B EELDVORMING G EESTELIJKE G EZONDHEID V LAANDEREN : v e r de r e i nf o
Geestelijke gezondheid, en de problemen daar rond: “Ieder van ons heeft er mee te maken: persoonlijk, als partner, ouder, kind, broer, zus of vriend,…. Mensen met geestelijke gezondheidsproblemen hebben recht op gepaste erkenning en zorg.“ (Inge Vervotte) Negatieve beeldvorming over personen met geestelijke gezondheidsproblemen belemmert hun persoonlijke en sociale functioneren. Daarom zijn beeldvormingactivi-‐ teiten nodig. “This message must be repeated, again and again and again” (Antistigmacongres Londen 2009)
Een beeldvormingsproject in Vlaanderen rond geestelijke gezondheid, dat inzet op een correcte beeldvorming, antistigma en sociale inclusie.
augustus 2010
p. 1 van 7
Waarom werken aan Beeldvorming geestelijke gezondheid? PROBLEEMSCHETS Geestelijke gezondheidsproblemen worden steeds groter. De laatste Gezondheidsenquête in België (2004) toont aan dat een op vier mensen in de loop van hun leven te kampen hebben met een of andere psychische problematiek. Op dit moment hebben één op negen mensen te kampen met een of andere psychische problematiek. Geestelijke gezondheidsproblemen zijn ook de oorzaak van de meeste zelfmoordgevallen. Psychische problemen krijgen en daardoor negatief of wantrouwend benaderd worden: het is als een tweede, “stille” ziekte die je er boven op krijgt. Stigmatisering van mensen met geestelijke gezondheidsproblemen of een geestelijke BEELDVORMING: handicap is nog steeds een feit. Zij worden geconfronteerd met De geleidelijk ontstane opvatting afwijzing of vooroordelen. Zij worden vaak anders behandeld en dit over personen, zaken, feiten,... omwille van hun anders zijn. Hun gedrag en gedachten worden niet altijd goed begrepen of in een verkeerde context geplaatst. Ze (Van Daele) worden nog vaak aanzien als raar en bizar. Te velen beschouwen een psychische problematiek nog als een teken van zwakte. Sommigen associëren dit met gevaarlijk. Anderen zien dan weer luiheid, wereldvreemdheid of nog iets anders. Bij crisissen waarin mensen met een psychische problematiek betrokken zijn, worden dergelijke associaties vaak nog uitvergroot of versterkt.
1.
Als mensen denken aan ‘de psychiatrische patiënt’, denken ze al snel aan de meer extreme gevallen. Het gevaar van het stigma zit voor een belangrijk deel in het gebruiken van zo’n globaal ‘etiket’. Bij meer specifieke Stigma ziektebeelden, zoals depressie, dementie en ook • Een letterlijk of figuurlijk merkteken schizofrenie, blijkt het publiek een genuanceerder en minder (zoals in psychiatrische behandeling zijn) negatief beeld te hebben. Alleen het ziektebeeld ‘verslaving’ • dat personen onderscheidt van anderen roept duidelijk negatieve stereotiepen op, zoals agressie en • en dat hen in verband brengt met onwenhet veroorzaken van overlast. Wanneer het publiek selijke eigenschappen (gevaarlijk, onbepsychiatrische stoornissen toeschrijft aan ‘externe’ factoren trouwbaar, incompetent, ...) (oorzaken buiten de controle en schuld van de patiënt om, • waarna zij door anderen worden afgewezoals genetische aanleg) is men minder geneigd sociale zen of genegeerd. afstand te bewaren dan wanneer de stoornissen worden (Link & Phelan, 1998) 2 toegeschreven aan ‘interne’ factoren (zoals drugsgebruik). Kennelijk is het publiek minder tolerant wanneer men denkt dat het ontstaan van de psychiatrische problemen 1 2 ‘verwijtbaar’ is. De negatieve gevolgen van de psychische problematiek op zich en de bijkomende stigmatisering wordt vaak nog vergroot door de secundaire negatieve gevolgen op vlak van: • • • • • •
Tewerkstelling Huisvesting Verzekeringen Sociale relaties Zelfwaardegevoel Levenstevredenheid.
Hierdoor wordt het lijden van mensen met een psychische problematiek nog vergroot en komen ze nog 1
dr. J.T.B. van ’t Veer: “The social construction of psychiatric stigma”. Proefschrift Universiteit Twente Faculteit Gedragswetenschappen, 2006
2
Link, B.G. & Phelan, J.C. (1998) The labeling theory of mental disorder (II): The consequences of labeling. In: Horwitz, A. and Scheid-Cook, T. (Eds), The sociology of mental health (362-376), Cambridge, Cambridge University Press.
augustus 2010
p. 2 van 7
sterker in een sociaal isolement terecht. Men sluit zich af. Een bijkomend gevolg is dat het zoeken naar professionele hulp wordt uitgesteld, of professionele hulp te vroeg wordt stopgezet. We zien tevens dat stigmatisering de positieve effecten van rehabilitatie-programma’s grotendeels teniet doet of terugval / heropnames kan teweegbrengen. Niet alleen de mensen met geestelijke gezondheidsproblemen zelf, maar ook hun onmiddellijke omgeving ervaren de gevolgen die deze problemen met zich meebrengen. Ook de onmiddellijke omgeving wordt dus soms even sterk geconfronteerd met dezelfde vooroordelen, onbegrip, afwijzing, enz.
Bij STIGMATISERING hebben we het niet alleen over de ‘rechtstreekse’ uitsluiting uit de samenleving, maar ook over de subtielere mechanismen in de omgang tussen mensen, alsook over het associatief stigma dat omgeving (familieleden, hulpverleners) treft.
MISVATTINGEN EN VOOROORDELEN: voorbeelden •
Psychiatrische aandoeningen zijn geen echte medische ziekten zoals hartziekten en diabetes.
•
Mensen met een mentale ziekte zijn gewoon "gek".
•
Mensen met een ernstige mentale ziekte, zoals schizofrenie, zijn doorgaans gevaarlijk en gewelddadig.
•
Mentale ziekten zijn een gevolg van een slechte opvoeding.
•
Depressie is het gevolg van een zwakke persoonlijkheid of een karakterfout en mensen met een depressie kunnen daar gewoon mee ophouden als zij voldoende zouden willen.
•
Schizofrenie betekent een gespleten persoonlijkheid en kan niet verholpen worden.
•
Depressie is een normaal gegeven bij het ouder worden.
•
Depressie en andere ziekten zoals angststoornissen, komen niet voor bij kinderen of adolescenten. Problemen in deze groep horen bij het proces van opgroeien.
•
Een mentale aandoening kan overwonnen worden met voldoende wilskracht. Als men moet worden behandeld voor een psychiatrische aandoening betekent dit dat de betrokkene in zekere zin "gefaald" heeft of zwak is.
•
Een verslaving is een keuze van levensstijl en wijst op een gebrek aan wilskracht. Mensen met een probleem van middelenmisbruik zijn moreel zwak of "slecht".
•
Alle psychiatrische behandelingen zijn pijnlijk en barbaars.
•
Een geestelijke ziekte is een ingebeelde ziekte, dus psychiatrie is overbodig.
•
Als iedereen doet wat hij moet doen en hard werkt, zullen er geen geestelijke gezondheidsproblemen zijn.
•
Psychiatrie: eens er in kom je er nooit meer uit
•
Er zijn er twee ontsnapt uit de psychiatrie
•
Depressie is een gemakkelijke uitleg om niet te moeten werken
•
…
augustus 2010
p. 3 van 7
VISIE
a. Algemeen: internationaal Komen tot een correcte beeldvorming inzake geestelijke gezondheid en psychische problemen is een van de belangrijkste opdrachten bij de verdere uitbouw van een geestelijk gezonde samenleving. Aansluitend op de WHO Europe/EU conferentie in Helsinki januari 2005 werd door de Europese Commissie een groenboek gepubliceerd (24/10/2005) waarin staat: Hoewel medische hulp essentieel is in de aanpak van de problemen, is er meer nodig om iets aan de sociale factoren te doen. Daarom is in overeenstemming met de WHO-strategie een allesomvattende aanpak nodig, die zowel de behandeling van en de zorg voor personen omvat als maatregelen om de geestelijke gezondheid van de hele bevolking te bevorderen, geestelijke gezondheidsproblemen te voorkomen en problemen als stigmatisering en schending van de mensenrechten aan te pakken. Daarbij moeten veel actoren worden betrokken: de gezondheidssector en andere beleidssectoren, maar ook betrokkenen die beslissingen nemen die een invloed hebben op de geestelijke gezondheid van de bevolking. Patiëntenorganisaties en maatschappelijke organisaties moeten een belangrijke rol spelen bij het zoeken naar oplossingen. Antistigma-campagnes of beeldvormingsacties dienen ingebed te zijn in een globaal kader, waarbij een diversiteit aan strategieën, communicatievormen, thema's, actoren en gezamenlijk optreden de meerwaarde vormen. Een actieve rol van patiënten- en familieverenigingen is een belangrijke surplus.
b. Algemeen: Vlaanderen Ook de Vlaamse Overheid heeft in het regeerakkoord van 2009 deze thematiek tot de hare gemaakt en stelt: “dat ze blijft inzetten op een destigmatisering van de problematiek van geestelijke gezondheidszorg.” (p.66) In zijn beleidstekst 2009-2014 stelt de Vlaamse Minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin, Jo Vandeurzen: “Ondanks het feit dat ongeveer een vierde van de bevolking in Vlaanderen ooit te kampen krijgt met psychische problemen, hangt hier rond nog steeds een taboe. Daarom willen we blijven inzetten op het bespreekbaar maken van psychische problemen en op een destigmatisering van de problematiek van de geestelijke gezondheidzorg.”(p.46)
c. Specifiek: beeldvormingprojecten Beeldvormingprojecten dienen zich te richten op een attitudewijziging t.a.v. geestelijke gezondheid(szorg) en psychische problemen zodat een acceptatie van het afwijkende mogelijk wordt en het incorrecte (eventueel veroordelende) denken kan gecorrigeerd worden of afnemen. Destigmatisering of komen tot een correcte beeldvorming m.b.t. geestelijke gezondheid vraagt een bijsturing van kennis, via educatie: een verhoogde en correcte kennis over • Pathologie (weten dat er iets aan de hand is) • Zorg (weten dat er iets kan aan gedaan worden) • Coping (weten wat je zelf kan doen) De combinatie van het voorhanden hebben van correcte kennis én de ontmoeting met een persoon met psychische problemen verhoogt de kans op verandering in: • Denken (correctie van denkpatronen) • Attitude (acceptatie van het afwijkende, afname van het incorrecte (evt. veroordelende) denken, en vooral acceptatie van de persoon) • Gedrag (toenadering zoeken)
augustus 2010
p. 4 van 7
Schematisch:
Kennis: - pathologie - zorg - coping
Als beïnvloedbaar project 3
de Goei, Plooy en van Weeghel stellen ook dat een dergelijke “contactstrategie” substantieel kan bijdragen aan een positievere houding en bereidheid hulp te bieden. Het effect van een dergelijke strategie is groter en blijvender dan bij voorlichting. Belangrijk, volgens deze onderzoekers, bij het contact, is: • Dat het gaat om deelnemers van ongeveer dezelfde status, • Dat er sprake is van een eigen keuze voor contact, • Dat het contact plaatsvindt in een context van samenwerking en een zekere vertrouwelijkheid, • Dat het gaat om contacten met mensen die lichtelijk positief afwijken van het stereotiepe beeld dat men heeft. 4
Ook Van ’t Veer e.a. benadrukken de contactstrategie: “Bevorderen van contact tussen patiënt en sociale omgeving blijft een geldige strategie, zowel voor de sociale integratie van de patiënt als voor de destigmatisering onder de algemene bevolking.” Verder in hun conclusies wordt het nog explicieter gesteld: “Voor verdere en tevens meer duurzame destigmatisering (en integratie) van de psychiatrische patiënt lijkt het bevorderen van daadwerkelijk contact tussen psychiatrische patiënt en sociale omgeving de beste strategie.” Hun voorwaarden voor een destigmatiserend contact: • Ongedwongenheid, • Onderlinge gelijkwaardigheid, • En een gemeenschappelijk doel (waarbij bij voorkeur niet de psychiatrische achtergrond centraal staat). 5
Vanuit de ervaringen met de voorbije projecten en vanuit het wetenschappelijk onderzoek over stigma en antistigma campagnes kunnen we het volgende stellen: • Lokale kleinschalige projecten hebben zin! • In een goede campagne is er een evenwicht gevonden tussen een eenvoudige en genuanceerde boodschap • De combinatie van verschillende strategieën is effectiever dan het gebruik van één strategie • Het werken naar meerdere doelgroepen is effectiever dan het zich richten op één doelgroep • Een goede strategie richt zich vooral op “contact”, aangevuld met educatie • In een goede campagne probeer je zoveel mogelijk de zorggebruiker actief te betrekken • In een goede campagne probeer je zoveel mogelijk continuïteit na te streven • In een goede campagne focus je best op de capaciteiten, niet op de gebreken • Antistigma-programma’s mogen geen geïsoleerde, eenmalige acties zijn 6 • Programma’s sorteren meeste effect binnen een duurzaam maatschappelijk steunsysteem op lokaal niveau 3
L. de Goei, A. Plooy en J. van Weeghel: “Ben ik goed in beeld? Handreiking voor de bestrijding van stigma en discriminatie wegens een psychische handicap”. Trimbos-instituut 2006
4
J.T.B. Van ’t Veer, H.F. Kraan, C.H.C. Drossaert, J.M. Modde: “Destigmatisering door deconcentratie? Een Nederlands bevolkingsonderzoek naar het stigma van psychiatrische patiënten”. Tijdschrift voor Psychiatrie 47 (2005)10, 659-669
5
presentatie Mieke Verhaeghe op de “Anders Gewoon Worden”-dag van 13/03/09
augustus 2010
p. 5 van 7
Antidiscriminatie en Sociale Inclusie Verder gaan dan het veranderen van het beeld dat mensen hebben van geestelijke gezondheid, van de mensen die met geestelijke gezondheidsproblemen te kampen hebben en van de geestelijke gezondheidszorg, is wat men beoogd met antidiscriminatie programma’s. Er wordt in deze programma’s gestreefd naar het veranderen van het gedrag van mensen, in de richting van minder discriminatie en meer sociale inclusie. Een voorbeeld van dergelijke strategie is terug te vinden in de “Time to Change” campagne in het Verenigd Koninkrijk (i.c. Engeland en Ierland) en “See Me” in Schotland. Beeldvorming, bredere context Alle acties die rond beeldvorming opgezet worden, kunnen een groter effect hebben als daarnaast ook inspanningen geleverd worden t.a.v. de patiënten (empowerment, het installeren van een statuut van ervaringsdeskundigheid, het werk maken van patiëntenparticipatie), t.a.v. de zorg (ervoor zorgen dat de GGZ voldoende en kwaliteitsvol (cfr. uitkomstenmetingen) aanwezig is), t.a.v. de bevolking (door te werken naar preventie, antidiscriminatie en vorming van sleutelfiguren) en t.a.v. overheid (door werk te maken van een sociaal inclusiebeleid, overheen beleidsdomeinen met aandacht voor de diverse sectoren die op dit terrein meespelen.
Samenwerking: bundeling van krachten De diversiteit en de spreiding in tijd en in ruimte van heel wat projecten die aan positieve beeldvorming en destigmatisering werken is een rijkdom. Het dubbel gebruik van middelen en overlapping van doelgroepen en strategieën verminderen evenwel de efficiënte en doeltreffende aanwending van de (beperkte) middelen. Projecten die uitsluitend vanuit één bepaald perspectief opgezet worden (het perspectief van de zorgverstrekker, het perspectief van de patiënt, het perspectief van de omgeving, het lokale buurtinitiatief, het regionale initiatief, het Vlaamse initiatief, … enz. ) zijn waardevol en nodig, maar slechts wanneer ze gekaderd zijn in het geheel van acties en projecten die alle invalshoeken een kans bieden. Een goede regie van projecten, met wederzijdse ondersteuning en gebaseerd op goede afspraken, kan de impact en de efficiëntie van al deze, en nog bijkomende, initiatieven bevorderen. Eventuele ontbrekende schakels kunnen erdoor gedetecteerd en bijgestuurd worden. In deze regie is een bepaling van perspectief, doelgroep en thema mede bepalend om de efficiëntie en de effectiviteit van de te kiezen strategie te verhogen.
6
Maatschappelijk steunsysteem: Een gecoördineerd netwerk van personen, diensten en voorzieningen waarvan mensen met psychische beperkingen (en hun naasten) zelf deel uitmaken en dat hen op vele manieren ondersteunt in hun pogingen om in de samenleving te participeren
augustus 2010
p. 6 van 7
Van cruciaal belang is de samenwerking • tussen GGZ-voorzieningen, patiënten en familieverenigingen als partners binnen de GGZ, 7 • maar evenzeer met onderwijs en cultuur, steden en gemeenten , verenigingsleven, bedrijfswereld en non-profitsector, • met actieve medewerking van de Vlaamse Overheid, de Provinciale Overheid en de Lokale Besturen van steden en gemeenten. • met alle media Dit kan gebeuren door • afstemming in de timing • regionale afstemming • inhoudelijke afstemming • afstemming van (media-)communicatie • afstemming op vlak van doelgroep • afstemming van thema’s Participatie aan een globaal initiatief kan voor heel wat projecten een meerwaarde bieden of kan de aanleiding zijn om van start te gaan.
Jan Van Speybroeck Directeur VVGG
7
Evt. in te schrijven in hun lokaal sociaal beleidsplan
augustus 2010
p. 7 van 7
