Archeologische verwachtingskaart Gemeente Brielle

© 2008 Opdrachtgever en Past2Present . Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie of op welke andere wijze ook, daaronder mede begrepen gehele of gedeeltelijke bewerking van het werk, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Opdrachtgever en Past2Present.

Archeologische verwachtingskaart Gemeente Brielle Past2Present rapport 555

Archeologische verwachtingskaart Brielle i.o.v.: gemeente Brielle

Past2Present-rapport Past2Present Versie Datum Contactpersoon

555 530 0.5 01-10-2008 J. Breimer

Past2Present Pelmolenlaan 12-14 3447 GW Woerden

Telefoon Fax e-mail Actie

+ 31 (0)348 – 437788 + 31 (0)348 – 437789 [email protected] Versie 0.1

Actor

Datum

AVAJ Bosman

19-09-2008

seniorarcheoloog Controle kwaliteit

SM van Roode

25-09-2008

K.Leijnse

Controle kwaliteit

0.2

AVAJ Bosman

29-09-2008

0.3

JNW Breimer

02-10-2008

0.4

AVAJ Bosman

09-01-2009

Archeologische verwachtingskaart gemeente Brielle

2

1 Inleiding _______________________________________________________ 4 1.1 Algemeen ___________________________________________________ 4 1.2 Doelstelling__________________________________________________ 4 1.3 Leeswijzer __________________________________________________ 4 2 Opzet van het onderzoek _________________________________________ 6 2.1 Inleiding ____________________________________________________ 6 2.2 Bekende archeologische vindplaatsen _____________________________ 6 2.3 Het principe van de kaart ______________________________________ 7 3 De gebiedsbeschrijving ___________________________________________ 9 3.1 Inleiding ____________________________________________________ 9 3.2 Het landschap _______________________________________________ 9 3.2.1 Geologie______________________________________________ 11 3.2.2 Geomorfologie _________________________________________ 12 3.2.3 Bodem _______________________________________________ 13 4 Archeologisch kader en de archeologische vindplaatsen ________________ 15 4.1 Inleiding ___________________________________________________ 15 4.2 De bekende archeologische vindplaatsen _________________________ 15 4.3 Conclusie __________________________________________________ 17 5 Bepaling van de archeologische verwachting _________________________ 18 5.1 Landschapstypes in de gemeente Brielle _________________________ 18 5.1.1 Inleiding ______________________________________________ 18 5.1.2 Getijdegeul ten westen van Brielle _________________________ 19 5.1.3 Het veengebied ________________________________________ 19 5.1.4 De dijken _____________________________________________ 19 5.2 Vestigingsfactoren en locatiekeuze ______________________________ 20 5.2.1 Jagers, vissers en verzamelaars ___________________________ 20 5.2.2 Landbouwers __________________________________________ 20 6 Bronnen ______________________________________________________ 23 Bijlage 1 ________________________________________________________ 25 Bijlage 2 ________________________________________________________ 26


3

1 1.1

Inleiding

ALGEMEEN De gemeente Brielle heeft Past2Present gevraagd om voor het gemeentelijk grondgebied een archeologische verwachtingskaart te vervaardigen. Deze kaart zal in de toekomst als basis dienen voor het gemeentelijk archeologisch beleid. Voor de gemeente Brielle bestond tot recent nog geen gedetailleerd overzicht van de bekende archeologische gegevens en de archeologische verwachtingen met betrekking tot het bodemarchief. Wil de gemeente echter de archeologie inpassen in ruimtelijke planvorming, dan is inzicht in de te verwachten archeologische waarden essentieel. Aan de gebieden met bekende en verwachte archeologische waarden die op basis van de kaart gedefinieerd worden kunnen beleidsadviezen worden gekoppeld. Zo dient de kaart als handvat voor de inpassing van archeologie in de planvorming. De archeologie wordt zo al in een vroeg stadium meegewogen, waardoor de kans dat tijdens de uitvoering onverwacht archeologische resten gevonden worden veel kleiner wordt.

1.2

DOELSTELLING Het doel van het onderzoek is om voor de gemeente Brielle een archeologische verwachtingskaart te vervaardigen. Deze kaart dient bij toekomstige planvorming en planuitvoering inzicht te verschaffen in de aanwezigheid en het karakter van archeologische resten.

1.3

LEESWIJZER De hier -

gepresenteerde kaart is opgebouwd uit drie delen: toelichting bij de archeologische verwachtingskaart de archeologische verwachtingskaart de vindplaatscatalogus

In de toelichting wordt de opzet van het onderzoek en de opbouw van de verwachtingskaart besproken. Hoofdstuk 2 beschrijft de onderzoeksmethode en de gebruikte bronnen. In hoofdstuk 3 wordt het onderzoeksgebied beschreven waarbij wordt ingegaan op de geomorfologische, geologische en bodemkundige eigenschappen van het grondgebied. In hoofdstuk 4 worden de reeds bekende Archeologische verwachtingskaart gemeente Brielle

4

archeologische vindplaatsen besproken. Hoofdstuk 5 behandelt de theoretische onderbouwing voor het opstellen van het verwachtingsmodel. Op grond hiervan worden de verschillende archeologische verwachtingszones gedefinieerd en worden de verwachtingen toegelicht. De archeologische verwachtingskaart is als bijlage meegeleverd op een schaal 1:10.000. De datering en uitleg van archeologische en geologische perioden zijn opgenomen in bijlage 1. De catalogus van AMK terreinen en vindplaatsen binnen Brielle is bijlage 2.


5

2 2.1

Opzet van het onderzoek

INLEIDING Het onderzoek is uitgevoerd in een aantal fasen, die uiteindelijk hebben geleid tot een archeologische verwachtingskaart voor het grondgebied van de gemeente Brielle. Hieronder wordt de gevolgde procedure beschreven: 1. Inventarisatie van bekende archeologische, historische, geologische en bodemkundige gegevens; 2. Analyse van de gegevens en het maken van een concept archeologische verwachtingskaart; 3. Bespreking van de conceptkaart met de gemeente, lokale amateur archeologen en de provincie; 4. Het vervaardigen van de definitieve archeologische verwachtingskaart. Voor het maken van een archeologische verwachtingskaart voor de gemeente Brielle is in eerste instantie begonnen met het samenstellen van een database met alle bekende archeologische vindplaatsen. Ook is tijdens deze fase informatie verzameld over het onderzoeksgebied door het bestuderen van archeologische literatuur, bodemkundige- en geomorfologische kaarten, hoogtemodellen etc. Op basis van het opgeschoonde gegevensbestand (ARCHIS) en de verzamelde informatie over het onderzoeksgebied is per landschappelijke eenheid de archeologische verwachting opgesteld. De kaart geeft een beeld van de huidige situatie ten aanzien van archeologie en geeft een vlakdekkend inzicht in de (verwachte) dichtheid van archeologische vindplaatsen binnen het grondgebied van de gemeente. De conceptkaart is voorgelegd aan en besproken met de gemeente, de provincie Zuid-Holland en lokale amateur archeologen. Hierna kan de definitieve kaart vervaardigd worden die als basis dient voor het beleid van de gemeente.

2.2

BEKENDE ARCHEOLOGISCHE VINDPLAATSEN Voor het maken van de archeologische verwachtingskaart zijn de reeds bekende gegevens uit de gemeente Brielle geïnventariseerd. De gegevens voor de conceptkaart zijn afkomstig uit het ARCHeologisch Informatie Systeem (ARCHIS) van de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurhistorie en Monumenten (RACM). Er is via een klankbordbijeenkomst bezien of er ook nog gegevens van amateurArcheologische verwachtingskaart gemeente Brielle

6

archeologen en data van opgravingen, booronderzoeken en proefsleuven ontbraken in ARCHIS. Dit heeft geen nieuwe gegevens opgeleverd. De uit ARCHIS afkomstige dataset is bewerkt. Dit is om een aantal redenen noodzakelijk: - het basiselement in ARCHIS is een zogenaamde waarneming. Het kan dus zijn dat van een vindplaats meerdere waarnemingen afkomstig zijn. De waarnemingen zijn, indien ze binnen een straal van 50m liggen samengevoegd tot vindplaatsen. - daarnaast zijn losse vondsten, die niet aan een duidelijk vindplaatstype (nederzetting, kampement, grafveld, infrastructuur etc.) toe te wijzen zijn, eruit gefilterd. Een losse vondst zegt namelijk niets over locatiekeuze en levert dus voor de verwachtingskaart geen informatie op. - op sommige vindplaatsen zijn resten uit meerdere perioden gevonden. Een locatie is door de tijd dan meerdere malen in gebruik geweest. De betreffende locatie was dus heel aantrekkelijk. In een statistisch model telt de vindplaats net zo vaak mee als hij bewoond is geweest. - Waarnemingen met een precisie ‘0’, waarvan de locatie op 1 km nauwkeurig is, zijn er uitgefilterd. Om een duidelijk overzicht te krijgen van de onderzoeksgeschiedenis van het gebied en de samenhang hiervan met de ruimtelijke spreiding van de vondsten, is een kaart vervaardigd met de tot nu toe uitgevoerde archeologische onderzoeken. Aan deze kaart hangt een database waarin is opgenomen wie de uitvoerder was, de locatie, type onderzoek, een eventuele datering en korte beschrijving.

2.3

HET PRINCIPE VAN DE KAART Een archeologische verwachtingskaart is een kaart waarop de verwachte dichtheid aan archeologische resten is weergegeven door middel van vlakken en zones. De verwachting is gebaseerd op het principe dat mensen zich niet zo maar op een locatie vestigen. Er is een sterke samenhang tussen landschappelijke kenmerken en archeologische vindplaatsen. Deze samenhang is met name gebaseerd op de voorkeur voor bepaalde locaties binnen het landschap (in een bepaalde periode) (Deeben en Wiemer, 1999). De belangrijkste variabelen die bepalen hoe het landschap eruit ziet zijn geo(morfo)logie, bodem en waterhuishouding (Berendsen, 1988). De archeologische waarden- en verwachtingskaart is grotendeels gebaseerd op een analyse van de bekende archeologische gegevens en de opbouw van het landschap. Door gebruik te maken van de kennis over locatiekeuzefactoren in verschillende perioden in het verleden en de kennis over de kenmerken van het landschap (bodemkunde, geologie en waterhuishouding), kan een onderscheid gemaakt worden tussen gebieden met een hoge, middelmatige en lage verwachting voor archeologische resten. Door deze methodiek vallen de grenzen van de archeologische verwachtingszones vrijwel samen met landschappelijke grenzen.


7

Voor dit onderzoek is in Brielle gebruik gemaakt van een aantal omvangrijke bodemkundige en geologische studies en kaarten. Opgemerkt moet worden dat de verwachting is gebaseerd op kaarten met een schaal van 1:50 000 en 1:200.000, terwijl de verwachtingskaart een schaal 1:15 000 heeft. Dit betekent een zekere mate van vertekening in de archeologische verwachtingen. De kaart is daarom nog geherinterpreteerd en bijgesteld aan de hand van het gedetailleerde Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN). Ten behoeve van de analyse van het landschap zijn de volgende gegevens gebruikt: - de bodemkaart van Nederland - de geo(morfo)logische kaart van Nederland - historische kaarten


8

3 3.1

De gebiedsbeschrijving

INLEIDING Het grondgebied van de gemeente Brielle bevindt zich in het zuiden van de provincie Zuid-Holland, ten zuid-westen van Rotterdam. Het ligt ten zuiden van de Nieuwe Waterweg en Brielse Maas op het eiland Voorne. De gemeente bestaat in volgorde van aantal inwoners uit de kernen Brielle, Vierpolders en Zwartewaal. Het onderzoeksgebied omvat het gehele grondgebied van de gemeente en heeft een oppervlak van circa 28 km2, plus ongeveer 4 km2 wateroppervlak.

Wapenschild van de gemeente Brielle

3.2

HET LANDSCHAP Om uitspraken te doen over de archeologische verwachting vormt een analyse van het landschap een belangrijk uitgangspunt. Belangrijke fysische variabelen van een landschap zijn: geologie, geomorfologie, bodem en waterhuishouding. Aan de basis van deze sterk aan elkaar gerelateerde variabelen liggen geologische processen waarin het landschap is ontstaan. Over langere perioden worden deze geologische processen gestuurd door het klimaat en de veranderingen hierbinnen. Voor de interpretatie van het huidige landschap zijn de klimaatsontwikkelingen en de hiermee verbonden geologische processen dan ook van groot belang (Berendsen, 1997 en 1998).


9

Het landschap van de gemeente Brielle is vooral gevormd in het Holoceen. De basis is echter al in het Late Pleistoceen ten tijde van de IJstijden gelegd. Tijdens die periode is vanuit de drooggevallen Noordzee zand over onze streken geblazen. Dit zogeheten dekzand is als een deken over het toenmalige landschap verspreid. Hierbij zijn concentraties zand ontstaan, zogenaamde dekzandruggen. Tussen de ruggen lagen depressies, waarin veen kon groeien. Dit veen breidde zich door een verslechterde afwatering en als gevolg van het stijgen van de zeespiegel steeds verder uit. Het landschap was aan het verdrinken. Rond 7500 jaar geleden verdwenen ook de hoogste delen van het landschap onder water. Vanaf 5500 v.Chr. komt er een eind aan de zeespiegelstijging waardoor weer sedimentatie op kan treden. Op den duur overstromen de hoogst opgeslibde en inmiddels begroeid geraakte delen, de schorren, alleen nog bij zeer hoog water. Door een overschot aan sedimentatie ontstaat een kustbarrière. Hierop ontstaat een reeks van strandwallen met duinvorming, ongeveer op de plaats van de huidige Noordzeekustlijn. Alleen door de mondingen van de Maas, Schelde, de Honte en het zwingebied in Zeeuws Vlaanderen werd die barrière doorbroken. In de rest van het gebied zorgde de barrière voor een afname van de afwatering en daarmee de mogelijkheid voor het ontstaan van een uitgebreid veenmoeras, het zogenaamde Hollandveen. Rond 600 v.Chr. krijgt de zee weer vat op de barrière en weet doorbraken te forceren. Het veengebied raakt geërodeerd door getijdengeulen, zo ook in het gebied rond Brielle. Dit zorgt tevens in de loop der tijd voor een ontwatering van het veen, waardoor het meer begaanbaar en op den duur bewoonbaar werd. Door ontwatering en oxidatie klonk het veen echter ook steeds meer in. De lagere ligging die hier het gevolg van was, zorgde voor inbraken vanuit zee. Vanaf de 3e eeuw n. Chr. verliep dit proces steeds sneller en verdronk het veen. Naast deze natuurlijke invloed greep de mens zelf in door afwateringssloten te graven. Het proces van verdroging en inklinking werd hierdoor bespoedigd. Er ontstond weer een getijdenlandschap met op diverse plaatsen veenkussens als eilanden tussen de geulen. Dit veen werd niet afgedekt met nieuw sediment. Het veen verdween pas in de Middeleeuwen door agrarische activiteiten die verdere oxidatie veroorzaakte. Door afnemende zeeactiviteit verlandden de geulen vanaf de 6e eeuw. Deze met zand opgevulde stroken kwamen door inklinking van de omliggende klei en veen sedimenten als inversie-ruggen hoger in het landschap te liggen. In de Late Middeleeuwen is de mens steeds minder afhankelijk van de grillige natuur. Men is in staat om het landschap echt naar de hand te zetten, en zelfs zo zeer dat voorheen onbewoonbare plaatsen voor gebruik geschikt gemaakt konden worden door de technische innovatie van bijvoorbeeld dijkaanleg en inpoldering. Het huidige landschap van Voorne-Putten heeft zijn oorsprong in de 13e eeuw toen lokale Heren de bouw van dijken rond cirkelvormige polders ten zuiden van de Maas verordonneerden. Door de afsluiting van het land is de waterberging van het gebied nu ook volledig op de hoofdgeulen, zoals de Maas en Schelde, aangewezen. Hier werd de waterstand steeds hoger. Deze hoge waterstand in combinatie met de verlaging van het land door ontwatering van de polders, plaatselijke verslechtering van het onderhoud aan de dijken en de afgraving van veen voor moernering (=turfwinning) en selnering (= zoutwinning)


10

zorgden voor kwetsbaarheid. Die bleek ook bij enkele stormvloeden in de Late Middeleeuwen en de vroege Nieuwe Tijd. Dijken begaven het en complete dorpen verdwenen onder water. De laatste doorbraak, in 1953, heeft ook nog voor afzettingen van sediment gezorgd, naast verspoeling en vermenging door het water van al oudere afzettingen. In het grondgebied van de gemeente liggen archeologische vindplaatsen gestrooid. Dit is geheel te danken aan de ontwikkeling van het landschap en de daaraan gekoppelde potentie voor gebruik in het verleden. Het gebied werd vanaf de oudste tijden al relatief snel vochtig en was lange tijd, vanaf het Mesolithicum tot en met de Bronstijd, waarschijnlijk ongeschikt voor permanente bewoning. Pas in de periode van de IJzertijd en de Romeinse tijd was het veengebied dermate ontwaterd dat er bewoning kon plaatsvinden. De zee bleef echter regelmatig haar invloed uitoefenen, ook in de latere perioden van Middeleeuwen en Nieuwe Tijd, waarin men steeds beter in staat was de zee onder controle te houden.

3.2.1

GEOLOGIE Belangrijk voor de interpretatie van het huidige landschap van Brielle zijn met name de ontwikkelingen tijdens het Kwartair (minder het Pleistoceen, maar vooral het Holoceen).

Fysisch-geografische reconstructie van Zuidwest Nederland ca. 50 n.Chr. met centraal de monding van de Maas (bron NOaA)


11

Het Pleistoceen Deze afzettingen liggen op grote diepte. Ze stammen uit de laatste ijstijd, het Weichselien (116.000 tot 11.500 jaar geleden). Tijdens de ijstijden heersten in Nederland periglaciale omstandigheden, vergelijkbaar met de toendra’s die tegenwoordig nog bestaan in Siberië. Door het ontbreken van vegetatie kon op grote schaal verstuiving plaatsvinden. Door de noordwestelijke winden werd in grote delen van Nederland vanuit het drooggevallen bekken van de Noordzee, de rivierdalen en het randgebied van het landijs een, soms metersdik, pakket zand afgezet. Tijdens het laatste deel van het Weichselien steeg de temperatuur en nam de begroeiing toe (Berendsen, 1997).

Het Holoceen Het Holoceen is de warmere periode die ongeveer 10.000 jaar geleden begonnen is en tot op de dag van vandaag voortduurt. Onder invloed van de temperatuurstijging veranderde de vegetatie van koudeminnende naar een overheersing met warmteminnende soorten. Met de opwarming hield het proces van zeewaterstijging gelijke tred. Hierbij zijn afzettingen in het kustgebied terechtgekomen, zoals strandzanden langs de kustlijn (Laag van Rijswijk). Hierop zijn door opstuiven duinen ontstaan en in chronologische volgorde Oud Duin en Jong Duinfases onderscheidden. Tegenwoordig staan deze bekend als respectievelijk Laag van Voorburg/Ypenburg en Laag van Den Haag. In het achterliggend gebied is het Hollandveen gaan groeien, wat door overstroming en inbraken van de zee overspoeld kon raken. De fasering hiervan is in het verleden aangeduid met Calais- en Duinkerke I fasen (nu Laagpakket van Wormer, respectievelijk Gantel Laag). Hierbij is Duinkerke IIIb (Laag van Poeldijk) de laatste fase uit de Late Middeleeuwen. Deze Calais- en Duinkerke-terminologie is verlaten.

3.2.2

GEOMORFOLOGIE Het landschap in de gemeente Brielle heeft door geologische processen, klimaatsveranderingen en menselijke activiteiten een wisselend karakter. Op de geomorfologische kaart zijn duidelijk de verschillende eenheden te zien.


12

Geomorfologische kaart van Brielle (bron ARCHIS)

Kenmerkend voor het gebied zijn de geomorfologische eenheden die samenhangen met getijde afzettingen: 2M35 – vlakte van getijafzettingen 3K33 – getij-inversierug (kreekrug) 3K34 – getij-oeverwal 2R13 – getij-kreek/zee-erosiegeul 3L27 – welvingen in plaatselijk gemoerde getijafzettingen Het reliëf in het gebied is met name ontstaan in en nabij de getijdegeulen. Door de afdekking met sediment in de Late Middeleeuwen is het reliëf genivelleerd.

3.2.3

BODEM De bodemopbouw van het grondgebied wordt in grote lijnen bepaald door de geologische opbouw. Het grondgebied van de gemeente Brielle bestaat voor het grootste deel uit vaaggronden. Het zijn meestal jonge, weinig ontwikkelde gronden waarin de verschillende bodemvormende processen nog weinig invloed hebben gehad. Bij Brielle zijn dit vooral in de Late Middeleeuwen afgezette kleien.


13

Bodemkaart van Brielle (bron ARCHIS)

Binnen het gemeentelijk grondgebied zijn in hoofdzaak zeekleigronden met als bodemtype vaaggronden vertegenwoordigd. Deze variëren in de zwaarte van het basismateriaal (van zavel tot klei). Het betreft: Mn15A Mn25A Mn35A Mn45A AGm9C Mv61C AK

-

Kalkrijke poldervaaggrond, lichte zavel Kalkrijke poldervaaggrond, zware zavel Kalkrijke poldervaaggrond, lichte klei Kalkrijke poldervaaggrond, zware zavel Hollebollige gemoerde zeekleigronden, zware zavel en lichte klei Drechtvaaggrond, zavel en lichte klei, kalkarm Kreekbedding


14

4

Archeologisch kader en de archeologische vindplaatsen 4.1

INLEIDING Voor de verwachtingskaart is gebruik gemaakt van de al bekende archeologische vindplaatsen om de op landschappelijke variabelen gebaseerde kaart te controleren en te nuanceren. Voor een aantal complextypen uit met name de Middeleeuwen en Nieuwe Tijd (zoals kerken, woonplaatsen, molens, dijken etc.) is de locatiekeuze minder afhankelijk van landschappelijke variabelen dan voor nederzettingen uit de prehistorie t/m de vroege Middeleeuwen. Er is hier dus geen duidelijke relatie tussen landschap en vindplaats. Deze vindplaatsen zijn niet meegenomen bij het bepalen van de archeologische verwachting maar staan wel op de kaart.

4.2

DE BEKENDE ARCHEOLOGISCHE VINDPLAATSEN Op basis van de gegevens uit ARCHIS zijn uit het onderzoeksgebied 40 waarnemingen, 48 vondstmeldingen en 13 terreinen met een archeologische status, vastgelegd op de Archeologische Monumenten Kaart, bekend. Geen van deze AMK-terreinen is een wettelijk beschermd monument. Bij nadere bestudering blijkt een aantal meldingen van dezelfde of nabijgelegen locatie afkomstig te zijn. Door samenvoeging van waarnemingen, vondstmeldingen en monumenten zijn op deze wijze vindplaatsen samengesteld. Alle vindplaatsen worden behandeld in de achter in dit rapport opgenomen catalogus. De hier besproken database bevat alleen archeologische vindplaatsen. De historischgeografische elementen (landscheidingen, wegen, sloten etc.) worden hier niet behandeld. De belangrijkste elementen zijn wel op de kaart aangegeven.


15

Brielle Datering 120 100 80 60 40 20 0 NEO

BRO

IJZ

ROM

VME

LME

NT

Aantallen vindplaatsen per periode in de gemeente Brielle

De verschillende vindplaatsen stammen uit de periode (Midden)IJzertijd tot de Nieuwe tijd. De vindplaatsen zijn weergegeven op de verwachtingskaart (bijlage 2). Er is zoveel mogelijk geprobeerd om aan de vindplaatsen een complextype toe te wijzen. Dit betreft de archeologische interpretatie van de context waarin vondsten of sporen hebben gefunctioneerd. Binnen Brielle zijn de volgende categorieën bekend, afgezien van dijken: -

Nederzetting Motte Ridderhofstad Kerk Klooster

Brielle Complextypen 8 7 6 5 4 3 2 1 0 Kl er st oo

st of rh de

rk Ke

d Ri

ad

te ot M g tin et rz de Ne

Aantallen AMK-terreinen met bekend complextype in de gemeente Brielle


16

De oudste vindplaatsen dateren uit de IJzertijd. Het betreft vrijwel uitsluitend nederzettingsresten. Er zijn nagenoeg geen gegevens beschikbaar over het dodenbestel, zoals grafvelden. In de Romeinse tijd neemt de bewoning in Brielle iets toe. Dit past in het landelijke beeld dat we hebben van deze periode. Voor het eerst ontstaan er steden, al liggen die voor Brielle wel op enige afstand, zoals Forum Hadriani (onder het huidige Voorburg). De afstand wordt wel korter doordat er wegen worden aangelegd, waarbij ook de rurale gebieden worden ontsloten. Uit Brielle zijn 28 vindplaatsen uit de Romeinse tijd bekend. Het betreft in alle gevallen landelijke nederzettingen. Het is niet helder of hierbij ook sprake is van de resten van een (proto-)villacomplex. Een villa was een herenboerderij waaromheen land, voorraadschuren, het onderkomen voor het personeel en de stallen voor het vee lagen. Dit type complex ontstaat door directe Romeinse invloed. De inheemse nederzettingen zijn meer een voortzetting van het patroon zoals dat in de IJzertijd al ontstond van enkelvoudige boerderijen met schuurtjes of spiekers, soms omgeven door een omheining. Soms is sprake van enige concentratie van boerderijen. Vaak is dit ingegeven door de aard van het landschap, bijvoorbeeld een serie boerderijen op een inversierug. Hierbij is echter niet altijd eenduidig of de boerderijen contemporain dan wel opvolgend zijn. Er dient ook rekening mee te worden gehouden dat in de Romeinse tijd het landschap net als in de voorgaande perioden nog voor rituele deposities werd gebruikt. Uit de Middeleeuwen is het hoogste aantal vindplaatsen bekend. De op nationale schaal gemeten zeldzame periode van de Vroege Middeleeuwen is ook in Brielle zeldzaam, deze is met slechts 3 vindplaatsen vertegenwoordigd. De Late Middeleeuwen is veel ruimer vertegenwoordigd met een aantal van 102. Bij de laatste periode gaat het deels om nog steeds bestaande locaties, zoals de dorpskernen met kerk en om een kasteelterrein. In ieder geval gaat het in vrijwel alle gevallen om nederzettingssporen. De 44 vindplaatsen uit de Nieuwe tijd zijn in de meeste gevallen voortzettingen van de nederzettingen uit de Late Middeleeuwen. De toename van het aantal vindplaatsen is te verklaren doordat de mens steeds beter in staat is het landschap naar zijn hand te zetten. Voorheen onbruikbare locaties blijken met enkele aanpassingen wel geschikt voor bewoning. Bovendien is de toename van de gemiddelde bevolking er ook debet aan dat steeds meer grond in gebruik wordt genomen voor wonen en werken.

4.3

CONCLUSIE Hoewel uit de gemeente een gemiddeld aantal vindplaatsen bekend is, kan slechts van weinige het complextype met enige zekerheid bepaald worden. In veel gevallen betreft het vindplaatsen die samenhangen met een rurale functie. De archeologische verwachting is bepaald door gebruik te maken van vindplaatsen in referentiegebieden. Het vindplaatsenbestand van de gemeente is aangevuld met de kennis van lokale amateurs wat is ingezet als controle op en eventueel aanvulling van de archeologische verwachtingskaart.


17

5

Bepaling van de archeologische verwachting 5.1

LANDSCHAPSTYPES IN DE GEMEENTE BRIELLE

5.1.1

INLEIDING Het landschap van de gemeente Brielle is in vier eenheden te vatten, met elk een eigen verwachtingspatroon voor het aantreffen van archeologische resten. De indeling is: 1. 2. 3. 4.

het gebied ten westen van de historische kern van Brielle de historische kern van Brielle het veengebied de dijken

De specifieke archeologische verwachting is toegekend op basis van geologie, geomorfologie, bodemtype, erosie en sedimentatie. Tevens speelt het aantal waarnemingen in deze en vergelijkbare zones een rol. Het algemene beeld is dat het gebied buiten de historische kern van de gemeente Brielle zich kenmerkt door de aanwezigheid van een dun Duinkerke IIIb dek (tegenwoordig bekend als afzettingen van Laag van Poeldijk, uit het Laagpakket van Walcheren). Dit pakket is na het jaar 1200 afgezet en dekt dus alle oudere afzettingen af. Aan het oppervlak kunnen hooguit archeologische resten uit de Late Middeleeuwen en Nieuwe tijd verwacht worden, tenzij uiteraard door vergraving oudere lagen zijn omgezet. Onder de Laag van Poeldijk (Duinkerke IIIb) afzettingen bevindt zich in vrijwel het gehele gebied een pakket Hollandveen. Doordat het veen in de loop van de IJzertijd ontwaterde, door de aanwezigheid van kleine kreken en geulen, veraardde de top van het veen. Op het Hollandveen kunnen, met name langs geulen, resten verwacht worden uit de Late IJzertijd en de Romeinse tijd. De historische kern van Brielle ligt op de rand van het getijdegebied en in het veengebied. Voor het bewoonbaar maken is inspanning geleverd door ophoging. Deels is dit een automatisch proces geweest door accumulatie van stadsafval en bouwmateriaal.


18

Het gebied buiten de historische kern kan globaal verdeeld worden in drie verwachtingseenheden, die hieronder worden behandeld.

5.1.2

GETIJDEGEULSYSTEEM TEN WESTEN VAN BRIELLE Het gebied ten westen van de historische kern nabij de Gantel Laag (Duinkerke I) geul heeft een hoge verwachting. Een gebied van 200 meter aan weerszijden van deze geul krijgt een hoge verwachting voor vindplaatsen uit de late IJzertijd, Romeinse tijd en Vroege Middeleeuwen. De geul ontwaterde het veen en aan weerzijden ontstonden hoger gelegen oeverwallen waarop gewoond en geakkerd kon worden. Er zijn uit deze zone al een aantal vondsten bekend. De Gantel nabij Westland is een geul uit dezelfde tijd waar ook zeer veel Romeinse vondsten gedaan zijn (Vos e.a. 2007).

5.1.3

HET VEENGEBIED Het veengebied heeft een lage verwachting met uitzondering van enkele hoger gelegen delen die daarmee een hogere verwachting krijgen. Deze liggen ten oosten, zuiden en ten westen van de kern tot aan het hierboven vermelde geulsysteem. Het veengebied heeft grotendeels een lage verwachting voor bewoningssporen uit alle perioden. Hoewel bekend is dat in de Late IJzertijd en de Romeinse tijd langs geulen op het veen gewoond werd, is dit zeer moeilijk in een verwachting te vangen. De geulen zijn dichtgeslibd en door de afdekking van het Laag van Poeldijk dek (Duinkerke IIIb) niet meer op het AHN te herkennen. Bovendien is waarschijnlijk een groot deel van het veenpakket geërodeerd door de zee na de Romeinse tijd. Eventuele sporen zullen hier opgeruimd zijn. Een beperkt aantal zones waar het veenpakket het dikst is, heeft wel een middelhoge verwachting gekregen voor Late IJzertijd en Romeinse tijd. Hier is het veen mogelijk intact. Hier ligt ook een AMK-terrein.

5.1.4

DE DIJKEN De dijken hebben een hoge verwachting. In de periode na de Romeinse tijd vernat het landschap. De kans dat in het veengebied bewoningssporen van voor de Late Middeleeuwen (bedijking) worden aangetroffen zijn heel klein. Het gebied heeft dan ook voor de Middeleeuwen een lage verwachting. Alleen langs de Laat Middeleeuwse dijken geldt een hoge verwachting voor bewoningssporen vanaf de Late Middeleeuwen. Er zijn langs de dijken ook al veel vindplaatsen bekend. In het gebied worden geen bewoningssporen ouder dan de Late IJzertijd verwacht. Het gebied heeft vanaf het begin van het Holoceen altijd onder invloed van de zee gestaan, het pakket sediment uit het Holoceen (10-20m) is zo dik dat vondsten uit de Steentijd op het pleistoceen zand vrijwel nooit geraakt zullen worden.


19

5.2

VESTIGINGSFACTOREN EN LOCATIEKEUZE Het hier gebruikte verwachtingsmodel maakt gebruik van vestigingsfactoren en locatiekeuzen die gebaseerd zijn op economische en landbouwkundige motieven. Deze zijn dus sterk gebonden aan het landschap (geologie, bodemgesteldheid en geomorfologie). Over andere motieven, zoals die van religieuze, sociale of politieke aard, weten we maar heel weinig. Ze kunnen dus slechts bij hoge uitzondering gebruikt worden bij het opstellen van een verwachtingsmodel (Van Leusen & Kamermans, 2005). Bij de keuze van een locatie voor een grafveld gaat men uit van hele andere factoren dan van economische of landbouwkundige aard. Aangezien deze locatiekeuzen afwijken van het ‘normale’, althans door ons moderne mens gekende bewoningspatroon, is de locatie van een grafveld niet te voorspellen met het toegepaste verwachtingsmodel. Economische en landbouwkundige motieven hebben in hoofdzaak betrekking op de fysieke mogelijkheden en beperkingen van het landschap waarin men leefde (van den Berghe, 2007). Door gebruik te maken van geo(morfo)logische- en bodemkundige gegevens kunnen deze worden herleid. Aan bepaalde landschappelijke parameters kan in alle archeologische perioden een vergelijkbare verwachting worden gekoppeld. ‘Hoog-droog’ heeft vrijwel altijd een hoge verwachting en ‘laag-nat’ een lage verwachting. Toch is het zo dat er door de tijd heen verschillen optreden in de locatiekeuzefactoren. Jagers-verzamelaars maken door hun bestaanseconomie andere keuzes dan landbouwers. Daarom worden hieronder de belangrijkste locatiekeuze factoren voor jagersverzamelaars enerzijds en landbouwers anderzijds besproken. Tenslotte is men in de Middeleeuwen steeds meer in staat om het landschap naar de hand te zetten. Hierdoor konden voorheen onbruikbare gronden door ontwatering of bedijking toch de mens gaan dienen. Dit uit zich in series van vindplaatsen in het kleien veengebied.

5.2.1

JAGERS, VISSERS EN VERZAMELAARS Een belangrijk kenmerk van culturen uit de Steentijd is dat mensen leefden van jacht, visserij en het verzamelen van eetbare planten. Om optimaal gebruik te maken van het voedselaanbod verbleven de mensen niet op één plaats maar trokken door het landschap. Ze bleven tijdelijk, enkele dagen of weken in een kamp. Bij deze verblijfplaatsen wordt een onderscheid gemaakt tussen basiskampen en extractiekampen. Vanwege de grote diepte waarop het Pleistocene landschap in Brielle begraven ligt (tussen 10 en 20 m beneden maaiveld) is de kans op aantreffen gering.

5.2.2

LANDBOUWERS Door de introductie van de landbouw in het Neolithicum gaat de mens andere eisen stellen aan de landschappelijke omgeving. De locatiekeuze wordt steeds


20

meer bepaald door de mate waarin de grond geschikt is om akkerbouw op te bedrijven. Omdat de eerste boeren vrijwel geen middelen hadden om de kwaliteit van de bodem te verbeteren, werden oogstrisico’s direct bepaald door de fysische eigenschappen van het landschap, waarbij het grondwaterregime en de bodemvruchtbaarheid de belangrijkste parameters waren (van den Berghe, 2007). Er is op de kaart impliciet een onderscheid gemaakt tussen Vroege Landbouwers (Neolithicum tot Vroege Middeleeuwen) en Late Landbouwers (Late Middeleeuwen en Nieuwe tijd). De reden hiervoor is dat vanaf de Late Middeleeuwen de mens steeds meer middelen heeft om de bodem te verbeteren en het landschap naar zijn hand te zetten. Hierdoor zijn de hierboven besproken locatiekeuze factoren in deze periode minder van toepassing. Uitgangspunt voor het verwachtingsmodel voor landbouwers is dan ook de geschiktheid van binnen het grondgebied aanwezige bodemeenheden voor akkerbouw. Er is gekeken naar de verschillende binnen de gemeente voorkomende bodemtypes. Een eerste vereiste om succesvol akkerbouw te bedrijven is dat de grond niet te nat is. In een gebied dat overheerst wordt door kleien en venen zijn dergelijke gronden niet altijd beschikbaar. Een gebruik als weidegebied ligt dan meer voor de hand. Op de relatief hoger gelegen kreekruggen of inversieruggen is mogelijk door ontwatering en minder taaie grond wel enige akkerbouw mogelijk geweest. De geringe mate van reliëf en de invloed van de zee, maakt het aantreffen van sporen van landbouwers uit het Neolithicum en de Bronstijd zeer onwaarschijnlijk. Pas bij de ontwatering van het Hollandveen raakt het landschap bruikbaar. Op basis van de bovenstaande parameters zijn verschillende verwachtingsklassen gedefinieerd: zones met een hoge, middelhoge en lage verwachting. De zone met een hoge verwachting betreft het oude geulstysteem inclusief de oeverafzettingen ten westen van Brielle. In de uiterste westpunt van de gemeente ligt net de rand van een vergelijkbare zone. Derhalve heeft deze ook een hoge verwachting. Grote delen van de gemeente hebben een middelhoge verwachting gekregen. Deze delen liggen in het veen- en kleigebied, maar ook nabij de geulsystemen. Deze bevinden zich met name direct ten westen, ten zuiden en zuidoosten van de kern van Brielle. Wel is er enig onderscheid in de waardering binnen dit gebied. Zo hebben uitgespoelde delen en restgeulen een lagere verwachtingswaarde, door hun zwaardere, meer kleiige bodem. Enkele belangrijke dijken liggen in dit gebied en in het gebied van het hierboven genoemde geulsysteem. In de regel is de verwachting op het aantreffen van archeologie hoog in deze zones, al zal dit voornamelijk voor de jongste periodes gelden. De overige delen van het landschap, zoals ten oosten van de kern van Brielle hebben een lage verwachting gekregen aangezien hier de restgeulen liggen van


21

een recent getijdensysteem. Een deel hiervan ligt ten noorden van de stad aan de overzijde van de Brielse Maas, waar zeer jonge afzettingen liggen langs de Nieuwe Waterweg.


22

6

Bronnen

Literatuur •

Berghe, K.J. van den, 2007. Gemeente Dalfsen, een archeologische waarden en verwachtingskaart. RAAP-Rapport 1539. RAAP Archeologisch Adviesbureau, Amsterdam.

•

Berendsen, H.J.A., 1988. Landschappelijk Nederland. Assen

•

Bodemkaart van Nederland, 1983, schaal 1:50.000, Rotterdam, 37 West, Stichting voor Bodemkartering, Wageningen.

•

Deeben, j. & R. Wiemer, 1999. Het onbekende voorspeld: ontwikkeling van een indicatieve kaart van archeologische waarden. In: W.J.H. Willems (red.); Nieuwe ontwikkelingen in de archeologische monumentenzorg. NAR 20. ROB, Amersfoort.

•

Leijnse, K., 2006. Archeologische verwachtings- en beleidsadvieskaart, gemeente Bodegraven. RAAP-Rapport 1160. RAAP Archeologisch Adviesbureau, Amsterdam.

•

Leusen, M. & H. Kamermans (red.), 2005. Predictive modelling for archaeological heritage management: a research agenda. Nederlandse Archeologische rapporten 29. Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, Amersfoort.

•

Rappol, M. & C.M. Soonius (red.), 1994, In de bodem van Noord-Holland,

geologie en archeologie, Amsterdam. •

Staalduinen, C.J. van, 1979. Toelichtingen bij de Geologische Kaart van Nederland 1:50 000. Blad Rotterdam West (37 W). RGD, Haarlem.

•

Valk, L. van der, 1992, Mid- and Late-Holocene Coastal Evolution in the Beach-Barrier Area of the Western Netherlands, proefschrift VU Amsterdam, Enschede.

•

Vos, P.C., E.C. Rieffe & E.E.B. Bulten, 2007, Nieuwe geologische kaart van Den Haag en Rijswijk, Den Haag. Gemeente Den Haag / Gemeente Rijswijk.


23

•

Zonneveld, J.I.S., 1985, Levend land, De geografie van het Nederlandse landschap, Utrecht.

Internet www.noaa.nl avn.geog.uu.nl/index13.html De geomorfologische kaart, kaartblad Rotterdam 37, is niet beschikbaar. De gegevens hiervan zijn van ARCHIS betrokken.


24

Bijlage 1

Archeologische tijdvakken conform Archis 1 2 3 4 5 6 7 8 9 6 7 8 7 8 9 10

Paleolithicum (Oude Steentijd) Mesolithicum (Midden Steentijd) Neolithicum (Jonge Steentijd) Vroege Bronstijd Midden Bronstijd Late Bronstijd Vroege IJzertijd Midden IJzertijd Late IJzertijd Vroeg Romeinse tijd Midden Romeinse tijd Laat Romeinse tijd Vroege Middeleeuwen Late Middeleeuwen Nieuwe tijd Nieuwste tijd

300.000 - 8800 v.Chr. 8800 - 5300 v.Chr. 5300 - 2000 v.Chr. 2000 - 1800 v.Chr. 1800 - 1100 v.Chr. 1100 - 800 v.Chr. 800 - 500 v.Chr. 500 - 250 v.Chr. 250 - 19 v.Chr.(*) 19 v.Chr. - 70 n.Chr. 70 - 270 n.Chr. 270 - 450 n.Chr. 450 - 1050 n.Chr. 1050 - 1500 n.Chr. 1500 - 1800 n.Chr. 1800 - heden

Perioden in Archeologiebalans 2002 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Vroeg en Midden Paleolithicum Laat Paleolithicum - Mesolithicum Laat Mesolithicum - Neolithicum Laat Neolithicum - Bronstijd Late Bronstijd - IJzertijd Late IJzertijd – Vroeg Romeinse tijd Midden Romeinse tijd Laat Romeinse tijd – Vroege Middeleeuwen Vroege Middeleeuwen Late Middeleeuwen Nieuwe Tijd


300.000 – 35.000 v.Chr. 35.000 – 6450 v.Chr. 6450 – 2850 v.Chr. 2850 – 1100 v.Chr. 1100 – 250 v.Chr. 250 v.Chr. – 70 n.Chr. 70 – 270 n.Chr. 270 – 525 n.Chr. 525 – 900 n.Chr. 900 – 1500 n.Chr. 1500 – heden

25

© 2008 Opdrachtgever en Past2Present . Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie of op welke andere wijze ook, daaronder mede begrepen gehele of gedeeltelijke bewerking van het werk, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Opdrachtgever en Past2Present.

Bijlage 2 Catalogus AMK-terreinen Monumenten_NR ARCHIS_WNG CMA_NR X_COOR_RD Y_COOR_RD TOPONIEM

PLAATS

4101

37D-026

74690

433370 Wilhelminalaan

4102

37D-027

70126

434859 Kloosterweg

Brielle

4103

37D-028

70224

434681 De Rik

Brielle

4104

37D-029

70121

434732 Polder Rugg

Brielle

10368

37D-063

71962

Brielle

WAARDE COMPLEXTYPE

Zwartewaal hoog

BEGINDATERING EINDDATERING

Motte/ kasteel/Vliedberg

LME

LME

hoog

Kerk + Klooster

LME

LME

hoog

Klooster

LME

NTA

hoog zeer hoog

Ridderhofstad

LME

LME

Nederzetting

IJZL

IJZL

10369

37D-064

72634

434414 Hosssenbosdijk Nwe 434766 Ondernemingspolder

Brielle

hoog

Nederzetting

ROM

ROM

10370

37D-065

72967

434524 Veckhoekse Sluisweg

Brielle

hoog

Nederzetting

ROM

ROM

10371

37D-066

72721

433751 Polder Veckhoek

Vierpolders hoog

Nederzetting

LME

LME

10372

37D-067

72352

433559 Polder Veckhoek

Vierpolders hoog

Nederzetting (1)

ROM

ROM

Nederzetting (2)

LME

LME

Nederzetting

ROM

ROM

10378

37D-073

70995

432843 Polder Oude Gote

Vierpolders hoog

10379

37D-074

70378


Vierpolders hoog

Nederzetting

IJZL

ROM

10380

37D-075 37D0083

71600


Vierpolders hoog

Nederzetting

ROM

ROM

70870

435757 Stadskern

Brielle

Stad

LME

NT

16480

hoog

Catalogus Vindplaatsen Waarnemingsnr Vondstmelding 7936 7936 7936 7936 22780 23285 23285 23285 23285 23285 23285 23285 23285 23285 23300 23300 23300 23300 23306 23306 23306 23308 23380 23385 23385 23385

0 0 0 0 86351 86510 86511 86512 86513 86514 86515 86516 86517 86518 86593 86594 86595 86617 86618 86619 86624 86842 86853 86855

X

Y

71050 71050 71050 71050 70000 70370 70370 70370 70370 70370 70370 70370 70370 70370 70400 70400 70400 70400 70900 70900 70900 70565 72120 73487 73487 73487

435900 435900 435900 435900 435000 432300 432300 432300 432300 432300 432300 432300 432300 432300 432050 432050 432050 432050 432800 432800 432800 436780 434030 432582 432582 432582


TOPONIEM

PLAATS

Complex

BEGIN_PER EIND

FRANSCHESTRAAT FRANSCHESTRAAT FRANSCHESTRAAT FRANSCHESTRAAT STADSGRACHT

Brielle Brielle Brielle Brielle Brielle Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Vierpolders Vierpolders Vierpolders Vierpolders Nieuwenhoorn Nieuwenhoorn Nieuwenhoorn Onbekend Vierpolders Zwartewaal Zwartewaal Zwartewaal

NS Dijk NS NS NS NX NX NX NX NX NX NX NX NX NX NX NX NX NX NX NX XXX XXX XXX XXX XXX

LMEB NTA NTB NTA LMEA IJZL IJZL IJZL IJZL IJZL ROM ROM ROM ROM ROM ROM ROM ROM ROM ROM ROM ROM LMEA LMEA LMEA LMEA

27

LMEB NTB NTC NTC LMEB IJZL IJZL IJZL IJZL IJZL ROM ROM ROM ROM ROM ROM ROM ROM ROM ROM ROM ROM LMEA LMEA LMEA LMEA

23385 23385 23385 23387 23387 23387 23387 23387 23387 23388 23388 23388 23388 23388 23390 23390 23390 23392 23392 23393 23393 23394 23394 23479 23480 23480 23480 23480 23481 23483

86858 86862 86863 86864 86865 86867 86868 86869 86870 86871 86872 86875 86876 86877 86880 86881 86882 86883 86884 86885 0 87081 87082 87083 87084 0 87087

73487 73487 73487 73870 73870 73870 73870 73870 73870 73110 73110 73110 73110 73110 73874 73874 73874 73563 73563 74304 74304 74845 74845 73795 73697 73697 73697 73697 73470 73328


432582 432582 432582 432470 432470 432470 432470 432470 432470 433473 433473 433473 433473 433473 432782 432782 432782 433902 433902 433922 433922 431700 431700 432330 432297 432297 432297 432297 432332 432403

Zwartewaal Zwartewaal Zwartewaal Zwartewaal Zwartewaal Zwartewaal Zwartewaal Zwartewaal Zwartewaal Zwartewaal Zwartewaal Zwartewaal Zwartewaal Zwartewaal Zwartewaal Zwartewaal Zwartewaal Zwartewaal Zwartewaal Zwartewaal Zwartewaal Heenvliet Heenvliet Zwartewaal Zwartewaal Zwartewaal Zwartewaal Zwartewaal Zwartewaal Zwartewaal

XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX NX NX NX NX XXX XXX

LMEA LMEB NTB LME LMEA LMEA LME LME LME LMEA LMEA LMEB LME LMEB LMEA LMEA LMEA LMEA LMEA LMEA LMEA LMEA IJZL LMEB LMEB LMEB LMEB LMEB LMEB LMEB

28

LMEA LMEB NTB LME LMEA LMEA LME LME LME LMEA LMEA LMEB LME LMEB LMEA LMEA LMEA LMEA LMEA LMEA LMEA LMEB IJZL LMEB NTB LMEB LMEB LMEB LMEB LMEB

23484 23485 23486 23486 23486 23486 23488 23489 23490 23490 23491 23492 23492 23492 23493 23494 23494 23494 23494 23495 23496 23497 23498 23499 23500 23501 23502 23503 23504 23505

87088 87089 87090 87091 87092 87093 87095 87096 87097 87098 87099 87100 87101 87102 0 87104 87106 87107 87108 0 87110 0 0 87113 0 87115 0 0 87119

73283 73243 73160 73160 73160 73160 73070 73904 74600 74600 74703 74726 74726 74726 72554 72502 72502 72502 72502 72473 74468 74465 73690 73775 73984 74000 74290 74233 72745 72708


432440 432493 432617 432617 432617 432617 433146 433347 433900 433900 433860 433833 433833 433833 431226 431108 431108 431108 431108 430998 431516 431377 431990 432050 431890 432070 431760 431790 431530 431470

Zwartewaal Zwartewaal Zwartewaal Zwartewaal Zwartewaal Zwartewaal Zwartewaal Zwartewaal Zwartewaal Zwartewaal Zwartewaal Zwartewaal Zwartewaal Zwartewaal Heenvliet Heenvliet Heenvliet Heenvliet Heenvliet Heenvliet Heenvliet Heenvliet Heenvliet Heenvliet Heenvliet Heenvliet Heenvliet Heenvliet Heenvliet Heenvliet

XXX XXX NX NX NX NX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX

LMEB LMEB LMEB LMEB LMEB LMEB LMEB LMEB LMEB LMEB LMEB NTB LMEB LMEB LMEB LMEB NT NT NT LMEB LMEB LMEB LMEB LMEB LMEB LMEB LMEB LMEB LMEB LMEB

29

LMEB LMEB LMEB LMEB LMEB NTB NTB LMEB LMEB LMEB LMEB NTB LMEB LMEB NTA LMEB NT NT NT NTB NTB LMEB NT NTB LMEB NTB LMEB NTA NTA LMEB

23505 23506 23507 23508 23509 23510 23513 23518 23518 23518 23519 23525 23567 23567 23567 23578 23585 23587 23587 23587 23669 23670 23671 23672 23673 23732 23732 23733 23733 23734

87119 87120 0 0 0 87124 87126 87131 87132 87133 0 0 87244 87246 87271 0 87288 87288 87288 87406 87407 0 0 0 87540 87541 87542 87543 87544

72708 72674 72782 72900 73058 73342 74238 72520 72520 72520 72558 70863 72160 72160 72160 72830 72674 72730 72730 72730 73350 74768 73618 73642 72596 72040 72040 72000 72000 71900


431470 431420 431573 431666 431794 431900 432356 430640 430640 430640 430590 431708 429840 429840 429840 430430 430423 430393 430393 430393 434076 433787 431942 431325 430535 434590 434590 434470 434470 434260

POLDER NIEUWLAND POLDER NIEUWLAND POLDER NIEUWLAND POLDER NIEUWLAND POLDER NIEUWLAND

Heenvliet Heenvliet Heenvliet Heenvliet Heenvliet Heenvliet Heenvliet Heenvliet Heenvliet Heenvliet Heenvliet Nieuwenhoorn Heenvliet Heenvliet Heenvliet Heenvliet Heenvliet Heenvliet Heenvliet Heenvliet Zwartewaal Zwartewaal Heenvliet Heenvliet Heenvliet Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend

XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX XXX NX NX NX XXX XXX XXX XXX XXX NX NX NX NX NX

LMEB LMEB LMEB LMEB LMEB LMEB LMEB LMEB LMEB LMEB LMEB NTA LMEB LMEA LMEA LMEB LMEB LMEB LMEB LMEB NTA NTA NT NTB NTB IJZM IJZM IJZM IJZM IJZM

30

LMEB NTB NTB NT NTA NTB NTA LMEB LMEB NTB LMB NTB LMEB LMEB LMEB LMEB LMEB NTC NTC NTC NTB NTB NT NTC NTB IJZL IJZL IJZL IJZL IJZL

23734 23735 23735 23736 23736 23753 23753 23754 23784 23785 23785 23785 23785 23785 23785 23785 23785 23786 23786 23786 23786 23786 23786 23786 23786 23786 23787 23788 23789 23789

87546 87547 87549 87550 87593 87595 87667 87668 87669 87670 87671 87672 87673 87674 87675 87676 87677 87678 87679 87680 87681 87682 87683 87685 87686 87687

71900 72290 72290 72680 72680 70410 70410 71415 73630 72530 72530 72530 72530 72530 72530 72530 72530 72360 72360 72360 72360 72360 72360 72360 72360 72360 72325 72510 72955 72955


434260 433540 433540 434810 434810 432330 432330 433725 433430 433520 433520 433520 433520 433520 433520 433520 433520 433550 433550 433550 433550 433550 433550 433550 433550 433550 433635 433645 434525 434525

POLDER NIEUWLAND POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER OUDE GOTE POLDER OUDE GOTE POLDER OUDE GOTE POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK

Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend

NX XXX NX NX NX NX XXX XXX XXX NX NX NX NX NX NX NX NX XXX XXX XXX XXX NX NX NX XXX NX NX XXX NX NX

IJZM IJZM LMEA IJZM IJZM IJZL ROM IJZL ROMM LMEA LMEA LMEA LMEA LMEB LMEB ROMM ROMM LMEA LMEA LMEA LMEA LMEB LMEB LMEB ROMM XXX ROMM ROM ROMM ROMM

31

IJZL IJZL NTA IJZL IJZL IJZL: ROM IJZL ROMM LMEA LMEA LMEA LMEA LMEB LMEB ROMM XME LMEA LMEA LMEA LMEA LMEB LMEB LMEB ROMM XXX ROMM ROM ROMM ROMM

23790 23790 23791 23791 23792 23794 23795 23797 23797 23797 23798 23799 23800 23800 23800 23800 23801 23801 23802 23803 23804 23805 23844 23844 23844 23844 23844 23844 23844 23844

87689 87690 87691 87693 87695 87696 87698 87700 87698 87705 87701 87702 87703 87706 87707 87707 87709 87710 87711 87712 87871 87872 87873 87874 87875 87876 87877 87879

72735 72735 72810 72810 72560 70990 71065 70710 70710 70710 70920 70870 71160 71160 71160 71160 71100 71100 71045 71300 71230 72140 72750 72750 72750 72750 72750 72750 72750 72750


434635 434635 434760 434760 434660 432790 432865 432490 432490 432490 432710 432670 432970 432970 432970 432970 433020 433020 433055 433130 433040 433360 433730 433730 433730 433730 433730 433730 433730 433730

POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER OUDE GOTE POLDER OUDE GOTE POLDER OUDE GOTE POLDER OUDE GOTE POLDER OUDE GOTE POLDER OUDE GOTE POLDER OUDE GOTE POLDER OUDE GOTE POLDER OUDE GOTE POLDER OUDE GOTE POLDER OUDE GOTE POLDER OUDE GOTE POLDER OUDE GOTE POLDER OUDE GOTE POLDER OUDE GOTE POLDER OUDE GOTE POLDER VECKHOEK, voormalig AMK-terrein POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK

Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend

NX NX NX NX XXX XXX XXX NX NX NX XXX XXX NX NX NX NX NX NX XXX NX NX NX NX NX NX NX NX NX NX NX

ROMM XXX ROMM ROMM ROMM ROMM ROMM ROMM ROMM ROMM ROMM ROMM ROMM ROMM ROMM ROMM ROMM ROMM ROMM ROMM ROMM ROMM LMEA LMEA LMEA LMEA LMEA LMEA LMEA LMEB

32

ROMM XXX ROMM ROMM ROMM ROMM ROMM ROMM ROMM ROMM ROMM ROMM ROMM ROMM ROMM ROMM ROMM ROMM ROMM ROMM ROMM ROMM LMEA LMEA LMEA LMEA LMEA LMEA LMEA LMEB

23844 23844 23844 23845 23845 23845 23845 23846 23846 23846 23847 23847 23848 23848 23848 23848 23851 23851 23851

87880 87881 87882 87883 87884 87888

87889 87893

87895

72750 72750 72750 72820 72820 72820 72820 72650 72650 72650 72270 72270 72130 72130 72130 72130 71200 71200 71200

433730 433730 433730 433500 433500 433500 433500 433450 433450 433450 433510 433510 433360 433360 433360 433360 433950 433950 433950

23853

87902

74240 432230

23853

87903

74240 432230

23853 23854 23854 23854 23878 23879 23880 23880

87904 87905 87906 87907 87973 0 87975 87978

74240 74680 74680 74680 72580 73600 72490 72490


432230 432200 432200 432200 434100 432270 430680 430680

POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER VECKHOEK POLDER OUDE GOTE POLDER OUDE GOTE POLDER OUDE GOTE Voormalig AMK-terrein M10376: Polder Heenvliet; Holle Maarse Dijk Voormalig AMK-terrein M10376: Polder Heenvliet; Holle Maarse Dijk Voormalig AMK-terrein M10376: Polder Heenvliet; Holle Maarse Dijk POLDER HEENVLIET POLDER HEENVLIET POLDER HEENVLIET POLDER VECKHOEK POLDER ZWARTEWAAL POLDER HEENVLIET POLDER HEENVLIET

Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend

NX NX NX NX NX NX NX XXX XXX XXX XXX XXX NX NX NX NX NX NX NX

LMEB LMEB LMEB LMEA LMEA LMEA LMEA LMEA LMEA LMEA LMEA LMEA LMEA LMEA LMEA LMEA LMEA LMEA LMEA

LMEB LMEB LMEB LMEA LMEA LMEA LMEA LMEA LMEA LMEA LMEA LMEA LMEA LMEA LMEA LMEA LMEA LMEA LMEA

Onbekend

NX

LMEA

LMEA

Onbekend

NX

LMEA

LMEA

Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend

NX NX NX NX XXX NX NX NX

LMEA LMEA LMEA LMEA LMEB LMEB LMEB LMEB

LMEA LMEA LMEA LMEA LMEB NTA LMEB LMEB

33

23880 23880 26050 26056 26058 26059 26061 26062 26063 26064 26065 26093 26093 26093 26093 26094 26214 26215 26216 26217 26218 26221 26223 26225 26226 50158 50163 50174 59643 59643

0 0 91084 0 0 91086 0 0 91089 91185 91186 91187 91188 0 0 0 91359 0 91361 0 0 91365 0 889 912 911 2995

72490 72490 70620 70875 71000 74700 74660 70120 70240 70180 70140 71620 71620 71620 71620 70370 71020 70840 70820 71080 70775 70470 70680 70590 70900 71380 71456 71557 69810 69810


430680 430680 435020 436000 436600 433360 433380 434750 434700 434780 434870 433300 433300 433300 433300 432300 435620 435370 435600 436120 435700 435700 435650 435730 435560 434068 434299 433986 436390 436390

POLDER HEENVLIET POLDER HEENVLIET JAN MATHIJSSENLAAN 4-6 MAARLAND-ZUIDZIJDE 39 OOSTERLANDSE DIJK / SLEEPSE WEG HOFSTAD ZWARTENWAEL HOFSTAD ZWARTENWAEL DE RIK HUIS TE RUGGE / ST. ANDRIESKLOOSTER PAROCHIEKERK ST. NICOLAAS REGULIERENKLOOSTER OUDE GOOTEPOLDER/VECKDIJK/RATTENDIJK OUDE GOOTEPOLDER/VECKDIJK/RATTENDIJK OUDE GOOTEPOLDER/VECKDIJK/RATTENDIJK OUDE GOOTEPOLDER/VECKDIJK/RATTENDIJK POLDER OUDE GOOTE/MOERSAATSENWEG LIJNBAAN TURFKADE WELLERONDOM NOORDPOORT HOF VAN VOORNE, voormalig AMK-terrein STADSWALLEN SINT-CATHARIJNEKERK SINT-CATHARIJNEKLOOSTER MARKT Nieuwland-Oost Nieuwland-Oost Nieuwland-Oost Koolhoekweg Koolhoekweg

Onbekend Onbekend Onbekend Brielle Onbekend Zwartewaal Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Onbekend Eiland Voorne Eiland Voorne Eiland Voorne Eiland Voorne Onbekend Brielle Brielle Brielle Brielle Brielle Brielle Brielle Brielle Brielle Brielle Brielle Brielle Brielle Brielle

NX NX NS NS NX Kasteel Kasteel Kasteel Klooster Kerk Klooster XXX XXX XXX XXX XXX Stad Stad Stad Stad Stad Stad Kerk Klooster Stad XXX XXX XXX XXX XXX

LMEB LMEB LMEB LMEB LMEB LMEA LME LME LMEB LME LMEB ROMM ROMM ROMM ROMM IJZL LMEB LMEB LMEB LMEB LMEB LMEB LMEB LMEB LMEB IJZL LME VMED LME LMEB

34

LMEB LMEB LMEB NTA NTA LMEB LME LME LMEB LME NTA ROMM ROMM ROMM ROMM ROMM NTB NTB NTB NTA LMEB LMEB NTA NTA NTA ROM LME LMEA LME NTA

60449 60449 400849 401994 401994 402288 402777 406496 406502

3011 3011 400493 400655 400655 400993 401562 402269

70000 70000 70877 70550 70550 70810 70830 70928 70611


436260 436260 435520 434850 434850 435860 435550 436169 435634

Polder Klein Oosterland Polder Klein Oosterland Nobelstraat 7-11 Brede School Zuurland Brede School Zuurland Brielle Brielle Brielle Brielle

Brielle Brielle Brielle Brielle Brielle Brielle Brielle Brielle Brielle

XXX XXX Stad NX NX Huisplaats Havezathe Dijk Stad

LMEB ROM LMEB LMEA NTA LMEA LME LME LME

35

LMEB ROM NT LMEA NTB NTC LME NT NT

Archeologische verwachtingskaart Gemeente Brielle

Recommend Documents