AUTEURS IN DE BRES VOOR AUTEURS

AUTEURS IN DE BRES VOOR AUTEURS

JAARBOEK 2013

INHOUD

JAARBOEK 2013

Woord vooraf Blijf knarsen, David Van Reybrouck Even voorstellen…, Joke van Leeuwen

4 5 10

Observatorium voor de vrije meningsuiting Inleiding, Jeroen Theunissen De vrije markt versmoort het vrije woord Rondetafelgesprek

12 13 16 20

Dag van de gevangen schrijver Dag van de gevangen schrijver, Peter Theunynck Schrijvers maak je niet monddood, Catherine Vuylsteke Je wacht op me met ’t stof, Liu Xiaobo

31 32 34 41

Internationale contacten Impressie van de WiPC-conferentie in Kraków, Annmarie Sauer Verslag van het ICORN-programma in Kraków, Dimitri Bontenakel Ontmoeting met een erelid, Hilde Keteleer Impressie van het PEN-congres in Reykjavik, Annmarie Sauer PEN-verklaring over digitale vrijheid

43 44 48 51 58 61

PEN-flat65 Geduld en visumperikelen, Dimitri Bontenakel en Sven Peeters 66 Stad van dromen en smart, Adam Alhadi Agabeldour 71 De flat, In-Koli Jean Bofane 73 De daken van het vlinderpaleis, Jelica Novakovic 75 Onze werking in 2013 Activiteitenverslag, David Van Reybrouck Financieel verslag, Xavier Roelens

76 77 91

Poëzie94 Inleiding bij het werk van Fatena Al-Ghorra 95 Gods bedrog, Fatena Al-Ghorra 99 Gedichten, Adam Alhadi Agabeldour 104 Gedicht, Enoh Meyomesse 107

3

WOORD VOORAF

JAARBOEK 2013

BLIJF KNARSEN DAVID VAN REYBROUCK

© Stephan Vanfleteren

Beste lezer, Wat een jaar! 2013 was voor PEN Vlaanderen in alle opzichten het jaar van de stroomversnelling. Kijkt u even mee naar de talrijke hoogtepunten, en u zult begrijpen wat ik bedoel. 33 Januari: op onze talrijk bijgewoonde Algemene

Vergadering presenteert bestuurslid Marleen Teugels de resultaten van haar terreinverkenning naar de grenzen van de vrije meningsuiting in de Belgische media. Ze gaat daarover in debat met erevoorzitter Geert van Istendael en PEN-lid Dirk Verhofstadt. Het Observatorium van Vrije Meningsuiting komt weer een stapje dichterbij. 33 Februari: De Morgen bericht grootschalig over

de gevluchte Congolese schrijver Antoine Vumilia, voor wie PEN Vlaanderen zich al jaren inzet. Antoine verbleef in de zomer van 2012 in onze flat, wij hielpen hem in zijn zoektocht naar papieren. Het artikel wordt overgenomen door Belga, Metro en zelfs GrenzEcho. Er komen twee parlementaire vragen van: Peter Luyckx (N-VA), ondervoorzitter van de Commissie Buitenlandse Betrekkingen in de federale Kamer, interpelleerde minister van Buitenlandse Zaken Didier Reynders, kamerlid Zoé Génot (Ecolo) vroeg aan staatssecretaris voor asiel en migratie Maggie De Block tekst en uitleg. Het is voor het eerst dat PEN Vlaanderen doordringt tot het parlementaire halfrond.

5

David Van Reybrouck, aftredend voorzitter van PEN Vlaanderen, is de gelauwerde auteur van o.a. Slagschaduw (2007), Pleidooi voor populisme (2008) en het monumentale Congo. Een geschiedenis (2010), en mede-initiatiefnemer van de G1000. In 2013 verscheen Tegen verkiezingen.

33 Maart: op het Passa Porta Festival is PEN Vlaanderen pro-

minent aanwezig. Walter Zinzen modereert in de KVS een uitstekend debat tussen Tahar Ben Jalloun en Isabelle Durant. Bestuurslid Olivia Rutazibwa ontvangt in het Ethiopische restaurant Toukoul vier jonge Afrikaanse schrijvers die in de lage landen wonen: Jean Bofane (Congo), Babah Tarawally (Sierra Leone), Alphonse Muambi (Congo) en Sayadin Hersi (Somalië). Ikzelf mag in de foyer van de Muntschouwburg Koenraad Tinel en Simon Gronowski interviewen, de hoogbejaarde auteurs van het boek Eindelijk bevrijd. Een ongelooflijke ervaring. We bereiken die dag meer dan 700 mensen. Het jaarboek, andermaal verzorgd door Jeroen Theunissen, wordt voorgesteld. 33 April: Tade Ipadeola, de fantastische voorzitter van PEN

Nigeria en tevens een gewaardeerd jurist, zou in onze flat verblijven. Van de Belgische diensten in Abuja krijgt hij echter geen visum. PEN Vlaanderen reageert verontwaardigd. De Morgen, Knack en Trouw nemen het bericht over. 33 We zetten verdere stappen op het vlak van professionali-

sering: in het voorjaar komt Miriana Frattarola tijdelijk de gelederen versterken op vlak van campagne en communicatie, even later voegt Kris Berwouts zich bij ons aan om de activiteiten mee te coördineren. 33 Mei: Op 3 mei, Internationale Dag van de Persvrijheid, vra-

gen honderd auteurs van PEN Vlaanderen aandacht voor de kwaliteit van onze kwaliteitsjournalistiek. Hun petitie ’De vrije markt versmoort het vrije woord’ is een knuppel in het hoenderhok. De Standaard, De Morgen, La Libre Belgique, Apache en Knack.be besteden er ruim aandacht aan. Geert van Istendael mag het gaan uitleggen bij de Standaard en op NCRV-radio, Walter Zinzen trekt naar Terzake, Ides Debruyne staat De Tijd te woord, Saskia de Coster geeft uitleg voor televisie. ’s Avonds in het RITS café organiseren we samen met het Fonds Pascal Decroos een levendig debat met de Nederlandse hoofdredacteur Rob Wijnberg (De Correspondent), de Deense topjournalist Nils Mulvad en PEN-bestuurslid Marleen Teugels. Margo Smit (VVOJ) modereert. Als maanden later het stof is gaan liggen, keert Tom Naegels op het onderwerp terug met de woorden: ’Met enige vertraging: dank, PEN.’ 6

JAARBOEK 2013

33 In het kader van onze speciale aandacht voor Oost-Europa

trekken we van 9 tot 12 mei naar het Subversive Festival in Zagreb. Ik treed er in debat met onze internationale voorzitter John Ralston Saul en met Nadežda Cacinovic, de wonderlijke voorzitster van PEN Croatia. Onze delegatie bestaat ook uit ondervoorzitter Annelies Verbeke en regioverantwoordelijke Peter Vermeersch. Ook de in Brussel woonachtige Poolse schrijfster Grazyna Plebanek gaat mee. 33 Van 14 tot 17 mei gaat de tweejaarlijkse wereldconferentie

van het Writers in Prison Committee in Kraków door. PEN Vlaanderen is er aanwezig met een driekoppige delegatie: onze nieuwe WiPC-voorzitster Annmarie Sauer, onze flatverantwoordelijke Dimitri Bontenakel en onze regioverantwoordelijke voor Oost-Europa Johan De Boose. 33 Juni: op 26 juni vieren we de honderdste geboortedag

van Aimé Césaire. Deze dichter-politicus uit Martinique had een enorme impact op de literatuur van Centraal-Afrika. Bestuurslid Sarah De Mul bokst een mooi programma ineen bij Passa Porta: Antoine Tshitungu Kongolo, Joris Note, Omar Ba, Younouss Diallo en ikzelf mogen er een bomvolle zaal toespreken. 33 Juli: onze flat heeft pech. De tweede helft van 2013 hebben

we helemaal opengehouden om een schrijver in nood op te vangen, maar de kandidaten die ons via Icorn worden voorgesteld blijken telkens al elders geholpen te zijn. Zoveel te beter voor hen, maar voor ons is het jammer. We hebben de flat dan maar tijdelijk gevuld met erg welgekomen, maar minder urgente gasten. 33 Augustus: in het kader van de International Beijing Book Fair

trekt PEN Vlaanderen naar China. Wij hebben kort daarvoor het Vlaams Fonds voor de Letteren gebrieft over welke houding wenselijk was vanuit het Vlaamse letterenbeleid. OudWiPC-voorzitster Hilde Keteleer gaat er op bezoek bij Zheng Yichun, de Chinese dissident die wij tijdens de lange jaren van zijn gevangenschap ondersteunden. Na zijn vrijlating is zijn toestand nog steeds erg precair. Hij kan nog steeds niet over zijn volle burgerrechten beschikken. 7

33 September: Annmarie Sauer en ikzelf trekken naar het wereld-

congres van PEN International in Reykjavik. Het is mijn vierde congres en in mijn ogen het beste: de uitwisseling van best practices met andere centra levert heel veel ideeën op voor ons bestuurlijke werk, de kennismaking met schrijvers uit de hele wereld biedt inzicht over dossiers waar onze media nooit over berichten. En IJsland is prachtig. 33 Oktober: onder de titel ‘Koop censuur!’ organiseert PEN

Vlaanderen voor het eerst een grootschalige campagne rond verboken boeken. De gelijknamige box bevat werken van striptekenaar Marjane Satrapi (Iran), Nobelprijswinnaar Liu Xiaobo (China), jeugdauteur Sherman Alexie (USA) en dichter Abdellatif Laâbi (Marokko). Vier uitgeverijen werken eraan mee, drie van hen herdrukken zelfs op ons verzoek. PEN gaat in zee met De Morgen en Confituur, het netwerk van onafhankelijke boekhandels. De campagne krijgt de steun van Tom Lanoye, Michaël Borremans, Annelies Verbeke, Judith Vanistendael en ikzelf en mag op ruime aandacht rekenen in De Morgen en op de Antwerpse Boekenbeurs. 33 November: op de Dag van de Gevangen Schrijver treedt PEN

naar buiten met een uniek filmpje waaraan dertig prominente Vlaamse auteurs, allen lid van PEN, hun medewerking hebben verleend. Samen brengen zij het prachtige gedicht ’Je wacht op mij met ’t stof’ van Liu Xiaobo. Het filmpje verschijnt op de websites van De Standaard, Knack en De Redactie. WiPC-ondervoorzitter Peter Theunynck praat erover op het Radio1-programma Joos. 33 December: een eerste vertaling van de gedichten van Fatena

Al Ghorra komt binnen. Karel Segers is met haar de afgelopen maanden naar scholen en hogescholen getrokken. Hij nam haar ook mee naar het Literair Café Intercultureel in Amsterdam. In 2014 moet haar bundel bij uitgeverij P verschijnen: een prachtig vooruitzicht! 33 Januari 2014: We naderen de kaap van 200 leden. Dat is

mooi, maar de afgelopen maanden is ook duidelijk geworden dat PEN Vlaanderen voor een generatiewissel staat. Olivia Rutazibwa is verhuisd naar Engeland, Xavier Roelens, Bart 8

JAARBOEK 2013

Van Loo en ikzelf leggen onze taken neer. De opvolging is evenwel verzekerd: met Joke van Leeuwen aan het roer en met nieuwe mensen als Ruben Mersch, Kris Berwouts, Ides Debruyne, Annemarie Estor en Maarten Inghels aan boord kan PEN Vlaanderen met vertrouwen de toekomst tegemoet zien. Beste lezer, dit is het derde jaarboek van PEN Vlaanderen en tevens de laatste keer dat ik dit voorwoord tot u mag richten. Na drie jaar als voorzitter heb ik begin 2014 de presidentiële hamer overgedragen aan mijn voortreffelijke opvolger, Joke van Leeuwen. Het was een voorrecht om PEN Vlaanderen de voorbije jaren te mogen leiden. Ik heb het erg graag gedaan. We zijn allen slechts kruimels, maar dit kunnen we soms zijn: kruimels die knarsen. Dank voor het vertrouwen – en blijf knarsen.

9

EVEN VOORSTELLEN… JOKE VAN LEEUWEN

Joke Van Leeuwen, geboren in Den Haag, woont momenteel in Antwerpen. In 1978 publiceerde ze haar eerste kinderboek. In 1994 kwam haar eerste dichtbundel voor volwassenen uit. Ze stelde tentoon, schreef en bracht verhalen voor tv , schreef voor theater en bracht literair-cabareteske voorstellingen. Haar werk is in vele talen vertaald.

PEN Vlaanderen is bijzonder blij en trots dat Joke Van Leeuwen onze nieuwe voorzitter wil worden. Voor haar veelzijdige oeuvre heeft zij vele prijzen gekregen. Haar recente roman, Feest van het begin, werd onlangs bekroond met de AKO literatuurprijs. In een kort interview hebben we haar de kans gegeven, zich aan onze leden voor te stellen. Haar affiniteit met de idealen van PEN Vlaanderen is duidelijk. Iedereen van het bestuur kijkt dan ook zeer uit naar de samenwerking met Joke.

Wanneer ben je voor het eerst met PEN in contact gekomen? Dat is al lang geleden. Ik was eerst lid van PEN Nederland. Mijn overstap naar PEN Vlaanderen is van minder lang geleden. Destijds was ik geen actief lid van de PEN, ik was wel jarenlang actief voor Amnesty International. Toen ik door PEN Vlaanderen benaderd werd om mee te doen met de acties van het Writers in Prison Committee klonk hun werking me vertrouwd in de oren. Waarom is het voor jou – als schrijfster in een taalgebied waar de vrijheid van meningsuiting min of meer gegarandeerd is – belangrijk om voor de waarden van PEN op te komen? Omdat het zeer zinvol is om verder te kijken dan je eigen taalgebied. Niet alleen uit solidariteit met schrijvers en journalisten die geen vrijheid van expressie kennen, maar ook als aanscherping van wat wij hier met die vrijheid doen. Democratie vraagt om het openlijk kunnen uitwisselen van meningsverschillen, zonder dat andere meningen als aanvallen worden geëtiketteerd. 10

JAARBOEK 2013

Heb je PEN Vlaanderen de laatste jaren gevolgd? Ja, en ik heb de indruk gekregen van een goed werkende organisatie met een actief bestuursteam. Je voorganger, David Van Reybrouck, heeft de werkzaamheden van PEN in een stroomversnelling gebracht. Heb je al nagedacht over de eigen accenten die je in je periode als voorzitter wil leggen? Ik zie dat het bestuur goed werkt en dat die stroomversnelling alle betrokkenen naar goed bevaarbaar water heeft gebracht. Nu ik dit opschrijf, ben ik nog niet aan mijn mandaat begonnen. Ik denk er wel over na, maar vind het nog te vroeg om mij in gedrukte letters over accenten uit te spreken. In eerste instantie hoop ik op een goede samenwerking en wil ik uitdragen waar PEN voor staat. We zijn creatieve mensen, dus plannen komen wel in onze hoofden op (al zal ik er ook voor willen waken dat die niet ten koste gaan van ons werk als auteurs). Heb je lang geaarzeld alvorens toe te zeggen? Ik heb me eerst goed laten voorlichten. Maar nee, het enthousiasme van David Van Reybrouck is natuurlijk onweerstaanbaar. Zijn de waarden van PEN direct of indirect in je eigen werk aanwezig? En zie je jezelf als een geëngageerde artieste? (Vergeef mij dat nogal dwaze woord ‘geëngageerd’). Ja, ik denk, al zeg ik het zelf, dat ik een betrokken schrijver ben. Ik heb geen boodschappen, maar de wereld komt wel op mijn manier in mijn boeken terecht. Heel letterlijk trouwens in Bezoekjaren, een boek dat is voortgekomen uit de periode dat ik correspondeerde met een Marokkaanse gewetensgevangene, wiens brieven door zijn moeder onder haar grote borsten uit de gevangenis werden gesmokkeld.

11

OBSERVATORIUM VOOR DE VRIJE MENINGSUITING

JAARBOEK 2013

INLEIDING

Op 26 januari 2013, op de algemene vergadering van PEN Vlaanderen, stelde Marleen Teugels, bestuurslid van PEN Vlaanderen, haar in opdracht van PEN opgestelde zoektocht voor over de vraag of en hoe PEN Vlaanderen een observatorium van de vrije meningsuiting zou kunnen oprichten. Haar analyse en het debat dat op de algemene vergadering plaatsvond, lieten er geen twijfel over bestaan dat een observatorium een nuttig en zelfs noodzakelijk instrument is, en dat PEN Vlaanderen die rol op zich kan nemen. Het bijzonder interessante onderzoek van Marleen Teugels, de voorbeschouwing van Dirk Voorhoof en de nabeschouwingen van Dirk Verhofstadt en Geert van Istendael kunnen nagelezen worden in het jaarboek van vorig jaar en op onze website. Vrijheid van meningsuiting, zo besloot het onderzoek, is nooit voor eeuwig en altijd verworven, en ook in Vlaanderen blijft waakzaamheid geboden. Marleen Teugels stelde op basis van haar analyse drie pijlers voor: ‘Het Observatorium kan een draagvlak creëren voor het debat over vrijheid van meningsuiting, met invloed op de media en de publieke opinie. Het kan een anoniem Meldpunt oprichten dat problemen observeert, registreert en analyseert en het kan diepgaand onderzoek naar vrijheid van meningsuiting stimuleren.’ We zijn een jaar verder. PEN Vlaanderen heeft intussen niet stilgezeten. In haar analyse had Marleen Teugels 3 mei, internationale dag van de persvrijheid, als startpunt voorgesteld ‘voor het aanzwengelen van het debat over expressievrijheid en vrijheid van informatie.’ Op 3 mei 2013 uitten honderd Vlaamse auteurs in een petitie hun bezorgdheid over de toestand van de media in 13

© Koen Broos

JEROEN THEUNISSEN

Jeroen Theunissen publiceerde vier romans, een verhalenbundel en twee dichtbundels. Hij is ook docent in het RITS. Zijn recentste roman, De omwegen, een picareske naoorlogse familiegeschiedenis, verscheen in maart 2013. Hij is bestuurslid van PEN Vlaanderen.

Vlaanderen. Ze vonden dat de media de persvrijheid uithollen door zich ‘te onderwerpen aan een losgeslagen vrijemarktdenken.’ Hoewel geen enkele krant de tekst van onze petitie wenste af te drukken (online verscheen die enkel bij De Morgen, Knack en La Libre Belgique), was de berichtgeving erover massaal. Opiniestukken voor en tegen, een debat in Terzake, ingezonden brieven van Luc Rademakers, hoofd van de VRT-nieuwsdienst, aandacht tot in Nederland en Franstalig België: we hebben duidelijk een gevoelige snaar geraakt. Een overzicht: 33 3 mei – Petitie in De Morgen, Knack en La Libre Belgique. Ruime berichtgeving 33 10 mei – Karl van den Broeck komt in zijn colum in De Morgen terug op die petitie: ‘Ik teken meteen voor meer subsidies voor non-fictie.’ 33 5 juni – ook bij een interview met Jef Lambrecht en Dirk Tieleman komt De Morgen er op terug. Niet alleen de auteurs van PEN Vlaanderen maken zich zorgen over de media in ons land. Ook de VRT-coryfeeën Jef Lambrecht en Dirk Tieleman luiden de alarmklok. ‘Het publiek is chronisch ondergeïnformeerd. Dat heeft dramatische gevolgen voor de democratie.’ 33 17 juli – Tom Naegels maakt de balans op van zijn tweede jaar als ombudsman van De Standaard. Hij keert daarvoor terug naar een mediadebat dat er nooit een mocht worden. Het is terecht dat mensen méér verwachten van het nieuws, schrijft hij. Vraag is dan hoeveel meer is, wie wat moet doen en hoe we dat gaan organiseren. ‘Erop terugblikkend denk ik wel dat het kind met het badwater is weggegooid. Daarom wil ik de waardevolle bedenkingen van PEN alsnog als leidraad nemen in deze terugblik op mijn tweede jaar als ombudsman van De Standaard. (...) Met enige vertraging: dank, PEN.’ In dit jaarboek kunt u de petitie nalezen. Het belang ervan blijft in 2014 onverminderd geldig. Door de de zomermaanden lag de organisatie van het observatorium na 3 mei even stil. Maar vanaf het najaar besloot PEN Vlaanderen op de ingeslagen weg verder te gaan. Op 3 januari 2014 organiseerden wij een rondetafelgesprek op het congres van de Vlaamse auteursvereniging (VAV). Daarbij werd aan Ides 14

JAARBOEK 2013

Debruyne, Marleen Teugels, Baldwin Van Gorp en Flip Voets gevraagd om aan de hand van de tekst van vorig jaar verder te denken en te discussiëren over de concrete uitwerking van ons observatorium. Een licht ingekorte versie van dit gesprek kunt u hier lezen. PEN Vlaanderen is bovendien verheugd dat Ides Debruyne toegezegd heeft om bestuurslid te worden en mee de kar te trekken voor de concrete realisatie van ons observatorium.

15

DE VRIJE MARKT VERSMOORT HET VRIJE WOORD Deze petitie verscheen op 3 mei, Dag van de Gevangen Schrijver.

Vandaag is het World Press Freedom Day, een dag die in België nooit werd gevierd. Toen in 1993 de Verenigde Naties 3 mei uitriepen tot internationale dag van de persvrijheid hadden ze vooral landen in gedachten waar de staat het vrije woord brutaal verdrukte. Maar dit jaar trekt PEN Vlaanderen aan de alarmbel: 3 mei moet helaas ook hier gevierd worden. Want wij, schrijvers van Vlaanderen, zijn ernstig bezorgd over de kwaliteit van de journalistiek. Rechtstreekse verstikking van de persvrijheid door de staat gebeurt hier eerder incidenteel. Het is hier China niet. Maar wat niet van buitenaf komt, knaagt van binnenuit. De media zijn in toenemende mate hun persvrijheid zélf aan het uithollen. De reden is eenvoudig. Overal in het Westen kampen commerciële media met dalende inkomsten – consumenten keren zich naar gratis nieuws, adverteerders haken af – en die verliezen moeten gecompenseerd worden met steeds spannender verhalen, dramatischer conflicten en heftiger verslaggeving, opgesteld door steeds kleinere en goedkopere redacties die onder steeds grotere tijdsdruk moeten presteren. Tekenend in dat opzicht is dat Offshore-leaks, de grootste journalistieke onthulling in jaren, niet in de commerciële media maar in de nonprofit-sector ontstond. Er was geen enkele Vlaamse journalist bij betrokken. Bijna alle massamedia in Vlaanderen (kranten, radiostations, televisiezenders) zijn commerciële media: hun primaire logica is die van de kijkcijfers, de verkoopsaantallen, de luisterdichtheid of de unieke geregistreerde gebruikers. Door het eigen marktaandeel systematisch boven het algemeen belang te plaatsen, geraakt de persvrijheid allengs in de verdrukking. De vrije markt versmoort zo stilaan het vrije woord. 16

JAARBOEK 2013

Voor wat het waard is: in de Press Freedom Index van Reporters Zonder Grenzen zakte België dit jaar naar de 21ste plaats. We staan er naast Polen. Tien jaar geleden stonden we nog op de 7de plaats. Een opstoot aan mediakritiek enkele jaren geleden heeft het tij niet kunnen doen keren. De pertinente analyses van onderzoekers als Geert Buelens, Frank Thevissen, Jan Blommaert en Luc Huyse vonden weliswaar weerklank bij kleinschaliger kanalen als Apache, DeWereldMorgen, Rekto:Verso, Actua-TV, Doorbraak, Mo* en Liberales maar zorgden bij de mainstream media enkel voor cosmetische aanpassingen. Tekenend is het dat de site mediakritiek.be, ons belangrijkste forum voor systematische analyse van de journalistiek, dit jaar ophoudt te bestaan. Ziehier de paradox: de crisis van de afgelopen jaren maakt een vrije kwaliteitspers meer dan ooit noodzakelijk, maar meer dan ooit zien we hoezeer die pers deel is van de crisis. Zij bericht niet enkel over het roekeloze casinokapitalisme, maar neemt eraan deel. Net zoals de banken zich in de vernieling hebben gereden door blindelings een marktlogica te volgen, zo zijn de media zichzelf aan het verwoesten door cijfers te laten primeren op relevantie. Dit is erg omdat banken en kranten ook een maatschappelijke rol vervullen, en dus nooit alleen maar commerciële instellingen mogen zijn. Zoals een gezond bankwezen essentieel is voor de economie, zijn vrije media cruciaal voor de democratie. Net daarom zijn we zo bezorgd. In de praktijk zijn de media niet langer de vierde macht, maar de eerste. Politici worden er gemaakt en gekraakt, misdaden worden er berecht en beslecht, de politieke agenda en de publieke opinie krijgen er grotendeels vorm. Maar wat betekent het als die macht hoofdzakelijk wordt bepaald door de markt? Nochtans kan het ook anders. Inzetten op diepgravende journalistiek loont. TIME publiceerde in maart een dossier van maar liefst 36 pagina’s over de Amerikaanse gezondheidszorg. Dat zorgde voor de beste verkoop in twee jaar en 16 keer meer digitale verkoop dan anders. Dichter bij huis is het fenomenale succes van De Correspondent – 17.000 mensen die 60 euro storten voor een 17

ernstig medium – een inspirerend voorbeeld. Het bewijst dat veel mensen serieus willen worden genomen door de media, het verraadt een verlangen naar journalistiek die de waan van de dag overstijgt. Omdat wij schrijvers dagelijks met teksten omgaan, hebben we enkele suggesties. PEN Vlaanderen pleit voor: 1. meer onderzoeksjournalistiek, minder steekvlamjournalistiek 2. meer duiding (kaarten, dossiers, infographics, achtergronden), minder opiniëring (columns, tweets, polls) 3. meer buitenland- en Europaberichtgeving, minder tunnelvisie op Wetstraat: de macht is verschoven 4. meer zelfregulering (factchecking, ombudsman), minder aversie voor externe kritiek 5. meer inzicht in reële conflicten, minder opkloppen van futiele conflicten

Ondertekenaars: 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33

Benno Barnard Els Beerten Daniel Billiet Suzanne Binnemans Gie Bogaert Dimitri Bontenakel Stefan Boonen Hugo Bousset Stefan Brijs Frans August Brocatus Diane Broeckhoven Guy Commerman Geertrui Daem Johan de Boose Ides Debruyne Pieter De Buysser Saskia De Coster Jozef Deleu Mieke de Loof Sarah De Mul Gita Deneckere

33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 18

Frans Denissen Josse De Pauw Wouter Deprez Janine De Rop Patrick De Rynck Lukas De Vos Katelijne De Vuyst Bruno De Wever Annemarie Estor Joris Gerits Frank Hellemans Kristien Hemmerechts Stefan Hertmans Peter Holvoet-Hanssen Pol Hoste Joris Iven Dirk Jacobs Hilde Keteleer Willy Laes Caroline Lamarche Patrick Lateur

33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33

Delphine Lecompte Simone Lenaerts Elisabeth Marain Bart Moeyaert Koen Peeters Sven Peeters Michel Perquy Yves Petry Piet Piryns Leo Pleysier Guy Poppe Guy Posson Anne Provoost Erik Raspoet Marc Reugebrink Xavier Roelens Jean-Pierre Rondas Olivia Rutazibwa Silvain Salamon Annmarie Sauer Willy Schuyesmans Gerd Segers Karel Sergen Kris Smet Rudy Soetewey Walter Soethoudt Ina Stabergh Piet Teigeler Peter Terrin Marleen Teugels Jeroen Theunissen Peter Theunynck Rose Vandewalle

© Michel Cambon

JAARBOEK 2013

33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33

19

Stefaan van den Bremt Denise Van den Broeck Stefan van den Broeck Luckas Vander Taelen Ingrid Vander Veken Ann Van Dessel André Van Halewyck Tom Van Imschoot Geert Van Istendael Judith Vanistendael Bob Van Laerhoven Joke van Leeuwen Bart Van Loo Monika b. van Paemel David Van Reybrouck Peter Vermeersch Annelies Verbeke Erik Vlaminck Bart Vonck Walter Zinzen

Deelnemers aan het Debat waren Ides Debruyne (moderator), Marleen Teugels, Baldwin Van Gorp en Flip Voets. Van de stemmen in het publiek zijn er enkele in deze weergave opgenomen: Tom Naegels, Ingrid Vander Veken en Hilde Keteleer.

RONDETAFELGESPREK Deze tekst is een weergave van het open rondetafelgesprek dat PEN Vlaanderen op 3 januari 2014 organiseerde op het werkcongres van de Vlaamse Auteursvereniging (VAV).

Ides Debruyne is medestichter van het Fonds Pascal Decroos, van de Nederlands-Vlaamse Vereniging van Onderzoeksjournalisten (VVOJ) en van Journalismfund.eu. Momenteel is hij managing director van Journalismfund.eu. Vanaf 2014 wordt hij ook bestuurslid van PEN Vlaanderen. Marleen Teugels is onderzoeksjournalist en auteur. In 2002 publiceerde ze het boek Met stille trom, over de toxische effecten van de hoog­ technologische oorlogvoering bij de Balkan- en Golfoorlogveteranen. Haar onderzoeksartikelen verschijnen hoofdzakelijk in het tijdschrift Knack, soms ook in Le Monde Diplomatique. De voorbije zes jaar is ze als docent onderzoeksjournalistiek verbonden aan meerdere journalistieke opleidingen. Ze is bestuurslid van PEN Vlaanderen. In 2012 schreef ze voor PEN Vlaanderen het onderzoek ‘Naar een Observatorium van de vrije meningsuiting’, dat als basis heeft gediend voor deze discussie. Flip Voets is secretaris-generaal en ombudsman van de Raad voor de Journalistiek. Hij is jurist en hij is jarenlang radiojournalist en eindredacteur televisie bij de openbare omroep geweest. Hij was ook enkele jaren eindredacteur van De Juristenkrant. Baldwin Van Gorp is als hoofddocent verbonden aan het Instituut voor Mediastudies van de KU Leuven. Hij doet vooral onderzoek naar framing en naar journalistiek. 20

JAARBOEK 2013

vlnr. Marleen Teugels, Baldwin Van Gorp, Flip Voets, Ides Debruyne

Ides Debruyne: Dames en heren, welkom op dit rondetafelgesprek van PEN Vlaanderen. Wij willen ons afvragen hoe ver het academisch onderzoek inzake persvrijheid in Vlaanderen staat. En hoe zou het georganiseerd moeten zijn? Hoe kunnen we de persvrijheid hier te lande verbeteren? De basis voor deze oefening is het rapport dat panellid Marleen Teugels vorig jaar in opdracht van PEN Vlaanderen heeft geschreven, en dat gepubliceerd is in het jaarboek van 2012. Maar bestaat er al wel academisch onderzoek in Vlaanderen, in België, in Europa? Bestaat er internationaal of Europees al zoiets als een observatorium van de persvrijheid? Baldwin Van Gorp: Ik ben een initiatief als dit nog niet tegengekomen. Er bestaan wel enkele initiatieven, bijvoorbeeld in de VS, die hun best doen om dingen in kaart te brengen. Vrijheid van meningsuiting is natuurlijk een niet duidelijk gedefinieerd concept, en dat maakt het voor een academicus moeilijk. Er is geen eenduidigheid, dat blijkt ook in de rechtspraak en in het rapport van Marleen. Het is heel moeilijk om de vinger precies op de wonde te leggen. Wij academici hebben graag concepten die we strak kunnen definiëren, duidelijk kunnen meten, kunnen kwalificeren. We hebben onder minister van media Ingrid Lieten geprobeerd bepaalde aspecten in de media te meten, bijvoorbeeld diversiteit en etniciteit, en daaruit is gebleken dat dit zeer moeilijk is. Je verzandt heel snel in discussies over hoe je zoiets goed kunt onderzoeken. En dat zal ook hier het geval zijn. Wat ik bovendien vrees, is dat heel wat media zich, bijvoorbeeld bij de oprichting 21

van een observatorium, niet aangesproken zullen voelen. In de psychologie wordt dat het third person effect genoemd, waarbij men eerder de ander beschuldigt dan zichzelf verwijten te maken. Ik pleit er dan voor, niet te veel op macroniveau te werken, maar heel gericht te werken. Hoe zijn bepaalde zeer concrete trends, concepten en mechanismen te verklaren? Als wij erin willen slagen, journalisten een hart onder de riem te steken, zal het met concrete voorstellen moeten gebeuren. ID: Marleen, is er in Vlaanderen wel een probleem op het vlak van vrijheid van meningsuiting? Wat waren de bevindingen van je rapport? Marleen Teugels: Wanneer we onszelf vergelijken met verre landen, dan is er bij ons niet echt een probleem. Er zitten geen mensen achter de tralies. Maar je merkt toch dat er een aantal uitspraken zijn geweest, bijvoorbeeld recent het geval rond Yves De Smet en de (echtgenote van de) Antwerpse procureur-generaal Yves Liégois, en het geval rond Mo* in verband met een cartoon over Georges Forrest. En wanneer je door het landschap wandelt, is het duidelijk dat er hoe dan ook druk is op de pers. Er is heel duidelijk commerciële druk. Ik denk dat het in deze tijden van schaarste voor media belangrijk is om te scoren, een trend die zich niet alleen in België voordoet, maar ook in het buitenland. Daardoor krijg je vaak journalistiek die niet veel verder meer gaat dan het invullen van formats, waarbij je een heel sterke sturing van boven hebt. Hoofdredacties zitten heel dicht bij directies, waardoor je een heel sterke top-downstructuur krijgt. Natuurlijk niet permanent en niet overal, het hangt af van de mensen aan de top. Maar er is zeker een probleem. ID: Is er ook druk van de lezers? MT: Men denkt dat men weet wat de lezer wil lezen of de kijker wil zien, en men stemt zijn aanbod daarop af. Er zijn daarbij toch zeker ook voorbeelden van zelfcensuur. Wanneer over bepaalde politici negatief wordt bericht, krijgt men bijvoorbeeld haatmail, en dreigen mensen hun abonnement op te zeggen. Dat is een factor die wel degelijk invloed heeft. ID: Flip, er zijn ook structurele problemen, vind jij? 22

JAARBOEK 2013

Flip Voets: Als er zo’n meldpunt of observatorium komt, moeten we ons in de eerste plaats ook richten op het institutionele kader waarbinnen de vrijheid van meningsuiting zich ontwikkelt, zowel de wetgeving als de rechtspraak en de toepassing van de rechtspraak in concrete cases. Er zijn al enkele problematische cases opgenoemd, de zaken rond Yves De Smet en Mo*. Maar ook de wetgeving is niet onproblematisch. Ook in de wetgeving zie je dat er hier en daar beperkingen zijn, soms met de beste bedoeling. Over een maand gaan wij samen zitten met de commissaris van de kinderrechten om na te denken over de wet die verbiedt om de namen te noemen van jongeren die voor de jeugdrechter verschijnen. Dat is een wet die in 95% van de gevallen goed is, maar soms zijn er wel degelijk kinderen en jongeren die onder eigen naam met hun verhaal naar buiten willen komen. In de media moeten die mensen anoniem gemaakt worden. Maar onlangs was er in de Gazet van Antwerpen een indrukwekkende reeks over wantoestanden in de jeugdinstellingen. Er waren daar mensen van zestien die hun stem wilden laten horen, en die dat enkel anoniem konden doen. Beperk je hier niet ook de vrijheid van meningsuiting? Dit is dus een pervers effect van een in se goede wetgeving. Daarnaast duiken nog altijd af en toe wetsvoorstellen op om de vrijheid van meningsuiting te beperken, vaak ook met de beste bedoelingen, bijvoorbeeld om het vermoeden van onschuld te beschermen. Nu is er bijvoorbeeld sprake van een wetsvoorstel om te verbieden namen te noemen van mensen die nog niet veroordeeld zijn. Voor onderzoeksjournalistiek kan deze maatregel nefast zijn. Naast dit eerste aspect, de wetgeving, is er onze rechtspraak. Iemand als professor Dirk Voorhoof volgt vrij systematisch de 23

Ides Debruyne

uitspraken van het Europees hof van de Rechten van de mens. Maar ook daar zijn er soms uitspraken die bedenkingen oproepen, ik denk aan een recente veroordeling van een Estse website omdat die haatcommentaren had opgenomen. Nochtans waren alle mogelijke voorzorgen genomen; wanneer ze gewaarschuwd werden, verwijderden ze commentaren onmiddellijk. Ze zijn desondanks veroordeeld. De website is naar Straatsburg getrokken, waar die uitspraak bevestigd is. Mijns inziens een bedenkelijke zaak. Nu is een petitie op komst om aan het hof in Straatsburg te vragen de zaak te herzien, omdat deze uitspraak een gevaarlijk precedent zou zijn voor websites die commentaar opnemen. Ook op binnenlands vlak moeten we zeggen dat er veel gunstige maar toch ook enkele ongunstige uitspraken zijn, er zit niet echt een lijn in, het hangt vaak af van de persoonlijkheid van de rechter. Het is dus, denk ik, sowieso nodig om ook het institutioneel kader goed te blijven opvolgen en te blijven monitoren. Dirk Voorhoof levert hier al goed werk, maar het zou geen kwaad kunnen dat dit nog systematischer gebeurt. Ik kan bijvoorbeeld de kwestie noemen van een journalist die een schadevergoeding van 15.000 euro zou moeten betalen. ID: Genereert dit een chilling effect? FV: Ik denk het wel. Onlangs las ik in een interview met Yves De Smet nog dat hij in de toekomst twee keer zal nadenken. Hij heeft de vraag gesteld of het parket generaal zich niet te veel liet beïnvloeden door de diamantindustrie, en die vraag op zich werd beschouwd als een belediging van de echtgenote. Dat gaat toch wel ver. ID: Tegelijkertijd zijn ook niet alle beperkingen slecht… FV: Nee, niet elke beperking is verkeerd. Wij leggen onszelf in de journalistieke code veel beperkingen op omdat wij vinden dat een journalist een aantal regels moet volgen. Ik kan de racismewet noemen. De wet op het negationisme vind ik al een stuk moeilijker. Tom Naegels: Er zijn twee verschillende dingen, denk ik. Enerzijds heb je de kwestie dat mensen vinden dat journalisten te veel vrijheid wordt geboden, dat het heel moeilijk is om journalis24

JAARBOEK 2013

ten te veroordelen. Ik heb er begrip voor dat mensen die negatief in de media komen, zich gefrustreerd voelen. Je moet het maar meemaken. Onlangs bijvoorbeeld viel Stijn Helsen van een balkon, waarna direct geschreven werd dat het ‘niet kon uitgesloten worden’ dat het om een wanhoopsdaad ging, en een dag later dat het ‘waarschijnlijk’ een wanhoopsdaad is. De code zegt dat men eigenlijk met zelfmoordberichtgeving zeer voorzichtig moet omspringen. Voor die man kan dat onmogelijk leuk zijn. En hij zal daar waarschijnlijk niets tegen kunnen doen. Anderzijds is er de positionering van de krant in de markt. Dat is een keuze van het bedrijf over hoe men als geheel naar buiten wil komen, en de journalisten moeten zich daaraan houden. Er is dus geen onbeperkte vrije meningsuiting in de krant. Dat wil overigens niet zeggen dat een krant het alleen maar doet om geld te verdienen, deze positionering is niet alleen maar commercieel. Mensen die voor een krant werken, kennen die positionering. Stel nu dat een krant vier columnisten heeft die kritisch over de N-VA schrijven, dan zeggen ze misschien dat de vijfde dat niet ook nog moet doen. Is dat een beperking van de vrijheid van meningsuiting? Niet noodzakelijk. Die persoon kan zijn kritiek altijd elders publiceren. ID: Klopt het dat we, nu we meer platforms hebben, makkelijker onze mening en onze kritiek kunnen uiten dan vroeger? Wordt daar rekening mee gehouden in het onderzoek? MT: Ik herken zeker wat Tom zegt. Maar tegelijkertijd gebeurt het ook dat sommige journalisten zelf denken: ik moet dit niet doen. Dan krijg je een chilling effect. TN: Is dit wel chilling effect? MT: In vele gevallen wel degelijk. TN: De vraag is: wanneer is vrijheid van meningsuiting werkelijk op schadelijke wijze beperkt? Wanneer bepaalde meningen niet meer opkomen of zeer duidelijk gemarginaliseerd worden. Maar als je onderling afspraken maakt, is het dat niet noodzakelijk. FV: Ik denk dat Tom een reëel probleem signaleert. Niet elke klacht over mijn-stukje-mag-niet-in-de-krant is terecht. Een krant of een medium heeft een bepaalde lijn, heeft bepaalde afwegingen 25

van commerciële of andere, redactionele aard. Je moet dit duidelijk op voorhand analyseren. In hoeverre zijn de signalen van de werkvloer economische druk of beslissingen binnen de groep? Iedereen legt zichzelf voortdurend beperkingen op, we doen dat automatisch.

Baldwin Van Gorp

BV: Ik doe vooral onderzoek naar framing van allerhande thema’s in de media, en specifiek in de journalistiek, bijvoorbeeld wanneer er over onderwerpen als alzheimer of oudere werknemers wordt bericht. Ik vind dit intrigerend. Wie bepaalt de richtlijnen? En in welke mate houden kranten zich aan een format, aan een mal of een container die door de markt is vastgelegd, en waarbinnen alles moet passen? Ik vind de evolutie toch verontrustend. Je ziet dat VRT en VTM naar elkaar kijken, De Standaard en De Morgen ook, de eigenheid van Humo is pure marketing. Jan Boesman, hier aanwezig, een doctorandus, heeft gedurende zes weken op vier redacties tijd doorgebracht, heeft er journalisten van de binnenlandredactie gevolgd, en is nagegaan hoe een bepaald stuk tot stand is gekomen. En dan zie je bepaalde patronen waarbij nieuwsmanagers ’s morgens opdrachten geven, waarbij de manager ook diegene is die de andere media in het oog houden. Tegelijkertijd vind ik het ook boeiend, te horen dat vele journalisten niet puur onafhankelijk willen werken. De redacties en het overleg is erg belangrijk. Maar wie zijn de key players? In welke mate kan een journalist het stuk schrijven dat hij of zij wil schrijven? ID: Zijn er onderscheiden te vinden tussen verschillende soorten journalistiek? MT: Mijn onderzoek heeft uitgewezen dat er bijvoorbeeld in lifestyle-journalistiek een veel grotere druk is. Tessa Vermeiren heeft mij bijvoorbeeld verteld over de druk van adverteerders in de weekendbijlagen bij kranten. En ander probleem is de lokale jour26

JAARBOEK 2013

nalistiek. Hoe dichter je bij de bronnen staat, hoe moeilijker het is om autonoom te blijven, en te weerstaan aan bronnen die je dreigen te beïnvloeden. Zo krijg je op lokaal niveau vaak bijna uitsluitend een goednieuwsshow: een burgemeester deed dit, een schepen deed dat. Dit is een probleem omdat het lokale niveau als basis voor het nationaal niveau dient. We zien ook problemen in sommige specifieke domeinen, zoals het leger, waar je niet meer mee mag op reis als je te kritisch bent, of de gastronomie. FV: Ook bij justitie bestaat dit probleem. Officiële woordvoerders kunnen nog altijd discrimineren, en bepaalde media op hun persconferenties weigeren omdat ze te kritisch zijn. Eigenlijk is zo’n maatregel stuitend, omdat we hier over een openbare dienst spreken die iedereen te woord zou moeten staan. ID: Als we een nieuwsmonitor aanstellen, wat zal die dan precies monitoren? MT: Ondermeer de klachten, maar ook bijvoorbeeld de uitspraken. Dirk Voorhoof volgt dat al op, maar kan niet alles volgen en niet alles weten. FV: Er is nog een ander aspect waarover we te weinig gesproken hebben. We hebben veel gesproken over commerciële en economische druk, maar een ander probleem is toch ook de concentratie die het afgelopen jaar heeft plaatsgevonden. Er zijn maar twee krantengroepen over. In hoeverre zullen onafhankelijke redacties in deze context nog blijven bestaan? Hebben redacties een statuut, een autonomie ten opzichte van de uitgever? Ook dit moet gemeten kunnen worden. In hoeverre zijn er binnen die twee grote concerns nog onafhankelijke titels? TN: Iedereen spreekt over verschraling, maar eigenlijk wordt dat nooit gemeten. Stel nu dat niet langer drie journalisten over een bepaald onderwerp schrijven, maar dat een enkele journalist voor drie kranten hetzelfde stuk afgeeft. Is dit dan verschraling of gewoon efficiëntie? Zijn het, wanneer drie mensen hetzelfde onderwerp behandelen, drie verschillende invalshoeken, of niet? De consensus over wat er in een populaire krant moet staan is bijvoorbeeld nu al vrij groot, zelfs al zijn het andere mensen die de stukken schrijven. De vier kranten maken nu al min of meer 27

hetzelfde soort krant, al hebben ze andere eigenaars. Iedereen is naar het midden opgeschoven. De consensus over wat nieuws is, hoeveel pagina’s voor een bepaald onderwerp uitgespaard moeten worden, is eigenlijk vrij groot. Er is geen onderling overleg, maar omdat als concurrenten zijn zullen ze proberen op elkaar te lijken, en te verschillen slechts in enkele specifieke details. Een geweldig interessant onderzoek lijkt me: hoe hard verschilden kranten vroeger, en hoe verschillen ze vandaag. Dat vereist dan een zeer degelijke tekstanalyse. ID: We hebben het nu vooral over de pers gehad, maar PEN Vlaanderen is ook een organisatie voor auteurs, voor kunstenaars. Hoe zit het met hen? MT: Ook hier moet onderzoek gebeuren. In hoeverre is het nog mogelijk een waardevol boek te publiceren waarvan men vermoedt dat het niet bijzonder goed zal verkopen. Vroeger werkte men vaak met innerlijke subsidie. Hoe zit het vandaag? Een vergelijkbare vraag stelt zich in cultuurcentra. In hoeverre durven cultuurcentra het in een periode van schaarste nog aan om moeilijkere genres te boeken? ID: Is er hiernaar al academisch onderzoek verricht, Baldwin? BV: Niet echt. Maar ik heb toevallig wel een broer die in een cultureel centrum de programmering doet. Het is interessant te zien dat daar in feite de commerciële producten per definitie verlieslatend zijn. Als er geen tickets worden verkocht, krijgen die artiesten hun geld, en als ze wel worden verkocht, krijgen ze zeker hun geld. Vaak zitten culturele centra vast aan een soort wurgcontracten. Culturele centra werken met zeer weinig geld. ID: Zijn hier mensen aanwezig die nog opmerkingen of vragen hebben? Ingrid Vander Veken: Wat ik vaststel (of vaststelde, voor mijn pensioen), is dat heel veel journalisten vooraf wordt meegegeven waarover ze moeten schrijven, maar ook in welke zin ze moeten schrijven, en bijna net niet met welke titel. Er zijn heel vaak journalisten die niet meer worden uitgestuurd om te vertellen wat er gebeurt, maar met een andere boodschap: dit is wat er gebeurt, 28

JAARBOEK 2013

het gebeurt zo en zo, en jij zult je stuk zo en zo schrijven. Het werkt niet altijd en overal zo, en uiteraard zijn jongere collega’s veel minder geneigd om tegen dergelijke praktijken te protesteren. Jonge mensen hebben niet altijd de moed en/of de praktische mogelijkheden om het risico te nemen dat ze aan de deur worden gezet. Ik vind dit zeer reële problemen. MT: Ik heb inderdaad dergelijke verhalen gehoord, waar journalisten bepaalde concepten vooraf moesten invullen. Ik ken een voorbeeld waar iemand een stuk moest schrijven over het feit dat er in theaterland problemen zijn door de hype rond standupcomedians. Dit leek een vaststaand feit, het was de briefing die alleen nog maar uitgevoerd moest worden. Hilde Keteleer: Men mag niet vergeten dat tijdens de ontslagronde in De Morgen, enkele jaren geleden, specifiek die journalisten werden geviseerd die kritisch waren. ID: Is niet ook de beperking van het aantal mensen een probleem? Sinds kort bijvoorbeeld brengt De Standaard een extra avondeditie uit met (nagenoeg) hetzelfde aantal mensen. BV: Ja, maar verhoudingsgewijs heeft De Standaard nog een grote redactie. ID: Wie moet zo’n observatorium organiseren? Is dit wel de taak van PEN Vlaanderen? FV: Als PEN het zou kunnen, zou ik dat zeer knap vinden. Maar PEN kan dit niet alleen, maar moet partners zoeken in de academische en de artistieke wereld. MT: De bestaande voorbeelden in het buitenland tonen zeer duidelijk een nauwe samenwerking met de academische wereld. FV: Er moet ook steun gezocht worden bij auteurs- en journalistenverenigingen. MT: En daarnaast moeten we opiniestukken blijven schrijven. PEN Vlaanderen is het voorbije jaar op dit vlak heel actief geweest. Maar we mogen niet vergeten dat PEN een hele kleine organisatie 29

is, die met vrijwilligers werkt. Als we dit serieus willen opbouwen, denk ik dat we extra financiële middelen nodig hebben. ID: Hoe zit het in de academische wereld, Baldwin? BV: Tja, ook wij hebben te weinig geld. Bijvoorbeeld via het FWO zijn er wel mogelijkheden. Ik denk wel dat dit thema een kans zou maken, waardoor iemand zich voor een periode van vier jaar met het onderwerp zou kunnen bezighouden. Als we kijken naar hoe we de discussie hier hebben ingevuld, naar de verschillende issues die we hier hebben aangeraakt, lijkt me de zin hiervan zeer duidelijk. MT: Het zou bovendien goed zijn dat we hiervan een Belgische aangelegenheid maken. Het kan waardevol zijn om ons niet tot Vlaanderen te beperken. De problemen spelen zich immers in de twee landsgedeelten af. Een breed platform zal veel meer wegen. FV: Ik zie ook een groot heil in een jaarlijks onderzoek. IVDV: Maar als je de kwestie in de aandacht wil houden, moet je ook een urgentiecel hebben. Nu gebeurt dit al, maar eerder ad hoc, niet systematisch. FV: En er mag geen beperking zijn tot alleen maar een nieuwsmonitor. Er zijn ook kunstenaars die zich bedreigd kunnen voelen in hun vrijheid van meningsuiting. ID: Ik zie zeer veel interessante uitgangspunten voor een volgende discussie. Dit interessante gesprek ronden we hier af. Ik dank de panelleden en alle aanwezigen.

30

DAG VAN DE GEVANGEN SCHRIJVER

DAG VAN DE GEVANGEN SCHRIJVER PETER THEUNYNCK

© K. Ghyselinck

Sinds enkele jaren treedt PEN Vlaanderen op 15 november, de ‘Dag van de Gevangen Schrijver’ met een actie naar buiten. Dit jaar hadden we onze meest succesvolle campagne ooit, bestaande uit twee delen: de prachtige literaire box ‘Koop Censuur!’ en het filmpje ‘Je wacht op mij met ‘t stof’.

Peter Theunynck woont en werkt in Antwerpen. Hij is freelance copywriter, dichter en biograaf. Hij publiceerde zes dichtbundels. In september 2010 verscheen zijn biografie van Karel van de Woestijne. Hij is bestuurslid van PEN Vlaanderen, en co-voorzitter van het WiPC.

Met deze campagne wilden we gecensureerde auteurs en boeken aanbieden aan een groot publiek en ervoor zorgen dat ze zoveel mogelijk gelezen worden, bijdragen aan een breder maatschappelijk debat rond censuur en beknotting van de vrije meningsuiting, en inzicht geven in de complexiteit van censuur. Daarnaast wilden wij uitgeverijen aanmoedigen om actief te investeren in gecensureerde boeken en de media aanmoedigen om er meer zichtbaarheid aan te geven. De campagne ‘Koop Censuur!’ werd in gang geschoten op 1 november 2013, bij de opening van de boekenbeurs. We zorgden ervoor dat vier actuele schrijvers die in eigen land het zwijgen wordt opgelegd, toch gelezen kunnen worden. We hadden vier boeken geselecteerd en presenteerden die op de boekenbeurs aan het publiek. Het boekenpakket wordt ook aangeboden via het verbond van onafhankelijke boekhandels Confituur en De Morgen. De laatste exemplaren van deze prachtige, exclusieve box zullen worden aangeboden op Mind The Book, eind februari in Gent. In de aanloop naar de boekenbeurs wijdde De Morgen vier weken lang een bladzijde aan de campagne in de boekenbijlage, waarbij telkens een auteur die lid is van PEN Vlaanderen het boek besprak. 32

JAARBOEK 2013

De boeken waren: 33 Liu Xiaobo, Ik heb geen vijanden, ik ken geen haat, De

Geus, 2010 (China), verzamelde geschriften, aanbevolen door Annelies Verbeke 33 Sherman Alexie, Dagboek van een halve Indiaan, Lemniscaat

2008 (USA), jeugdroman, aanbevolen door Tom Lanoye. 33 Abdellatif Laâbi, Het continent van de gave, Uitgeverij P.

2008 (Marokko), bloemlezing met gedichten, aanbevolen door David Van Reybrouck. 33 Marjane Satrapi, Persepolis, Atlas, 2008 (Iran), de klassieke

graphic novel, aanbevolen door Judith Vanistendael. Het pakket wordt aangeboden in een prachtig vormgegeven box, geïllustreerd door Michaël Borremans, in een beperkte oplage van 1000 exemplaren. Het tweede hoogtepunt van de campagne was een filmpje waarin dertig prominente Vlaamse schrijvers elk één vers voorlazen van het gedicht ‘Je wacht op me met ’t stof’ van mensenrechtenactivist en Nobelprijswinnaar Liu Xiaobo. Deze werd op 25 december 2009 veroordeeld tot elf jaar gevangenisstraf omdat hij betrokken was bij het opstellen van Charta 08, een manifest voor democratisering in China. Het filmpje werd verspreid via Youtube, onze site en Facebook-pagina en werd overgenomen op een hele reeks andere sites. Zelf gaf ik een interview bij Joos (Radio 1), De Standaard drukte het gedicht ook af.

33

SCHRIJVERS MAAK JE NIET MONDDOOD

© Dieter Telemans

Op 9 oktober verscheen onderstaand interview in De Morgen naar aanleiding van de campagne ‘Koop Censuur!’ Wij nemen het interview volledig over. Nadien volgden vier weken lang in de boekenbijlage van De Morgen interviews met David Van Reybrouck, Tom Lanoye, Judith van Istendael en Annelies Verbeke over de boeken die in het pakket zitten. Uit deze teksten nemen we enkele citaten over. Catherine Vuylsteke is sinologe, journaliste en schrijfster van Volksrepubliek van Verlangen (2007), Onder Mannen, het verzwegen leven van Marokkaanse homo’s (2008), Het gewicht van Hemelse Vrede, vrijheid en verzet sinds Tiananmen (2009) en Vroeger is een ander land, relaas van acht aangespoelde jonge levens (2011).

DE MORGEN, WOENSDAG 9 OKTOBER, DOOR CATHERINE VUYLSTEKE. Over precies drie weken opent de 77ste Boekenbeurs. In het licht daarvan besloten schrijvers actie te voeren tegen censuur. Hoezo censuur? ‘Het is een sluipend gif. De censuur wordt diffuser, maar daarom niet minder doeltreffend.’ Weet u wat beroemde boeken als Adventures of Huckleberry Finn (Mark Twain), Het Achterhuis (Anne Frank), Brave New World (Aldous Huxley), Candide (Voltaire), Catcher in the Rye (J.D.Salinger) en Grapes of Wrath (John Steinbeck) met elkaar gemeen hebben? Ze werden stuk voor stuk verboden. En zij niet alleen. Censuur hangt als een schaduw over de hele geschiedenis. Kreeg de Griekse wijsgeer Socrates tweeënhalf millennium geleden de gifbeker omdat hij de jeugd zou hebben gecorrumpeerd met zijn visie, dan publiceerden twintig opeenvolgende kerkvorsten vanaf 1559 de zogenaamde Index Librorum Prohibitorum, een lijst van voor katholieken verboden werken. De laatste keer was in 1948, en toen ging het om meer dan vierduizend boeken met een ‘moreel verwerpelijk’ of ‘seksueel te expliciet’ karakter. Dat laatste was 34

JAARBOEK 2013

altijd breed interpreteerbaar en bovenal afhankelijk van de mores en machthebbers van het moment. Hoe verklaar je anders dat er in het Hollywood van de jaren dertig zelfs een scène werd weggeknipt uit Tarzan and His Mate, met de beroemde Johnny Weismüller in de hoofdrol? Censuur is van alle tijden, niet het minst van de onze. Terwijl u dit leest zitten 343 journalisten en bloggers in de gevangenis, zo blijkt uit de Vrijheidsbarometer van ‘Reporters sans Frontières’ (RSF). Achtendertig journalisten vonden in de voorbije negen maanden de dood wegens hun pen. Vijf van hen stierven in Brazilië en Rusland, oorden die je moeilijk als oorlogsgebied kan kwalificeren.

ZELFMOORD Bovendien begrijpen overheden steeds beter hoe ze stoute stemmen het zwijgen kunnen opleggen zonder op de vingers te worden getikt voor censuur. Neem de bekende dissidente Chinese kunstenaar Ai Weiwei. Toen hij in april 2011 voor drie maanden in een staatskerker verdween, repte de Chinese overheid met geen woord over zijn gedurfde uitspraken en acties. Officieel werd Ai gearresteerd wegens belastingontduiking, een doodgewoon en moeilijk internationaal aanvechtbaar crimineel vergrijp. Ai was de laatste noch de eerste. Menige Chinese schrijver of kunstenaar werd met een vergelijkbare aanklacht tot zwijgen gebracht of zag dat familieleden onder druk werden gezet. De enen konden plots geen lening meer krijgen, anderen verloren in merkwaardige omstandigheden hun werk of zagen zich gedegradeerd. In Vietnam, dat na China de grootste gevangenis voor het vrije woord is, gaat het net zo. 35 mensen zitten daar momenteel wegens subversieve meningen achter de tralies en hun families worden onderworpen aan intimidatie en lastercampagnes. In één geval liep dat zelfs tragisch af. De moeder van blogger Ta Phong Tan pleegde vorig jaar zelfmoord omdat ze niet langer kon leven met het vreselijke lot van haar gevangen dochter.

BOEKVERBRANDING Intimidaties, arrestaties. En vaak blijft het daar niet bij, Heinrich Heine zei het al. Waar ze boeken hebben verbrand, eindigden ze met het verbranden van mensen. Soms is er even aandacht, zoals voor het verhaal van de Russische journaliste en schrijfster Anna Politkovskaya. Ze werd deze week precies zeven jaar geleden in de lift van haar appartementsgebouw overhoop geschoten 35

omdat ze een luis was in de pels van Poetin. Haar moordenaars lopen tot op heden vrij rond. Veel minder aandacht was er vorige maand voor Sushmita Banerjee, de Bengaalse auteur van A Kabuliwala’s Bengali Wife, over het leven onder de taliban. Ze keerde recent terug naar Afghanistan voor een documentaire over vrouwen en werd op 5 september haar huis in Paktika uit gesleurd en met 24 kogels doorzeefd. Censuur is bovendien geen louter verhaal van the usual suspects. Toegegeven, totalitaire staten als Eritrea, Noord-Korea en Turkmenistan vormen de trieste top drie van minst vrije landen ter wereld maar ook in een moderne, democratische natie als bijvoorbeeld Japan worden mensen monddood gemaakt. Minoru Tanaka (52), een freelance journalist die in zijn artikels de relatie uitspitte tussen de nucleaire industrie en de politici, riskeert daarvoor nu een boete van omgerekend 600.000 euro, een som die hij nooit ofte nimmer zal kunnen betalen.

CENSUURBOX Precies tegen deze achtergrond hebben PEN Vlaanderen, het verbond van onafhankelijke boekhandels Confituur en De Morgen de handen in elkaar geslagen om nu de box ‘Koop Censuur’ op de markt te brengen. ‘Het is een kwestie van noodzaak’, zo meent PEN Vlaanderen-voorzitter David Van Reybrouck. ‘Al jaren strijden we voor vrije meningsuiting, we vangen schrijvers op in de PEN-flat in Antwerpen en schrijven brieven naar ambassades om auteurs vrij te krijgen. Met dit initiatief willen we de literatuur centraal stellen. Hoewel deze auteurs stuk voor stuk het slachtoffer werden van censuur, schreven ze ware meesterwerken. De Censuurbox bevat Het continent van de gave van de naar Frankrijk gevluchte Marokkaanse dichter Abdellatif Laâbi; Ik heb geen vijanden van de Chinese gevangen dissident en Nobelprijswinnaar Liu Xiaobo; Dagboek van een halve indiaan van de Amerikaanse schrijver Sherman Alexie en Persepolis van de naar Frankrijk uitgeweken Iraanse Marjane Satrapi. ‘Een alternatieve lijst was zeker mogelijk, alles hangt natuurlijk af van de criteria die je hanteert. Wij wilden boeken die in de voorbije vijf jaar werden gepubliceerd, die afkomstig waren uit verschillende continenten en die behoorden tot diverse genres. We wilden mannelijke en vrouwelijke schrijvers, poëzie evengoed als fictie, een essaybundel en een graphic novel.’
 ‘De dagen van De Goelagarchipel van Aleksandr Solzjenitsyn liggen misschien achter ons, maar de censuur vindt zichzelf voortdurend 36

JAARBOEK 2013

opnieuw uit, zowel qua technische middelen als wat betreft de instanties die er zich aan bezondigen. Steeds vaker betreft het zelfs commerciële bedrijven waarvan niet eens duidelijk is in wiens opdracht ze handelen. Kijk naar YouTube. Vorige maand werd de trailer van Thank God It’s Friday, een Belgische documentaire van Jan Beddegenoodts en Niel Iwens over het Israëlisch-Palestijnse conflict, verwijderd na een anonieme klacht. Hoezo? Wat gaat straks voor de bijl en welk verweer hebben we daartegen? De censuur wordt duidelijk diffuser maar daarom niet minder doeltreffend.’

ELF JAAR CEL De vier gecensureerde boeken hebben elk een peter of meter. Van Reybrouck neemt Het continent van de gave onder zijn hoede, Judith Vanistendael tekende voor Persepolis. ‘Als lesgever beeldverhaal had ik vorig jaar een studente uit Iran, die ondanks haar zo specifieke interesse voor dit genre nog nooit had gehoord van Marjane Satrapi. Toen ze het las, vond ze het geweldig. Maar het deed me wel beseffen hoe goed censuur eigenlijk werkt. Er wordt zowaar een muur opgetrokken tussen kunstenaars en hun publiek’, zegt Vanistendael. Datzelfde kan gezegd worden van Ik heb geen vijanden, het boek waarvan Annelies Verbeke meter is. Liu mag dan de Nobelprijs voor de Vrede hebben gewonnen en scherpe, interessante inzichten hebben in de Chinese maatschappij en politiek, hij kan niet deelnemen aan het debat in zijn eigen land. De gewezen literatuurcriticus zit niet alleen een elfjarige celstraf uit, bovendien is zijn hele oeuvre verboden in China. En dat is het al sinds de eerste keer dat hij gevangen werd gezet, twee dagen na het Tiananmenbloedbad van 1989. ‘Precies daarom geloof ik dat het essentieel is dat we monddode schrijvers ondersteunen. We hadden zelf evengoed in hun schoenen kunnen staan, dat maakt solidariteit een plicht’, zegt Verbeke.

Tom Lanoye, die zich ontfermt over Dagboek van een halve indiaan, ziet deze actie als een evidentie. ‘Hoe meer schrijvers uit de hele wereld ik ontmoet, hoe meer ik ervan overtuigd ben dat we dit soort dingen moeten doen’, meent Lanoye. ‘De discussie is voor mij begonnen met Zuid-Afrika en mensen als Antjie Krog. Moet je boycotten, waarom en wat levert het op? Fundamenteel is het belangrijk dat schrijvers in moeilijke tijden 37

weten dat ze niet alleen staan.’ ‘Boeken zijn onze beste wapens’, besluit Vanistendael.
 
 PEN Vlaanderen, De Morgen en het verbond van onafhankelijke boekhandels Confituur brengen met vereende krachten de nieuwe boekenbox ‘Koop Censuur’ uit. Speciaal voor de lezers van deze krant, in een limited edition van 1.000 exemplaren, met een tekening van Michaël Borremans, die de box signeerde. De Morgen biedt de box aan voor 29,95 i.p.v. 88,80 euro. Via webshop www. demorgen.be/koopcensuur en via de Confituurboekenwinkels. David van Reybrouck, Tom Lanoye, Annelies Verbeke en Judith Vanistendael lichten op de Boekenbeurs hun actie toe op de stand van De Morgen & Confituur, 3 november, 12-14 uur, hal 4 - 400C.

ANNELIES VERBEKE OVER LIU XIAOBO (DE MORGEN, 23 OKTOBER)

In het Westen is Liu Xiaobo vooral bekend als onverwachte Nobelprijswinnaar (2010) en als initiatiefnemer van Charter 08, een internetdocument dat uitmondde in elf jaar celstraf. Annelies Verbeke: ‘Ik heb geen vijanden is absoluut een heel bijzonder boek. Liu geeft ook aan mensen die weinig afweten van China een heel opmerkelijke inkijk in de maatschappij. Het opmerkelijke is dat hij informatief is maar tegelijk heel persoonlijk getuigt, en aldus krijg je het complete, erg genuanceerde verhaal. Ik vond de manier waarop hij de dingen verwoordt heel treffend. Neem het stuk over de Chinese obsessie met gouden medailles, het geeft je de indruk dat het zelfbeeld het midden houdt tussen zelfverachting en zelfverheerlijking. (…) Wat ik ook ontzettend mooi vind, is het verhaal dat hij over zichzelf heeft gemaakt. Liu bekijkt zichzelf vanuit een westers perspectief maar ergert zich tegelijk aan de vooroordelen die veel westerlingen hebben. (…) Het is moeilijk te aanvaarden dat Liu Xiaobo onder 1,3 miljard Chinezen zo ongeveer onbekend is, en bovenal geen invloed heeft op het maatschappelijk debat, terwijl zijn inzichten juist zo interessant en genuanceerd zijn.’

38

© Karoly Effenberger

JAARBOEK 2013

David Van Reybrouck, Judith Vanistendael, Tom Lanoye en Annelies Verbeke

TOM LANOYE OVER SHERMAN ALEXIE (DE MORGEN, 30 OKTOBER)

Dagboek van een halve indiaan (2008) van de Amerikaanse auteur Sherman Alexie is het enige jeugdboek in de censuurreeks. Het is het geromantiseerde, autobiografische verhaal over ene Arnold Spirit, die opgroeit in het behoorlijk troosteloze en verzopen Spokane-indianenreservaat. (…) 
Het boek veroorzaakte een storm van protest in de zogenaamde Bible Belt (…) 

 Tom Lanoye: ‘Ik heb een boek ontdekt dat geweldig is voor 14- en 15-jarigen en ook geen straf voor een 55-jarige. Het boek is onwaarschijnlijk geestig en behandelt tevens de belangrijke kwesties waarmee mensen worstelen, zeker in deze tijden van migratie. Hoe kan ik van biotoop veranderen en mezelf ontwikkelen zonder dat ik al wie mij dierbaar is, voorgoed verlies. Alexie brengt dat op een fantastische manier. Stilistisch mag hij geen echte hoogvlieger zijn, hij bedient zich van een droge humor die echt overtuigt. (…) Wat me ook treft in dit boek is dat het bewijst dat je niet te

39

snel moet zijn met censuur of spreken daarover. Die neiging bestaat ook. Weiger een slecht columnist in je kolommen en je wordt geheid beschuldigd van censuur. Idem dito met cabaretiers. Het blijft belangrijk dat we een secure definitie hanteren van censuur. Ook daarom was het uitbrengen van deze box belangrijk.’

JUDITH VANISTENDAEL OVER MARJANE SATRAPI (DE MORGEN, 16 OKT. 2013)

Marjane Satrapi is zonder meer de beroemdste Iraanse auteur van graphic novels. Ze groeide in Teheran op in een middenklassegezin, als kind van linkse in0tellectuelen die in de jaren zeventig ageerden tegen de sjah. In 1994 vertrekt Satrapi naar Frankrijk om er aan de Ecole des Arts Décoratifs van Straatsburg te studeren, waar ze de graphic novel ontdekt. Zeven jaar later volgt haar debuut, het autobiografische Persepolis. Het boek werd in het Nederlands vertaald door Toon Dohmen. Judith Vanistendael: ‘Ik was er ontzettend van onder de indruk, zelfs in die mate dat het me zin gaf om zelf met dit genre aan de slag te gaan. (…) Je ziet de grote politieke gebeurtenissen in Iran door de ogen van een kind, waardoor je een intiem beeld krijgt van de impact ervan op een middenklassegezin in Teheran. Bovendien beschikt Satrapi over de gave om ook haar vijanden menselijk en genuanceerd neer te zetten, waardoor ze nooit pamflettair wordt.
 (…) Maar ik kan me voorstellen dat Teheran niet gelukkig was met haar openhartige portret van haar geboorteland. Ze vertelt over de martelingen van linkse opposanten, over de zedenpolitie die genadeloos toeziet op het dragen van hoofddoeken... Blijkbaar is dat bedreigend.”

40

JAARBOEK 2013

JE WACHT OP ME MET ‘T STOF Elk jaar op 15 november organiseert PEN wereldwijd de Dag van de Gevangen Schrijver. Daarmee wil PEN de aandacht vestigen op de bijna duizend schrijvers, journalisten en bloggers die opgesloten zitten of bedreigd worden, omdat ze gebruik maakten van hun recht op vrije meningsuiting. Een van die auteurs is de Chinese Nobelprijswinnaar Liu Xiaobo. In de gevangenis schreef hij voor zijn vrouw het aangrijpende gedicht: ‘Je wacht op mij met ’t stof’. In november 2013 lanceerde PEN Vlaanderen een unieke video, waarin 30 prominente Vlaamse auteurs een regel uit het gedicht van Liu Xiaobo voorlezen. U vindt de video op de website van PEN Vlaanderen. De deelnemende auteurs waren de volgende: Monica Van Paemel, Josse De Pauw, Saskia De Coster, David Van Reybrouck, Annelies Verbeke, Bob Van Laerhoven, Delphine Lecompte, Joke Van Leeuwen, Bart Van Loo, Hilde Keteleer, Peter Holvoet-Hanssen, Alhadi Agabeldour, Geertrui Daem, Erik Vlaeminck, Els Beerten, Frans Denissen, Leo Pleysier, Wouter Deprez, Annmarie Sauer, Xavier Roelens, Kristien Hemmerechts, Karel Sergen, Annemarie Estor, Geert Van Istendael, Jeroen Theunissen, Bruno De Wever, Mieke De Loof, Sven Peeters, Anne Provoost, Peter Terrin en Gerda Dendooven.

41

Liu Xiaobo is een Chinese auteur, docent en mensenrechtenactivist. Op 25 december 2009 werd hij veroordeeld tot 11 jaar gevangenisstraf omwille van zijn betrokkenheid bij het opstellen van Charta 08, een manifest voor democratisering in China. In 2010 werd hem de Nobelprijs voor de Vrede toegekend.

voor mijn vrouw, die elke dag wacht

niets rest je in jouw naam, niets dan op me te wachten, samen met het stof van ons thuis al die lagen bijeen, overlopend, in elke hoek je wil de overgordijnen niet opentrekken want het licht zou hun stilte verstoren boven de boekenplank is het met de hand geschreven etiket verstoft op het tapijt ademt het patroon het stof in wanneer je me een brief schrijft en je de pen graag een stofpunt wilt geven worden mijn ogen door pijn gestoken je zit daar de hele dag lang durft niet te bewegen uit angst dat je voetstappen het stof zullen vertrappen je probeert je adem in te houden en gebruikt de stilte om een verhaal te schrijven. In ogenblikken als deze is het verstikkende stof de enige bondgenoot jouw visie, adem en tijd doordringen het stof in de diepte van je ziel wordt de tombe centimeter na centimeter vanaf de voeten opgestapeld komt tot aan de borst staat tot aan de keel jij weet dat de tombe je beste rustplaats is waar je op me wacht zonder bron van angst of paniek daarom verkies je stof in het donker, in kalm verstikken wachtend, wachtend op me je wacht op me met stof jij die het zonlicht en de werveling van lucht weigert laat het stof je maar helemaal begraven laat jezelf maar inslapen in ’t stof tot ik terugkom en jij wakker wordt en het stof afveegt van je huid en je ziel. Een wonder – ontwaakt uit de dood.

Vertaling Job Degenaar & Annmarie Sauer

42

INTERNATIONALE CONTACTEN

IMPRESSIE VAN DE WiPC-CONFERENTIE IN KRAKÓW ANNMARIE SAUER

Kraków is een mooie stad en wordt terecht gezien als Unesco Cultureel Werelderfgoed. Het is hier dat van 14 tot 17 mei 2013 de internationale WiPC-conferentie plaatsvond. Wij waren voor PEN-Vlaanderen met vier mensen aanwezig: Peter Theunynck en ikzelf voor het WiPC, Dimitri Bontenakel voor ICORN, en Johan De Boose als Ruslandexpert. Annmarie Sauer is geboren in Dayton, Ohio, woont in Antwerpen en gaat geregeld terug naar de V.S. Zij is dichter, vertaalde toneel en poëzie naar het Nederlands en het Engels. Zij schrijft ook literaire non-fictie over het Zuidwesten van de VS. Ze is bestuurslid van PEN Vlaanderen en co-voorzitter van het WiPC.

Op de lege stoel stond gedurende de hele week de foto van Enoh Meyomesse (zie verder in dit jaarboek). De vraag van Timothy Garton Ash voor de openingstoespraak luidde: Hoe kunnen wij vrijheid van meningsuiting garanderen in deze geheel veranderde wereld? In ons globale dorp zijn wij namelijk allemaal buren geworden. Vrijheid van meningsuiting kan niet meer nationaal geregeld worden en ook niet door meer en meer wetten met uitzonderingen erop. China bewijst bijna dagelijks dat het Internet niet vrij is, en privékrachten als Facebook en Google beslissen wat wel en niet gepost kan worden, en oefenen zo een vorm van ‘privécensuur’ uit. Bloggen, posten, publiceren op Internet geeft ons een vorm van macht. Maar niet iedereen ‘is in staat’ dit te doen. En wat is de vrijheid van iemand die een spreker met lastige vragen bestookt of van een moordenaar. Wat godsdienstvrijheid betreft moeten we de gelovige respecteren, maar niet de inhoud van het geloof. De diversiteit omarmen betekent dat wij leren, openhartig te spreken en hoffelijk samen te leven. Overgeërfde taboes moeten worden ontmanteld. 44

JAARBOEK 2013

De beperkende wetten, bedoeld om de gevoeligheden van bepaalde groepen te beschermen, moeten worden afgeschaft. Maar ware democratie is ook een vorm van persoonlijke ontplooiing en/of ontvoogding. Schrijvers kunnen het leven van anderen aan hun lezers laten zien, en zo meewerken aan het benaderen van diversiteit met sympathie, verbeelding en zorgzaamheid.

Peter Theunynck en Johan De Boose in Krakow

Hoe is het gesteld met vrije meningsuiting na de Arabische lente? Vele auteurs krijgen er te maken met censuur, of doen aan een vorm van zelfcensuur. Vrouwelijke dichters in Iran worden als hoeren beschouwd. Woorden als lip, mond of kus worden gecensureerd. De Palestijnse dichter Mazen Maarouf en de Algerijn Noufel Bouzeboudja schatten de Moslimbroerderschap zeer verschillend in. Mazen Maarouf gaat ervan uit dat de kiezers hen bij de volgende verkiezing zullen laten vallen omdat ze het niet goed doen. Noufel Bouzeboudja gelooft niet in de Arabische Lente omdat die gevolgd zal worden door een islamitische winter. In de scholen wordt de nieuwe ‘ideologie’ aangeleerd. De regio bevindt zich in een voortdurende staat van revolutie. Ali Amar uit Marokko betwist dat Marokko de status van model voor de regio verdient: journalisten hebben er vele problemen, en de koning in Marokko is bovendien Commander of the Faithful. Besluit van dit debat: de revolutie is ook een revolutie in de hoofden. Het gaat vaak meer om waarden dan om procedures of verkiezingen. Voorlopig blijft het zeer moeilijk, hier een evenwicht te vinden. PEN gaat over solidariteit tussen schrijvers. Sommige verhalen zijn schrijnend. Chokta Lobsang uit Tibet vertelt dat hij zeventien was toen hij in een gevaarlijke tocht met 56 mensen het land verliet. Hij heeft zijn moeder niet meer gezien. Een van zijn nichtjes werd door soldaten gedood, twee van zijn neefjes, monniken, stierven in een act van zelfverbranding. Hieronder kunt u zijn toespraak op de conferentie nalezen. 45

Goedenavond iedereen. Ik ben Lobsang Chokta, vicevoorzitter van PEN Tibet in ballingschap. Ik beschik over gedetailleerde informatie over meer dan veertig gekende Tibetaanse schrijvers, zangers en kunstenaars, die op dit ogenblik door de Chinese autoriteiten gevangen worden gehouden. Het precieze aantal kan ik niet bevestigen omdat wij geen vrije toegang hebben tot het nieuws en de gebeurtenissen in Tibet. De Chinese censuur is er extreem strak en er is overal bewaking. Kort vermeld ik slechts enkele auteurs: 33 Dolma Kyab is een leraar en schrijver. Het boek dat hij

schreef Himalaya in chaos werd als een daad van ‘separatisme’ beschouwd. Hij werd officieel aangehouden op 9 maart 2005 en tot 10 jaar gevangenschap veroordeeld. Hij verkeert in slechte gezondheid. 33 Tsering Woeser is een bijzonder beroemde schrijfster, geboren in 1966 in Lhassa. In 2003 schreef en publiceerde zij een verzameling van uitgesproken essays en nota’s over Tibet in Guangdong. Hierdoor verloor ze in 2004 haar baan, en verhuisde naar Peking, waar ze via het Internet bleef publiceren. Verschillende van haar boeken werden in Taiwan gepubliceerd, in het bijzonder Forbidden memory, A History of the Cultural Revolution in Tibet, geïllustreerd met verbazende foto’s door haar vader. Op dit ogenblik is zij onder huisarrest en mag niet naar het buitenland reizen. 33 Gudrup was een schrijver/dichter. Hij werd in 2005 gearresteerd en in de gevangenis opgesloten. Hij is één van de 117 moedige Tibetanen die sinds 2009 aan zelfverbranding deden. In zijn testament schreef hij: Tibetanen in Tibet worden gearresteerd en zwaar gefolterd, zelfs wanneer zij slechts hun stem laten horen omwille van hun eigen welzijn. Tibetanen die duidelijk niet geneigd zijn de Dalai Lama te veroordelen of Tibet als deel van China te beschouwen, worden nog steeds gedood, ontvoerd en verdwijnen. Bovendien is er geen bezorgdheid om het welzijn van het Tibetaanse volk. Daarom, om 46

JAARBOEK 2013

de kracht van ons vreedzaam protest te vergroten – en om de werkelijke situatie van de Tibetanen in Tibet te onthullen en te tonen aan de buitenwereld – bega ik deze daad van zelfverbranding. Als er werkelijk vrije meningsuiting bestond in Tibet, waarom zou hij dan verkiezen zichzelf in brand te steken? Tibetanen leven in zeer moeilijke tijden, meer in het bijzonder die moedige Tibetaanse schrijvers en kunstenaars die zich verzetten tegen de onderdrukking en schending van mensenrechten van Tibetanen door de Chinese regering. Daarom zou ik op deze conferentie uw steun willen vragen voor volgende drie resoluties: PEN Tibet roept op tot: 1. de onvoorwaardelijke vrijlating van de gevangen Tibetaanse schrijvers, zangers en kunstenaars in Tibet (bijvoorbeeld Dolma Kyab, Tashi Rapten en Jonzey Dhonko) wiens enige misdaad was dat zij de beperkingen van de vrije meningsuiting in vraag stelden door hun scheppend werk. 2. het opheffen van de pijnlijke beperkingen opgelegd aan bepaalde schrijvers –  bijvoorbeeld Tsering Woeser en Jamyang Kyi – zij hebben geen vrijheid van beweging, noch om met anderen te communiceren en dit vormt een bedreiging voor hun fysisch en psychisch welzijn. 3. het naleven door China van artikel 19 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens – een verklaring die China HEEFT ondertekend – dat de Tibetaanse schrijvers en kunstenaars ‘het recht geeft op een vrije mening–en eveneens het zoeken naar onpartijdige informatie en ideeën via om het even welk medium en ongeacht grenzen.’ Ik hoop dat ik uw oprechte steun heb. Dank u wel. Lobsang Chokta

47

VERSLAG VAN HET ICORNPROGRAMMA IN KRAKÓW DIMITRI BONTENAKEL

DAG 1: DINSDAG 14 MEI

Dimitri Bontenakel woont en werkt in Antwerpen. Hij schreef de romans Een zwerver met pleinvrees (2004) en Mijn ontmantelde wereld (2007). In januari 2013 verscheen de komische roman noir De steek van de schorpioen. Hij is bestuurslid van PEN Vlaanderen.

Peter Theunynck, Annmarie Sauer en Johan De Boose namen de PEN-bijeenkomsten voor hun rekening. Ikzelf heb het ICORN-programma gevolgd. ICORN staat voor International Cities of Refuges Network. Wij streven ernaar, onze PENflat om te bouwen tot een ICORN-residentie, of in een (voorlopig nog vage) toekomst twee flats open te houden, een voor gevluchte ICORN-schrijvers en een voor andere schrijvers. De eerste ICORN-bijeenkomsten heb ik helaas gemist. Omdat we alle vier als PEN-afgevaardigden geregistreerd stonden, hadden we enkel het PENprogramma in ons bezit, dat officieel aanving met de speech van Garton Ash. Dit terwijl het ICORNprogramma reeds dinsdagnamiddag van start ging. Op zich heb ik weliswaar enkel een verwelkoming en twee werkgroepen (over globalisering en netwerkuitbreiding in tijden van crisis) gemist. Wij pikten met ons groepje ’s avonds in voor de welkomstspeech van Timothy Garton Ash, getiteld Free Speech in a Crowded World. Voor meer info: www.freespeechdebate.com.

DAG 2: WOENSDAG 15 MEI SPEECH ‘FREE EXPRESSION AND THE INTERNET’, DOOR WILLIAM ECHIKSON Speech van de in Brussel gehuisveste Echikson, die me tijdens de koffiepauze vroeg of ik bekend was met de Gentse en Leuvense universiteit en 48

JAARBOEK 2013

zijn bewondering voor beide instellingen niet onder stoelen of banken stak.

ICORN WERKGROEP O.L.V. ELISABETH DYVIK OVER ICORN EN VISUMAANVRAGEN. Voor ons meteen de meest interessante werkgroep, waarin de werking van ICORN binnen Europa werd behandeld, en meer bepaald hoe steden met visumaanvragen omgaan. Uit deze werkgroep bleek al snel dat elk land – en in sommige landen zelfs elke stad – een andere aanpak heeft. Reden: in sommige landen is ICORN een rechtstreeks initiatief van het stadsbestuur (Parijs), in andere wordt ICORN volledig door steden zelf gefinancierd (Scandinavië, Krakau zelf), nog andere steden steunen op jarenlange ervaring en hebben een eigen netwerk uitgebouwd. Sommige steden vangen een gezin op, sommigen zelfs een kroostrijk gezin, anderen enkel de schrijver zelf en niet zijn familie.

WORKSHOP FREEDIMENSIONAL DOOR SIDD JOAQ (NY). Freedimensional is een Amerikaanse NGO met een levensduur van exact 10 jaar. Dan moet haar doel bereikt zijn en houdt zij op te bestaan. Doel: “To host activist artists in art spaces and use cultural resources to strengthen their work. To protect critical voices under attack & increase chances they can continue their creative practice in the country of exile.” Zij zoeken kortetermijnverblijven in een kunstomgeving zodat artiesten in problemen niet alleen onderdak vinden maar ook artiest kunnen blijven. Probleem is vaak dat kunstgalerijen en musea de artiesten voor hun eigen artistiek-politieke agenda willen gebruiken, en te weinig rekening houden met de psychologische en andere problemen waarmee de artiesten vaak te kampen hebben. Zo wist een New Yorkse galerij zich absoluut geen raad met een artieste die bij hen onderdak had gevonden en in een zware depressie was gesukkeld. Elisabeth Dyvik vulde dit aan met verhalen over writers in residence die bij hun aankomst zwanger bleken, schrijvers met multiple personality disorder… Aandachtspuntje!

49

DAG 3: DONDERDAG 16 MEI: PANELGESPREK Met Ali Amar (Marokko), Mazen Maarouf (Palestina), Nasrin Madaanizad (Iran) en Noufel Bouzeboudja (Algerije). Interessant gesprek over de Arabische lente en de moeilijke transitieperiode die volgt, en in sommige media de Arabische winter genoemd wordt. De panelleden hadden moeite met beide benamingen. Interessante discussie met een korte rel tussen Palestina en Algerije, maar niet ter zake voor dit verslag.

SPEECH VAN PEN-PRESIDENT JOHN RALSTON SAUL Interessant discours over het einde van de NGO zoals we die thans kennen (top-down) en een pleidooi voor de bottom-up benadering van organisaties als PEN en ICORN.

SHELTER 2020 PANELGESPREK Over toekomstige scenario’s en strategieën, met Luigia di Gisi (EU), Sidd Joaq (Freedimensional) en Frederik Elg (Swedish Art Council). Iets minder interessant, want panelleden praatten naast elkaar, en hadden zichzelf in eerdere sessies mogen voorstellen, waardoor het een beetje opgewarmde kost leek.

50

JAARBOEK 2013

ONTMOETING MET EEN ERELID HILDE KETELEER

Voor zijn gevangenschap in 2001 publiceerde Zheng Yichun in China twee dichtbundels, waarvan de Engelse titels luiden: The Fate of the Continental Shelf en The Brain-washing Era. Als politiek commentator publiceerde hij een aantal belangrijke documenten, onder anderen ’On Cycling of Dynasties’, ‘The outline of Reforming the Chinese Political System’, ‘The outline of Reforming the Chinese Constitutional System’, ‘On the Ten Systematic Lies Governing China’ en ‘How to deal with the Unclear Threats caused by North Korea’. Hilde Keteleer, oud-bestuurslid van PEN Vlaanderen, kreeg in augustus 2013 de mogelijkheid om samen met het Vlaams Fonds voor de Letteren naar China af te reizen, waar ze hoopte om Zheng Yichun te ontmoeten op de boekenbeurs van Beijing. Het liep echter anders.

Het was de bedoeling dat Zheng Yichun, erelid van PEN Vlaanderen, naar Beijing zou komen om deel te nemen aan de internationale boekenbeurs en daar collega-schrijvers uit de hele wereld zou ontmoeten. Hij keek er ontzettend naar uit. Niet verwonderlijk als je zeven jaar in de gevangenis hebt gezeten vanwege je geschriften en sinds je vrijlating nog steeds een publicatieverbod en beperking van je rechten hebt. Het leek of het zou lukken. Hij zou vanuit zijn thuisstad Yingkou met de trein naar Beijing reizen, zeshonderd kilometer daarvandaan, we zouden elkaar ontmoeten in het hotel. Maar kennelijk hebben de autoriteiten lucht gekregen van de kamerreservatie op zijn naam.

51

Hilde Keteleer was jarenlang de drijvende kracht achter het WiPC. Ze is auteur en literair vertaalster uit het Duits en het Frans. In 2001 verscheen Al wat winter is en waar, haar poëziedebuut, en in 2009 haar debuutroman Puinvrouw in Berlijn.

Drie dagen voor de geplande ontmoeting komt er een telefoontje dat hij vijf politieagenten aan zijn deur heeft gekregen die hem hebben verboden Yingkou te verlaten. Er zit dus niets anders op dan zelf vanuit Beijing naar ginder te reizen. Geen boekenbeurs voor hem, maar als troostprijs dan toch een live ontmoeting met een vertegenwoordiger van PEN Vlaanderen, na de intensieve skype- en mailcontacten van de voorbije maanden. Een rechtstreekse trein naar Yingkou is er niet, we hebben een afspraak in het station van Panjin met zijn broer Xiaochun, die ons naar hem zal brengen. We vertrekken ‘s ochtends vroeg uit het hotel, maar zitten in de metro toch al in het piekuur, wat in Beijing betekent dat je voetje voor voetje door de gangen schuifelt tot je door de veiligheidscontrole heen bent en eindelijk naar je lijn kunt. Met de metro reizen is overigens makkelijk en vlot, je moet alleen voldoende duwkracht hebben om op sommige stellen binnen en buiten te raken. Hier wordt duidelijk wat het betekent, in een miljoenenstad te wonen, en ik krijg bewondering voor het organisatietalent van de Chinezen. Het openbaar vervoer is overigens een grote bron van tewerkstelling. En meteen ook controle, dat is duidelijk en niet verwonderlijk als je weet dat bijna 10 procent van alle Chinezen partijlid is en dus wakend oog, dat de geringste afwijking meteen doorgegeven wordt aan de centrale inlichtingendienst. (dat wordt ons overigens later bevestigd door een jonge vakbondsman die in Londen studeerde en in Beijjing docent arbeidsverhoudingen is: zijn vrouw is partijlid, om zuiver opportunistische redenen, geeft hij lachend toe, maar hijzelf is een van de twee enige niet-partijleden op zijn departement, omdat hij anders verplicht zou zijn aan de partijleiding door te geven wat hij allemaal hoort van NGO- en vakbondsmilitanten.) We vertrekken uit Beijing in een dikke grijze smog, die lang blijft hangen. Pas halverwege de vier uur durende reis in een supersnelle trein – qua comfort vergelijkbaar met onze HST maar tjokvol en met ook hier massa’s personeel – begint de lucht helder te worden. Het landschap wordt geleidelijk groener, elke strook land is bebouwd. Samen met de mist verdwijnt ook de relatieve ochtendlijke stilte. De ringtones van de buren beginnen meer en meer te klingelen. Zowat elke Chinees die wij zagen – we waren niet op het platteland – liep, stond of hing voortdurend te bellen of te mailen of op zijn tablet of ipad te spelen. Af en toe komt er 52

JAARBOEK 2013

in de trein een mevrouw met koffiebekertjes of vers gepofte popcorn voorbij. De trein stopt in elk station keurig op tijd, na vijf haltes is het onze beurt om uit te stappen. In Panjin staat Xiaochun ons op te wachten aan de uitgang, een kleine man met een dunne baard en kleurrijke kleren. In de taxi waarmee hij is gekomen om ons naar zijn broer in Yingkou te brengen vertelt hij meteen dat hij een lama is, een boeddhistische monnik. Gedurende de twee uur durende rit komen we al heel wat te weten over zijn grote broer, over wie hij met verering praat. Xiaochun is leraar Engels, heeft een klein taleninstituut, maar zijn voornaamste taak is momenteel zorgen voor zijn broer, vertelt hij in vloeiend Engels met een voor ons perfect begrijpelijk accent – wat hier niet evident is. Omgekeerd is het voor ons haast onmogelijk om de Chinese namen correct uit te spreken (Yichun klinkt min of meer als Jietzun en het betekent ‘gelukkige lente’), ik begrijp nu beter hoe moeilijk het voor de mensen hier moet zijn om Engels te leren. Hij is zijn vader, die legerofficier was, heel dankbaar dat hij zijn zonen met een vooruitziende blik de taal van de communicatie met de buitenwereld leerde. Ook Yichun leefde tot aan zijn gevangenneming van zijn inkomsten als leraar Engels. Met het schrijven van gedichten en essays kun je in China kennelijk evenmin je brood verdienen als bij ons. Omdat hij tot eind 2014 nog steeds geen beroep mag uitoefenen, is hij tot zolang afhankelijk van zijn familie en van steun van stichtingen uit het buitenland. Die tijd gebruikt hij voor het schrijven van een grote roman, die drie generaties omspant. Hij wil er de hele recente geschiedenis van zijn land in verwerken. De roman zal vermoedelijk in Taiwan worden gepubliceerd dankzij de goede zorgen van het Independent Chinese Centre. Dit alles vertelt Xiaochun ons met trots, en hij voegt eraan toe dat hij Nobelprijswinnaar Liu Xiaobo een paar dagen voor diens arrestatie nog in een café heeft ontmoet en dat die hem toen 53

Zheng Yichun

Hilde Keteleer en Zheng Yichun

voorspelde dat het niet meer lang zou duren voor ze hem zouden oppakken. Over Yichun zei Liu Xiaobo dat die meer dan een schrijver is, eerder een chirurg die de Chinese maatschappij opensnijdt en laat zien wat er binnenin zit. Het land is een economische grootmacht geworden, maar de geesten van de mensen zitten nog in het verleden. Daarom is het zo belangrijk dat mensen als zijn broer ervoor vechten dat China een meer menselijk gelaat krijgt. ‘Toen hij gevangenzat, troostte ik hem met te verwijzen naar Nelson Mandela, die ook jarenlang in zijn cel heeft moeten hopen dat het anders zou worden in zijn land.’ Van zichzelf zegt hij dat hij minder moedig is, dat hij vaak bang is geweest als hij het gevoel kreeg dat hij werd achtervolgd. Een keer was hij zo bang omdat hij zag dat hij werd opgewacht door een maffiabende – die volgens hem vaak samenwerken met de politie – dat hij de eerste vlucht naar Tibet nam. Hij verbleef een tijdje in Lhasa, maar kwam ziek terug, kon er niet wennen aan de hoogte. Hij heeft een gezin dat, evenals zijn zus, lijdt onder de problemen van zijn broer. En hij is zijn mandaat in de plaatselijke volksvertegenwoordiging kwijtgeraakt toen Yichun werd opgepakt. 54

JAARBOEK 2013

Yingkou is naar Chinese maatstaven een kleine stad, maar heeft wel 2,3 miljoen inwoners. Het ligt in de noordoostelijke provincie Liaoning, aan de monding van de rivier Liao, en aan de Bohai zee. Een havenstad dus, maar omringd door een rijk landbouwgebied en met belangrijke mijnbouw in de buurt, vooral magnesium. Een vluchtige indruk van de stad tijdens de taxirit: ze lijkt minder kosmopolitisch dan Beijing, maar dankzij het mildere klimaat een aangenamere stad om te wonen. Hoogbouw is er hier net zo goed. De wijk waar onze gastheer woont heeft lagere woningen, er staan ook nogal wat bomen, maar eens we de trap oplopen naar zijn woning is die indruk van relatieve aangenaamheid voorbij. Donkere trapgangen, volgestouwd met allerlei dingen die de mensen in hun flat niet kwijt kunnen. De flat beslaat in totaal zowat 25 vierkante meter. We komen binnen in het ene vertrek, tegelijk inkom en keukentje (een tweepit om te koken en een aanrechtje), met een smerig hok dat een wc met een kapotte spoeling en een wastafeltje bevat. In het andere vertrek staat een tafel met zijn pc, een bed en een wankel vouwtafeltje waarop vers fruit op ons ligt te wachten en waaraan we met z’n vieren – zijn vriendin is er ook om ons te begroeten – net kunnen zitten. Na de verwelkoming overhandigen we onze geschenken: we hebben een stapel romans meegebracht, waaronder ook een paar Engelse vertalingen van Claus, Boon, Mortier en Brijs, een kalender voor het komende jaar met foto’s van Belgische steden en een mooi gebonden Engelse vertaling van Montaignes essays. Hij is er erg blij mee. Nadien geeft hij ons de sleutel van zijn flat en zegt dat we die nacht in zijn bed kunnen slapen. Ontroerd zie ik hoe hij nieuwe lakens heeft gekocht, nieuwe huissloffen voor zijn gasten, twee nieuwe handdoekjes, een nieuw stuk zeep en zelfs twee tandenborstels en tandpasta. Ik slik als ik denk aan onze luxe hotelkamer, een kamer zoals die hem had gewacht in Beijing als ze hem hadden laten reizen. Een groter contrast is nauwelijks denkbaar. Terwijl we eten van de watermeloen laat hij ons delen in zijn ideeën over de huidige toestand in zijn land. Hij is tot mijn verbazing erg optimistisch: het kan hooguit nog vijf jaar duren eer de democratie het haalt, denkt hij. Ik kan me dat niet voorstellen, maar zwijg. Misschien heb je dit soort optimisme nodig om te blijven vechten waar je in gelooft. Rancuneus of haatdragend is hij 55

niet, wel droef om het vele geweld in zijn land. Van zichzelf zegt hij dat hij een symbool is voor veel mensen. Als ik hem zeg hoe moedig wij hem in Vlaanderen – ik mag namens PEN spreken – vinden, antwoordt hij dat het geen kwestie van moed is. ‘Ik doe gewoon wat ik aanvoel als mijn verantwoordelijkheid. Ik moet dit doen en ik zal het blijven doen. Ik ben niet bang van de gevangenis.’ Ik moet denken aan de anekdote die zijn broer aanhaalde om hem te tekenen: er lag een kapot glas op straat, hij raapte de scherven op omdat er anders misschien kinderen met hun blote voeten in zouden trappen. Als ik hem vraag of ik alles wat hij vertelt over zijn gevangenisverblijf – de foltering, de isolatie, honderden kilometer van zijn familie en met alleen bezoekrecht van directe verwanten – mag schrijven, zegt het overtuigd dat ik dat vooral moet doen. En dat hij graag zou hebben dat ik in het Europees Parlement lobby om hem te nomineren voor de Sacharovprijs. Het zou een signaal van Europa naar de Chinese overheid zijn. Ik moet hem antwoorden dat er heel weinig kans is dat het zal gebeuren, dat ik maar een kleine schrijfster ben met een beperkt netwerk, maar dat ik mijn best zal doen. Hij laat ook verstaan dat verdere financiële ondersteuning door PEN Vlaanderen heel welkom zou zijn omdat hij nu afhankelijk is van zijn broer en van het geld dat hij af en toe van stichtingen krijgt. Het geld van het Emergency Fund was voor hem erg belangrijk. Het is niet moeilijk om te zien hoe deze man, die ooit een goed inkomen had als professor aan de universiteit en het provinciaal instituut voor Economisch Management, nu echt nood heeft aan geld van buitenaf om te overleven. Zo lang zijn straf niet helemaal voorbij is, zal hij op geen enkele manier iets kunnen verdienen. Des te pijnlijker is het voor ons dat hij ons absoluut wil trakteren op een lunch in een restaurant en ‘s avonds op een sauna en een scrub massage in een groot hotel. Soms veroorlooft hij zich die luxe met een paar vrienden, zegt hij. Het is zijn manier om van het leven te genieten en zijn sociale contacten te onderhouden. De sauna is een belevenis op zich, inderdaad lekker ontspannend, geen enkele van de meisjes die er werken begrijpt een woord Engels maar hun glimlach en vaardige handen zijn een weldaad. Als we echter in het harde bed gaan liggen – het is niet veel meer dan een houten plank, kan ik de slaap niet vinden. Het 56

JAARBOEK 2013

zal zeker ook nog de jetlag en het vreemde eten zijn maar ik ben de hele nacht ziek, en heb alle tijd om te overdenken hoe het moet zijn in een cel, wachtend tot het ochtendlicht komt. Een beetje paranoïde ben ik ook, wachtend op een klop op de deur, want onze gastheer heeft ons uitdrukkelijk verzocht voor niemand open te doen tot hij ons om 8 uur ontbijt De woning van Zheng Yichun komt brengen. Als rond vier uur samen met het eerste licht ook een geur van zee binnenwaait en ik de silhouetten van de populieren kan zien wuiven, denk ik hoe het dit soort kleine dingen zijn die je overeind houden. Ik neem me voor om zoveel mogelijk kleine dingen te geven die hem kunnen helpen. Het laten vertalen van nog een aantal van zijn gedichten hoort daar zeker bij. Ik zag hoe blij hij was met de vertaling van het mooie gedicht dat Iege Vanwalle al maakte, dat ik hem met de boeken mocht overhandigen. Samen met het ontbijt, warme sojamelk in bekertjes en een soort broodstengels, brengt hij ook geneeskrachtige thee mee, omdat ik hem de vorige avond al verteld had dat ik maagproblemen heb. Het is een geschenk dat ik zal koesteren als we weer thuis zijn. Voor we aan de lange terugweg beginnen, nemen we afscheid in het portiek van zijn flatgebouw, in de stromende regen. Het is een omhelzing die me lang zal bijblijven. Chinezen zijn niet gewend aan lichamelijk contact in het openbaar en het gaat wat houterig, maar ik ben trots dat ik deze moedige man heb mogen omhelzen. Hij zou zijn land kunnen verlaten en een veel makkelijker leven kunnen leiden, zoals heel wat van zijn collega-schrijvers hebben gedaan, maar hij kiest ervoor om te blijven en aan de toekomst van een democratischer China te werken. Dat verdient onze volle steun.

57

IMPRESSIE VAN HET PEN-CONGRES IN REYKJAVIK ANNMARIE SAUER Van 9-12 september bezochten Annmarie Sauer en David Van Reybrouck het congres van PEN International plaats in Reykjavik.

Annmarie Sauer is geboren in Dayton, Ohio, woont in Antwerpen en gaat geregeld terug naar de V.S. Zij is dichter, vertaalde toneel en poëzie naar het Nederlands en het Engels. Zij schrijft ook literaire non-fictie over het Zuidwesten van de VS. Ze is bestuurslid van PEN Vlaanderen en co-voorzitter van het WiPC.

Eerste indruk: Reykjavik ziet er uit als een speelgoedstadje voor kleine meisjes, schoon en fris, met veel pasteltinten... Aangenaam, zelfs in de motregen. Omdat David en ik laat aankomen, en echt honger hebben, houden we een soort kroegentocht op zoek naar een keuken die nog open is. We zien een feest, horen live muziek, vinden een Jazzcafé, en eten in de enige plek die nog open is: een Marokkaanse kebabtent. De eigenaar is een boeiende, intelligente man. Zeven jaar geleden kwam hij naar IJsland. Hij vertelt dat Spaanse mensen geregeld een baan komen vragen bij hem. Het gaat dus niet zo goed in Europa... Wij werken in het ‘Harpa’, een gebouw uit glas, staal en beton. De eerste vergadering waaraan ik deelneem is van het Writers in Prison Committee. De lege stoel is voor Alex Bialetzki uit Wit-Rusland. Het is prettig, mensen die ik in Kraków ontmoette terug te zien. In de VS werkt men aan het opnemen van Irakese schrijvers: auteurs, vertalers en journalisten, een niet evidente taak. De getuigenis van een Irakese vrouw was indrukwekkend: nu de Amerikanen weg zijn, is er minder vrijheid. Zij zei: ‘Toen de Amerikanen er waren, was er een zweem van normaliteit en nu zijn er weer vele aanslagen en is er andermaal geen vrije meningsuiting.’ In Turkije zitten er 64 journalisten in de gevangenis. Met artikel 301 kan men zowat iedereen in de gevangenis stoppen. 58

JAARBOEK 2013

Een discussiepunt: wie is ‘schrijver’? Zijn dat enkel auteurs, journalisten, bloggers en uitgevers? Of moeten we de klokkenluiders mee verdedigen? Bradley Manning en Edward Snowden moeten we toch even goed verdedigen. Een indrukwekkende actie van PEN International is dat zij nu een rol spelen in de UPR (Universal Periodic Review) bij de Verenigde Naties. PEN biedt specifieke informatie aan over landen waar schrijvers in de gevangenis zitten. PEN voert campagne tegen de straffeloosheid in landen waar journalisten en auteurs worden gefolterd en vermoord. In Honduras werden er sinds 2009 dertig journalisten omgebracht. Mexico en Brazilië zijn ook bijzonder gevaarlijk voor auteurs. Het blijkt ook dat de omstandigheden van de vrouwen van Pussy Riot zijn verslechterd. En uit China komen 45 bladzijden met cases. De plenaire vergaderingen vormen van ieder congres het saaiste deel: stemmingen over nieuwe centra, kiezen van het nieuwe bestuur, het lezen van de al te lange lijst van overleden leden (Bernlef, Chinua Achebe), slecht functionerende centra en pogin-

Lobsang Chokta (Tibet in ballingschap), David Van Reybrouck, Alain Mabanckou (Congo-Brazzaville), Woeser (Tibet in ballingschap)

59

gen om nieuwe centra op te richten. PEN Kameroen wordt gesloten vanwege een periode van acht jaar zonder activiteit. Ook het Griekse PEN-centrum wordt gesloten, maar volgend jaar staat al een nieuwe ploeg klaar voor de oprichting van een nieuw PEN-centrum. Voorts werd een verklaring gestemd over Het Congrescentrum in Reykjavik de mensenrechten in Noord Korea, en zijn er resoluties over Hongarije, de Verenigde Staten, Turkije, China, Syrië en Wit-Rusland. De hele vergadering wandelde naar de nabijgelegen ambassade van WitRusland om er de net goedgekeurde resolutie af te geven. Er waren ook resoluties over verdwijnende talen. Centraal-Afrika blijft voor PEN een blinde vlek. Vanwege Enoh Meyomesse wordt Kameroen gevolgd. Ook Tanzania, Zambia en Angola worden min of meer opgevolgd. Het blijft te weinig. Er werd een impromptu vergadering opgezet met de centra van het Europese netwerk. Je merkt affiniteiten tussen centra (voor ons vooral met de Schotse, Engelse en Noorse PEN-centra). Wij spraken ook met onze Nederlandse collega’s. En ja, lieve collega’s, het Internet loopt gevaar: ga ervan uit dat je mails gelezen worden. We luisterden naar de drie jonge finalisten van de New Voices Award: een jonge man uit Mexico en één uit Zuid-Afrika en een jonge vrouw uit Canada. Sterk. Elk van hen schreef over de eigen plek op een intense manier, ieder hadden ze een indrukwekkende eigen schriftuur.

60

JAARBOEK 2013

PEN-VERKLARING OVER DIGITALE VRIJHEID PEN erkent de belofte van de digitale media als een manier om het fundamentele recht op vrije meningsuiting te verdedigen. Tegelijkertijd stelt PEN vast dat dichters, toneelauteurs, essayisten, romanciers, schrijvers, bloggers en journalisten ondervinden dat hun recht op vrije meningsuiting wordt geschonden wanneer ze digitale media gebruiken. In vele landen wordt burgers ernstige beperkingen opgelegd, zowel in hun toegang tot als in hun gebruik van de digitale media. Overheden van hun kant hebben de digitale technologieën aangewend om de vrijheid van meningsuiting te onderdrukken en burgers onder toezicht te houden. De privésector en in het bijzonder private technologiebedrijven hebben overheden af en toe geholpen om hun censuur en toezicht in de praktijk om te zetten. In september 2012 heeft PEN op zijn Internationaal Congres in Gyeongju, Zuid-Korea, de volgende Verklaring over Digitale Vrijheid goedgekeurd. Het is een beknopt document waarin PEN zijn houding tegenover de bedreigingen voor vrije meningsuiting in dit digitaal tijdperk heeft vastgelegd.

ARTIKEL 1 – INDIVIDUEN ALS MIKPUNT 1. Alle personen hebben het recht om zichzelf via digitale media vrij uit te drukken, zonder angst voor wraak of vervolging. a. Individuen die digitale media gebruiken moeten ten volle van de bescherming op het recht van vrije meningsuiting kunnen genieten, zoals gewaarborgd onder internationale wetten en normen. 61

b. Overheden mogen geen vervolging instellen of represailles nemen tegenover individuen die via digitale media informatie, meningen of ideeën verspreiden. c. Overheden moeten actief bijdragen om de vrijheid van meningsuiting via digitale media te beschermen door hiervoor doeltreffende wetten op te stellen en af te dwingen.

ARTIKEL 2 – CENSUUR 1. Alle personen hebben het recht informatie op te zoeken en te verkrijgen via digitale media. a. Overheden mogen de inhoud van digitale media niet censureren, beperken of controleren, met inbegrip van de inhoud die komt van zowel binnenlandse als buitenlandse bronnen. b. In uitzonderlijke omstandigheden kunnen bepaalde beperkingen op de inhoud van digitale media passen bij internationale wetten en normen die grenzen opleggen aan de vrijheid van meningsuiting, zoals ‘aansporing tot geweld’. c. Overheden mogen de toegang tot digitale media blokkeren noch beperken, zelfs in periodes van onrust of crisis. De toegang tot digitale media weigeren, in het bijzonder op grote schaal, treedt de vrijheid van meningsuiting sowieso met voeten. d. Overheden horen de volledige toegang tot digitale media voor iedereen te verzorgen en te promoten.

ARTIKEL 3 – TOEZICHT 1. Alle personen hebben het recht vrij te zijn van enig overheidstoezicht op digitale media. a. Toezicht, al dan niet met medeweten van het specifiek gezochte ‘doelwit’, werkt belemmerend op de vrije meningsuiting omdat de mogelijkheid tot vervolging en de angst voor represailles zo reëel wordt. Wanneer het geweten is, werkt toezicht een klimaat van zelfcensuur in de hand, wat de vrije meningsuiting nog meer belemmert. b. Als algemene regel zouden overheden niet mogen proberen toegang te krijgen tot de communicatie tussen of onder afzonderlijke individuen. Ze zouden evenmin het persoonlijk 62

JAARBOEK 2013

gebruik van digitale media mogen controleren, de bewegingen van individuen op digitale media natrekken, de meningsuiting van individuen wijzigen of gewoon in het algemeen bewaken. c. Wanneer overheden toch toezicht uitoefenen –in uitzonderlijke omstandigheden en in overeenstemming met de wet of in het kader van nationaal veiligheidsonderzoek- moet elk toezicht op individuen en alle controle op communicatie via digitale media de internationale wetten en normen van het gerechtelijk onderzoek volgen, zoals het verkrijgen van een bevelschrift. d. Volledige vrijheid van meningsuiting houdt het recht op privacy in; alle bestaande internationale wetten en normen over privacy moeten toegepast worden op digitale media, en er zijn waarschijnlijk nieuwe wetten en normen evenals nieuwe bescherming nodig. e. Als de overheid gegevens en andere informatie verzamelt en bewaart die via digitale media zijn verkregen, met inbegrip van data mining, moet ze voldoen aan internationale wetten en normen met betrekking tot privacy, zoals de vereisten dat een gegevensbank proportioneel verantwoord moet zijn, beperkt in de tijd, en dat ze kennisgeving verschaft aan de betrokken personen.

ARTIKEL 4 – BEDRIJVEN EN DE RECHTEN VAN DE MENS 1. De privésector, en technologiebedrijven in het bijzonder, zijn gebonden aan het recht op vrije meningsuiting en de rechten van de mens. a. De principes die in deze verklaring staan opgesomd zijn ook van toepassing op de privésector. b. Bedrijven moeten de rechten van de mens respecteren, met inbegrip van het recht op vrije meningsuiting, en zij moeten ze verdedigen, zelfs wanneer nationale wetten en regels ze niet beschermen. c. Technologiebedrijven hebben de plicht om na te gaan hoe hun producten, diensten en beleid de rechten van de mens beïnvloeden in de landen waar zij van plan zijn te opereren. Als overtredingen waarschijnlijk zijn, of inbreuken onafscheidelijk verbonden zijn aan het gebruik van hun producten of 63

diensten, horen bedrijven hun vooropgestelde plannen te wijzigen of terug te trekken teneinde de rechten van de mens te respecteren. d. Technologiebedrijven zouden de principes van vrijheid van meningsuiting moeten belichamen in hun kernactiviteiten, zoals het ontwerpen van producten met ingebouwde privacybescherming. e. Als vastgesteld wordt dat hun activiteiten het recht op vrije meningsuiting hebben geschonden, zouden technologiebedrijven moeten zorgen voor teruggave aan wie in zijn rechten werd aangetast, zelfs wanneer de overheid daartoe geen rechtsmiddelen voorziet.

Vertaling: Karel Sergen

64

PEN-FLAT

GEDULD EN VISUMPERIKELEN DIMITRI BONTENAKEL EN SVEN PEETERS

Dimitri Bontenakel woont en werkt in Antwerpen. Hij schreef de romans Een zwerver met pleinvrees (2004) en Mijn ontmantelde wereld (2007). In januari 2013 verscheen de komische roman noir De steek van de schorpioen. Hij is bestuurslid van PEN Vlaanderen.

Sven Peeters is leraar NT2 en freelance schrijver met bijzondere interesse voor de Balkan. Hij is auteur van de Belgrado-gids Het Kafana-Tribunaal (2006, samen met Jelica Novakovic), en beheerder van de blog Balkanboeken. Hij is bestuurslid van PEN Vlaanderen.

Geduld. Dat heeft het vorige PEN-flatjaar ons bijgebracht. 2013 luidde immers een nieuwe fase in voor onze schrijversflat en haar langdurige opvang van voortvluchtige auteurs. Van juli 2013 tot juli 2014 wilden we de flat omvormen tot een ICORN-residentie. Voor zij die deze zusterorganisatie van PEN niet kennen: ICORN staat voor International Cities Of Refuge Network. Elke stad in het netwerk richt zich specifiek op één bedreigde of vervolgde schrijver en voorziet hem of haar van een verblijfplaats en een vorm van financiële zekerheid gedurende een periode van maximaal twee jaar. In 2012 werd de flat al een keer een tijdelijke ICORN-residentie toen we de Azerbeidzjaanse journalist Mirze Sakit en zijn zoon opvingen. Zij kregen intussen politiek asiel en wonen tegenwoordig in Gent. Nu willen we daar een vervolg aan breien. Maar tussen droom en daad staan wetten in de weg en praktische bezwaren, en bij ons mag u Elsschot letterlijk nemen. Omdat we in onze huidige flat slechts de schrijver en niet zijn gezin kunnen onderbrengen, omdat we rekening moeten houden met praktische beslommeringen als ziekteverzekeringen, taalproblemen en medische dossiers, en omdat we in dit land niet over de meest gastvrije verblijfsprocedures beschikken (lees zo meteen wat er met Tade Ipadeola gebeurd is) bleek het niet evident om een geschikte kandidaat te vinden. Onze eerste ICORN-resident diende zich pas aan in januari 2014. Nu ja, ook de flat zelf heeft recht op een adempauze. De lege momenten konden we goed gebruiken om meubilair te vervangen, een nieuwe 66

JAARBOEK 2013

pc aan te schaffen, potten en pannen te vernieuwen. Want een resident moet ook smakelijk kunnen eten. In het voorjaar was Ramsey Nasr twee maanden te gast in de flat. Ook de grootste namen hebben nood aan rust en stilte om te kunnen werken. Zo ‘vluchtte’ Nasr naar de Scheldestad. In het gastenboek schreef hij: Ik voelde me, omringd door de herinneringen van vervolgde schrijvers, hun nagelaten kruiden, foto’s, plattegronden – ietwat misplaatst wellicht - ontheemd. Pas bij mijn vertrek realiseerde ik me terdege wat het betekent om vrij te zijn: te kunnen thuiskomen op een plek die wellicht je huis niet is, maar waar je niettemin welkom bent. Tade Ipadeola, jurist, schrijver en voorzitter van PEN Nigeria, hadden we al leren kennen op het Zuid-Koreaanse PEN-congres vorig jaar. Hij wilde meer weten over onze werking, en we nodigden hem uit naar Antwerpen. Dat was echter buiten de grillen van het Belgische consulaat ter plaatse gerekend. Op het allerlaatste nippertje weigerden de Belgen Ipadeola zijn uitreisvisum. De reden? Ze hadden nog nooit van een visumaanvraag voor culturele uitwisseling gehoord. PEN Vlaanderen was woedend. Ipadeola, blijkbaar filosofischer van aard, schreef: Greetings, Sven, I’m afraid there is still no news of my visa or passport till now. It is 3:30pm Nigerian time so it doesn’t look good. Days, too, can get lost in translation. Everything is on hold. At this rate I will have to write a special letter to the embassy and also to the airline to hold on. This is more than three weeks after the visa is due. Please bear with us in Nigeria. It appears, as I informed you earlier, that I am the first to appear for a cultural visa ever. I can understand the embassy. Everyone applies for business or tourism or sports visas. Pioneers must learn to wait. Regards, Tade. Thu, Mar 28, 2013

67

Pioniers moeten leren wachten. We schreven het al: 2013 was het jaar van het geduld. De verontwaardiging was echter zo groot dat De Morgen op 20 april een paginagroot, vlammend stuk over de zaak schreef. Knack volgde op 23 april. In mei keerde een oude Antwerpenaar uit Parijs terug naar zijn roots. Veelschrijver en wereldreiziger Werner Lambersy besloot al in zijn kindertijd geen woord Vlaams meer te spreken, beschaamd over het collaboratieverleden van zijn vader. Maar Vlaams spreken kan hij nog, zo konden we vaststellen tijdens de talloze gesprekken op de flat, op café of in De Groene Waterman. En als je hem zo bekijkt, lijkt Ernest Hemingway nog in leven... In mei reisden we af naar Kraków, naar het congres dat het WiPC er samen met ICORN organiseerde. We leerden er hoe andere landen elk op hun eigen manier met visumproblemen hadden af te rekenen, we luisterden naar pakkende getuigenissen van gevluchte schrijvers en herinneren ons de Tibetaanse dichter die op zeventienjarige leeftijd voorgoed afscheid moest nemen van zijn moeder, we luisterden naar het hoofd van de Free Expression Policy en PR van Google die kwam spreken over de vrijheid van meningsuiting op het internet, en realiseren ons nu dat hij deze speech gaf toen Edward Snowden nog een anonieme werknemer bij de NSA was. Het engagement dat zich drie dagen lang in de historische Poolse stad verzameld had, viel niet te meten. In Koli Jean Bofane is de auteur van Congolese wiskunde, een hilarisch boek over propaganda en corruptie in de hedendaagse miljoenenstad Kinshasa. In juni kwam de auteur – een van de ZebrArt-auteurs van Vluchtelingenwerk Vlaanderen – werken aan een theaterstuk en aan zijn volgende roman Congo Inc. Wij namen Jean Bofane mee naar het Felix Poetry Festival in de schaduw van het MAS. Bofanes tekst over zijn verblijf leest u verderop. Bij gebrek aan een geschikte ICORN-gast nam de flat tijdens de zomermaanden vakantie. We gebruikten de tijd om ervaringen uit te wisselen met Passa Porta en hun residentiewerking in Brussel. In september arriveerde Adam Alhadi Agabeldour, mensenrechtenactivist, dichter-schrijver uit Soedan, én ZebrArt-auteur. Agabeldour woont al enkele jaren als politiek vluchteling in Brussel, 68

JAARBOEK 2013

en kwam omwille van verschillende redenen naar Antwerpen (‘ook om mijn Nederlands te oefenen’). Hij is zowat de meest zichtbare want meest enthousiaste resident van het jaar geweest. Hij viel op tijdens de openingsavond van de Boekenbeurs (te midden van een exclusief blank publiek), hij gaf optredens in boekhandel De Groene Waterman, op de Antwerpse lokale Radio Centraal en op ATV, bezocht PEN-op-school, en trad op in het PEN-filmpje dat op de Dag van de Gevangen Schrijver werd gelanceerd ter ondersteuning van de Chinese dissident Liu Xiaobo. Tijdens een bezoek aan het Letterenhuis liet hij zich op het einde ontvallen: ‘en waar zijn jullie allochtone schrijvers?’ Terechte vraag. We hebben er een handvol, maar ze zijn vooralsnog niet opgenomen in de canon. Agabeldours oeuvre is doortrokken van zijn engagement jegens de mensenrechten, jegens Soedan én jegens zijn nieuwe land België. Getuige daarvan het gedicht ‘Droeve Kaarsen’ dat hij schreef na het Zwitserse busongeval te Sierre. Een fragment: We bewenen de herinneringen aan deze geknakte bloemen. met het licht van onze onschuldige gedichten. Gedragen worden ze onder de bleke naaldbomen in de schrijn van onmetelijke pijn. In het najaar kwamen oude vrienden op bezoek in Antwerpen. De Britse dichter, Zweig- en Verhaerenvertaler en België-fan Will Stone werkte gestaag verder aan zijn bundeling reisessays over Belgische steden: The Undisclosed Anatomy of Belgium. Benno Barnard stond hem bij. De Servische docente Neerlandistiek (Universiteit Belgrado), vertaalster en schrijfster Jelica Novakovi´c keerde na een afwezigheid van tien jaar naar de PEN-flat terug. Het werd een hartelijk weerzien, ook met onze voorgangster Ingrid Vander Veken. Ach, ingewijden weten al langer dat een onzichtbaar spoor Antwerpen met Belgrado verbindt. Uit het Servische noorden ten slotte kwam schrijver en muzikant Borislav Čičovački het jaar afsluiten. Voor ons allen werd die laatste maand er onverwachts een van warmte en verbondenheid. Op 69

Werner Lambersy aan het werk

exact de voorlaatste dag van het jaar vonden ondergetekenden en Čičovački elkaar in de studio van Radio Centraal en keuvelden we een uur lang over de werking van PEN – hier en elders – over de flat en over die ene, belangrijke pijler van het PEN-charter: het stimuleren van interculturele uitwisseling. En zo was het plaatje op die mooie avond compleet. Iedereen passeerde de revue: de collega’s van het PEN-bestuur, de residenten van Antwerpen en die van Brussel, die we afgelopen jaar sporadisch uitnodigden op ontbijtgesprekken in De Groene Waterman, waar PEN vriend-aan-huis is (met dank aan Diane en haar collega’s!), ontmoetingen allerhande in de stad. En met Borislav kregen we er een nieuwe vriend bij. In 2014 beginnen we aan het ernstige werk. Als u deze tekst leest, is onze ICORN-gast uit Tadzjikistan gearriveerd in de flat. Hij zal er een half jaar blijven om te bekomen van de levensbedreigende problemen die zijn regimekritische teksten aldaar hebben veroorzaakt. Hij hoopt dat de omstandigheden in Rusland tegen de zomer veiliger zullen zijn. Wij hopen het met hem mee …

70

JAARBOEK 2013

STAD VAN DROMEN EN SMARTEN ALHADI AGABELDOUR Toen ik alleen door het raam naar buiten zat te kijken, bedacht ik plots dat het gerechtsgebouw voor me lijkt op dat beroemde operagebouw in het Australische Sydney dat sinds lang in mijn geheugen gegrift staat. Ik heb rechten gestudeerd en kijk door het venster naar het gerechtsgebouw. Ben ik in mijn kamer of bevind ik me op het strand terwijl ik naar de mooie geometrische vormen van het gerechtsgebouw kijk? Soms lijkt het op een schip dat voor anker gaat in een haven, vol reizigers die een aangename zeereis tegemoet zien. Nu bevind ik me hier opnieuw in Antwerpen, de oude haven vanwaar massa’s mensen vertrokken naar het nieuwe land. Ik bezocht het Bonapartedok, speciaal voorzien voor bepaalde schepen en zo genoemd omdat het gebouwd werd ten tijde van Napoleon. Het geheugen verdwaalt niet tussen Sydney en Antwerpen. Het doet een belletje rinkelen van herinneringen en vervlogen dagen. De stad blijft levendig, vol beweging, lichtjes en de geur van regen, geluiden van meeuwen en zeevogels die nog niet vertrokken zijn. Ik verzink in mijn verbeelding, op reis, terwijl ik het aroma opsnuif van de stad van dromen en smarten die me parfumeert met de ochtenden [van prachtige dagen en de zon met haar eeuwige transparante [verbeelding tekent me een tatoeage aan de horizon en de dag is een wieg van honingzoete dauw zeg me, sprookjesachtige warme stad, wie ben jij? en de soepele woorden uit de diepten van jouw [hartenklop roepen me 71

Alhadi Adam Agabeldour is een Soedanese mensenrechtenactivist, dichter en schrijver van kortverhalen. In Soedan was zijn werk vaak onderhevig aan censuur en zelfcensuur. Uiteindelijk moest hij zijn land verlaten om de veiligheid van zijn familie en hemzelf te garanderen. Hij leeft sinds 2009 als politiek vluchteling in Brussel.

van achter jouw eeuwige oogopslag oh, parel van alle havens en minnende steden schenk uit het glas van de roes de volheid van heupwiegende dagen schenk me jouw band met de maan en de echo van wonderlijke [symfonieën de blauwe lucht inspireert me tot hunkering naar jou onder de wangen van de regen al leunend smeltend op de wegen van de ziel dans ik met jou ik draag mijn hart als een fakkel van een heilige mis wij zijn jou en wie ben jij terwijl jouw magie in ons binnensijpelt? wat ben je van een fabelachtige glanzende schoonheid via jouw kanaal wachten schepen op ons als een geheim onder [wimpers van afstand we ontmoeten elkaar achter de muur van smart en de liederen stromen als watervallen het gefluister van het verleden laat zich met ons inspireren door [geurige hymnen en zuivere harten zijn een kaars voor vervulling we zijn een dialectiek van het koppige gisteren en jij het holletje waarin liederen van regen en zachte woorden [zich nestelen oh stad van warme kruidige geuren en gitaren van dichters het geduld is een sprookjesachtige belofte en onze woorden zijn [een zuil voor ziel en smart in het geheim ontmoeten we elkaar in stralende bossen en zeeën [van geurige kussen. Terwijl ik met blik en verbeelding staar in pracht en helderheid, laat ik de bootjes van mijn gedichten, reizen en omzwervingen los. Plotseling rinkelt mijn GSM. Eén van mijn vrienden in Brussel vraagt me of ik thuis ben in Brussel en of hij me kan bezoeken. Maar ik zeg hem: neen, ik ben momenteel in Antwerpen te gast bij PEN-Vlaanderen. En ik begin uitvoerig de stad en mijn indrukken van haar uitzicht en algemene sfeer te beschrijven. Het is een heerlijk gesprek omdat het deel uitmaakt van de hartenklop van de stad. Vertaling: Annmarie Sauer. Met dank aan Helge Daniëls.

72

JAARBOEK 2013

DE FLAT IN-KOLI JEAN BOFANE Voor ik naar hier kwam, was ik al bezig met mijn nieuwe roman Congo Inc. Antwerpen kwam goed uit om dat boek af te werken. Het is tenslotte hier dat zich ooit de Congo-havens bevonden. Stanley, Conrad, Casement, Kuifje, het koper voor Hoboken, de diamanten van de Hoveniersstraat: ze zijn hier allemaal op een of ander tijdstip gepasseerd. Nu de haven niet meer het grote avontuur belichaamt, paste de schrijfplek in Antwerpen me perfect. Gezeten aan mijn computer zag ik door het open raam dezelfde golven als die van de Congostroom, zoals wanneer je in de buurt van Kinsuka wandelt op een winderige dag bij aanvang van het regenseizoen. De kolossale driehoeken op het dak van het nieuwe Justitiepaleis aan de overkant stelden me in staat om, zoals bij een zeiltuig, nooit de koers van mijn vertelling te verliezen, en vooral om altijd enige nederigheid te bewaren jegens mijn personages. Ondanks de pronkzuchtige stijl van het gebouw zijn niet alleen het recht en de mensen die het spreken of ondergaan, maar ook wat ik schrijf, gedoemd om te evolueren, om zich soms tegen te spreken en tenslotte te verdwijnen. De hoog neergestreken rivier op het gebouw verandert nooit. Zij verzet zich tegen de elementen als het nodig is, maar vloeit daarna weer in haar bedding en vervolgt haar weg richting zee. Is het dat niet wat je zoekt wanneer je moet schrijven? Sereniteit. Auto’s die de hele dag braaf langs de Bolivarplaats rijden? Het stelt niets voor in vergelijking met de herrie van de Avenue du Commerce in Kinshasa die ik moet beschrijven. Wanneer je het geroep van de marktkraamsters 73

In-Koli Jean Bofane schreef diverse romans, waarvan de bekendste Congolese wiskunde is. Zijn werk werd vertaald in de Verenigde Staten, Duitsland, GrootBrittannië, Brazilië, Korea en Slovenië. Hij woont in Brussel.

op de Vogeltjesmarkt hoort, lijkt dat zelfs op een gedempte stilte. Maak op de middag maar eens een ommetje op de Boulevard du 30 Juin en je zal weten wat een concert van claxons, een kabaal van grommende motors is. De flikken die aan de overkant een sigaretje roken en discussiëren over baas Bart de Wever? Niet te vergelijken met die van Kin’! Zeker niet te vergelijken met korporaal Zembla of kolonel Mosisa. Tijdens de kalmte van de nacht veranderen de reusachtige kegels op het justitiepaleis in pinguïnvleugeltjes, en dan is men verbaasd dat mijn verhaal een gevaarlijke toon dreigt aan te slaan. Niet slecht allemaal om fictieve waanzin te voeden. Dat komt me eerder goed uit, vooral omdat ik overal stickers zie met Verboden te roken! En de Hollandse grens ligt maar een boogscheut van hier. Wat me omringt, buiten en binnen deze flat – zoals dit plafond waarnaar Lieve Joris, Bibish Mumbu of Marc-Antoine Vumilia moeten hebben gestaard – draagt in zekere zin bij tot een grotere harmonie. Je zou bijna van perfectie kunnen spreken. Maar die duurt naar verluidt maar een maand. Vertaling: Bart Van Loo

74

JAARBOEK 2013

DE DAKEN VAN HET VLINDERPALEIS JELICA NOVAKOVIC´

Ze scheuren met hun punten zachte onderbuiken open donzen vrachten storten op geschubde daken van stalen vinnen parelt trage avondgloed stollend hemelbloed dat afdruipt van de klingen

Jelica Novakovi´c is een Servische vertaalster en publiciste. Zij is oprichtster van de richting Neerlandistiek aan de universiteit van Belgrado, waar ze nog altijd doceert. In 2001 kreeg Novakovi´c de Vlaamse PEN-prijs voor de brugfunctie die ze vervult tussen de Servische cultuur en literatuur en de onze.

en door hun ingewanden dolen zuchtend de verslonden eisers en gedaagden

November 2013

75

ONZE WERKING IN 2013

JAARBOEK 2013

ACTIVITEITENVERSLAG DAVID VAN REYBROUCK (m.m.v. Sven Peeters, Annmarie Sauer, Karel Sergen, Marleen Teugels, Kris Berwouts, Bart Van Loo, Peter Vermeersch en Xavier Roelens)

1. de schrijversflat in Antwerpen 2. het Writers in Prison Committee 3. het werken met naar Vlaanderen gevluchte auteurs 4. het Observatorium voor de Vrije Meningsuiting 5. campagnes en communicatie. Tevens besloten we in te zoomen op drie regio’s: Centraal-Afrika, Oost-Europa en België. Die regionale accenten vormen geen aparte programmaonderdelen, maar zijn accenten die we zoveel mogelijk willen leggen in onze vijf projecten. Schematisch ziet dat er ongeveer als volgt uit: Centraal-Afrika

Oost-Europa

Flat

+

+

WiPC

+

+

België

Gevluchte auteurs

+

Observatorium

+

Campagne

+

+

77

+

© Stephan Vanfleteren

Snoeien om te bloeien: dat was het belangrijkste besluit van de Algemene Vergadering waarmee het werkjaar 2013 startte. In plaats van alles een beetje te doen, konden we beter een paar dingen goed doen. We kozen ervoor om ons te focussen op vijf projecten: David Van Reybrouck, aftredend voorzitter van PEN Vlaanderen, is de gelauwerde auteur van o.a. Slagschaduw (2007), Pleidooi voor populisme (2008) en het monumentale Congo. Een geschiedenis (2010), en mede-initiatiefnemer van de G1000. In 2013 verscheen Tegen verkiezingen.

1. PEN SCHRIJVERSFLAT De activiteiten in onze schrijversflat werden dit jaar andermaal enthousiast gecoördineerd door Sven Peeters, die voor het eerst werd bijgestaan door Dimitri Bontenakel. Een uitstekende tandem. Dit zijn hun belangrijkste wapenfeiten: 33 Achtereenvolgens waren er de volgende gasten: Ramsey

Nasr (NL), Werner Lambersy (FR), Jean Bofane (DRC), Alhadi Agabeldour (Soedan), Will Stone (UK), Jelica NovakovićLopušina (Servië) en Borislav Čičovački (Servië) 33 Het verblijf van Alhadi Agabeldour was een vruchtbare samen-

werking tussen onze flatwerking en ons werk met gevluchte auteurs. Alhadi vluchtte uit Soedan naar België en maakte dankbaar gebruik van onze flat om te kunnen schrijven. 33 Jean Bofanes aanwezigheid paste binnen onze aandacht voor

Centraal-Afrika, het verblijf van Aleš Šteger (Slovenië), Jelica Novaković-Lopušina (Servië), Borislav Čičovački (Servië) sloot aan bij onze Oost-Europa-werking. 33 Met de meeste flatgasten traden we ook naar buiten in de vorm

van auteursontmoetingen in de Groene Waterman. Een aantal van hen publiceerde nieuw werk in Gierik/NVT (dit jaar ging het om Werner Lambersy, Julien Bal en Rodolfo Alonso – die twee laatste waren voormalige residenten). 33 Onze vorige ICORN-gast, Mirze Sakit (jan-april 2012), heeft zijn

politiek asiel ontvangen en woont momenteel in Gent. De flat had ook wat conjuncturele tegenkantingen te verduren: 33 De Nigeriaanse PEN-voorzitter Tade Ipadeola was ingepland

voor april maar door visumweigering vanuit de Belgische autoriteiten is hij hier niet geraakt; het heeft ons wel een mooi artikel over deze problematiek opgeleverd in De Morgen en Knack. 33 De tweede helft van het jaar hielden we bewust leeg om een

Icorn-auteur te kunnen opnemen; helaas haakten drie opeenvolgende kandidaten af omdat ze al elders onderdak hadden 78

JAARBOEK 2013

gevonden. Voor hen zoveel te beter, voor ons bevestigde het de les: nood laat zich slecht plannen. De lege maanden werden vervolgens succesvol opgevuld met niet-vervolgde auteurs. Tevens verstevigden we de fundamenten van onze werking: 33 We hebben de enkele maanden leegstand gebruikt om meubi-

lair en pc te vervangen. 33 We onderhandelden en ondertekenden een erg belangrijk

samenwerkingsakkoord met de vicerector van Universteit Antwerpen over de financiering van de loonlast en de visibiliteit van onze flatwerking. 33 Met ICORN hebben we betere afspraken gemaakt over de

toekomstige samenwerking, tevens zaten we samen met verantwoordelijken van de ICORN-flat in Brussel bij Passa Porta. Dimitri heeft nuttige contacten gelegd op de ICORNbijeenkomst in Kraków. 33 Momenteel onderzoeken we de mogelijkheid voor de oprich-

ting van een tweede flat die exclusief voor vervolgde auteurs zou dienen. Daarover wordt onderhandeld, onder anderen met Lessius en de stad Antwerpen.

2. WRITERS IN PRISON COMMITTEE Onder het co-voorzitterschap van Annmarie Sauer en Peter Theunynck heeft ons Writers in Prison Committee (WiPC) een nieuw elan verkregen. De activiteiten bestonden uit de volgende zaken: 33 We reageerden op alle RANs (Rapid Action Network) die ons

vanuit het hoofdkwartier in Londen bereikten en betrekking hadden op de regio’s waarop het bestuur wil focussen: CentraalAfrika en Oost-Europa (met inbegrip van Rusland). In het totaal ging het om 17 RANs waarop we soms met drie of vier mensen reageerden. Bovendien schreven we ook telkens met twee of drie leden de diplomatieke diensten aan van die landen die aan een UPR onderworpen werden. UPRs of Universal Periodic Reviews zijn tussentijdse evaluaties van alle VN-lidstaten op het 79

vlak van mensenrechten. Ze gebeuren sinds 2006 onder toezicht van de Human Rights Council van de VN. PEN International is een van de ngo’s die de officiële rapporten mogen stofferen met hun analyses. 33 Het ging om volgende landen (voor de RANs en voor de vier of vier

VN-reviews): Kameroen (drie acties), Mali, Somalië, Oezbekistan (twee/drie acties), Rusland (drie acties), Azerbeidzjan, Tsjaad, Saoedi-Arabië (twee acties) Turkije (twee acties), Kazachstan (drie acties), Tunesië. Er zijn twee maanden geweest waarin er geen RANs kwamen, door de wisseling van mensen die het werk deden in Londen. 33 We bleven ook ijveren voor onze ereleden: Zheng Yichun

(China) en Naziha Rjiba (Tunesië). Hilde Keteleer toog naar China om Zheng Yichun voor het eerst live te ontmoeten. Enoh Meyomesse uit Kameroen kwam erbij als erelid, in 2014 willen we zijn gevangenislyriek Poème carcéral vertalen naar het Nederlands. 33 We organiseerden een campagne rond de Dag van de Gevangen

Schrijver. Een gedicht van Nobelprijswinnaar Liu Xiaobo werd ingelezen door een dertigtal leden. 33 We bezochten congressen in Kraków en Reykjavik. 33 We participeerden andermaal in de internationale actie van-

uit Londen om nieuwjaarskaarten te versturen naar schrijvers in de gevangenis: dit is meer dan een naïeve feelgood-geste. We krijgen regelmatig berichten van schrijvers in gevangenschap die de kaart erg gewaardeerd hebben. Bovendien weten de gevangenisautoriteiten dat er mensen bezig zijn met de gevangen schrijvers. Dat heeft soms een positief effect op hun toestand.

3. GEVLUCHTE AUTEURS PEN Vlaanderen heeft zich voor haar werking rond gevluchte auteurs in België in 2013 toegespitst op het coachen van twee auteurs: de uit Gaza gevluchte Fatena Al-Ghorra en de Soedanees Adam Agabeldour Alhadi. Beiden werden in 2011 opgevist door 80

JAARBOEK 2013

ZebrART, dat ook een literaire werking had. We hebben beide dichters met PEN verder ondersteund. Met Fatena Al-Ghorra, die sinds 2009 in Antwerpen woont, maakten we in 2012 al kennis: ze trad op tijdens onze sessie op het werkcongres van de VAV (Vlaamse auteursvereniging), en dat was zo goed dat we haar programmeerden voor ‘Berichten uit Newtopia’, onze literaire avond in Mechelen. In 2013 besloten we, haar te helpen in de zoektocht naar een eerste Nederlandse vertaling van haar werk. We vonden Uitgeverij P bereid om haar te publiceren, en we bekostigden mee de vertaling uit het Arabisch. In februari 2014 zal ze haar bundel Gods bedrog voorstellen op ‘Mind The Book’ in Gent. We hebben Fatena ook een buitenlands optreden bezorgd, in samenwerking met het Nederlandse Fonds voor de Letteren (Ronald Bos) op het Intercultureel Café in Amsterdam (27 maart). Alhadi Agabeldour, die vooral als mensenrechtenactivist zijn land moest verlaten, verblijft sinds vier jaar in Brussel. Hij trad twee keer op in scholen: in Oudenaarde (in april) en Schaarbeek (in oktober). Hij leest voor uit eigen werk en gebruikt een powerpoint-presentatie waarin hij de situatie in zijn land toelicht. We nodigden hem in september uit in onze PEN-flat in Antwerpen en als gast voor onze video van de Dag van de Gevangen Schrijver’. Beide auteurs gaven dit jaar een lezing in De Groene Waterman en kwamen samen met Karel Sergen naar de opening van de Antwerpse Boekenbeurs, waar ze een aantal mensen uit het literaire veld leerden kennen (onder meer Marieke Roels van de Auteurslezingen). Ze werden ook voorgesteld als te subsidiëren auteurs via een inhoudelijk en financieel projectplan dat aan het Fonds werd voorgelegd en in december 2013 door de werkgroep aldaar werd/wordt bediscussieerd. De werking met gevluchte auteurs ervaren we als erg zinnig en willen we in 2014 verder uitbouwen. Van Poëziekrant kwam het verzoek om kwalitatief hoogstaande gedichten aan te leveren van gevluchte schrijvers die in België verblijven. Voor zover die tot onze beschikking zijn, zullen we op die vraag ingaan.

81

4. OBSERVATORIUM 2013 was een belangrijk jaar in de ontwikkeling van ons Observatorium voor de Vrije Meningsuiting. In januari presenteerde Marleen Teugels op de Algemene Vergadering de resultaten van haar eerste terreinverkenning: een haalbaarheidsstudie gebaseerd op online desk research en op interviews met vijftien stakeholders (professoren mediarecht, auteurs, journalisten, mediawatchers). De conclusie was dat ook in Vlaanderen waakzaamheid inzake vrije meningsuiting geboden is. Het rapport van Marleen Teugels verscheen in het Jaarboek 2012, dat begin maart 2013 op het Passa Porta festival werd voorgesteld. Sindsdien kan het gedownload worden van de website van PEN Vlaanderen. Op 3 mei viert de wereld ‘World Press Freedom Day’. Niet zo in Vlaanderen. Daarom wou PEN Vlaanderen op die bijzondere dag een open brief publiceren: ‘De vrije markt versmoort het vrije woord’, getekend door 100 auteurs, allen lid van PEN. Geen enkele Vlaamse of Franstalige krant wenste de open brief af te drukken, nochtans betrof het een hartstochtelijk pleidooi voor meer kwaliteit in de pers, meer diepgang, meer onderzoeksjournalistiek. Maar zo had de pers het blijkbaar niet begrepen, zoals ook ’s avonds bleek tijdens het debat op Terzake (VRT) tussen Walter Zinzen en Bart Brinckman, Wetstraatjournalist van De Standaard. Tom Naegels (ombudsman van De Standaard) omschreef de inhoud van de brief in de uitzending als ‘cafékritiek voor intellectuelen’. Enkele maanden later, toen hij de balans opmaakte van zijn tweede jaar als ombudsman van De Standaard, herzag Tom Naegels zijn mening. Op de avond van 3 mei stelde PEN Vlaanderen ter ere van de World Press Freedom Day in het Brusselse Rits Café de studie voor tijdens een debat in de marge van de Data Harvest Conference van Journalismfund.eu. Het debat met David Van Reybrouck, Margo Smit, Nils Mulvad, Rob Wijnberg en Marleen Teugels kon de schare buitenlandse journalisten zeer bekoren. Het aantal Belgische journalisten was op een hand te tellen. In december ondersteunden we de oproep van Peter Noorlander (the Media Legal Defence Initiative), Darian Pavli (Open Society

82

JAARBOEK 2013

Institute), Gabrielle Guilemin (Article 19) en Dirk Voorhoof (Universiteit Gent, Center for Journalism Studies and Human Rights Centre) om de zaak van ‘Delfi AS versus Estland’ door te verwijzen naar the Grand Chamber van het Europees Hof van de Rechten van de Mens in Straatsburg. Delfi AS is een Estse portaalsite die in eigen land werd veroordeeld voor bijdragen gepost door derden. Hier zitten we in het hart van een materie die PEN International sinds enkele jaren aankaart: de digitale rechten van burgers in het internettijdperk. In 2014 willen we op het gedane onderzoek voortbouwen. Daarom debatteerden we op 3 januari op het werkcongres van de VAV over het academisch onderzoek over persvrijheid. Hoe kan dit onderzoek in de toekomst verruimd en uitgewerkt worden? Hoe kan de wetenschap meehelpen in de broodnodige strijd voor persvrijheid en vrijheid van meningsuiting in het algemeen? Panelleden waren Marleen Teugels (PEN Vlaanderen), Baldwin Van Gorp (KUL) en Flip Voets (Raad voor de Journalistiek). Gespreksleider was Ides Debruyne (PEN Vlaanderen / Fonds Pascal Decroos).

5. CAMPAGNE EN COMMUNICATIE PEN Vlaanderen was in 2013 erg visibel in het publieke debat. Onze aanwezigheid uitte zich in twee grote campagnes, diverse lezingen en veel persaandacht.

CAMPAGNES PEN Vlaanderen voerde in 2013 twee grote campagnes: 33 Op 3 mei, Internationale Dag van de Persvrijheid, traden we naar buiten met ‘De vrije markt versmoort het vrije woord’. 33 Op 15 november, Dag van de Gevangen Schrijver, liep onze actie ‘Koop Censuur!’ Deze campagne bestond uit twee luiken: de box ‘Koop Censuur!’ en het filmpje ‘Je wacht op mij met ‘t stof’. Met deze campagne wilden we gecensureerde auteurs/ boeken aanbieden aan een groot publiek en ervoor zorgen dat ze zoveel mogelijk gelezen worden. Daarnaast hoopten we bij te dragen aan een breder maatschappelijk debat rond censuur en beknotting van de vrije meningsuiting, en inzicht te geven in de complexiteit van censuur door de keuze van de landen van herkomst van de auteurs, de literaire genres die ze beoefenen en de manier waarop hun werk aan 83

banden wordt gelegd wordt. We hoopten ook, uitgeverijen aan te moedigen om actief te investeren in gecensureerde boeken en de media aan te sporen om er meer zichtbaarheid aan te geven.

LEZINGEN EN DEBATTEN PEN Vlaanderen voerde in 2013 verschillende lezingen en debatten rond diverse thema’s: 33 Op 24 maart was PEN Vlaanderen prominent aanwezig op het Passa porta festival in Brussel. 33 Walter Zinzen modereert in de KVS een uitstekend debat tussen Tahar Ben Jalloun en Isabelle Durant (400 aanwezigen). 33 Bestuurslid Olivia Rutazibwa ontvangt in het Ethiopische restaurant Toukoul vier jonge Afrikaanse schrijvers die in de Lage Landen wonen: Jean Bofane (Congo), Babah Tarawally (Sierra Leone), Alphonse Muambi (Congo) en Sayadin Hersi (Somalië). (100 aanwezigen) 33 Koenraad Tinel en Simon Gronowski, de hoogbejaarde auteurs van het boek Eindelijk bevrijd, worden door David Van Reybrouck geïnterviewd in de foyer van de Munt (200 aanwezigen). 33 Op 3 mei organiseerden we op de Internationale Dag van

de Persvrijheid in het RITS café te Brussel samen met het Fonds Pascal Decroos een levendig debat met de Nederlandse hoofdredacteur Rob Wijnberg (De Correspondent), de Deense topjournalist Nils Mulvad en PEN-bestuurslid Marleen Teugels. Margo Smit (VVOJ) modereerde. (150 aanwezigen) 33 Op 26 juni, honderdste geboortedag van Aimé Césaire,

mochten we bij Passa Porta een bomvolle zaal toespreken. Deze dichter-politicus uit Martinique had een enorme impact op de literatuur van Centraal-Afrika. Bestuurslid Sarah De Mul bokste een mooi programma ineen met Antoine Tshitungu Kongolo, Joris Note, Omar Ba, Younouss Diallo en David Van Reybrouck. Persaandacht was er bij DeWereldMorgen, Mo, La Libre Belgique. (130 aanwezigen) 33 Op 3 november was er in het kader van de actie ‘Koop

Censuur!’ een debat in de stand van De Morgen en Confituur op de Antwerpse Boekenbeurs. Deelnemers waren Tom 84

JAARBOEK 2013

Lanoye, Annelies Verbeke, David Van Reybrouck en Judith Vanistendael. Het gesprek werd gemodereerd door Catherine Vuylsteke.

ANDERE MEDIA-AANDACHT 33 Op 2 februari berichtte De Morgen grootschalig over de ter

dood veroordeeld en gevluchte Congolese schrijver Antoine Vumilia, voor wie PEN Vlaanderen zich al jaren inzet. Antoine verbleef in de zomer van 2012 in onze flat. Wij hielpen hem in zijn zoektocht naar papieren. Hij beantwoordde aan alle criteria om erkend te worden als vluchteling, en toch weigerde België hem in het voorjaar van 2011 de nodige papieren om naar Europa te ontsnappen. Het artikel werd overgenomen door Belga, Metro en zelfs GrenzEcho. Er kwamen twee parlementaire vragen: Peter Luyckx (NVA), ondervoorzitter van de Commissie Buitenlandse Betrekkingen in de federale Kamer, interpelleerde minister van Buitenlandse Zaken Didier Reynders, kamerlid Zoé Genot (Ecolo) vroeg aan staatssecretaris voor asiel en migratie Maggie De Block tekst en uitleg. Het is voor het eerst dat PEN Vlaanderen doordringt tot het parlementaire halfrond. 33 Op 20 april zou Tade Ipadeola, de fantastische voorzit-

ter van PEN Nigeria, en tevens een gewaardeerd jurist, in onze flat verblijven. Van de Belgische diensten in Abuja kreeg hij echter geen visum. PEN Vlaanderen reageerde bij monde van voorzitter David Van Reybrouck verontwaardigd. ‘Wanneer zullen onze instanties eindelijk inzien dat Afrikaanse artiesten niet per se potentiële illegalen zijn?’ De Morgen, Knack en Trouw namen het bericht over. 33 Onze website mocht zich in 2013 verheugen op zo’n 12.000

bezoekers, veel meer dan we ooit eerder hebben gehaald. De campagnes ‘De vrije markt versmoort het vrije woord’ en ‘Koop Censuur!’ lokten heel wat volk. Op Facebook stegen we van 200 naar 800 volgers. Dat is nog steeds redelijk bescheiden, maar het gaat wel om een verviervoudiging. De campagne ‘De vrije markt versmoort het vrije woord’ zorgde voor de grootste sprong voorwaarts. Berichten bereikten vaak meerdere duizenden mensen. Een kort bericht over Julian Assange en Mark Zuckerberg werd door 33.764 mensen bekeken. 85

6. REGIONALE WERKING Onze regionale werking in Oost-Europa en Centraal-Afrika vormt geen apart programmaonderdeel, maar zorgt voor een reeks accenten in onze lopende programma’s.

OOST-EUROPA 33 Subversive Literature: Engagement Today (Zagreb, Kroatië, 9-11

mei 2013). PEN Vlaanderen was medeorganisator (met Hrvatski PEN Centar) van een driedaags internationaal discussieforum over literatuur en maatschappelijke betrokkenheid. Met o.a. John Ralston Saul (Canada), Igor Štiks (Kroatië), Karl Markus Gauss (Oostenrijk), Grażyna Plebanek (Polen). Delegatie PEN Vlaanderen: David Van Reybrouck, Annelies Verbeke en Peter Vermeersch. Een essay over dit forum is beschikbaar op http://citsee.eu/ citsee-story/tweet-or-not-tweet-role-writer-engaged-citizen 33 PEN-flat: Jelica Novaković-Lopušina verbleef in 2013 in de PEN-flat. Er was ook een ontbijtontmoeting in De Groene Waterman. Met ICORN (International Cities of Refuge Network) werden gesprekken gevoerd over een toekomstig verblijf van Oost-Europese schrijvers in verdrukking in de PEN-flat. 33 Tweejaarlijkse conferentie WiPC en ICORN (Kraków, 14-17 mei 2013). Opvolging van Oost-Europese contacten door Johan De Boose. 33 The Right to Freedom of Artistic Expression and Creation (Europees Parlement, Brussel, 2 oktober 2013). PEN Vlaanderen participeerde aan deze voorstelling van het VN-rapport over vrijheid van artistieke expressie. Tijdens de discussie werd onder meer aandacht besteed aan Oost-Europa (Rusland).

86

JAARBOEK 2013

CENTRAAL-AFRIKA 33 WiPC: in 2013 kwam er een nieuw erelid bij, Enoh Meyomesse

uit Kameroen. PEN Vlaanderen attendeerde tevens het hoofdkwartier in Londen op de casus van Tembos Yatama uit Butembo (Congo), die kortstondig gearresteerd was voor zijn berichten op Facebook. Tevens starten we onderzoek naar François-Xavier Byuma, een Rwandese mensenrechtenactivist die al jaren achter de tralies zit en tevens voorzitter is van Barwa, de liga van Rwandese schrijvers. 33 PEN-flat: Jean Bofane, de succesvolste auteur van het moment uit Congo (Mathématiques congolaises, vertaald bij de Geus als Congolese wiskunde) verbleef in 2013 in onze flat. 33 Lezing: 24 maart. Bestuurslid Olivia Rutazibwa ontvangt in het Ethiopische restaurant Toukoul vier jonge Afrikaanse schrijvers die in de Lage Landen wonen: Jean Bofane (Congo), Babah Tarawally (Sierra Leone), Alphonse Muambi (Congo) en Sayadin Hersi (Somalië). (100 aanwezigen) 33 Debat: 26 juni: honderdste geboortedag van Aimé Césaire. Deze dichter-politicus uit Martinique had een enorme impact op de literatuur van Centraal-Afrika. Bestuurslid Sarah De Mul bokst een mooi programma ineen bij Passaporta: Antoine Tshitungu Kongolo, Joris Note, Omar Ba, Younouss Diallo en David Van Reybrouck mogen er een bomvolle zaal toespreken. (130 aanwezigen)

7. LEDENWERVING Het ledenaantal evolueerde de afgelopen jaren als volgt: 33 dec 2010: 125 33 dec 2011: 137 33 dec 2012: 163 33 dec 2013: 181 Het is verheugend om zien dat gevestigde namen uit de Vlaamse literatuur, bijvoorbeeld Tom Lanoye of Lieve Joris, de weg vinden naar PEN Vlaanderen. En dat daarnaast ook een heel nieuwe generatie jonge auteurs zich bij ons voegt, bijvoorbeeld de socialemedia-experte Clo Willaerts of stand-upcomedian Bert Kruismans. In het werkingsjaar 2014 zal PEN Vlaanderen voor het eerst over een stageplaats beschikken. Ruth Soens van de opleiding 87

Cultuurmanagement aan de Universiteit Antwerpen zal zich gedurende vier maanden buigen over het vernieuwen van onze ledenwerving en het uitbreiden van het ledenbestand.

8. FONDSENWERVING INKOMSTEN Onderstaande tabel geeft een goede indruk in de financiële groei van PEN Vlaanderen: PEN

Flat

2010

16602,07

32801,96

2011

26032,84

28547,47

2012

30096,95

31998,82

2013

38139,40

29242,48

LIDGELDEN De inkomsten van ledenbijdragen evolueerden de afgelopen jaren als volgt: 2010

1780 euro

(89 bijdragen)

2011

5992 euro

(131 bijdragen)

2012

4649 euro

(99 bijdragen)

2013

6.913 euro

(164 bijdragen)

Door het herzien van ons contributiestelsel en de invoering van een actievere ledenwerving zijn onze jaarlijkse inkomsten uit lidgelden stelselmatig gestegen. De mate waarin een vereniging in staat is eigen middelen te genereren wordt vaak beschouwd als een indicator van de financiële gezondheid van een vereniging. Ledenverenigingen die meer dan 10 procent van de middelen zelf bijeen brengen genieten structureel meer vertrouwen van potentiële subsidiënten. In 2013 betaalden reguliere leden 50 euro (39 euro indien ze betalen per domiciliëring), steunende leden 100 euro, auteurs die krap bij kas zaten 20 euro. Het goede nieuws is dat nagenoeg alle nieuwe leden per domiciliëring betalen: dit garandeert een vlotte incasso en langere engagementen, zonder dat onze administra88

JAARBOEK 2013

tie voortdurend aanmaningen moet uitsturen. Op dit ogenblik is onze groep van wanbetalers herleid tot twintig. (Ooit waren het er bijna honderd!)

SUBSIDIES De afgelopen jaren zijn onze subsidiebijeenkomsten gestaag gegroeid. Vlaams Fonds voor de Letteren 2010

11.250 euro

2011

12.500 euro

2012

19.000 euro

2013

30.000 euro

(2014)

(39.000 euro)

Andere Provincie Antwerpen

8.000 euro

Stad Antwerpen

5.000 euro

Universiteit Antwerpen

betaling van de maandelijkse huur

GIFTEN Eind 2012 diende PEN Vlaanderen bij de FOD Financiën een dossier in om erkend te worden als instelling die attesten voor fiscale aftrekbaarheid mag uitschrijven. In 2013 werd onze aanvraag onderzocht door de administratie. Begin 2014 krijgen we uitsluitsel.

9. SAMENSTELLING VAN HET BESTUUR Het bestuur telt momenteel veertien leden. Op 1 december 2013 was de samenstelling als volgt:

KERNBESTUUR 33 33 33 33

David Van Reybrouck, voorzitter Annelies Verbeke, ondervoorzitter Bart Van Loo, secretaris Xavier Roelens, penningmeester

89

BESTUURSLEDEN 33 Sven Peeters, verantwoordelijke PEN-flat 33 Dimitri Bontenakel, verantwoordelijke PEN-flat 33 Annmarie Sauer, verantwoordelijke Writers in Prison

Committee 33 Marleen Teugels, verantwoordelijke Observatorium 33 Geertrui Daem, verantwoordelijke Observatorium 33 Jeroen Theunissen, verantwoordelijke Communicatie 33 33 33 33

(nieuwsbrief en jaarboek) Karel Sergen, verantwoordelijke Gevluchte auteurs Sarah De Mul, regioverantwoordelijke Centraal-Afrika Peter Vermeersch, regioverantwoordelijke Oost-Europa Johan De Boose, regioverantwoordelijke Oost-Europa

MEDEWERKERS 33 Natalie Ariën, stafmedewerkster 33 Kris Berwouts, directeur 33 Miriana Frattarola, vrijwilliger communicatie

Bestuurslid Olivia Rutazibwa heeft door een verhuis naar Engeland in september 2014 het bestuur van PEN Vlaanderen verlaten. Eind 2013 leggen David Van Reybrouck, Bart Van Loo, Xavier Roelens hun taken neer. Deze belangrijke generatiewissel wordt opgevangen doordat Ides Debruyne, Ruben Mersch, Joke Van Leeuwen, Maarten Inghels en Annemarie Estor opkomen als kandidaatbestuurslid bij de AV van januari 2014.

10. CONGRESBEZOEKEN Van 14 tot 17 mei ging de tweejaarlijkse wereldconferentie van het Writers in Prison Committee in Kraków door. PEN Vlaanderen was aanwezig met een vierkoppige delegatie: onze nieuwe WiPCvoorzitters Annmarie Sauer en Peter Theunynck, onze flat-verantwoordelijke Dimitri Bontenakel en onze Oost-Europa regioverantwoordelijke Johan De Boose. Van 9 tot 12 september vond onder de noemer ’Digital Frontiers: Linguistic Rights and Freedom of Speech’ het wereldcongres van PEN International in Reykjavik plaats. Annmarie Sauer en David Van Reybrouck togen erheen.

90

JAARBOEK 2013

FINANCIEEL VERSLAG XAVIER ROELENS

OVERZICHT INKOMSTEN/UITGAVEN 2013 Totaal inkomsten___________________________ € 38.139,40 + overdracht 2012__________________________ € 1.263,29 = totaal inkomsten________________________ € 39.402,69 Totaal uitgaven___________________________ € 38.025,04 Saldo:__________________________________ € 1.377,65

Xavier Roelens publiceerde samen met Maarten De Inkomsten 164 lidmaatschapsbijdragen__________ € 6.913,00 Pourcq de bloemlezing Subsidie VFL______________________________ € 30.400,00 Op het oog, 21 dichters voor Tussenkomst NFL lezing Fatena________________ € 150,00 de 21ste eeuw (2005) en de Tussenkomst lezing 16/11/12__________________ € 400,00 poëziebundels Er is een Giften (Persgroep, Bezige Bij)__________________ € 260,00 spookrijder gesignaleerd Interesten________________________________ € 16,40 Overdracht saldo 2012______________________ € 1.263,29 (2007) en Stormen, olielekken, motetten (2012). Saldo:__________________________________ € 39.402,69 Hij is afscheidnemend bestuurslid van PEN DETAIL UITGAVEN Vlaanderen. DETAIL INKOMSTEN

Organisatiekosten Administratiekosten_________________________ € 129,14 Kosten medewerkers (Natalie, Miriana, Kris)______ € 12.919,47 Algemene ledenvergadering 2013______________ € 487,06 Kosten website____________________________ € 32,05 Ledencommunicatie________________________ € 396,82 Reiskosten RvB____________________________ € 1035,30 Bankkosten (verrichtingskosten, portkosten, …)___ € 39,75 Verzekering P&V___________________________ € 136,57 Activiteitskosten Contributie PEN International 2013______________ € 1.946,00 PEN-jaarboek_____________________________ € 3.311,50 Internationaal PEN-congres Reykjavik (inschrijving, hotel, reis)*_____________________ € 3.298,81 Subversive Festival Zagreb (vliegtickets 2 personen)_€ 971,74 Onderzoek observatorium____________________ € 1.200,00 91

© Tessa Posthuma De Boer

NORMALE WERKING VAN PEN (STAND OP 31.12.13)

Lezingen*________________________________________________ € 2.260,23 Steun aan MO* n.a.v. dreigende rechtszaak_______________________ € 200,00 Koop Censuur-actie_________________________________________ € 5.716,50 WiPC: algemene kosten______________________________________ € 63,10 WiPC: congres Krakow (inschrijving, hotel, reis)*___________________ € 2.431,50 WiPC: Hilde in China________________________________________ € 1.096,55 ZebrArt: algemene kosten____________________________________ € 106,95 ZebrArt: optreden Fatena Amsterdam____________________________ € 246,00 TOTAAL uitgaven_________________________________________ € 38.025,04 *Detail hieronder

WiPC-congres Krakow Inschrijving voor vier personen_________________________________ € 600,00 Reiskosten_______________________________________________ € 1.377,69 Hotelkosten_______________________________________________ € 733,17 Andere kosten ter plaatse____________________________________ € 20,64 TOTAAL_________________________________________________ € 2.731,50

Internationaal PEN-congres Reykjavik Inschrijving voor twee personen________________________________ € 1.143,40 Reiskosten_______________________________________________ € 1.158,41 Hotelkosten_______________________________________________ € 997,00 TOTAAL_________________________________________________ € 3.298,81

Lezingen Sprekers UGent rond idee van observatorium (sept. 2012)____________ € 600,00 Lezingen Groot Beschrijf_____________________________________ € 1.089,00 Vrijkaarten Groot Beschrijf____________________________________ € 132,00 Lezing Aimé Césaire________________________________________ € 439,23 TOTAAL_________________________________________________ € 2.260,23

92

JAARBOEK 2013

WERKING VAN DE PEN-FLAT (STAND OP 31/12/13) OVERZICHT INKOMSTEN/UITGAVEN 2013 Totaal inkomsten___________________________________________ € 13.014,97 + overdracht 2011__________________________________________ € 16.227,51 = totaal inkomsten________________________________________ € 29.242,48 Totaal uitgaven___________________________________________ € 20.345,45 Saldo___________________________________________________ € 8.897,03 DETAIL INKOMSTEN Subsidie Stad Antwerpen_____________________________________ € 5.000,00 Subsidie Provincie Antwerpen_________________________________ € 8.000,00 Interesten________________________________________________ € 14,97 Overdracht saldo 2011_______________________________________ € 16.227,51 Totaal__________________________________________________ € 29.242,48 DETAIL UITGAVEN Uitgaven flat via penningmeester_____________________________ Aan flatbeheerder*_________________________________________ € 10.000,00 Brandverzekering Andes_____________________________________ € 296,26 Huurlast + onderhoud_______________________________________ € 3.540,00 Huurwaarborg_____________________________________________ € 2.676,00 WiPC-congres: inschrijvingskosten_____________________________ € 300,00 Kosten medewerker_________________________________________ € 3.500,00 Beheerskosten/verrichtingskosten bank__________________________ € 33,19 TOTAAL uitgaven PEN flat-rekening__________________________ € 20.345,45 * Uitgaven via flatbeheerder (=detail)_________________________ Schrijverstoelagen__________________________________________ € 3.900 Startpakket voeding________________________________________ € 169,67 Benodigdheden flat (wasmiddel, pictogram rookverbod, wc-papier, herstel gordijnen, elektriciteit, tafelkleed, vuilniszakken, poetsgerei, boekenkast)______________________________________________ € 256,59 Flatrenovatie (meubels, matras…)______________________________ € 732,71 nieuwe pc en printer________________________________________ € 1.031,43 Telefoon (opladen GSM)______________________________________ € 15,00 Lunchkosten______________________________________________ € 202,30 Transportkosten___________________________________________ € 84,60 Abonnement Telenet________________________________________ € 530,18 Kosten presentaties_________________________________________ € 97,40 registratie hernieuwd huurcontract_____________________________ € 235,49 TOTAAL uitgaven via flatbeheerder__________________________ € 7.255,37 93

POËZIE

JAARBOEK 2013

INLEIDING BIJ HET WERK VAN FATENA AL-GHORRA

In 2009 vluchtte Fatena Al-Ghorra uit Gaza naar België, waar ze sindsdien als vluchteling leeft. Ze publiceerde vier dichtbundels en haar werk werd in verschillende talen vertaald. Ze trad ondertussen op vele internationale festivals op. PEN Vlaanderen ontdekte haar werk, heeft haar gecoacht en is samen met haar op zoek gegaan naar een uitgever. Leo Peeraer heeft in Vlaanderen en Nederland een stevige reputatie opgebouwd als uitgever van grote vertaalde poëzie. Met de financiële en redactionele hulp van PEN Vlaanderen wou hij zich achter het project Al-Ghorra scharen. Haar bundel Gods bedrog wordt aan het publiek voorgesteld op Mind The Book 2014 in Gent (wanneer ook dit jaarboek verschijnt). De bundel is grotendeels vertaald door de dichteres Nisrine Mbarki, die net als Fatena de El Hizjraprijs voor poëzie heeft gewonnen.

Wie van literatuur houdt, begrijpt dat schrijvers en lezers er door de eeuwen en over de staatsgrenzen heen door worden verbonden. Het verdedigen van het recht op vrije meningsuiting is bijgevolg een mondiale vorm van solidariteit. PEN zet zich als onafhankelijke vereniging voor en door auteurs al vele decennia in om opgesloten en vervolgde schrijvers en journalisten steun te bieden en vrij te pleiten, én om het publiek van hun situatie en oeuvre op de hoogte te brengen. De wereld lijkt vandaag kleiner dan ooit, de mensheid mobieler. Dat heeft uiteraard ook gevolgen voor een organisatie als PEN Vlaanderen. Wij zetten ons onverminderd in voor collega’s die in verre 95

© Koen Broos

ANNELIES VERBEKE

Annelies Verbeke schreef de romans Slaap! (2003), Reus (2006) en Vissen redden (2009) en de verhalenbundels Groener gras (2007) en Veronderstellingen (2012). Haar werk won een aantal prijzen, werd vaak genomineerd en verschijnt in 22 talen. Ze is ondervoorzitter van PEN Vlaanderen.

vreemde landen in gevaar zijn en blijven met een kritische blik de vrijheid van meningsuiting in eigen land bewaken. Daarnaast stellen wij echter vast dat nogal wat gevluchte auteurs in België verblijven. Vaak doen zij dat in grote anonimiteit; voor velen geldt dat, eens zij hun land verlaten, zij ook hun status van gevestigde auteur verliezen, en daar horen pijnlijke en absurde nevenwerkingen bij. Zo werkte Fatena Al-Ghorra, de auteur van Gods bedrog, een tijdje als hondenverzorgster, gecombineerd met haar journalistieke werk voor Al-Jazeera en andere nieuwssites. Zij is een van de gevluchte auteurs die zich aansloot bij ZebrArt, een kunstenaarsorganisatie binnen Vluchtelingenwerk Vlaanderen, waarmee PEN Vlaanderen al enige tijd samenwerkt. Wie Fatena Al-Ghorra ooit aan het werk heeft gezien en gehoord tijdens een literair evenement, hoeft geen Arabisch te kennen om te begrijpen met een bevlogen persoonlijkheid te maken te hebben, die je halsoverkop meesleurt in het wilde, hypnotiserende ritme van haar verzen. Deze vrouw is een storm, of, om het met een veel voorkomend beeld uit haar bundel te zeggen, een brand. Fatena Al-Ghorra groeide op in de Palestijnse gebieden. Ze kwam bij herhaling in contact met oorlog, terreur en onderdrukking, en werd meermaals van nabij geraakt. Zo is er de bange, onaflatende zoektocht naar haar broer, eveneens een dichter, die jaren geleden spoorloos verdween en sindsdien wordt vastgehouden op een geheime locatie. Voor haar geboortegrond voelt Fatena Al-Ghorra sterke, tegenstrijdige emoties. Als nieuwsanker, radiopresentatrice en correspondente voor het nieuwsagentschap Wafa nam ze geen blad voor de mond, iets wat haar niet in dank werd afgenomen toen de politieke partij Hamas in 2009 aan de macht kwam en alle media overnam. Fatena Al-Ghorra vluchtte en vond in België politiek asiel. Over het leven in het oog van de storm vertelde ze mij: ‘Het verdriet dat je overkomt en de woede die oplaaien zijn enorm, maar net daardoor zoek je voortdurend naar hoopgevende lichtpunten en schoonheid. Al je zintuigen, al je gedachten en gevoelens zijn op leven gericht.’ 96

JAARBOEK 2013

Die schreeuw om leven is voelbaar in alle opeenvolgende cycli van Gods Bedrog. De emoties bulderen in deze gedichten, die veel op gebeden lijken: ‘Dit huilen is een gebed, word een ermee en het wordt een met jou en is je toegewijd.’ In elk gedicht roept de dichter iemand aan. De ‘God’ uit de titel is een veelgelaagde God: de ene keer lijkt het om de schepper te gaan, de andere keer is het een dictator, dan weer is het een echte vader die door zijn dochter ter orde wordt geroepen, of een geliefde van vlees en bloed, die door een jaloerse minnares wordt bezworen. Nu en dan hebben we te maken met een God in het diepst van iemands gedachten. Al-Ghorra, die zichzelf gelovig noemt, zegt daarover: ‘Er is geen grens tussen de persoonlijke God en de schepper. Mensen doen voortdurend alsof ze God zijn.’ In een andere cyclus richt ze zich tot Fatima, of spreekt ze met bemoedigende imperatieven tot een algemeen ‘jij’. Wat al deze gedichten gemeen hebben is de intensiteit. Of de toon nu bemoedigend, beschuldigend of ontredderd is, elk gedicht is onomwonden bedoeld om te raken. De dichter is een slapeloze met een verhoogd bewustzijn, die erop uit trekt om elkeen te wekken die een rol bekleedt in het waanzinnige schouwspel dat haar omgeeft. ‘Ik ben wakker’, klinkt het aan het eind van een gedicht. Nu de rest nog, hoor je haar er binnensmond aan toevoegen. ‘Mensen weten niet hoe zwak ze zijn voor ze met een machtiger partij geconfronteerd worden’, zegt Al-Ghorra. Voor haar is haar dichterschap op geen manier te scheiden van haar persoon. Ze wil machthebbers laten weten dat ze begrijpt waar ze mee bezig zijn, en met haar gedichten tevens de onwetende, meegaande massa aansporen. Een van de gedichten begint met een helder: ‘Leg je schaapskleren af, laat de wolf huilen.’ Ze roept hen ook op om te reizen: ‘Ga op pad en kijk niet om.’ De grootste dichter uit de Arabische literatuur leefde volgens Fatena Al-Ghorra, en velen met haar, in de tiende eeuw: de Iraakse Almotanabi (of Al-Mutannabi) blijft haar grote voorbeeld. In Arabische culturele middens wordt hij voortdurend geparafraseerd en op handen gedragen om de moed en ‘pure wijsheid’ die uit zijn woorden spreekt. Hij schokte de samenleving, onderhield een liefde-haat verhouding met de khalifa en werd uiteindelijk vermoord om een vermeende belediging in een van zijn verzen.

97

Soms haalt de woede in Gods Bedrog de overhand: ‘De smaak van bloed zal je bevallen, maak je geen zorgen’ gooit Al-Ghorra haar lezer ergens bitter in het gezicht. Terugdenkend aan de afwijzingen die bij haar jeugd als ‘jongensmeisje’ hoorden, stelt ze zonder verpinken brutale, gerichte vragen: ‘Is spelen halal, Fatima? / Is lachen halal?’ In enkele gedichten is de spirituele liefde duidelijk naar de romantische en vleselijke liefde overgegaan, en daarbij horen de tegenstrijdigheden die we allemaal herkennen. Ergens verwoordt ze het als volgt: ‘Zijn armen dragen mij als het kind dat hij begeerde / en geven mij een klinkende klap / waarna hij niet slaapt / en ik evenmin’. Als een terugkerend ‘Ne me quitte pas’, stuwt de regel ‘Meisjes, breng mijn lief terug’ een van de cycli voort. Het werd de hoogste tijd voor een Nederlandse vertaling van Gods Bedrog, een bundel die eerder verscheen in het Frans, Italiaans en Spaans en in 2012 de El Hizjra Literatuurprijs wegkaapte, een Nederlandse literatuurprijs voor auteurs met een (deels) Arabische achtergrond. Bij PEN Vlaanderen zijn we blij en trots deze bundel samen met de fantastische Uitgeverij P. te kunnen aanbieden, omdat we zo het woord kunnen geven aan een getalenteerde gevluchte auteur, maar ook, en vooral, voor u en voor ons, de lezers, die het meeslepende appèl en de krachtige beeldtaal van Fatena Al-Ghorra nu kunnen ervaren, en er rijkere mensen van kunnen worden.

98

JAARBOEK 2013

GEDICHTEN UIT GODS BEDROG FATENA AL-GHORRA

Trek je schaapskleren uit, laat de wolf huilen de weg is gemaakt voor wolven laat hem vrij, volg nauwlettend zijn stappen struikel, sta op laat je knieën en enkels bloeden let niet op de doorns, de steeg is bereid om je [bloed op te zuigen en als het zwaar wordt schud het stof af van wie je hield wie je vergat en om wie je huilde want de tocht zal alleen voortgezet worden door [het vuur van het geheugen laat het uit je poriën, je oren, je ogen, je mond [komen en vooral uit dat wat je schitterende geheim omvat.

99

Fatena Al-Ghorra werd geboren in de bezette Palestijnse gebieden, en werkte er als nieuwsanker en radiopresentatrice. In 2009 vluchtte ze toen de politieke partij Hamas aan de macht kwam. Vanuit België maakt ze artikels voor Al-Jazeera en andere nieuwssites. In 2014 verschijnt haar dichtbundel Gods bedrog bij Uitgeverij P.

Bewapen je met het overige gefluister draag in je tas een handvol gebeden van een vrouw die de pijn lang geleden heeft omarmd en als suiker in je heeft gezaaid. Neem een vochtige zakdoek mee om je sijpelend bloed [op te vangen dat door de weg een andere vorm heeft gekregen zuig het op als de zon recht boven je brandt niets zal jullie scheiden dan een flinterdunne wolk en de smaak van bloed zal je bevallen, wees niet ongerust.

100

JAARBOEK 2013

Loop verder en schrik niet als de roosjes bloeien bij elke stap die je zet bloed vloeit niet voor niets, bloed behoort tot de aarde raap een steen op, geen gladde steen, als je dat wel doet, raak je van je doel af kies een knobbelige steen die scherp is als een valk laat hem je lichaam schrobben telkens als de zonde van nostalgie je overvalt of als de herinnering je bij de haren grijpt maak hem tot je trouwe metgezel en je zult zien dat er geen andere vriend is.

101

O dochter van wind en woestijn, mijn dochter trouw [aan mijn zout omarm je lichaam telkens als de kou je bijt bescherm het goed tegen het ijlen jij kent zijn geheim alleen jij bedaart het van zijn hijgen en beschut het tegen je gillende geesten want jij bent geen onbekende in de steeg onthoud mijn raad wees veilig.

102

JAARBOEK 2013

Zet je tocht voort ook al valt de nacht, in het duister schijnt het licht en de waarheid toont haar ivoren haren steek je verborgen licht aan laat je leiden vuurvliegjes staan zij aan zij en zoemen om je te vergezellen loop door, ook al krijg je kippenvel van het geratel in de verte dit geluid gaat voorbij, laat het je hartslag horen en luister naar zijn galmen dit janken is een gebed verenig je ermee en het verenigt zich met jou het zal zich aan je toewijden.

Uit: Gods Bedrog, uitgeverij P, Leuven 2014, p. 9-13. Vertaling: Nisrine Mbarki

103

GEDICHTEN ALHADI ADAM AGABELDOUR

Alhadi Adam Agabeldour is een Soedanese mensenrechtenactivist, dichter en schrijver van kortverhalen. In Soedan was zijn werk vaak onderhevig aan censuur en zelfcensuur. Uiteindelijk moest hij zijn land verlaten om de veiligheid van zijn familie en hemzelf te garanderen. Hij leeft sinds 2009 als politiek vluchteling in Brussel.

Alhadi Adam Agabeldour (Soedan, 1971) is mensenrechtenactivist, dichter en schrijver van kortverhalen. Hij leeft sinds 2009 als politiek vluchteling in Brussel. Agabeldour studeerde rechten in Libië en internationaal crimineel recht in Soedan. Agabeldour publiceerde als erg actief mensenrechtenactivist in talloze Arabische media en werd als expert inzake Soedan geïnterviewd door grote internationale kranten als de Washington Post en de New York Times. Agabeldour publiceerde daarnaast een tiental dichtbundels en kortverhalen. Maar in Soedan was zijn werk vaak onderhevig aan censuur en zelfcensuur. Uiteindelijk moest hij zijn land verlaten om de veiligheid van zijn familie en hemzelf te garanderen. Vanuit België blijft Agabeldour zijn opinies over de situatie in Soedan publiceren op het internet (o.a. voor de VN). Hij blijft poëzie en kortverhalen schrijven en zoekt zijn weg in het Nederlandstalige literaire landschap. In september verbleef hij in de PEN-flat. Ook werkte hij in november mee aan de video-opname van het ‘Je wacht op me met ’t stof’ van Liu Xiaobo.

104

JAARBOEK 2013

GITAARMIJMERINGEN In de wijde vlaktes van Darfur Smaakt het leven naar een godendrank nippend aan het vuurrode zonlicht. Het leven is een parel die naar de boomgaard geurt, een parfum schitterend van hoop. De heldere hemel is een rendez-vous voor diepe warmte, een symfonie van droom en verlangen. De simpele duiven koeren vaag en aan een stuk door. De zandige lelieblanke rotsen in de valleien zijn een schouwspel die je verbeelding tarten. De herfstbries is een melodieuze gitaar die zonder afspraak speelt, zij voert melodieuze klanken en warme regen mee. De tover van de wondermooie savanne geurt naar de schoonheid van het uitgepuurde leven. Wat een grootse ebbenhouten zang vol lof. En de ferme sprongen van de panters lijken op festivals van de [vroege koningen zoals bruiloften van dichters op verre eilanden. Daar op de steile heuvels van Darfur piept de regenboog regelmatig als de nectar valt en de weerspiegeling van het ochtendlicht schijnt over de groene vlakten. Dit zijn de herinneringen aan Darfur voordat het seizoen van tranen en foltering alles neertrok naar het slijk, vóór de tragedie en de dood van het kaarslicht, het was voordat het geweten van de mensheid geschokt haar ogen sloot

105

OPSPRINGENDE TRANEN Ginds in het verre Darfur is het land geen land meer. Het is doorweekt van de tranen van wezen. De hemel is er geen hemel meer. De smaak is door en door droevig. Bittere pijn wordt als een brandmerk gegraveerd op het zwakke geweten van de mensheid. Daar is het, boven de grove zandduinen dat de tranen plechtig begraven liggen. Op de uitgestrekte vlaktes kreunen de dorpen van angst en pijn ze liggen aan de voet van de blauwe bergen waar pijlen naar hen wijzen. Ach, wat een bleke triestige zaak is het dat je de heerlijke oogstliederen niet meer kan horen. De zwerfhymnen vol van strijd zijn ook verdwenen, vernietigd door de tirannie van drukdoende dictators. En de ogen van onschuldige slachtoffers en van de bange weduwen zijn gekleurd door ontzet verdriet gekleurd door de vreeswekkende geur van buskruit gekleurd door de schok van zoveel zinloze doden. Alles huilt daar zonder ophouden Alles daar smaakt naar de bitterheid van tranen en dood Alles daar ligt vertrapt onder de laarzen van corrupte generaals.

106

JAARBOEK 2013

GEDICHTEN ENOH MEYOMESSE PEN Vlaanderen focust de laatste jaren op CentraalAfrika. Enoh Meyomesse, nieuw erelid van PEN, werd in 1955 in Kameroen geboren. Net als de heersende president Paul Biya, die het bijzonder corrupte land al 32 jaar regeert, studeerde hij in Frankrijk politieke wetenschappen. Hij is stichtend lid van de schrijversvereniging in Kameroen, en was enkele keren Biya’s tegenkandidaat bij de verkiezingen. Hij heeft een vijftiental boeken geschreven, zowel analyses van de toestand in zijn land als poëzie. Op 22 november 2011 werd hij op de luchthaven van Yaoundé opgepakt en naar de gevangenis gebracht. Hij werd beschuldigd van een vermeende roof. Dertig dagen lang zat hij in voorhechtenis in Bertua, waar hem vaak voedsel werd onthouden. Hij zat er dagenlang in een donker betonnen kot. Nu verblijft hij in precaire omstandigheden in de hoogste veiligheidsgevangenis Kondengui. Wij nemen hem als erelid op (net als PEN Amerika) omdat hij het prototype is van een schrijver die met zijn geweldloze doch strijdbare uitstraling hoop voor de bevolking kan bieden. Er bestaat reeds een Duitse vertaling van zijn boek met gevangenisgedichten. Er wordt gewerkt aan een Engelse versie. Annmarie Sauer (voorzitter WiPC) en Karel Sergen (Kameroen-kenner) vertalen zijn gevangenisgedichten nu in het Nederlands. De bescherming van een dichter in de gevangenis ligt in zijn naamsbekendheid en bijgevolg ten dele in vertalingen van zijn werk.

107

Enoh Meyomesse is schrijver, blogger, historicus en politiek activist. Hij heeft meer dan 15 boeken gepubliceerd. Eind 2012 werd hij veroordeeld tot zeven jaar gevangenis. Naar eigen zeggen ‘zonder enig bewijs, zonder getuigen, zonder burgerlijke partij, en na dertig dagen foltering.’

HET FOUILLEREN hun vervloekte vingers zijn al op weg ze stoppen niet en toch hebben ze alles meegenomen wat we hadden oh telefoons oh sigaretten oh Indische hennep oh zakjes whisky jullie die ons gevangenisverblijf vrolijker maken jullie waren verstopt onder hun oksels jullie waren verstopt onder hun shorts jullie waren verstopt onder hun jurken en ze zijn er langs geweest ze knipoogden

GEEF! IK ZEG GEEF! VOOR IK ME KWAAD MAAK

en ik zie opnieuw dezelfde vervloekte vingers die mijn matras openrijten en ik zie opnieuw dezelfde vervloekte vingers die mijn broek scheuren en ik zie opnieuw dezelfde vervloekte vingers die verwoed mijn schoenen aanvallen ZE RICHTEN ZICH OP GRINNIKEND mijn telefoon in beslag genomen oh God in de hemel hun vervloekte vingers zijn op weg ze stoppen niet en toch hebben ze alles meegenomen wat we hadden

108

JAARBOEK 2013

WAARMEE ZOU JIJ BETALEN wel CACHOT ACHT DAGEN wel KETENS OM JE ENKELS zij hebben weggenomen alles wat we hadden ze hebben alles bovengehaald telefoons sigaretten Indische hennep zakjes whisky en hun vervloekte vingers blijven op weg hun vervloekte vingers tasten tasten tasten onvermoeibaar vandaag is het vrijdag hun weekend is lang en kondigt zich aan als MOEILIJK

109