Armoedebeleid voor ouderen

Armoedebeleid voor ouderen

Inhoudsopgave 1.

Woord vooraf

3

1.1

Veel verborgen armoede onder ouderen

3

1.2

Mogelijkheden voor gemeentelijk beleid

3

1.3

Ondersteuning door de provincie Noord-Brabant

3

2.

Goede voorbeelden van armoedebeleid voor ouderen

5

2.1

Diverse maatregelen voor ouderen met een minimuminkomen, die door de meeste gemeenten worden toegepast

5

2.2

Bijzondere bijstand voor de aanschaf van duurzame gebruiksgoederen ‘om niet’

5

2.3

Collectieve aanvullende ziektekostenverzekering

6

2.4

Betaalbare maaltijdvoorziening, efficiënt uitgevoerd

7

2.5

Vergoeding eigen bijdrage alarmsysteem

8

2.6

Aandacht voor de combinatie wonen, zorg en welzijn en inkomen

8

3.

Laagdrempelig aanvragen voor ouderen

9

3.1

Automatische verstrekkingen en kwijtscheldingen

3.2

Verkorte en eenvoudige aanvraagprocedures

10

3.3

Praktische hulp bij het aanvragen van financiële ondersteuning

12

4.

Ouderen bereiken, op de hoogte brengen

14

4.1

Direct schriftelijk benaderen

14

4.2

Communicatiecampagnes (voorlichtingsmateriaal, voorlichtings-bijeenkomsten,

9

samenwerking met intermediairs etc.)

15

4.3

Huisbezoeken door vrijwilligers en ouderenadviseurs

16

5.

Doelgroep in kaart brengen

18

5.1

Gegevensuitwisseling/ bestandskoppelingen met de Belastingdienst

18

5.2

Voorwaarden en werkwijze gegevensuitwisseling Rijksbelasting-dienst en gemeenten

20

5.3

Koppelen van persoonsgegevens van diverse interne en externe bestanden

21

5.4

Onderzoek doen

22

6.

Aan deze folder werkten mee:

23

Colofon 25


2/25

1.

Woord vooraf

1.1

Veel verborgen armoede onder ouderen

De inkomenspositie van veel ouderen is de laatste jaren sterk verbeterd. Toch wordt vaak vergeten dat er een groep van ongeveer 10 procent van de ouderen is die met moeite de eindjes aan elkaar weet te knopen. Dat betreft ouderen met uitsluitend een volledige of onvolledige AOW of met een klein aanvullend pensioen, ouderen in instellingen en ouderen met hoge zorgkosten. In deze situatie verkeren vooral: alleenstaande oudere vrouwen, oudere allochtonen, chronisch zieke ouderen en ouderen met een handicap. Mensen die de komende jaren een vergroot risico lopen om tot deze groep te gaan behoren zijn mensen die geen volledige AOW opbouwen (vooral allochtonen) en mensen die geen of onvoldoende aanvullend pensioen opbouwen (mensen die langdurig werkloos zijn, vrouwen, chronisch zieken, gehandicapten en arbeidsongeschikten). Vooral bij de ouderen van ‘nu’ blijkt veel ‘verstopte’ of ‘stille’ armoede te zijn. Vaak zijn zij niet op de hoogte van allerlei gemeentelijke financiële hulpregelingen en voelen zij schaamte om daarop een beroep te doen. 1.2

Mogelijkheden voor gemeentelijk beleid

Nu is het zo dat de financiële positie van ouderen voor het grootste deel wordt bepaald door factoren die buiten de gemeenten om gaan en waar zij dus geen of nauwelijks invloed op hebben, zoals: de hoogte van de AOW, de hoogte van ziekenfondspremies, eigen bijdragen voor AWBZzorg, woonlasten, hoogte en toegankelijkheid huursubsidie, fiscale maatregelen, kosten van levensonderhoud, etcetera. Gemeenten hebben echter wel mogelijkheden om arme ouderen te ondersteunen met onder meer: kwijtschelding of vermindering van gemeentelijke heffingen, regelingen in het kader van de WVG en bijzondere bijstand. Gebruik maken van deze maatregelen kan ouderen al gauw enkele honderden euro’s op jaarbasis opleveren. Uit onderzoek van het NIBUD en de landelijke ouderenbonden blijkt dat huishoudens met alleen AOW niet kunnen rondkomen wanneer zij geen gebruik maken van belastingaftrek en gemeentelijke inkomensvoorzieningen. Wanneer zij daarvan wel gebruik maken vergroot dat de mogelijkheden om het wel te redden. 1.3

Ondersteuning door de provincie Noord-Brabant

De provincie Noord-Brabant is van mening dat het niet-gebruik van gemeentelijke maatregelen moet worden beperkt en dat ouderen hun onbenutte rechten zo veel mogelijk moeten benutten. Vijf jaar geleden was dit ook al één van de belangrijke Tien Gouden Regels voor goed minimabeleid ten behoeve van ouderen: deze regels zijn opgesteld door de Stuurgroep van het provinciale project Armoede van ouderen en onbenutte rechten, een gezamenlijk project van vier ouderenbonden, de Vereniging Brabantse Gemeenten VBG, de Brabantse Vereniging van instellingen voor Welzijn Ouderen BVVO en het projectbureau Vitaal Grijs van de provincie Noord-Brabant. In de inspanningsverklaring na afloop van het project heeft de provincie NoordBrabant toegezegd armoede van ouderen en onbenutte rechten op de politieke agenda te houden. Inmiddels is de situatie voor gemeenten door de invoering van de Wet werk en bijstand (WWB) per 1 januari 2004 een hoop veranderd. Door de combinatie met de door het rijk opgelegde


3/25

bezuinigingen worstelen gemeenten met de vraag hoe zij onder de WWB een goed armoedebeleid kunnen voeren op een zo (kosten)efficiënt mogelijke wijze. De provincie Noord-Brabant wil met de onderhavige brochure een ondersteunende rol spelen door op een heel praktische manier informatie uit te wisselen over de wijze waarop gemeenten arme ouderen kunnen ondersteunen. In Brabant zijn er verschillende gemeenten die daar ideeën bij hebben, welke in dit document ter inspiratie worden genoemd. Eén van de knelpunten die gemeenten ervaren als het gaat om de financiële ondersteuning van ouderen, is dat deze groep zo moeilijk te bereiken is, anders dan de meeste cliënten van de sociale dienst die vaker bij de gemeente (moeten) komen. Ouderen die geen cliënt zijn van de gemeenten moeten echter worden ‘gevonden’, op de hoogte raken van het feit dat en de wijze waarop zij van inkomensondersteunende maatregelen gebruik kunnen maken en hun schaamte of aarzelingen overwinnen om ook daadwerkelijk gebruik te maken van de maatregelen. In deze brochure wordt dan ook bijzondere aandacht besteed aan de methoden die gemeenten in Brabant toepassen om ouderen op te sporen en te bereiken.


4/25

2.

Goede voorbeelden van armoedebeleid voor ouderen

Zoals gezegd zijn de mogelijkheden die gemeenten hebben om ouderen financieel te ondersteunen beperkt, omdat de inkomenspositie van ouderen grotendeels wordt bepaald door afspraken die in Den Haag worden gemaakt: hoogte van de AOW, hoogte van ziekenfondspremies, eigen bijdragen voor AWBZ-zorg, woonlasten, hoogte en toegankelijkheid huursubsidie, fiscale maatregelen, kosten van levensonderhoud, etcetera. Gemeenten kunnen ouderen wel financieel ondersteunen met onder andere de volgende maatregelen: - Individuele bijzondere bijstand - Bijzondere bijstand voor duurzame gebruiksgoederen - Middelen ter bevordering van maatschappelijke en culturele participatie - Collectieve aanvullende ziektekostenverzekering - Schuldhulpverlening - Kwijtschelding van gemeentelijke belastingen - Vangnetregeling - Reservering voor uitvaartkosten - Maaltijdenvoorziening - Collectief vervoer Enkele voorbeelden van gemeentelijk beleid in Brabant zijn: 2.1 • • • • • • • 2.2

Diverse maatregelen voor ouderen met een minimuminkomen, die door de meeste gemeenten worden toegepast Bijzondere bijstand, een speciale Pas of een reductieregeling voor maatschappelijke participatie; Collectief (deeltaxi-)vervoer voor senioren (met en zonder WVG-indicatie) Vergoeding bijdrage warme maaltijdendienst; Kwijtschelding van gemeentelijke belastingen; Categoriale bijzondere bijstand voor ouderen; Individuele bijzondere bijstand voor de kosten van aanschaf, vervanging of reparatie van noodzakelijke duurzame gebruiksgoederen, in de vorm van een lening of een bedrag om niet; Schuldhulpverlening (budgetbeheer, schuldsanering, persoonlijke begeleiding etcetera). Bijzondere bijstand voor de aanschaf van duurzame gebruiksgoederen ‘om niet’

Doel en omschrijving Armoedebestrijding door aan personen die drie jaar of langer een minimuminkomen hebben, een deel van de bijzondere bijstand in de aanschaf van noodzakelijke duurzame gebruiksgoederen, om niet te verstrekken Hoe gaat dit in zijn werk Normaal gesproken dient voor de aanschafkosten van duurzame gebruiksgoederen een lening te worden afgesloten bij de Gemeentelijke Kredietbank (GKB). Wordt deze niet verstrekt dan is in Breda bijzondere bijstand mogelijk indien de aanschaf noodzakelijk is. De te verstrekken bijzondere bijstand heeft de vorm van een lening. 65-Plussers die drie jaar of langer een


5/25

minimuminkomen hebben, komen zonder nadere voorwaarden, 1 x per 12 maanden, in aanmerking voor een vergoeding van € 250,- die niet terugbetaald hoeft te worden. Deze groep wordt categoriaal benaderd en hoeft géén aankoopnota’s te overleggen. Andere doelgroepen die baat hebben bij deze maatregel Alle huishoudens die drie jaar of langer een inkomen op bijstandsniveau hebben. Bedragen, voorwaarden en te overleggen bewijsstukken verschillen enigszins per doelgroep. Personen jonger dan 65 jaar komen niet voor deze regeling in aanmerking als ook een langdurigheidstoeslag wordt verstrekt. Voordeel werkwijze voor de gemeente Uitnutting bijzondere bijstandsbudget en korte afhandelingsduur aanvraag. Meer informatie De heer Jac Mattijssen, Gemeente Breda Tel. (076) 52494385 E-mail [email protected] 2.3

Collectieve aanvullende ziektekostenverzekering

Doel en omschrijving Bevorderen dat huishoudens met een minimuminkomen zich collectief aanvullend verzekeren tegen ziektekosten. Hoe gaat dit in zijn werk De gemeenten Eindhoven en Oss kennen beiden een collectieve aanvullende ziektekostenverzekering ook voor ouderen. In Eindhoven kunnen ouderen bij de ziektekostenverzekeraar een aanvullende verzekering afsluiten waarbij tevens is geregeld dat extra gemeentelijke bijdragen zoals voor tandheelkundige behandelingen, brillen of contactlenzen via de zorgverzekeraar worden vergoed. Men hoeft hiervoor dus geen aparte aanvraag meer bij de gemeente in te dienen. Voorwaarde is dat het inkomen niet hoger is dan 110% van het sociaal minimum. De cliënt is goedkoper uit dan wanneer hij zich individueel aanvullend tegen ziektekosten verzekert. Andere doelgroepen die baat hebben bij deze maatregel Alle doelgroepen met een inkomen op minimumniveau. Voordeel werkwijze voor de gemeente Eenvoudige procedures waardoor de regeling efficiënt kan worden uitgevoerd. Meer informatie De heer Rinie Mees Gemeente Eindhoven Tel. (040) 2385327 E-mail [email protected] De heer Humphrey de la Croix Gemeente Oss, Dienst Publiekszaken, afdeling Werk en Inkomen


6/25

Tel. (0412) 629704 E-mail [email protected] 2.4

Betaalbare maaltijdvoorziening, efficiënt uitgevoerd

Doel en omschrijving De maaltijdvoorziening voor ouderen met een laag inkomen betaalbaar houden en efficiënt uitvoeren. Hoe gaat dit in zijn werk Alle gemeenten die aan deze brochure hebben meegewerkt kennen de maaltijdvoorziening voor ouderen. Hieronder wordt een aantal voorbeelden gegeven van gemeenten die deze voorziening op een handige manier uitvoeren. In de gemeente Werkendam ontvangen ouderen, nadat zij een aanvraag voor de warmemaaltijdvoorziening bij het RIO (CIS) hebben gedaan, een kort subsidieformulier dat zij kunnen opsturen naar de gemeente, afdeling Sociale Zaken. Sociale Zaken berekent of de aanvrager subsidie krijgt. Indien dat het geval is gaat een berichtje naar de verstrekker van de maaltijden dat de betrokkene subsidie gaat ontvangen. De gebruiker ontvangt voortaan een lagere nota van de maaltijdverstrekkende instantie. Het verschil tussen de werkelijke maaltijdprijs en het bedrag dat de gebruiker voor de maaltijd moet betalen wordt rechtstreeks door sociale zaken per kwartaal betaald aan de maaltijdverstrekker. In Breda beoordeelt de Stichting Ouderenwerk Breda (SOB) of voor personen van 65 jaar en ouder een indicatie bestaat voor warme maaltijdenvoorziening en tevens of de aanvrager voor bijzondere bijstand in aanmerking komt. Dit aan de hand van het al dan niet hebben van een BredaPas. Voor BredaPashouders (dat zijn personen met een minimuminkomen of met minimuminkomen aangevuld met maximaal de wwb-pensioenvrijlating) geldt vervolgens een collectief afrekensysteem met de SOB, waarbij de kosten van de warme maaltijden, onder aftrek van de eigen bijdrage van de klant, door Sociale Zaken op basis van lijstwerk aan de SOB worden betaald. De SOB brengt bij de klant alleen de eigen bijdrage in rekening. Voordeel werkwijze voor de gemeente Een sluitende benadering, waardoor meer aanvragers van de regeling gebruik maken. Geen individuele aanvragen bijzondere bijstand, dus efficiencywinst. Meer informatie De heer Ad Huijsman Gemeente Werkendam/Woudrichem Buro Altena WIZ (gemeente Werkendam en Woudrichem) Tel. (0183) 507275 E-mail [email protected] De heer Jac Mattijssen Gemeente Breda Tel. (076) 52494385 E-mail [email protected]


7/25

2.5

Vergoeding eigen bijdrage alarmsysteem

Doel en omschrijving Bevorderen dat ouderen tegen zo laag mogelijke kosten veilig thuis kunnen blijven wonen door gebruik te maken van een alarmsysteem Hoe gaat dit in zijn werk De Regionale Instelling Gecoördineerd Ouderenwerk Maasland RIGOM regelt in Oss niet alleen de maaltijdenvoorziening thuis aan ouderen, maar ook de abonnementen voor huisalarminstallaties. De eigen bijdrage die moet worden betaald voor een dergelijke installatie kan via bijzondere bijstand worden vergoed. Meer informatie De heer Johan Prinsenberg Gemeente Oss, Dienst Stadsbeleid, afdeling Zorg en Veiligheid Tel. (0412) 629444 E-mail [email protected] De heer Humphrey de la Croix Gemeente Oss, Dienst Publiekszaken, afdeling Werk en Inkomen Tel. (0412) 629704 E-mail [email protected] 2.6

Aandacht voor de combinatie wonen, zorg en welzijn en inkomen

Doel en omschrijving Zorg op maat leveren aan ouderen op niet alleen het terrein van inkomen, maar ook wonen, zorg en welzijn Hoe gaat dit in zijn werk (zie ook 4.3) De gemeente ‘s-Hertogenbosch is van mening is dat naast inkomen, huisvesting en gezondheidszorg, ook moet worden geïnvesteerd in het welzijn van ouderen. Het ouderenwerk van de organisatie Divers heeft samen met andere instanties in ‘s-Hertogenbosch het Project Huisbezoek. Alle 75-plussers in de wijk Noord worden in 2004 en 2005 bezocht. Divers inventariseert welke welzijnsbehoeften er zijn, maar ook de problemen. De kern van het project is dat de ouderen informatie en advies krijgen op het hele brede terrein van wonen, welzijn, zorg en inkomen. Voor de huisbezoeken heeft Divers vrijwilligers geworven en getraind die langsgaan bij ouderen in de wijk. Met de wensen van de ouderen ontwikkelt het ouderenwerk van Divers welzijnsactiviteiten en wijzen zij de ouderen de weg naar al bestaande mogelijkheden op dat gebied. Ze helpen de ouderen ook bij het oplossen van kleine problemen op het gebied van zorg en wonen. De complexe zaken zijn voor de ouderenadviseurs van Divers. Voordeel werkwijze voor de gemeente Het project geeft de ouderen letterlijk zorg op maat. Doordat Divers wijkvrijwilligers inschakelt, is het project zowel financieel als qua omvang mogelijk. Dankzij de inventarisatie ontstaat een goed beeld van wat ouderen ouder dan 75 jaar echt nodig hebben. Meer informatie De heer Antoine van Gerven, Gemeente ’s-Hertogenbosch, E-mail [email protected].


8/25

3.

Laagdrempelig aanvragen voor ouderen

Ouderen, zelfs als ze hun rechten geheel of gedeeltelijk kennen, ervaren vaak een grote drempel ervaren om daarvan gebruik te maken. Aanvragen zo laagdrempelig mogelijk maken is dan ook belangrijk om gemeentelijke regelingen zo optimaal mogelijk in te zetten. In de meest vergaande vorm merkt de oudere niet eens dat hij financieel door de gemeente wordt ondersteund, bijvoorbeeld in het geval van automatische kwijtschelding van gemeentelijke heffingen. Bijkomend voordeel voor gemeenten is veelal een grote efficiencywinst in de uitvoering en lage uitvoeringskosten. 3.1

Automatische verstrekkingen en kwijtscheldingen

Doel en omschrijving maatregel Terugdringing niet-gebruik van inkomensondersteunende maatregelen door ouderen niet zelf een aanvraag te laten doen, maar deze automatisch te verstrekken. Hoe gaat dit in zijn werk Er zijn verschillende manieren om ouderen automatisch inkomensondersteunende maatregelen te verstrekken of kwijtschelding van bijvoorbeeld gemeentelijke heffingen te verlenen. Uitgangspunt dat is dat mensen van wie zeker is dat zij volgens de gemeentelijke criteria voor kwijtschelding in aanmerking komen, niet worden belast met de administratieve gang en financiële last om deze aan te vragen. Voorwaarde om deze maatregel te kunnen uitvoeren is dat de doelgroep ouderen met naam en toenaam en gegevens in beeld is (zie deel 5). De gemeente Breda verleent - na controle van inkomsten en vermogensgegevens - alle ouderen van wie zeker is dat zij volgens de gemeentelijke criteria voor kwijtschelding in aanmerking komen, automatisch kwijtschelding van gemeentelijke heffingen. De oudere merkt er zelf dus niets van. In Oss is automatische kwijtschelding op basis van koppeling van bestanden met de belastingdienst, naar verwachting, mogelijk vanaf april 2005. Ook de gemeente Werkendam scheldt ambtshalve ouderen de gemeentelijke belastingen kwijt, indien uit bestandsinformatie blijkt dat zij daarvoor in aanmerking komen. De gemeente Etten-Leur verstrekt aan alle ouderen boven de 80 jaar een deeltaxipas voor de WVG zonder nader onderzoek naar de noodzaak hiervan Andere doelgroepen die baat hebben bij deze werkwijze Ten aanzien van kwijtschelding van gemeentelijke heffingen: naast 65-plussers met alleen AOW en een klein vermogen, in principe alle huishoudens met een minimuminkomen van wie inkomens- en vermogensgegevens bekend zijn. Voordeel werkwijze voor de gemeente Voorkómen van administratieve rompslomp, tijdwinst, lagere uitvoeringskosten, meer efficiency. Meer informatie over automatische kwijtschelding van gemeentelijke heffingen De heer Jac Mattijssen, Gemeente Breda Tel. (076) 52494385 E-mail [email protected]


9/25

De heer Ad Huijsman Gemeente Werkendam/Woudrichem Buro Altena WIZ (gemeenten Werkendam en Woudrichem) Tel. (0183) 507275 E-mail [email protected] De heer Humphrey de la Croix Gemeente Oss Dienste Publiekszaken, afdeling Werk en Inkomen Tel. (0412) 629704 E-mail [email protected] Meer informatie over de deeltaxipas voor de WVG De heer Jos Nooijens Gemeente Etten-Leur Sociale Zaken Tel. (076) 5024243 E-mail [email protected] 3.2

Verkorte en eenvoudige aanvraagprocedures

Doel en omschrijving maatregel Aanvraagprocedures voor inkomensondersteunende maatregelen zo kort en daardoor laagdrempelig mogelijk houden. Hoe gaat dit in zijn werk Het aanvragen van inkomensondersteunende maatregelen is voor ouderen veelal een lastige en tijdrovende klus, omdat formulieren en procedures dikwijls als ingewikkeld worden beschouwd en er veel gegevens moeten worden opgegeven. Voor sommige ouderen is dit een reden om op zeker moment af te haken. Korter en eenvoudiger aanvragen is mogelijk. Bij de gemeente Werkendam wordt aan de hand van koppeling van diverse registratiesystemen (zie onderdeel 5) de doelgroep zo goed mogelijk in beeld gebracht. Personen die tot de doelgroep behoren krijgen een verkort aanvraagformulier toegezonden met daarop reeds geprint de NAW-gegevens van de aanvrager. Ook de categoriale regelingen voor onder andere ouderen worden via een eenvoudig aanvraagformulier toegekend. Toetsing vindt uitsluitend nog plaats op inkomen, omdat andere gegevens uit de registratiesystemen reeds bekend zijn. In Breda weten ze de aanvraagprocedures te verkorten door de aanvragen niet te laten afhandelen door een contactpersoon, maar door de balie Sociale zaken, Arbeidsmarkt en Welzijn (SAW). Omdat van cliënten inkomen en vermogen bekend zijn, worden alleen nog vragen gesteld over een beperkt aantal aspecten die niet bekend zijn. Cliënten kunnen daarbij gebruik maken van een eenvoudig aankruisformulier. Dit geldt wel alleen voor cliënten van Sociale Zaken (ook ouder dan 65 jaar). Eindhoven, Etten-Leur en op dit moment - tot de nieuwe systematiek - ook Oss kennen ten aanzien van de kwijtschelding van gemeentelijke heffingen het principe “eenmaal aanvragen,


10/25

daarna (semi-) automatisch”. Bij de gemeente Eindhoven dient de eerste aanvraag voor kwijtschelding van gemeentelijke belastingen door de burger zelf te worden ingediend. Het jaar daarop wordt aan 65-plussers en mensen met een periodieke uitkering van de Dienst Werk Zorg en Inkomen, die het voorgaande jaar kwijtschelding hebben gehad, géén aanslag opgelegd. In Etten-Leur kunnen mensen die eenmaal kwijtschelding van gemeentelijke heffingen hebben gekregen, in de jaren daarop de aanvraag doen met een verkort aanvraagformulier. In ‘s-Hertogenbosch wordt gewerkt met één en dezelfde telefonische intake voor aanvragen bijzondere bijstand, minimabeleid, WVG en schuldhulpverlening. Naar aanleiding van een telefonische vraag van een klant wordt het aanvraagformulier zodanig geredigeerd dat niemand een standaardformulier krijgt, maar een formulier op maat. Bij bekende klanten worden minder gegevens gevraagd, omdat de financiële situatie al bekend is. De intaker is in staat om de vraag en de raakvlakken met andere mogelijkheden te doorgronden. Andere doelgroepen die baat hebben bij deze werkwijze Huishoudens met een minimuminkomen. Voordeel werkwijze voor de gemeente Lagere uitvoeringskosten, meer efficiency, snel en een groter bereik van cliënten. Meer informatie De heer Ad Huijsman Gemeente Werkendam/Woudrichem Buro Altena WIZ (gemeenten Werkendam en Woudrichem) Tel. (0183) 507275 E-mail [email protected] De heer Jac Mattijssen Gemeente Breda Tel. (076) 52494385 E-mail [email protected] De heer Rinie Mees Gemeente Eindhoven Tel. (040) 2385327 E-mail [email protected] De heer Jos Nooijens Gemeente Etten-Leur Sociale Zaken Tel. (076)5024243 E-mail [email protected] De heer Johan Prinsenberg Gemeente Oss Dienst Stadsbeleid, afdeling Zorg en Veiligheid Tel. (0412) 629444 E-mail [email protected]


11/25

De heer Humphrey de la Croix Gemeente Oss Dienst Publiekszaken, afdeling Werk en Inkomen Tel. (0412) 629704 E-mail [email protected] Mevrouw Marianne Mathijssen Gemeente ‘s-Hertogenbosch Teammanager Zorg E-mail [email protected] 3.3

Praktische hulp bij het aanvragen van financiële ondersteuning

Doel en omschrijving Niet-gebruik van voorzieningen terugdringen door ouderen te helpen bij het doen van een aanvraag Hoe gaat dit in zijn werk Er zijn verschillende manieren om ouderen te helpen bij het aanvragen van financiële ondersteuning. In Werkendam spelen vrijwilligers een grote rol. Deze gaan (op aanvraag van de oudere zelf, zie onderdeel 4.3) op huisbezoek bij ouderen, geven informatie over de verschillende regelingen van Sociale Zaken en vullen zonodig (samen met de oudere) formulieren in en/of nemen contact op met sociale zaken. De vrijwilliger informeert naderhand ook nog bij de aanvrager naar de beslissing die de gemeente heeft genomen over de aanvraag. Bij de gemeente Eindhoven is een inkomensondersteuningsloket voor alle gemeentelijke inkomensregelingen. Het inkomen, het vermogen en de woonsituatie worden daar beoordeeld en tevens wordt bekeken of men ook voor andere regelingen in aanmerking komt. Er zijn eenvoudige formulieren welke in de betreffende folders zijn opgenomen. De gemeente Oss heeft in 2004 voor het eerst een speciale bijeenkomst voor ouderen georganiseerd waar de klanten met hulp van extra ingeschakeld personeel van de sociale dienst, aanvragen voor het nieuwe beleid konden invullen en opstellen. In ‘s-Hertogenbosch helpen bijstandsconsulenten bij het invullen van aanvraagformulieren waarbij deze tevens verwijzen en algemene ondersteuning bieden bij aanvragen. Daarnaast worden in het kader van het project “Huisbezoek” door de organisatie Divers alle 75-plussers in Noord bezocht en op weg geholpen met niet alleen inkomensvragen, maar ook vragen op het terrein van zorg, wonen en welzijn (zie ook onderdeel 4.3). Andere doelgroepen die baat hebben bij deze werkwijze In Eindhoven zijn dat alle huishoudens met een inkomen op minimumniveau, in Werkendam, ‘sHertogenbosch en Oss alle ouderen. Voordeel werkwijze voor de gemeente Groter bereik van ouderen, tegengaan van niet-gebruik van voorzieningen, minimale onderbenutting van het budget en (in Eindhoven) eenmalige gegevensuitvraag waardoor niet


12/25

telkens dezelfde gegevens opgevraagd hoeven te worden. Het afhandelen van meerdere aanvragen is efficiënter. Meer informatie De heer Ad Huijsman Gemeente Werkendam/Woudrichem Buro Altena WIZ (gemeenten Werkendam en Woudrichem) Tel. (0183) 507275 E-mail [email protected] De heer Rinie Mees Gemeente Eindhoven Tel. (040) 2385327 E-mail [email protected] Mevrouw Joke Witteveen Gemeente Oss Dienst Publiekszaken, afdeling Werk en Inkomen Tel. (0412) 629925 E-mail [email protected] De heer Jos Leenders Gemeente ‘s-Hertogenbosch E-mail [email protected] De heer Antoine van Gerven Gemeente ‘s-Hertogenbosch E-mail [email protected]


13/25

4.

Ouderen bereiken, op de hoogte brengen

Ouderen vinden het dikwijls niet alleen vervelend of ingewikkeld om een beroep te doen op maatregelen van de gemeente, zij zijn er vaak ook niet van op de hoogte. Gemeenten worstelen dan ook vaak met de vraag hoe zij ouderen, die meestal geen cliënt zijn van de sociale dienst, moeten bereiken en op de hoogte moeten brengen van de inkomensondersteunende en participatiebevorderende maatregelen die de gemeente kent. Indien de gemeente de doelgroep binnen de grenzen van de WBP (Wet Bescherming Persoonsgegevens) doelgroep exact in kaart heeft (zie onderdeel 5), kan zij met de betrokkenen direct contact zoeken. Maar ook wanneer de doelgroep niet exact in beeld is, zijn er mogelijkheden om ouderen te bereiken. De meest directe manier om ouderen te bereiken is om hun automatisch ambtshalve een verstrekking te doen of hen kwijtschelding te verlenen van gemeentelijke belastingen (zie onderdeel 3.1). De gemeenten Breda en Werkendam en - naar verwachting per april 2005 - ook Oss verlenen ouderen die tot de doelgroep behoren bijvoorbeeld automatisch kwijtschelding van gemeentelijke belastingen, terwijl de gemeente Etten-Leur alle ouderen boven de 80 jaar zonder nader onderzoek een deeltaxipas voor de WVG verstrekt (en uiteraard ook wanneer men tot de doelgroep WVG behoort). Voor andere inkomensondersteunende voorzieningen zijn er verschillende manieren om ouderen te bereiken en op de hoogte te brengen van gemeentelijk beleid. 4.1

Direct schriftelijk benaderen

Doel en omschrijving Ouderen bereiken en schriftelijk wijzen op inkomensondersteunende maatregelen. Terugdringen niet-gebruik van voorzieningen. Hoe gaat dit in zijn werk Eén van de manieren om ouderen te bereiken zonder hen daarmee te ‘overvallen’ is schriftelijk benaderen. De gemeente Breda schrijft alle ouderen aan van wie uit het AOW-bestand (zie onderdeel 5) bekend is dat zij kwijtschelding van gemeentelijke belastingen ontvangen. In deze brief (verzonden door de ‘eigenaar’ van het AOW-bestand, de afdeling Belastingen) wordt gewezen op het bestaan van alle bij de gemeente bekende landelijke en gemeentelijk financiële regelingen en voordelen. Bij deze brief zit een antwoordformulier en een antwoordenveloppe gericht aan Sociale Zaken, hetgeen meteen drempelverlagend werkt omdat de oudere zelf geen aanvraagformulier hoeft op te vragen. De gemeente Etten-Leur benadert mensen met een onvolledige AOW (bekend uit het bestand van de Sociale Verzekeringsbank) eveneens rechtstreeks. De gemeente Breda heeft tevens het project “Financiële voorlichting aan ouderen” afgerond. Dit project is uitgevoerd door het Instituut voor Maatschappelijk Welzijn (IMW). In het kader van dit project zijn alle ouderen boven de 65 jaar aangeschreven met het aanbod thuis geïnformeerd te worden over aantrekkelijke regelingen of vergoedingen. Met degenen die een antwoordkaartje invulden is een afspraak voor een huisbezoek gemaakt.


14/25

Voordeel werkwijze voor de gemeente Voorkómen van administratieve rompslomp, opbouw van een bestand van personen die op onderdelen van het armoedebeleid in aanmerking kunnen worden gebracht en in vóórkomende gevallen ook direct kan worden aangeschreven. Meer informatie De heer Jac Mattijssen Gemeente Breda Tel. (076) 52494385 E-mail [email protected] De heer Jos Nooijens Gemeente Etten-Leur Sociale Zaken Tel. (076)5024243 E-mail [email protected] 4.2

Communicatiecampagnes (voorlichtingsmateriaal, voorlichtingsbijeenkomsten, samenwerking met intermediairs etc.)

Doel en omschrijving Ouderen via algemene kanalen bereiken en wijzen op inkomensondersteunende maatregelen. Terugdringen niet-gebruik van voorzieningen. Hoe gaat dit in zijn werk Er zijn verschillende communicatiecampagnes mogelijk om ouderen te wijzen op (mogelijk onbenutte) rechten. Voorbeelden zijn: folders, gidsen, posters, televisie etcetera of via intermediairs. De gemeente Breda en Etten-Leur brengen bijvoorbeeld een Bijzondere Bijstandsgids uit waarin kostensoorten worden genoemd waarvoor in principe bijzondere bijstand kan worden aangevraagd. Daarnaast vindt er steeds een publicatie plaats in het plaatselijk weekblad om een specifieke regeling onder de aandacht te brengen. Intermediairs worden hiervan ook op de hoogte gebracht. Tevens worden intermediairs via voorlichtingsbijeenkomsten attent gemaakt op de verschillende regelingen. In Werkendam verspreiden thuiszorgorganisaties aanvraagformulieren onder hun cliënten. In ‘s-Hertogenbosch gaat de bijstandsconsulent op huisbezoek, houdt op gezette tijden spreekuren in de wijk (wijkgebouwen, bejaardentehuizen, verpleegtehuizen etc.), en houdt contact met intermediairs (ouderenbonden etc.). De wethouder van de gemeente Oss die het minimabeleid in zijn portefeuille heeft, is actief netwerker binnen de doelgroep minima. Daarnaast onderhoudt de consulente ouderenbeleid regelmatig contact met de ouderenadviseurs van de Regionale Instelling Gecoördineerd Ouderenwerk Maasland RIGOM. Tevens bezoekt zij zorginstellingen om actuele ontwikkelingen in het beleid toe te lichten. De consulente onderhoudt ook het contact met de ouderenbonden (met name de KBO) met wie bijeenkomsten voor ouderen worden georganiseerd. Ook zorgt de consulente voor verspreiding van voorlichtingsmateriaal.


15/25

Andere doelgroepen die baat hebben bij deze werkwijze Ouderen en andere huishoudens met een inkomen op minimumniveau. Meer informatie De heer Jos Nooijens Gemeente Etten-Leur Sociale Zaken Tel. (076)5024245 E-mail [email protected] De heer Jac Mattijssen Gemeente Breda Tel. (076) 52494385 E-mail [email protected] De heer Ad Huijsman Gemeente Werkendam/Woudrichem Buro Altena WIZ (gemeenten Werkendam en Woudrichem) Tel. (0183) 507275 E-mail [email protected] Mevrouw Joke Witteveen Gemeente Oss Dienst Publiekszaken, afdeling Werk en Inkomen Tel. (0412) 629925 E-mail [email protected] De heer Jos Leenders, bijstandsconsulent Gemeente ‘s-Hertogenbosch E-mail [email protected] 4.3

Huisbezoeken door vrijwilligers en ouderenadviseurs

Doel en omschrijving Het thuis bezoeken van ouderen door ouderenadviseurs en vrijwilligers, met als doel voorlichting en informatie geven over de diverse onderdelen van het minimabeleid en (in ‘s-Hertogenbosch) ook het welzijnsbeleid. Hoe gaat dit in zijn werk In Werkendam is in overleg met de welzijnsinstelling voor ouderenwerk een groep voorlichters samengesteld. Deze vrijwilligers ontvangen regelmatig instructie van Sociale Zaken. De gemeente Werkendam plaatst in ouderenbladen, op websites, informatiepagina’s in huis-aan-huisbladen etc. informatie over het vrijwilligersproject. Met een antwoordcoupon kan de ouderen (minimum leeftijd 55 jaar) een gesprek aan vragen met een voorlichter, die vervolgens (zie onderdeel 3.3) informatie geeft, eventueel formulieren invult en contact opneemt met Sociale Zaken. Ook in Eindhoven zijn (vrijwillige) ouderenadviseurs onder regie van welzijnsorganisaties, die voorlichting aan ouderen geven en ook in Wijk en Aalburg en Breda gaan vrijwilligers en ouderenadviseurs op huisbezoek. Kenmerkend voor de gemeente ‘s-Hertogenbosch is dat zij van mening is dat naast


16/25

huisvesting, gezondheidszorg en thuiszorg, ook moet worden geïnvesteerd in het welzijn van ouderen. Het ouderenwerk van de organisatie Divers heeft samen met andere instanties in ‘s-Hertogenbosch het project Huisbezoek. Alle 75-plussers In Noord worden in 2004 en 2005 bezocht. Divers inventariseert welke welzijnsbehoeften er zijn, maar ook de problemen. De kern van het project is dat de ouderen informatie en advies krijgen op het hele brede terrein van wonen, welzijn, zorg en inkomen. Voor de huisbezoeken heeft Divers vrijwilligers geworven en getraind die langsgaan bij ouderen in de wijk. Met de wensen van de ouderen ontwikkelt het ouderenwerk van Divers welzijnsactiviteiten en wijzen zij de ouderen de weg naar al bestaande mogelijkheden op dat gebied. Ze helpen de ouderen ook bij het oplossen van kleine problemen op het gebied van zorg en wonen. De complexe zaken zijn voor de ouderenadviseurs van Divers. Voordeel werkwijze voor de gemeente Groter bereik, terugdringen niet-gebruik van gemeentelijke voorzieningen, voorkómen van onnodige aanvragen en verzoeken, zorg op maat leveren. Meer informatie De heer Ad Huijsman Gemeente Werkendam/Woudrichem Buro Altena WIZ (gemeenten Werkendam en Woudrichem) Tel. (0183) 507275 E-mail [email protected] De heer Rinie Mees Gemeente Eindhoven Tel. (040) 2385327 E-mail [email protected] Mevrouw Garda Welten Gemeente Aalburg Sector Inwoners Tel.(0416) 698713 E-mail [email protected] De heer Jac Mattijssen Gemeente Breda Tel. (076) 52494385 E-mail [email protected] De heer Antoine van Gerven Gemeente ‘s-Hertogenbosch E-mail [email protected]


17/25

5.

Doelgroep in kaart brengen

De lastigste stap in het bereiken van ouderen met een laag inkomen (om als gemeente te kunnen ondersteunen), is het in kaart brengen van de doelgroep: hoeveel ouderen in de gemeente hebben recht op inkomensondersteunende maatregelen en/maar maken daar wel/geen gebruik van? En wie zijn deze ouderen? Het gaat immers om een groep die in meerderheid geen cliënt is van de gemeentelijke sociale dienst en dus minder bekend zijn. Een belangrijke handreiking is om in ieder geval duidelijk de doelgroep of doelgroepen te definiëren die bereikt moet worden. Dit lijkt triviaal, maar in de meeste gemeenten kennen de verschillende maatregelen ieder hun eigen criteria voor gebruik. Om de juiste doelgroep of doelgroepen te bereiken is het dus zaak dat de gemeente van tevoren bepaalt wie zij op het oog heeft: -

ouderen met alleen AOW; ouderen met een inkomen tot 105%,110%, 120% van het sociaal minimum; ouderen met een aanvullend pensioen tot een zeker bedrag per maand; ouderen met een laag inkomen; ouderen met schulden; ouderen met geen of een beperkt vermogen; mensen met een inkomen rond bijstandsniveau; etcetera.

Wanneer de gemeente de doelgroep of doelgroepen heeft bepaald en daarbinnen iedereen dezelfde kans zou willen geven op het maken van gebruik van de bestaande maatregelen, wil zij weten hoe groot deze groep is en om welke personen het concreet gaat. Op dit punt krijgen we te maken met de Wet bescherming persoonsgegevens (Wbp). Het is wettelijk niet toegestaan om ‘zonder meer’ persoonsgegevens uit het GBA te koppelen aan bijvoorbeeld die van de Sociale verzekeringsbank, de Belastingdienst of instellingen in de zorg. Dat kan alleen onder bepaalde voorwaarden en aan de hand van bepaalde procedures en na toestemming van de Kennisgroep Integrale overheidshandhaving. Dit is er de reden van dat veel gemeenten niet van deze mogelijkheid, maar van andere gebruik maken. Deze keuze is afhankelijk van wat de gemeente als meest efficiënt beschouwt. Manieren om de doelgroep in beeld te krijgen zijn: 5.1

Gegevensuitwisseling/ bestandskoppelingen met de Belastingdienst

Doel en omschrijving Doelgroep voor gemeentelijk armoedebeleid voor ouderen in beeld krijgen, bestand opbouwen, door koppeling van GBA-gegevens aan die van de belastingdienst of anderszins. Hoe gaat dit in zijn werk Om ouderen automatisch kwijtschelding van gemeentelijke belastingen te kunnen verlenen of om hen gericht te kunnen aanschrijven over inkomensondersteunende maatregelen waarvan zij gebruik kunnen maken, is het noodzakelijk dat de doelgroep ouderen die daarvoor in aanmerking komt, bij de gemeente bekend is.


18/25

De gemeenten Breda en Oss rekenen tot de doelgroep voor kwijtschelding alle ouderen met een AOW-inkomen en een vermogen dat niet uitgaat boven de voor kwijtschelding te hanteren vermogensgrens. Voor de overige maatregelen gelden verschillende criteria. Om de doelgroep zo goed mogelijk in beeld te krijgen leveren de gemeenten aan de Rijksbelastingdienst een bestand aan van personen van 65 jaar en ouder en ontvangen van de Rijksbelastingdienst een bestand retour van personen die alléén AOW ontvangen. Om deze bestanden te mogen koppelen is van tevoren toestemming nodig van de Kennisgroep integrale overheidshandhaving. Uitwisseling tussen de Rijksbelastingdienst en de gemeente vindt plaats onder de uitdrukkelijke bepaling dat de verstrekte gegevens alleen worden gebruikt om kwijtschelding van gemeentelijke belastingen te realiseren. Bovendien moet het bestand dat terug wordt ontvangen van de Belastingdienst, centraal worden opgeslagen (waarna andere diensten de gegevens ervan kunnen betrekken) en niet bij meerdere diensten tegelijk, omdat dit vanuit het oogpunt van bescherming van privacygegevens kwetsbaarder is. Iedereen die op de lijst van de Rijksbelastingdienst vóórkomt krijgt, na controle van de inkomsten en vermogensgegevens door de gemeente (afdeling Belastingen), kwijtschelding van de gemeentelijke belastingen. Controle is nodig omdat de gegevens van de rijksbelastingdienst betrekking hebben op de periode van minimaal een jaar voor het actuele jaar. Op indirecte wijze wordt het bestand gebruikt om iedereen die feitelijk ook kwijtschelding krijgt, een brief te kunnen sturen (door de afdeling Belastingen) waarin wordt gewezen op het bestaan van alle bij de gemeente bekende landelijke en gemeentelijke financiële regelingen. Op deze wijze bouwt Sociale Zaken op een correcte wijze (via een aanschrijving door de afdeling Belastingen) en binnen de afspraken met de Rijksbelastingdienst en op initiatief van de betrokkenen zelf, een bestand op van personen die voor (onderdelen van) het armoedebeleid in aanmerking kunnen worden gebracht. Deze groep kan vervolgens door Sociale Zaken in voorkomende gevallen ook direct worden aangeschreven. Voordeel werkwijze voor de gemeente Voorkómen van administratieve rompslomp, kortere behandeltijden, efficiency-winst, lagere uitvoeringskosten en het bekend worden van de doelgroep van het gemeentelijk armoedebeleid Meer informatie De heer Jac Mattijssen Gemeente Breda Tel. (076) 52494385 E-mail [email protected] De heer Johan Prinsenberg Gemeente Oss Dienst Stadsbeleid, afdeling Zorg en Veiligheid Tel. (0412) 629444 E-mail [email protected] De heer Humphrey de la Croix Gemeente Oss Dienst publiekszaken, afdeling Werk en Inkomen Tel. (0412) 629704


19/25

E-mail [email protected] De heer Harry van Berkel Belastingdienst Utrecht-Gooi Kennisgroep Integrale Overheidshandhaving Postbus 18400 3501 CK Utrecht 5.2

Voorwaarden en werkwijze gegevensuitwisseling Rijksbelastingdienst en gemeenten

Het is niet zonder meer toegestaan om persoonsgegevens te koppelen met als doel armoede te bestrijden. Armoedebestrijding is namelijk niet opgenomen in het zogenaamde Voorschrift informatieverstrekking (VIV) 1993 die voorschrijft onder welke voorwaarden gemeenten persoonsgegevens kunnen opvragen. Fraudebestrijding is wél een algemeen aanvaarde reden om gegevens te koppelen. Toch bestaat voor gemeenten de mogelijkheid om met het doel van armoedebestrijding persoonsgegevens op te vragen bij de Belastingdienst. De procedures is dan omslachtiger omdat sprake is van een ‘uitzondering’ en niet van een standaardprocedure. Gemeenten moeten afzonderlijk een verzoek indienen bij de Kennisgroep. Die toetst de aanvragen. Na toestemming leveren de gemeenten een bestand aan (met sofinummers/ GBA-nummers) van personen van 65 jaar en ouder. De gemeente ontvangt retour een bestand van personen van 65 jaar en ouder die alléén AOW ontvangen (uit ervaring blijkt dit tussen de 5 en 8% van de ouderen te zijn). De bestandskoppeling bevat dus géén gegevens van mensen die een aangifte doen en mensen die een pensioen genieten. Personen die 110% of 120% AOW hebben zijn niet opgenomen in het bestand, dat daardoor niet geheel dekkend is. Momenteel werkt de Belastingdienst aan uitlevering van een bestand dat wel dekkend is. Echter, daar is instemming voor nodig van de landelijke politiek. Bovendien moet het een standaardproduct worden dat op eenvoudige wijze aan alle 480 gemeenten in Nederland moet kunnen worden uitgeleverd. Dat vergt de nodige voorbereiding. Er moet een eenduidige aanvraag geformuleerd worden namens alle gemeenten over geautomatiseerde uitwisseling. Bijvoorbeeld via Gemnet moeten afspraken worden gemaakt. Er moet ook een uniform convenant worden opgesteld over zaken als geheimhouding, geformuleerde doelen, accountantsverklaringen etcetera. De Belastingdienst hoopt de VNG als gesprekspartner namens alle gemeenten bij dit proces in te schakelen. Meer informatie De heer Harry van Berkel Belastingdienst Utrecht-Gooi Kennisgroep Integrale Overheidshandhaving Postbus 18400 3501 CK Utrecht


20/25

5.3

Koppelen van persoonsgegevens van diverse interne en externe bestanden

Doel en omschrijving Het aanleggen van een bestand van huishoudens met een laag inkomen en weinig vermogen teneinde hen rechtstreeks te kunnen benaderen en wijzen op diverse regelingen van het gemeentelijk minimabeleid Hoe gaat dit in zijn werk De gemeente Werkendam koppelt, om de doelgroep in beeld te krijgen, gegevens aan elkaar van toegekende aanvragen van gemeentelijke regelingen voor het minimabeleid, zoals: kwijtschelding belastingen, bijzondere bijstand, WVG, subsidie maaltijdvoorziening, categoriale bijzondere bijstand en schuldhulpverlening. Ook worden bestanden van bijvoorbeeld het RIO (CIS) gebruikt om de doelgroep in kaart te brengen. De gemeente Oss maakt gebruik van zowel interne actuele informatisering van het doelgroepenbestand alsook van externe (Inlichtingenbureau, SUWI-net, GBA etc.). Andere doelgroepen die baat hebben bij deze werkwijze Alle huishoudens met een inkomen op minimumniveau. Voordeel werkwijze voor de gemeente Een groter bereik, kortere behandeltijden en lagere uitvoeringskosten. Meer informatie De heer Ad Huijsman Gemeente Werkendam/Woudrichem Buro Altena WIZ (gemeenten Werkendam en Woudrichem) Tel. (0183) 507275 E-mail [email protected] De heer Johan Prinsenberg Gemeente Oss Dienst Stadsbeleid, afdeling Zorg en Veiligheid Tel. (0412) 629444 E-mail [email protected] De heer Humphrey de la Croix Gemeente Oss Dienst publiekszaken, afdeling Werk en Inkomen Tel. (0412) 629704 E-mail [email protected]


21/25

5.4

Onderzoek doen

Doel en omschrijving In kaart brengen van de doelgroepen voor minimabeleid, waaronder ouderen. Hoe gaat dit in zijn werk De gemeente Eindhoven doet periodiek onderzoek onder minima, waaronder ouderen. Dit onderzoek wordt eens in de 3 a 4 jaar uitgevoerd door de onderzoeksafdeling van de gemeente Eindhoven. De positie van minima wordt daarbij uitgebreid onderzocht. De 65-plussers worden als een aparte doelgroep in het onderzoek beoordeeld zodat een vrij goed beeld bestaan van hun positie. Etten-Leur heeft onderzoek laten doen door het NIBUD naar de effecten van het minimabeleid en naar stille armoede onder de inwoners. Voor het onderzoek naar de effecten van het minimabeleid wordt het effect van landelijke en lokale regelingen op het budget van verschillende typen huishoudens met een minimuminkomen zichtbaar gemaakt. Voor het onderzoek naar stille armoede is een huis-aan-huis-enquêteformulier verspreid naar de bekendheid van inkomensondersteunende voorzieningen die via de gemeente worden aangeboden en naar de redenen om al dan niet gebruik te maken van deze voorzieningen. Ook de gemeente Breda heeft via de tweejaarlijkse armoedemonitor goed zicht op verschillende groepen in de stad. Andere doelgroepen die baat hebben bij deze werkwijze Alle minima Voordeel werkwijze voor de gemeente Basis voor nieuw of bij te stellen beleid, armoede gaat weer leven onder de inwoners en de politiek Meer informatie De heer Rinie Mees Gemeente Eindhoven Tel. (040) 2385327 E-mail [email protected] De heer Jos Nooijens Gemeente Etten-Leur Sociale Zaken Tel. (076)5024245 E-mail [email protected] De heer Jac Mattijssen Gemeente Breda Tel. (076) 52494385 E-mail [email protected]


22/25

6.

Aan deze folder werkten mee:

Provincie Noord-Brabant

Mevrouw Ineke Bremer Provincie Noord-Brabant, directie SCO Tel. (073) 6812603 E-mail: [email protected] Gemeente Breda

De heer Jac Mattijssen Gemeente Breda Tel. (076) 52494385 E-mail [email protected] Gemeente Eindhoven

De heer Rinie Mees Gemeente Eindhoven Tel. (040) 2385327 E-mail [email protected] Gemeente Oss

De heer Johan Prinsenberg Gemeente Oss Dienst Stadsbeleid, afdeling Zorg en Veiligheid Tel. (0412) 629444 E-mail [email protected] De heer Humphrey de la Croix Gemeente Oss Dienst publiekszaken, afdeling Werk en Inkomen Tel. (0412) 629704 E-mail [email protected] Gemeente ‘s-Hertogenbosch

De heer Paul van Gemert Team Regie Werk Inkomen en Zorg (Regie WIZ) Arbeidsmarkt en Sociale Zaken Gemeente 's-Hertogenbosch telefoon: 073-6159332 email: [email protected]


23/25

Gemeente Etten-Leur De heer Jos Nooijens Gemeente Etten-Leur Sociale Zaken Tel. (076) 5024245 E-mail [email protected] Gemeente Werkendam

De heer Ad Huijsman Gemeente Werkendam/Woudrichem Buro Altena WIZ (gemeenten Werkendam en Woudrichem) Tel. (0183) 507275 E-mail [email protected] Gemeente Oosterhout

De heer Teus Kortlever Gemeente Oosterhout Afd. Zorg en Werk Tel. (0162) 489445 E-mail [email protected] Gemeente Aalburg

Mevrouw Garda Welten Gemeente Aalburg Sector Inwoners Tel. (0416) 698713 E-mail [email protected] Kennisgroep Integrale Overheidshandhaving

De heer Harry van Berkel Belastingdienst Utrecht-Gooi Kennisgroep Integrale Overheidshandhaving Postbus 18400 3501 CK Utrecht


24/25

Armoedebeleid voor ouderen

Recommend Documents