS
Als je deze stand van zaken in de financiële sector serieus neemt, is er op zijn zachtst gezegd reden voor grote zorg. Het lijkt erop dat machogedrag of het zo goed mogelijk gijzelen van nationale overheden (‘hoe word ik zeker gered als het misgaat?’) de strategie van een bank bepalen. Nergens komt in deze karakterisering naar voren hoe klanten zo optimaal mogelijk worden bediend; normaliter toch een manier waardoor je je als bank kunt onderscheiden. Het is een wat extreme karakterisering, maar in de huidige markt werkt het zo. Ook het normale concurrentieproces tussen banken wordt erdoor verstoord. Als grote en complexe banken door – impliciete dan wel expliciete – overheidssteun door de markt gezien worden als extra veilig, dan is dit schadelijk voor kleinere instellingen. Een kleine bank zal dan een fundamenteel hogere funding cost hebben en als minder solide worden gezien. Dit proces van concur-
OLdi-17041211034.indd 35
rentieverstoring is volop gaande. Kleine banken hebben het moeilijk (Van Lanschot) of verdwijnen van het speelveld (Friesland Bank). Dit is de status quo: groot zijn is voordelig. Voorlopig zal dit zo aanhouden. Net als vóór de financiële crisis dreigt (alsmaar) groter groeien spoedig weer de kern te worden van de strategie van financiële spelers. Maar hoe logisch dit voor het moment ook mag klinken, het hoeft geenszins richtinggevend te zijn voor de (verre) toekomst. De financiële sector van vandaag is misschien wel te vergelijken met een dinosaurussensoort die na aanvankelijk alsmaar groter te worden in zijn huidige vorm zal uitsterven. Hoe weinig plausibel dit ook mag klinken door een hedendaagse bril, toch wil ik een voorzet geven voor hoe de financiële sector er morgen – het verre morgen – uit kan zien. Maar eerst nog wat meer over de concurrentieverstoringen van vandaag en de angst van toezichthouders. VERSTOORDE CONCURRENTIE
Niet alleen de onzekerheid en het wantrouwen in de markt tegen kleinere instellingen, maar ook het huidige klimaat van strengere regelgeving en gedrag van toezichthouders spelen een rol in deze verstoring van de markt. Extra rapportage-eisen en integriteitstoetsen, en parallel hieraan toenemende zorgeisen (ter bescherming van de klant), hebben het
speelveld gekanteld richting grotere spelers en het aanbieden van bancaire diensten prohibitief duur gemaakt voor kleinere partijen. Een hieraan gerelateerd probleem is dat toezichthouders door de financiële crisis als de dood zijn voor concurrentie en wispelturig gedrag dat hierdoor mogelijk zou worden uitgelokt. De zoektocht naar grotere voorspelbaarheid en stabiliteit vertaalt zich ook in een grote terughoudendheid bij toezichthouders om nieuwe bankvergunningen af te geven. Als toezichthouder heb je eigenlijk alleen maar te verliezen als je nieuwe spelers toelaat. Er hoeft er maar één om te vallen en je krijgt de vraag, waarom je in 's hemelsnaam ooit een vergunning hebt kunnen verstrekken. Ik denk zelf dat het financiële systeem zo georganiseerd zal moeten worden dat het speelveld veel overzichtelijker is en meer veiligheidskleppen heeft. Bijvoorbeeld een betalingsverkeer dat min of meer in publieke handen is. Zodra hier sprake van is, kunnen financiële instellingen minder schade toebrengen en kunnen ze dus meer vrijheid krijgen binnen dit meer afgebakende en vastgetimmerde speelveld. Een andere keer meer hierover. Vooralsnog overheerst angst.
ESSAY
Big is niet lang meer beautiful voor de reuzen onder de financiële dienstverleners. Hun voortbestaan staat zelfs op het spel, tenzij ze de controle over de klant weten te behouden.
AGGREGATOR
Een langetermijnvisie op het bankwezen vereist dat we kijken vanuit de klantbehoefte. Wat is de behoefte van de consument? Op korte termijn overheerst bij de consument angst: hij wil dat zijn geld veilig is. Dit versterkt de dominantie van grote spelers. Immers: daar zal het geld wel veilig zijn. Op termijn zal deze angst echter wegebben en plaatsmaken voor werkelijke behoeftes. Wat zijn die behoeftes? De geëmancipeerde consument wil overzicht hebben over zijn eigen finan-
CRISIS LAAT ZIEN DAT HET NIET ONVERSTANDIG IS OM GROOT TE ZIJN
SPECIAL APR 2012
35 05-04-12 16:39
ESSAY
ciële situatie. Hij heeft behoefte aan een ‘aggregator’: een simpel platform (softwarepakket) dat hem in staat stelt zijn financiële huishouding te ordenen en overzichtelijk te maken. Vergelijkbaar met al langer bestaande aggregators voor bijvoorbeeld nieuws en sociale media, die bepaalde informatie verzamelen uit verschillende (digitale) bronnen. Deze aggregator moet de klant privacy en vertrouwelijkheid bieden, waardoor hij bereid is zijn persoonlijke en financiële informatie hierop up-to-date te houden. Het grote voordeel voor de consument is dat hij hierdoor zelf permanent een integraal beeld heeft van zijn eigen financiële positie, en hierop – al dan niet via anonieme benchmarking en toetsing binnen de aggregatorcommunity – aankoopbeslissingen van financiële producten of diensten kan baseren. Ook kan hij via dit platform op eigen initiatief informatie doen toekomen aan een financiele speler, bijvoorbeeld voor het uitbrengen van een offerte.
ker kunnen we het niet maken. Wel makkelijker’, is hier zo op van toepassing. Ik ben ervan overtuigd dat de aggregator ook zal leiden tot de hoognodige versimpeling van producten. Het kan niet vaak genoeg worden gezegd: bijna elke Nederlander kan volstaan met simpele producten. De aggregator, en met name de wijze waarop die informatie categoriseert en vergelijkingen tussen offertes mogelijk maakt, zal leiden tot standaardisatie van producten en daardoor veelal versimpeling van producten afdwingen.
DE AGGREGATOR • PERMANENT BEELD VAN EIGEN FINANCIËLE POSITIE • BASIS VOOR AANKOOPBESLISSINGEN • OVERZICHT OVER GROOT AANTAL AANBIEDERS • INITIATIEF BIJ CONSUMENT
NEUTRALE ADVISEUR
Als je dit toekomstbeeld goed doordenkt, is er een groot aantal voordelen. Op de eerste plaats kan de consument zijn financiële diensten afnemen van een groot aantal aanbieders en toch overzicht hebben. Daarnaast kan hij zonder veel inspanning meer offertes aanvragen zonder elke keer nieuwe aanvraagformulieren te moeten invullen. Ten slotte heeft de consument zelf het initiatief, en kan hij eenvoudig aanbiedingen met elkaar vergelijken. Kern van de aggregator is dat hij neutraal is; een niet-belanghebbende partij. Dit past overigens perfect in de nieuwe wetsvoorstellen om over te gaan tot aparte tarifering van financieel advies en commissies te verbieden. De aggregator is in wezen een neutrale adviseur. De slogan van de Belastingdienst ‘Leu-
SPECIAL APR 2012
36
• ONAFHANKELIJKE, NEUTRALE ADVISEUR
KANNIBALISEREN
Er is weinig fantasie voor nodig om te zien dat de aggregator een direct gevaar is voor de positie van bestaande financiele spelers. Productstandaardisatie en versimpeling zetten immers marges onder druk. Ook zien banken behoud van de klantrelatie als cruciaal voor de winstgevendheid. De aggregator maakt deze relatie losser en is dus bedreigend. Een vraag die opkomt, is of banken niet zelf voor aggregator kunnen spelen. Banken proberen dit. Zij proberen een vertrouwensrelatie met hun klanten te creëren. Dit zullen ze ongetwijfeld proberen te continueren en waar mogelijk
AGGREGATOR LEIDT TOT HOOGNODIGE VERSIMPELING VAN PRODUCTEN
OLdi-17041211034.indd 36
intensiveren. De reden hiervoor is simpel: in de relatie met de klant wordt het geld (vooralsnog) verdiend. In de toekomst zullen banken geconfronteerd worden met het feit dat zij mogelijk niet de meest voor de hand liggende aggregator zijn. Dit heeft te maken met een aantal factoren. In principe is een bank niet neutraal. Een bank is immers ook aanbieder van eigen producten. Dit betekent dat zij een geloofwaardigheidsprobleem kan hebben. Zij kan een bias hebben richting het adviseren van eigen producten. Voor verzekeraars geldt dit misschien nog sterker. Ook kan er sprake zijn van kannibalisatieangst. Nieuwe low cost-producten kunnen immers bestaande high marginproducten verdringen (‘kannibaliseren’). Een ander aspect is dat het lastig zal zijn om als betrokken speler volledige informatie te verkrijgen op de aggregator. De consument kan terughoudend zijn, maar concurrenten waar de consument mogelijk andere diensten van afneemt, zijn dat zeker. Gezien het belang dat aan de klantrelatie wordt gehecht, voorspel ik een min of meer permanente strijd van banken om toch een belangrijke rol te blijven spelen. Aan de consumentenkant zal dit moeilijker gaan. Ik zie daar een grote kans voor neutrale aggregators. Aan de bedrijvenkant is het beeld diffuser. Hoewel er in sommige landen pogingen zijn om via een breed (landelijk) credit register een meer open toegang tot informatie over kredietwaardigheid te hebben, is het mkb wel erg afhankelijk van financiële dienstverleners. Iets wat slechts langzaam zal veranderen. BREUK IN WAARDEKETEN
Een aggregator is een voorbeeld van het opsplitsen van de waardeketen. Een waardeketen is de keten van (deel)activiteiten, van productcreatie, administratie (backoffice) tot distributie. In het geval van olie: het upstream zoeken naar en uit de grond halen van olie, het vervolgens verwerken en raffineren en downstream het verkopen van de olie – onder meer via eigen tankstations. Olie is een mooi voorbeeld, omdat we hier net als in het bankwezen vaak zien dat bedrijven actief zijn in de gehele waardeketen (vergelijk Shell). Dit is niet altijd gebruikelijk. Albert Heijn verkoopt si-
05-04-12 16:39
naasappelen (downstream), maar heeft geen plantages in bezit (upstream). Unilever maakt consumentenproducten, maar verkoopt zelf zelden iets aan de eindklant. De huidige discussie in het bankwezen gaat vaak over focus en klantgerichtheid. Dit heeft niet te maken met de waardeketen, maar met het combineren van verschillende activiteiten; vaak voor verschillende doelgroepen. Dit is de horizontale dimensie. De waardeketen loopt verticaal. Als de aggregator aanslaat, betekent dit een soort breuk in de waardeketen. Controle over distributie komt dan bij een andere partij te liggen. NUMMERPORTABILITEIT
Zowel de horizontale als de verticale dimensie staat ter discussie. In het publieke debat domineert de horizontale discussie: moeten de activiteiten van banken niet worden ingedamd? Een belangrijke strategische vraag is echter, of banken in de toekomst een even zware greep houden op de waardeketen. De toekomst die ik voor de aggregator zie, suggereert dat dit mogelijk niet het geval is. Ik acht het verre van denkbeeldig dat banken (en ook verzekeraars) in de toekomst de echte grip op het distributiekanaal verliezen. Een element dat hierbij een rol speelt, is de centrale rol die bankrekeningnummers innemen. Via de betaalrekening en de producten die daaraan zijn gekoppeld, proberen banken grip te houden op het distributiekanaal. In de verre toekomst – waar ik het hier over heb – lijkt me dat onhoudbaar. Ik verwacht dat het betalingsverkeer als min of meer publieke infrastructuur los zal komen te staan van individuele financiële instellingen. Er zal dan de facto sprake zijn van de veelbesproken nummerportabiliteit. De (bankunieke) betaalrekening zal dan niet langer een unieke grip bieden op de klant. De werkelijke revolutie is die van informatietechnologie. Informatietechno-
MEER WETEN? Lees verder op pagina
OLdi-17041211034.indd 37
EEN NIEUW SOORT DINOSAURUS: DE GROTE FINANCIËLE SPELERS VAN NU logie maakt de aggregator mogelijk, evenals de opsplitsing van de waardeketen. De revolutie die informatietechnologie teweegbrengt, zal enorm zijn. De grootste fout die wij op dit moment kunnen maken, is het extrapoleren van bestaande trends. De trend die we zien, is het ontstaan van alsmaar groter wordende financiële instellingen. Ik heb al aangegeven dat dit veroorzaakt wordt door de bescherming die grote instellingen wordt geboden, waar kleine instellingen bijna niet tegenop kunnen boksen. Maar er is meer. CHAIN CAPTAIN
Een populaire redenering van bankbestuurders is dat informatietechnologie het aansturen van steeds grotere organisaties mogelijk maakt: instellingen die breed zijn (veel diensten aanbieden), de gehele waardeketen bestrijken en een wijdvertakt distributienetwerk hebben. En dat allemaal binnen een en dezelfde organisatie. Maar ik ben ervan overtuigd dat men zich zal gaan realiseren dat informatietechnologie het juist níét noodzakelijk maakt om alles samen te laten klonteren. Aparte, meer gespecialiseerde spelers krijgen meer bestaansrecht, omdat klant en keten van aanbieders door diezelfde informatietechnologie soepel aan elkaar kunnen worden gekoppeld. Dus je kunt apart zijn, maar toch onderdeel van het geheel. De aggregator past hier perfect in. De vraag is wie de nieuwe chain captain wordt: wie krijgt controle over de
Exorbitant Privilege: The Rise and Fall of the Dollar and the Future of the International Monetary System
klant? Ik zie hier goede mogelijkheden voor de neutrale aggregator. Het succes ervan zal afhangen van de bereidheid van consumenten om hun hebben en houden hierop te verzamelen (en bij te houden). Al snel komen dan allerlei privacygerelateerde zorgen naar boven. De consument zal er zeker van moeten zijn dat informatie niet per ongeluk op straat komt te liggen. Dus vertrouwen in de beveiliging van een dergelijk platform is cruciaal. Als de neutrale aggregator werkelijk de chain captain wordt, komen banken en verzekeraars zwaar onder druk te staan. Zijn ze dan in staat zich te herontdekken als meer gespecialiseerde spelers binnen de waardeketen? Vooralsnog kunnen ze nog enige tijd vooruit. Het klimaat van onzekerheid bij toezichthouders zal een rem zetten op dergelijke nieuwe businessmodellen. Maar als de angst uit de lucht is, verwacht ik serieuze bewegingen. De aggregator is een heel ver toekomstbeeld, maar in die verre toekomst zal er een slagveld aangericht worden onder een nieuw soort dinosaurus: de megafinanciële spelers van vandaag. n Met dank aan Willem Cramer, partner bij Boer & Croon en oud-ceo van Friesland Bank, voor het mede ontwikkelen van ideeën over de aggregator.
Arnoud Boot is hoogleraar bedrijfsfinanciering en financiële markten aan de Universiteit van Amsterdam
Thinking, Fast and Slow
This Time is Different: Eight Centuries of Financial Folly
SPECIAL APR 2012
37 05-04-12 16:39
" "! ( ) "(! # + ) ))!+ -""( "!" ) (" & !! ( ) ) 0"(+ ( +( ! (! -""( + ! ! !""."!! ( + )( "+! 0 ! + -(-! -! ! ,. ( +!& " -(- ! + "" ) -""( )" ( -! + "! "# +( ! , )+ . !) ! 0! ! ! + 0 ! -""( "!" & +) ! ! ( "# ."! ( -! ! !& " + 0 + + ! ! )#( + ( "! ( ! , )!( "" " !! ! !!( #(+!( - )"(/ "-( +" " )+ -! ! ( )+"(&
“ 034-037_FDOS1202_ESSAY.indd 38
!-)#- 0 & -!&!-%)"* )2!10.!> : 1 ! !>!1+( ! BB!1 G2> B +> CK 5>2!1B F1 ! .5+B/?!)2!%B! F1 ! >+-F!1 +1(!FE/ 22> 1+>! /!1+1(!1 !1 ! 2F!>+(! @K 5>2!1B 22> 5>+FB! +1F!?B!!> !>?8 +!> +1 E>25 +? B (>2??2 02 2 1 !>?208 E 1+>! .>! +!B!1 0+1 !> B2!(1.!/+-. !1 EE> !> J+-1 .1 > G!/ !!1? F!>1 !>+1( +1 .20!18 !B G2> B >!/* B+!% 1B>!..!/+-.!> 20 F+ 1 !>! .1/!1 1 .5+B/ B! .20!1 !1 ! 02(!/+-.)! !1 >B2! G2> !1 /1(J0!>)1 22. !B!>8;
“
!((!1 1.!1 020!1B!!/ !!1 B! )2(! 25?/( 25 )E1 >!1B!* B>+!F!1 +- )!B F!>?B>!..!1 F1 /!1+1(!1 1 )!B ! >+-%?/!F!19 % G? ! 25?/( F33> ! >+?+? B! /( 20 B 0!1 ! >+?+2=? 1+!B G+/ ! 22>!/?B!19 )2!10.!> !1 +1 !1!>() .+!J!1 !!1?* (!J+1 F22> )!B /B?B! !1 ?B!//!1 J+) 25 )!B ?B1 5E1B B !> 1E E? !+(!1/+-. ?5>.! +? F1 !!1 12>0/+?B+!8 !1 5>!BB+(! +-.20?B+()!+ +? B /B!>1B+!F! &11+!>+1(?F2>0!1 > 22> 1E !!1 !!>/+-.!>! .1? .>+-(!1 1 F>2!(!>8
05-04-12 18:20
+1 !1!>() : 1 )!B &11+"/! /1 ?)5 F1 ! B2!.20?B F22>J+! +. !!1 (>2B!>! >2/ F22> !E>J!18 1!>J+- ? (>2B! !E>J!1 +! .E11!1 F22>* J+!1 +1 ! !)2!%B!1 F1 (>2B! 0E/B+1B+21/? 0> 1 !>J+- ? 22. /2.* /! 5/B%2>0? G> ./!+1!>! 21 !>1!0+1(!1 .5+B/ .E11!1 F+1 !18 B .E11!1 !E>J!1 J+-1 J2/? G! !J! 1E 22. .!11!1 0> 22. 1 !>* ?22>B+(! 5/B%2>0? 2% 200E1+B+!? G> +-F22>!!/ !F>+!1 ! 21 !>* 1!0!>? !/.> G!B!1 B! F+1 !18 ! 25.20?B >F1 J2>(B B G! 22. GB 0!!> F1 +! 0!>+.1?! +1F!?B!>+1(?E/BEE> .>+-(!18; I5!>!1 +1 +B F!>1 +? B ?BE !1B!1 F1 )2!10.!> !H5!>+* 0!1B!>!1 0!B !!1 <+.+* =8 ! >+-F!1 .E11!1 J+) >+1 5>!?!1* B!>!1 !1 >0!! 6!!1 2//!B+!% F17 +1F!?B!!> !>? 2F!>)/!1 B2B !!1 +1F!?B!>+1(8 1 ! 5>.B+-. J+-1 !> 020!1B!!/ 22. B/ F1 1 !>! +112* FB+!F! 5/B%2>0? 621 !> 0!!> 25 )!B (!+! F1 >2G %E1 +1(7 +! /B!1 J+!1 B ! G!>!/ F1 ! .>! +!BF!>/!1+1( F!>1 !>B8 >(+1/+* ?!!>B ! >2/ F1 1.!1 >0!!9 )2!10.!> :E1 >2/ (B F!>1* !>!18 2. +1 ! B2!.20?B JE/ -! 12( !!1 1. 12 +( )!!1 F22> )!B !B/+1(?F!>.!!> !1 F22> )!B 25F1(!1 F1 ?)2..!1 +1 -! .5+B/?* !)2!%B!8 > 25 1 !>! 21 !> !/!1 +? (!!1 1. 0!!> 12 +(8 !>* (!/+-. )!B 0> 0!B ! 0.!/>8 +! G2> B 22. ?B!! ? F.!> 1+!B 0!!> F22> )!B F2//! +(! 1.225* 2% F!>.225B>-!B +1(!J!B 0> /* /!!1 F22> !5/ ! 21 !> !/!18;
“
“
2/(!1? )2!10.!> 02!B !!1 1. 0!!> /? !!1 <12>0/!= 21 !>1!0+1( G2> !1 (!J+!18 ! +?E??+! 2F!> 6>!(!/? F22>7 1.!1 G2> B 1E 12(/ !!1? F!>B>2!!/ 22> 2F!> >!F!1 F!!/ !/1( B! )!)B!1 1 ! 1EB?%E1B+! F1 !!1 1.8 :BEE>/+-. +? ! 21B+1E,B!+B F1 )!B !B/+1(?F!>.!!> !??!1B+!!/ F22> !!1 0B?)55+-8 > /? !!1 1. 20F/B .1 B !B/+1(?F!>.!!> +1 5>+1+5! (!G221 22>* (18 ??!1B+!!/ >+- +? B G! )!B J2 02!B!1 >!(!/!1 B !!1 1. .1 20F//!1 J21 !> B !> ?5>.! +? F1 (>2B! 0B?)55!/+-.! ?) !8 !B 02!B 02(!/+-. J+-1 20 !!1 1. B! 21B01B!/!1 !1 //!!1 ! ?I?B!!0>!/!F1B! !/!1 6J2/? !B/+1(?F!>.!!> !1 .>! +!BF!>* /!1+1( 0.7 F22>B B! J!BB!18 ! !?/E+BF2>0+1( >21 ! J2(!10 ! +F+1( +//? $ +! B 02(!/+-. 0.!1 22> B J! F22>J+!1 +1 !!1 122 5/1 $ +? 1 22. !??!1B+!!/8;
/? 2F!1?B1 ! (2! (!>!(!/ +? .1 !> ?B>.? ?5>.! J+-1 F1 12>* 0/! 0>.BF!>)2E +1(!18 !1 1 !>! F22>G> ! +? B ! 1.* /1?!1 F!> !> G2> !1 25(!?)221 !1 ! !!> !> (!?)!B?B! 25* .20?B F1 /B!>1B+!F! .5+B/5/B%2>0? >(B >1 +-8 1 %&- * 2! J+!1 +! 12>0/! F!>)2E +1(!1 !> ?B>.? E+B9 1 )22% /+-1!1 J+-1 !> BG!! 25B+!?8 1 )!B !!>?B! B2!.20?B?!1>+2 +? !> ?5>.! F1 !!1 ?B!>. 1B+21/ (!2>+"1B!!> 1.!1/1 ?)58 1.!1 B>!..!1 J+) >+B!>E( 25 )E1 B)E+?0>.B!1 / 1 1+!B (! G21(!1 22> 52/+B+!.! (!1 =?8 1 )!B BG!! ! ?!1>+2 G2> !1 !> -E+?B (!!1 )!..!1 20 1.!1 )!!1 (!J!B 0> .>+-(!1 !J! ! F>+-)!+ 20 J+) +1B!>* 1B+21/ B! 21BG+..!/!18 ! BG!! ! 25B+! +? F22> ! !>/1 /? )1* !/?1B+! ! 0!!?B 1B>!..!/+-.! / )!!%B !J! 25B+! +1 ! 5E/+!.! 5!>!5B+! G!//+)B ! ?)+-1 B!(!18 +1 !1!>() :!1 1 !>! .!EJ! +? !> !+(!1/+-. 22. 1+!B !)B G1B B J2E !!1 ?B5 B!>E( +1 ! B+- J+-1 !1 ! !2120+?)! 21BG+..!/+1( -E+?B %>!00!18 1.!1 02!B!1 21 !>* 1!0+1(!1 .E11!1 +-?B1 +- )E1 +1B!>1B+21/! 5/11!18; 2F!1?B1 ! )2!%B 2F!>+(!1? 1+!B B! !B!.!1!1 B 1.!1 +1B!>* 1B+21/ )!B 205/!B! 5..!B F1 1+>! B+F+B!+B!1 J!/% 2!18 )2!10.!> 0.B ! F!>(!/+-.+1( 0!B !!1 EB2%>+.1B :/.! %>+.1B )!!%B ! F>+-)!+ J!/% B! !5/!1 25 G!/.! 0>.B!1 0!1 G!/.! 02 !//!1 +1B>2 E!!>B +1 G!/.! /1 !1 0!1 %>+!.!1 1!!>* J!B !1 +- G!/.! B2!/!F!>1+!>? 0!1 G!/.! 21 !> !/!1 +1.225B8 +! F>+-)!+ 02!B +1 ! 1+>! ?!B2> 22. !?B1 G1B B 5>+..!/B B2B !%&+!1I8 1 !>?20 (!J!( /? G! B 1+!B 2!1 )!!1 G! ?B>.? B! 0.!1 0!B !!1 +1!%&+"1B! 1+>! ?!B2>8 B +? 1+!B /* /!!1 %1E+.!1 F22> ! !2120+! 0> +! +1!%&+"1B+! G2> B /+1.?20 2% >!)B?20 22. 22> ! ./1B !B/ 8 B !?!%B 12( 1+!B +! !>!!18; 2 > 0>.BF!>)2E +1(!1 12>0/+?!>!1 .E11!1 1.!1 F2/(!1? !+ !1 22. 0!!> 1 !!1 ?B!>.!> !+(!1 5>2&!/ (1 G!>.!18 /? !!1 %+//+??!0!1B F1 !!1 1. +1 ! B2!.20?B 0+1 !> F!>?B>!..!1 ! (!F2/(!1 )!!%B J/ ! )2E (>!!5 G>+1 1.!1 !1 ! 2F!>)!+ !/* .> )2E !1 .E11!1 F!>?/55!18 +B J/ /!+ !1 B2B !!1 I10+?)!>! ?!B2> G>+1 0!!> 5/B? J/ J+-1 F22> 1+!EG! + !!"18 ! ?!B2> .1 1 22. !)B +- >(!1 1 !!1 F+B/! !2120+!8 +1 !1!>() +? !> 25B+0+?B+?) 2F!> B )!B !!> !>(!12!0 ! BG!! ! ?!1>+2 22. G!>.!/+-.)!+ .1 G2> !1 : +B? ! >!'!H B2B 5>2B!B+2* 1+?0! G2> B +1(! 0 !1 ! !!> !>(!12!0 ! )2E (>!!5 F!> G+-1B JE//!1 1.!1 0!!> >E+0B! .>+-(!1 20 J+) B! 5>2&/!>!18 !B +? 1 1 ! >!(!/(!F!> 20 +B 1+!EG! !/1 !!1 .1? B! (!F!18 1.!1 .E1* 1!1 1 1+!EG! +1+B+B+!F!1 B2B G? 20 /B!1 .20!18;
DK4D 88 //! >!)B!1 F22>!)2E !18
034-037_FDOS1202_ESSAY.indd 39
05-04-12 18:20
MENSEN KAPITAALVLUCHT
GELD ZONDER GRENZEN Het gaf een goed gevoel, even alle woede over onverantwoordelijke bankiers en politici eruit gooien. Laat ze weten dat hun slechte beslissingen achter beeldschermen in spiegelende kantoorburchten werkelijk pijn doen. Maar de maskers van de onvrede verhullen een trend die nog zorgwekkender is. Het grote kapitaal, de motor van economische groei, dreigt de strompelende Europese economieën te ontvluchten. Eerst ging het geld nog van het zuiden naar het noorden, nu loopt het heel Europa uit. door JAN FRED VAN WIJNEN beeldresearch
MICK PEET
SPECIAL APR 2012
40 040-045_FDOS1202_BEELD.indd 40
06-04-12 16:27
$62,8 mrd i h is hett bedrag b d d datt b banken k uit it ontwikkelde t ikk ld landen l d tussen t juni j i en september t b 2011 weghaalden uit Nederland. Het was een periode van grote spanning over de redding van Griekenland. Uit heel Europa werd $ 505,6 mrd teruggetrokken. Op de foto: protestmars ‘Occupy Amsterdam’ in oktober 2011. FOTO: POLARIS BRON: BIS QUARTERLY REVIEW DEC 2011 / MRT 2012
040-045_FDOS1202_BEELD.indd 41
06-04-12 16:28
$2,1bln
is de hoeveelheid buitenlands vermogen op Zwitserse banken in 2010. Het Zwitserse bankgeheim staat op de tocht. In 2009 gaf UBS, de grootste bank in Zwitserland, 4400 belastingontduikers aan bij de justitie in de VS. Op de foto: aandeelhouder verlaat een vergadering van UBS. FOTO: MARK HENLEY BRON: BOSTON CONSULTING GROUP/THE ECONOMIST
OLdi-17041211040.indd 44
05-04-12 18:15
$13,5 mrd
werd d in i het h t derde d d k kwartaal t l van 2011 opgehaald h ld mett b beursintroducties i t d ti (ipo’s) in Azië. Dat is bijna de helft van alle fondsen die wereldwijd met ipo’s werden opgehaald. Aan Europese beurzen werd in dat kwartaal $ 8,8 mrd opgehaald. Op de foto: zakencentrum in Manilla, eind 2011. FOTO: JOOST VAN DEN BROEK BRON: ERNST & YOUNG GLOBAL IPO UDATE
040-045_FDOS1202_BEELD.indd 45
06-04-12 16:28
COLUMN
GENOEG GESTRAFT
WE MOETEN BANKIERS WEER OMHELZEN! et wordt de hoogste tijd dat we onze bankiers weer aardig gaan vinden. Vier lange jaren zijn we nu alweer boos op ze. Dag in dag uit worden ze in de media collectief afgebrand als egoïstische, onverantwoordelijke geldwolven. Heerlijk natuurlijk om de zwarte piet voor de economische malaise bij de bankiers neer te leggen. Vooral politici kunnen er maar geen genoeg van krijgen: daar zitten de boeven, het is niet onze schuld! Begrijp me niet verkeerd. Die woede was grotendeels terecht. We zijn na de val van de Berlijnse Muur met zijn allen gaan geloven dat de markt het allemaal wel op zou lossen. We gingen beleggen, en van bestuurders eisten we dat ze het belang van aandeelhouders op de eerste plaats zetten. De koers werd heilig. En de markt had altijd gelijk. Vooral bankiers hadden beter moeten weten. Banken zijn te belangrijk om door de emotie van de aandelenmarkt te worden geregeerd. Grote systeembanken hebben voor alles een nutsfunctie. Zo’n bank is geen gewoon bedrijf en mag niet failliet gaan. Banken moeten vertrouwenwekkend en risicomijdend zijn. Rob Hazelhoff, oudbestuursvoorzitter van ABN Amro, vatte het twintig jaar geleden mooi samen: wij kunnen niet failliet gaan, dus beste aandeelhouders, u krijgt een rendement dat vergelijkbaar is met dat op een staatsobligatie. Daar doen we ieder jaar een lekkertje bij: het dividend. Door zich op de koers van het aandeel te richten en aandeelhouders alsmaar stijgende winsten te beloven, gingen banken onaanvaardbare risico’s nemen. Niet in de laatste plaats omdat bestuurders geen tijd meer hadden om klanten te ontmoeten. De aandeelhouder kwam op de eerste plaats. Dat bestuurders die heilige
H
SPECIAL APR 2012
46
Door Jeroen Smit, hoogleraar journalistiek aan de Universiteit van Groningen en auteur van het boek De Prooi over de overnamestrijd rondom ABN Amro
koersontwikkeling vertaalden naar beloningen in opties en aandelen versterkte deze effecten dramatisch. Op korte termijn geld verdienen werd het leidende principe. Het was op de grens van het immorele. Die les is nu geleerd. Met enorme hoeveelheden gemeenschapsgeld moesten onze banken worden gered. De boodschap is duidelijk: jullie zijn belangrijk voor ons, ontferm je weer over de gemeenschap! Het kost ze soms nog wat moeite en het schaamrood staat ze nog op de kaken. Maar ik hoor steeds meer bankiers bijna opgelucht de draai maken. Het belang van de samenleving, van burgers en van klanten staat weer op de eerste plaats. En dat maakt hun werk belangrijk en leuk. Een goede bankier is een halve ambtenaar (want als het misgaat, wordt hij vanzelf een hele ambtenaar). Dat klinkt onaardig, maar is een compliment. Net als ambtenaren ontfermen goede bankiers zich over de samenleving waarin ze opereren. Ze verdienen een fatsoenlijk salaris en genieten van hun psychisch inkomen: de waardering die ze krijgen. Dat is de kern: kunnen genieten van het verstrekken van een lening of hypotheek, van gezinnen die een nest bouwen, van ondernemers die een investering gaan doen en daardoor werkgelegenheid creëren. Als dat weer lukt, wordt het verdienen van veel geld en het krijgen van enorme bonussen vanzelf minder belangrijk. Daarom wordt het tijd onze frustratie, en onze boosheid over de ‘foute’ bankiers om te zetten in een constructievere houding. Mensen die we nodig hebben, kunnen we maar beter vertrouwen en welkom heten. Vier jaar lang waren ze nergens welkom. Ze zijn nu genoeg gestraft. Laten we onze bankiers weer omhelzen, zodat we samen opgewekt verder kunnen gaan. n
DE KLANT STAAT OPNIEUW VOOROP. DAT MAAKT BANKIEREN WEER LEUK
046_FDOS1202_COLUMN.indd 46
06-04-12 16:18
INZICHT De huidige financiële crisis vraagt om nieuwe ideeën voor de bankensector. Lessen uit het verre en nabije verleden kunnen daarbij van nut zijn. Michiel Bijlsma las vier boeken die als richtingwijzer kunnen fungeren.
LESSEN VOOR BANKIERS (1)
ACHTHONDERD JAAR CRISIS Bankiers, toezichthouders en politici dachten dat bankencrises nooit meer voor zouden komen. De geschiedenis had ze anders kunnen vertellen. In 2005 verstoorde topeconoom Raghuram Rajan het verjaardagsfeestje van ‘de meest succesvolle centrale bankier ooit’, Alan Greenspan. Rajan beweerde dat we aan de vooravond van een grote crisis van het wereldwijde financiële systeem stonden en legde ook uit waarom. Zijn voorspelling kwam uit. De wereldwijde bankencrisis zal de geschiedenis ingaan als de crisis die Europa gemaakt of gebroken heeft. De crisis die tot de langste en diepste recessie leidde sinds de Tweede Wereldoorlog. De crisis die het wereldwijde financiële systeem veranderde. Wie iets over deze crisis wil weten – krantenlezer, econoom of politicus – kan niet heen om This Time is Different. Carmen Reinhart en Kenneth Rogoff verzamelden acht eeuwen aan gegevens over financiële crises. Maar waar de meeste wetenschappers na het schrijven van enkele diepgravende wetenschappelijke publicaties op hun lauweren zouden gaan rusten, schreven Reinhart en Rogoff vervolgens dit boek. Of je nu iets wilt weten over valutacrises, bankencrises,
047-049_FDOS1202_R.indd 47
Carmen M. Reinhart and Kenneth S. Rogoff, This Time is Different: Eight Centuries of Financial Folly, Princeton University Press, Princeton 2009 Michiel Bijlsma is programmaleider van het onderzoeksprogramma Financiële Markten van het Centraal Plan Bureau
landen die failliet gaan of de grote recessie: het staat erin. Toegankelijk, genuanceerd en tot in de details gedocumenteerd. De twee economen laten zien dat een financiële crisis vaak wordt voorafgegaan door een periode van uitbundige kredietgroei, deregulering van de financiële sector en sterk stijgende huizenprijzen. En gedurende zo’n periode denken bankiers, toezichthouders en politici altijd: dit keer is de wereld echt anders. Om er ver-
volgens achter te komen dat ze er behoorlijk naast zaten. Op basis van historische gegevens over bankencrises brengt het boek vervolgens haarscherp de gevolgen van een bankencrisis in kaart. De economie raakt in een recessie. De werkloosheid stijgt met gemiddeld zeven procentpunt. De overheidsschulden verdubbelen bijna, terwijl de huizenprijzen gemiddeld met 35 procentpunt dalen, in reële termen. Dat wil zeggen: gecorrigeerd voor inflatie. Als de huizenprijzen met vier procentpunt per jaar dalen en er is twee procentpunt inflatie, betekent dit dus minstens zes jaar dalende huizenprijzen. Als we hierop afgaan, mag de Nederlandse huizenmarkt zijn borst dus natmaken! Ook wie de Europese schuldencrisis beter wil begrijpen, doet er goed aan dit boek te lezen. Snelgroeiende private schulden, hoge huizenprijzen die vervolgens instorten, gevolgd door oplopende overheidsschulden en een afnemend vertrouwen in de kredietwaardigheid van een land. Het klinkt akelig bekend in de oren. –MB
SPECIAL APR 2012
47 05-04-12 16:53
INZICHT
LESSEN VOOR BANKIERS (2)
ROUTEPLANNER De financiële sector moet veranderen, maar hoe? Een Britse bankencommissie doet enkele aanbevelingen.
Independent Ind n epeende ndd ntt Commission on Banking (ICB), Final Report: Recommendations (Vickers Report), ICB, Londen 2011
Hoe moet het verder met de financiële sector? Vijf jaar na het begin van de crisis zijn we er nog altijd niet uit. De lijst met discussiepunten is eindeloos. Moet het eigen vermogen van banken niet verder opgeschroefd worden? Hoe dwingen we banken voldoende liquide middelen aan te houden? Hoe voorkomen we dat overheden zich gedwongen zien systeemrelevante banken te redden? Hoe zorgen we ervoor dat risicovol casinobankieren geen bedreiging vormt voor de nutsfunctie van banken? Niemand heeft het ultieme antwoord op al deze vragen. Maar in Groot-Brittannië probeert Sir John Vickers, econoom van naam en faam, in een rapport een route uit
te stippelen naar een stabiel en concurrerend bankenland. In grote lijnen komen zijn aanbevelingen op het volgende neer. De nutsfuncties van banken – het mogelijk maken van sparen, betalen en lenen – moeten beschermd kunnen worden als een bank in de problemen raakt. Dit kan door deze activiteiten af te schermen van andere risicovolle activiteiten. Ten tweede moeten banken de rekening gaan betalen voor de negatieve gevolgen van risico’s die ze nemen. De kosten hiervan worden nu afgewenteld op de belastingbetaler. Dit kan door hogere kapitaaleisen te stellen. Ten derde moeten consumenten meer kunnen profiteren van concurrentie tussen banken. Dit kan door lagere toetredingsbarrières en meer transparantie. De beleidsagenda van Vickers is ook voor Nederland relevant. Want ook Nederland heeft een grote financiële sector met grote banken. Laat het Vickers Report een aanzet zijn tot discussie. —MB
LESSEN VOOR BANKIERS (3)
LIQUIDE LUCHTBEL? Een grote vraag naar liquide beleggingen heeft een schaduwkant: plotselinge illiquiditeit. Het boek Exorbitant Privilege
SPECIAL APR 2012
48
gaat over de dollar. Maar indirect gaat het eigenlijk ook over een belangrijk maar onderbelicht onderwerp: liquiditeit. Liquide beleggingen zijn veilige investeringen waar je je geld in kunt stoppen als je het even niet nodig hebt. Investeringen waarvan je er opaan kunt dat ze niet in waarde zullen dalen als er turbulentie in de markt ontstaat. Denk bijvoorbeeld aan Duitse of Amerikaanse overheidsobligaties. Naar liquide beleggingen is heel
047-049_FDOS1202_R.indd 48
veel vraag. De opkomst van de markt voor gesecuritiseerde hypothecaire leningen werd gedreven door die vraag. Als je maar voldoende leningen bij elkaar stopt, ontstaat door diversificatie een vrijwel risicoloze stroom inkomsten, zo was de gedachte. Dit mondde vervolgens uit in een fatale luchtbel op de huizenmarkt. In het geval van Duitse en Amerikaanse staatsobligaties betekent veel vraag een lage rente. De Duitse en Amerikaanse overheid profiteren hiervan, en dit is een
Barry Eichengreen, Exorbitant Privilege: The Rise and Fall of the Dollar and the Future of the International Monetary System, Oxford University Press, New York 2011
buitengewoon privilege. Maar die enorme vraag heeft ook een keerzijde. De wereldwijde financiële crisis heeft laten zien dat liquide beleggingen soms plotseling illiquide worden. Daarbij kan de groeiende vraag leiden tot nieuwe luchtbellen in vastgoedmarkten of andere beleggingsinstrumenten. En dat kan weer leiden tot nieuwe grote crises. —MB
05-04-12 16:53
LESSEN VOOR BANKIERS (4)
ECONOMISCHE GROEI
VOORSPELBARE IRRATIONALITEIT
JACKSON HOLE SYMPOSIUM
Mensen reageren niet altijd zoals economische modellen willen, maar hun afwijkend gedrag is wel voorspelbaar.
Economen zijn dol op prikkels. Concurrentie geeft bedrijven prikkels om efficiënter te werken. Eigen risico is een prikkel om je af te vragen of een bezoek aan de dokter wel nodig is. Een bonus is een prikkel om harder te werken. In hun modellen nemen economen als uitgangspunt dat bedrijven en consumenten op rationele wijze beslissen wat ze doen. Ze wegen alle opties tegen elkaar af en kiezen de optie die hen het meeste oplevert. Daarbij denken ze ook nog na over de keuzes die andere rationele consumenten en bedrijven maken en nemen dat mee in hun eigen beslissing.
047-049_FDOS1202_R.indd 49
Daniel Kahneman, Thinking, Fast and Slow, Farrar, Straus and Giroux, New York 2011
Dit rationele uitgangspunt is niet in alle economische modellen een probleem. Als een biljarter een briljante bal speelt, vraagt ook niemand zich af hoe het kan dat hij zo snel de wetten van Newton kan doorrekenen om te voorspellen hoe de bal zal rollen. Maar in sommige situaties is dit wel een probleem. Bijvoorbeeld als beleid het gedrag van mensen probeert te veranderen door prikkels in te voeren, en de reactie op die prikkels wijkt systematisch af van het gedrag dat economen in hun modellen veronderstellen. Dit is precies waar dit boek van Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman over gaat. Mensen gedragen zich niet rationeel en doen dat op een voorspelbare manier. Zo zijn we vaak te optimistisch in onze beslissingen over de toekomst. We zoeken overal een oorzaak voor en weigeren te accepteren dat sommige dingen gewoon toeval zijn. De economische crisis is het gevolg van luchtbellen in huizenprijzen, bankiers die blind producten kochten die ze eigenlijk niet goed begrepen en beleidsmakers die onterecht dachten dat de wereld anders was geworden. De traditionele economische modellen bieden maar beperkte verklaringen voor deze fenomenen. Om de mechanismen erachter te begrijpen en beleid te ontwikkelen dat de kans op een nieuwe crisis verkleint, moeten economen inzichten uit de gedragseconomie toepassen in hun analyses en modellen. Daniel Kahneman wijst ze daarbij de weg. —MB
Elk jaar komen de centrale bankiers van de belangrijkste economieën en beleidsmakers van instituties als het Internationaal Monetair Fonds en de Wereldbank in Jackson Hole in de Amerikaanse staat Wyoming bij elkaar voor het Economic Policy Symposium van de Federal Reserve Bank of Kansas City. Steeds staat er een actueel economisch thema op de agenda en geven in dat onderwerp gespecialiseerde topeconomen hun visie hierop. In begrijpelijke taal en zonder al te veel ingewikkeld jargon.
In 2005 gaf de vooraanstaande Indiase econoom Raghuram Rajan er zijn briljante analyse van de fragiliteit van het internationale financiële systeem. In 2008 deed Garry Gorton uit de doeken hoe de Amerikaanse subprime markt en securitisatie in elkaar staken.
In 2011 was het thema economische groei. Stephen Cecchetti vertelde over de hoeveelheid schulden die overheid, bedrijven en consumenten aankunnen voordat dit ten koste gaat van de economische groei in een land. —MB
SPECIAL APR 2012
49 05-04-12 16:54
“
%!-- %%## ?!1+2> 01(!> F+?2>I
“
( ) ! ! ,. ( + + "!+)+! ! !! .( & "() -! -("( " ! .() ! !"" + ( +(, ! +)## -(.+ -! ! ! + 0 - ( ! !, + - ) (! ! "+! -! +)## ) & '() ",.! $ ! ! + "# #()""! + + % "# -() ! (! ! ! -! +" " )+&
:!1 F1 ! 22>J.!1 F1 ! .>! +!B>+?+? G? !!1 !!1J+- +(! %2E? 25 &11+!!/ >!1 !0!1B +1 20+1B+! 0!B )!B 1!0!1 F1 )2(! >+?+2=?8 1 ! 1?/!!5 !>F1 J+! -! B +B G2> B B!(!1(!(1 22> <)> != 0B>!(!/!1 J2/? 1+!EG! G!B* !1 >!(!/(!F+1( )!B 15??!1 F1 2>(1+?B+!?B>EBE>!1 !1 )!B F!>?B!>.!1 F1 B2!J+)B8 ! 02!B!1 21? !>F1 !GE?B J+-1 B !> 22. 1 ! <J)B!= .1B F!>1 !>+1( 12 +( +?8 /? G! G+//!1 B ! 1. !!1 +1?B!//+1( G2> B 0!B 0!!> 0B?)55!/+-.! G> ! !1 !> ?BB F22> )> ./1B!1 1 +? !> 22. !!1 1 !>! 0!1B/+B!+B 12 +(8 1E+B 5!>?221/+-.! 2F!>BE+(+1( G+/ +. > (>( 1 +- >(!18 . !1 !>F1 2F!>BE+( B 0!!> +F!>?+B!+B +1 )!B 01(!0!1B F1 !!1 1. )!/5B 20 )!B !F!1G+)B B! )!>?B!//!18 !0+ !/ (!120!1 J+-1 F>2EG!1 0!!> (!>+)B 25 ! /1(! B!>0+-1 )!B !/1( F1 ! ./1B !1 ! ?0!1/!F+1( !1 0+1 !> 25 )!B !+(!1!/1(8 B J+-1 5>!+!? ! G> !1 +! ! &11+"/! ?!B2> 12 +( )!!%B8 + !!1 +1.! 1*(>2!5 )! +. 0! !?B1 !>? (!F21 !1 !1 B )!!%B +10+ !/? (!/!+ B2B <20!1 +1 +11+/ !>F+!?= !!1 ?B!>. !1 (>22B 1!BG!>. G>+1 G! 0!! !1.!1 !1 *G!>.!1 1 ! 21BG+..!/+1( F1 B 1+!EG! !F!1G+)B8; :>2EG!1 0.!1 )!B F!>?)+/ 22. +1 ! 1+>! ?!B2>8 !!> %!0+1+!1! G> !1 F22> ! 1. F1 ! B2!.20?B; %! / # *.** ) " "$# .11)!
047-049_FDOS1202_REVIEWS.indd 50
05-04-12 18:24
) ## #"# 5>B1!> F+?2>I
0!3# # " -* 5>B1!> E +B
!
“
“
“
:!E>+B+?B+! 2%B!G!/ )!B F!>5..!1 F1 )I52B)!+>! ?)E/* !1 ?BB +- F!/!1 25 )!B 1!BF/+!? /? !!1 F1 ! )22% * 22>J.!1 F1 ! .>! +!B>+?+?8 2) J2E )!B (2! J+-1 /? G! ! 0>.B F22> ?!E>+B+?B+! $ +! 1E F>+-G!/ +? >22((!F//!1 $ G!!> 25 (1( .>+-(!1 0> 1 25 !!1 F!>1BG22> ! !1 22>* J+)B+(! 01+!>8 5 +1+B+B+!% F1 2//1 +11+/ !1B>! )! +. 0!B !!1 1B/ 2//!(=? !!1 )/>)!+ ??BE +! F!>>+)B 20 ! 02(!/+-.)! !1 +1 .>B B! >!1(!18 . )! (2! ! )225 B )!B 02(!/+-. +? 20 ?!E>+B+?B+! ! .1? B! (!F!1 +! )!B F!> +!1B8 B !+(!1/+-. 12( )!B 022+?B! +? +? ! !12>0 21* ?B>EB+!F! ?0!1G!>.+1( +! !> 25 +B B)!0 +? 21B?B1 BE??!1 //! 5>B+-!1 +1 ! &11+"/! ?!B2>8 !1 J+!B )!B (!J0!1/+-.! !/1( !1 +? !>!+ 20 ?0!1 ! E+B (+1(!1 F1 ! B2!.20?B 25 B! 5..!18 B G? +1 )!B F!>/! !1 G!/ !!1? 1 !>?8; :!E>+B+?B+! 22> 1.!1 02!B E+B F!> 20)2!.-!8 !E>+B+?B+! D8K )!!%B F!!/ 52B!1B+!!/; %! / # *.** ) " "$# .11)!
“
: . %E1B+21!!> /? ./1.2> !1 2) F22> BG!! F>2EG!1 $ E+B !>F+" 21B!1!(>2 !1 1 + $ +! /!+ +1((!F!1 ! 52?+B+!? !./! !1 +1 0+>2&11+!>+1(?2>(1+?B+!? +1 25.20!1 ! /1* !18 B 5?B +11!1 !!1 ?0!1G!>.+1( F1 0!B 20!1=? 2>/ 1.+1(8 +-1 >2/ F>+!!>B F1 >! !/+-. 5>.* B+?)! F+!J!1 2F!> )2! -! 0!1?!1 02B+F!!>B B2B 0!!> 21* !5BE!!/ ./1.2> !18 1 )!B +? (!G!/ +( 20 B! 2!18 ! J+!B B )!B J+-1 F>E)B!1 %G!>5B !1 )!B +? 2F!1 +!1 !!1 5>)B+(! 01+!> 20 !/1(!/22? GB B!>E( B! 2!1 F22> ! 0B* ?)55+-8 . (!/22% 1+!B +1 !!1 !!1J+- +(! %2E? 25 .2>B! B!>0+-1 &11+!!/ >!1 !0!1B8 !B (B !> F!!/ 0!!> 20 B -! G> ! B2!F2!(B 1 ! 0B?)55+- 25 ! /1(! B!>0+-1 !1 /? E+B* F/2!+?!/ >F1 22. &11+!!/ >!1 !0!1B !)/B8; :+11+!!/ >!1 !0!1B 1. 1+!B /2? B! J+!1 F1 0B* ?)55!/+-.! >2/; %! / # *.** ) " "$# .11)!
DK4D 88 //! >!)B!1 F22>!)2E !18
047-049_FDOS1202_REVIEWS.indd 51
05-04-12 18:25
BankoftheFuture Transition to a resilient and sustainable �inancial ecosystem A co-creation and engagement platform for a better �inancial ecosystem that maximizes value and creates a legacy for future generations. Connects people, social networks, thinktanks, exemplars, �inancial organisations around implementable design points.
Join us!
047-052_FDOS1202_REVIEWS.indd 52
06-04-12 13:42
