Anatomie, fysiologie en pathologie. Reageren op veranderingen - pathologie

Anatomie, fysiologie en pathologie

Reageren op veranderingen - pathologie

Reageren op veranderingen pathologie Theorie

Kees Walst, Mariëtte van de Vorstenbosch

eerste druk, 2004

❑ REAGEREN OP VERANDERINGEN - PATHOLOGIE

3

Artikelcode: 23043.2 Colofon Auteur(s): Kees Walst, Mariëtte van de Vorstenbosch Illustraties: LOI; Verbaal - bureau voor visuele communicatie Illustrator: Jeroen Steenhouwer

Het Ontwikkelcentrum heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Bent u desondanks van mening dat we u hebben benadeeld, dan kunt u contact met ons opnemen.

© 2004 Ontwikkelcentrum, Ede, Nederland

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, hetzij mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het Ontwikkelcentrum.

4


Voorwoord

Deze uitgave bevat de onderwijseenheid Reageren op veranderingen-pathologie van de deelkwalificatie Anatomie, fysiologie en pathologie. Voor de onderwijseenheid is er een uitgave met opdrachten en bronnen en een uitgave met theorie.

Opdrachten Aan het begin van elke opdracht staat het opdrachtdoel. Daar staat wat je aan het einde van de opdracht moet kunnen. De opdrachten bevorderen de zelfwerkzaamheid. Met de opdrachten kun je je kennis in de praktijk toetsen of bepaalde vaardigheden trainen. Als je alle opdrachten met voldoende resultaat hebt uitgevoerd, beheers je de stof.

Bronnenoverzicht Om de opdrachten uit te voeren heb je informatie nodig. Hiervoor kun je het bijbehorende theorieboek gebruiken. Maar je kunt ook andere bronnen raadplegen. In het bronnenoverzicht staat waar je allemaal informatie kunt vinden over ziekten van de zintuigen, ziekten van het zenuwstelsel en stofwisselingsziekten. Dit kunnen boeken zijn, maar ook vakbladen, folders, video’s, het internet, et cetera.

Theorie Het theorieboek bevat de theorie die je het meest nodig hebt en die niet gauw verandert. Om het bestuderen en verwerken van de tekst gemakkelijker te maken kun je aan het einde van elk hoofdstuk verwerkingsvragen maken. We wensen je veel succes bij het werken met deze uitgave. Het auteursteam

❑ VOORWOORD

5

Inleiding Ziekten hebben een oorzaak. Het onderzoeken van de oorzaken van een ziekte en het ziekteverloop wordt behandeld door de pathologie respectievelijk de pathofysiologie. In deze onderwijseenheid lees je over de pathofysiologie van een aantal belangrijke systemen in het dierenlichaam. Je komt te weten wat de symptomen van de verschillende ziekten zijn, welke therapie kan worden toegepast om een ziekte te bestrijden en wat de prognose is. In hoofdstuk 1 worden de ziekten van het oog en het oor behandeld. Hoofdstuk 2 gaat over het zenuwstelsel. Ziekten van de hersenen, het ruggenmerg en het perifere zenuwstelsel komen erin aan de orde. Tot slot lees je in hoofdstuk 3 over stofwisselingsziekten.Je leert in dit hoofdstuk iets over endocriene ziekten en voedinggerelateerde ziekten en stress.

6


Inhoud

Voorwoord 5 Inleiding 6 1

Ziekten van de zintuigen 9 1.1 Symptomen en diagnostische hulpmiddelen bij oogziekten 9 1.2 Aangeboren afwijkingen van het oog 12 1.3 Verkregen oogafwijkingen 18 1.4 Symptomen en diagnostische hulpmiddelen bij gehoororgaanziekten 29 1.5 Aangeboren afwijkingen van het gehoororgaan 30 1.6 Verkregen afwijkingen van het gehoor- en evenwichtsorgaan 31 1.7 Afsluiting 38

2

Ziekten van het zenuwstelsel 40 2.1 Symptomen en diagnostische hulpmiddelen bij ziekten van de hersenen 40 2.2 Aangeboren en erfelijke afwijkingen van de hersenen 42 2.3 Verkregen afwijkingen van de hersenen 44 2.4 Symptomen en diagnostische hulpmiddelen bij ziekten van het ruggenmerg 55 2.5 Aangeboren en erfelijke afwijkingen van het ruggenmerg 55 2.6 Verkregen afwijkingen van het ruggenmerg 56 2.7 Aangeboren afwijkingen van het perifere zenuwstelsel 63 2.8 Verkregen afwijkingen van het perifere zenuwstelsel 64 2.9 Afsluiting 67

3

Stofwisselingsziekten 69 3.1 Drie groepen stofwisselingsziekten 69 3.2 Endocriene ziekten 70 3.3 Voedinggerelateerde ziekten en stress 84 3.4 Afsluiting 89

Trefwoordenlijst 91

❑ INHOUD

7

8


1

Ziekten van de zintuigen

Oriëntatie Dieren bezitten de volgende zintuigen: het oog, het oor en het evenwichtszintuig, welke laatsten zich in het binnenoor bevinden. Daarnaast zijn er ook zintuigen voor smaak en reuk en voor temperatuur en druk. Deze zintuigen vormen een onderdeel van de huid. Afwijkingen aan deze zintuigen veroorzaken symptomen die zo subtiel zijn dat je ze bij een hond of kat niet of nauwelijks kan waarnemen. De ziekten van deze zintuigen vallen samen met de huidziekten, zowel wat hun symptomen als hun therapie betreft. Afwijkingen van inwendige zintuigen, zoals de spierspanningsmeters, hebben ook symptomen die zo onopvallend zijn dat je ze niet of nauwelijks als zelfstandig gegeven kan waarnemen. Dit hoofdstuk zal dus alleen gaan over de meest voorkomende ziekten van oog, oor en het evenwichtsorgaan.

1.1

Symptomen en diagnostische hulpmiddelen bij oogziekten

Alvorens je gaat lezen over de verschillende oogziekten wordt eerst aandacht besteed aan de symptomen en diagnostische hulpmiddelen bij oogziekten.

Symptomen bij oogziekten

opthalmoscoop

Het oog en de oogleden vormen alleen al door hun oppervlakkige ligging een systeem dat gevoelig is voor stof en zand (vreemde voorwerpen), micro-organismen (infecties), mechanisch en chemisch trauma. Anderzijds is het oog het enige orgaan dat je echt kan bekijken. Zelfs de voedende bloedvaten in de retina en de grote zenuw, de nervus opticus, zijn met behulp van een eenvoudig instrument, de opthalmoscoop te zien. Dit is bij geen enkel ander orgaan mogelijk. De symptomen die wijzen op een afwijking van de ogen zijn onder andere: – blefarospasmus: het dichtknijpen van het oog – het dier kan pijn aangeven, vaak ook door dichtknijpen van het oog of door afweerreacties – gezwollen oogleden – ooguitvloeiing: het oog traant of er is pus te zien – roodheid en zwelling van de conjunctivae – het te voorschijn komen van het derde ooglid; ook zichtbaar bij een open oog – enophthalmus: het te diep liggen van het oog of exopthalmus: het uitpuilen van het oog – het ondoorzichtig worden van onderdelen van het oog als lens en hoornvlies – miosis: extra kleine pupil of mydriasis: grote pupil – de pupilreflex kan afwezig zijn – blind zijn

❑ ZIEKTEN VAN DE ZINTUIGEN

9

Dit laatste symptoom, blindheid, kan je aantonen door middel van een dreigbeweging. Dit doe je door snel een vinger naar het oog te bewegen. Een dier dat nog kan zien, zal het oog sluiten en de kop afwenden. Je moet het dier daarom niet al te strak fixeren. De beweging van de kop moet goed te zien zijn. Als je het nekvel van de hond of kat te strak vastpakt kan de huid zo gespannen staan dat de oogleden niet gesloten kunnen worden. Een andere manier is het laten loslopen in een vreemde ruimte met obstakels. Een blind dier zal zich voortdurend stoten. De pupilreflex zal bij een blind dier meestal niet werken. Uit oogpunt van zelfbescherming dien je je als dierenartsassistent te realiseren dat oogafwijkingen erg pijnlijk kunnen zijn en het dier door die pijn erg agressief op aanraking van de het oog en de kop zal reageren. Voorzichtigheid is dan geboden. Je dient niet alleen op de eigen veiligheid te letten, maar ook te voorkómen dat de dierenarts verwond wordt, zeker als zij of hij geconcentreerd met het klinisch onderzoek bezig is. Het toepassen van dwangmiddelen is, zeker bij spoedgevallen van het oog door trauma, vaak niet mogelijk. Een fractuur van de botten rond het oog zal door het aanbrengen van bijvoorbeeld een snuitband tot ernstige complicaties leiden. Als een rustige, dominante eigenaar het dier zelf vasthoudt is dat voor het dier vertrouwd en zal het niet zo snel bijten of krabben. Een eigenaar die in paniek is, zal het dier echter onhandelbaar maken en kan het beste naar de wachtkamer verwezen worden.

Diagnostische hulpmiddelen bij oogziekten Voor het onderzoeken van het oog zijn een groot aantal diagnostische middelen ter beschikking, waarvan er veel speciaal voor het oog zijn ontwikkeld.

Onderzoekslamp In de eerste plaats is een goede belichting essentieel bij het klinisch onderzoek over het algemeen en in het bijzonder bij het beoordelen van oogleden, bindvliezen of conjunctiva, deze noem je ook de adnexa, en het oog zelf. Een goede onderzoekslamp dicht bij de behandeltafel is een noodzaak.

Graafse pincet Een (gelimiteerde) Graafse pincet dient om de bindvliezen zonder trauma te manipuleren.

Opthalmoscoop Met behulp van de opthalmoscoop kun je de oogleden, de conjunctivae, het hoornvlies en het inwendige oog tot en met de retina redelijk nauwkeurig onderzoeken. Je noemt dit oogspiegelen. Een opthalmoscoop is in elke praktijk aanwezig. Grondiger onderzoek vereist meer specialistisch materiaal.

Spleetlampmicroscoop Met behulp van een spleetlampmicroscoop is een veel beter beeld te krijgen van het oog, maar een dergelijk apparaat is te duur voor de gemiddelde praktijk. Het gebruik ervan vereist ook veel specialistische ervaring. Hetzelfde geldt voor de gonioscopie. Hierbij plaatst de oogspecialist een lensje op het oog en kan dan de overgang tussen de cornea en de iris beoordelen.

10


Tonometer Een tonometer dient ervoor om de druk van de oogbol te meten. De normale druk in de oogbol is 15-25 mm kwik. Er zijn mechanische en elektronische tonometers. Die laatste zijn erg duur, maar heel nauwkeurig. Met behulp van een elektro-retino-gram kan, op een manier die lijkt op het maken van een ECG, beoordeeld worden of het netvlies licht kan waarnemen en prikkels kan doorsturen naar de nervus opticus.

Echografie, röntgenologie Het oog kan ten slotte ook beoordeeld worden met behulp van echografie en röntgendiagnostiek.

Fysiologische zoutoplossing en acetylcysteïne Soms is er zo’n sterke productie van pus dat je het oog pas kan onderzoeken na het verwijderen van de pus. Een handwarme steriele fysiologische zoutoplossing wordt dan gebruikt om het oog te spoelen. Eventueel kun je een pusoplossend middel toevoegen zoals acetylcysteïne. De fysiologische zoutoplossing moet ook gebruikt worden als de eigenaar het oog al behandeld heeft met een zalf, want zalfresten belemmeren het onderzoek van het oog. Tenslotte wordt de fysiologische zoutoplossing ook gebruikt om de kleurstoffen die hierna worden genoemd, uit het oog te spoelen.

Kleurstoffen: fluoresceïne en bengaalsroze Er zijn kleurstoffen die hechten aan de diepere lagen van de cornea, maar niet aan een gezond hoornvlies. Dat zijn fluoresceïne en bengaalsrose. Als er een beschadiging is van de cornea en je brengt deze kleurstoffen aan, zal er respectievelijk een groen of roze plekje op de cornea zichtbaar worden. Fluoresceïne hecht alleen aan de meer oppervlakkige beschadigingen. Bengaalsrose hecht alleen aan diepere beschadigingen. Je brengt dus eerst fluoresceïne aan. Als er geen groene verkleuring optreedt, kan er een diepere beschadiging zijn. Dan breng je bengaalsrose aan. Je gaat daarbij als volgt te werk: de fluoresceïne wordt bijvoorbeeld op het linker oog gedruppeld. Je wacht circa 1 minuut. Als het traanafvoerend apparaat doorgankelijk is, komt er een groen druppeltje uit het linker neusgat. Dan spoel je het oog met fysiologische. Door contact met de fysiologische verkleurt de van oorsprong oranje fluoresceïne naar groen. Bij een oppervlakkige beschadiging zal nu een gedeelte van de cornea groen gekleurd zijn. Zo niet, dan ga je verder met bengaalsrose. Fig. 1.1 Een met fluoresceïne ingedruppeld oog. De kleurstof is na het spoelen met een fysiologische zoutoplossing op het beschadigde hoornvlies achtergebleven.

Lidocaïne druppels Het kan voor een onderzoek nodig zijn om het oog te verdoven. Dat gebeurt bij voorkeur met een lokale anesthesie in de vorm van lidocaïne druppels.

❑ SYMPTOMEN EN DIAGNOSTISCHE HULPMIDDELEN BIJ OOGZIEKTEN

11

Atropine druppels

dilateren

Ook atropine oogdruppels werken enigszins pijnstillend, omdat ze verkrampte irisspiertjes doen ontspannen. Maar vooral laat atropine de pupil verwijden ofwel dilateren (mydriasis). Als de pupil gedilateerd is kun je gemakkelijker in het oog kijken. Een oog dat behandeld is met atropine kan de pupil niet meer vernauwen, ook niet als er te veel licht in valt. Je moet een dier dat met atropine behandeld is dus tegen teveel licht beschermen. Ook dien je de eigenaar erop attent te maken dat het dier wat wazig ziet door de atropine. Ook dit effect is van voorbijgaande aard. Het toedienen van atropine oogdruppels kan leiden tot heftig speekselen, smakken en schuimbekken. Alles wat je in het oog druppelt wordt via het traankanaal naar de neusholte gevoerd en stroomt dan via de nasopharynx naar de keel en kan vandaar op de tong komen. De smaakpapillen nemen atropine waar als een bittere, irriterende stof. Reflectorisch zullen zelfs de grote speekselklieren hun product afscheiden om de irritatie weg te nemen. Het is aan te raden om de eigenaar hiervan op de hoogte stellen en daarbij te verzekeren dat het speekselen vanzelf ophoudt en er geen nadelige effecten zijn.

Schirmer Tear Test Om te bepalen of er genoeg traanvocht wordt gemaakt bestaat de Schirmer Tear Test. Je brengt dan een speciaal strookje papier aan de binnenzijde van het onderooglid in. Dit strookje papier zuigt traanvocht aan. Het strookje papier is bedrukt met millimeterstreepjes. Bij een normale traanproductie zuigt het strookje meer dan 15 mm vocht per minuut op.

1.2

Aangeboren afwijkingen van het oog

De ziekten van het oog worden ingedeeld in aangeboren afwijkingen en de verkregen oogafwijkingen. Bij de aangeboren afwijkingen wordt een opsplitsing gemaakt in afwijkingen van de oogleden, afwijkingen van het netvlies en overige aangeboren afwijkingen. In deze paragraaf leer je welke aangeboren oogafwijkingen er zijn. Paragraaf 1.3 behandelt vervolgens de verkregen oogafwijkingen. Het meer dan normaal voorkomen van een afwijking bij een bepaald ras, op een bepaalde leeftijd of vooral bij mannelijke of juist vrouwelijke dieren heet respectievelijk: raspredispositie, leeftijdspredispositie en geslachtspredispositie. Je dient je te realiseren dat als een raspredispositie voor een oogafwijking wordt gegeven, dit niet wil zeggen dat de betreffende afwijking nooit zal voorkomen bij andere rassen.

Afwijkingen aan de oogleden De meest voorkomende aangeboren afwijkingen van de oogleden zijn entropion, het naar binnen krullen van de oogleden en ectropion, het naar buiten krullen van de oogleden. Ook combinaties van beide afwijkingen komen voor. De dieren hebben dan bijvoorbeeld entropion van de binnenste ooghoek en ectropion van het midden van het onderste ooglid. De andere genoemde afwijkingen zijn minder bekend. De afwijkingen aan de oogleden worden hierna uitgebreid besproken.

12


Entropion Entropion is het naar binnen krullen van de oogleden. Daardoor raken de huid of zelfs de haren van de oogleden het hoornvlies en de bindvliezen. Deze mechanische prikkeling veroorzaakt een chronische ontsteking van de bindvliezen en het hoornvlies. Deze afwijking wordt bewust in sommige rassen ingefokt. Een dier met entropion laat de volgende symptomen zien: – blepharospasme. Omdat het een pijnlijke afwijking is knijpt het dier het oog dicht. Hierdoor wordt het oog nog meer geprikkeld, ontstaat meer pijn en een nog sterker blepharospasme. – rode bindvliezen (meestal zijn beide ogen aangedaan) – het hoornvlies kan in een zeer ernstig stadium blauwwit worden en er kan zelfs pigment in worden afgezet. – verhoogde traanvochtproductie. Het gevolg hiervan is dat niet alle tranen via de traanbuis kunnen worden afgevoerd. Het oog loopt als het ware over. Bij honden met lichte haren is dat goed te zien: in de binnenste ooghoek loopt er een bruine streep door de vacht. Dit noem je een traanstreep (zie figuur 1.2). Deze traanstreep ontstaat doordat het traanvocht verdampt op de huid, waardoor de haren bruin verkleuren. Fig. 1.2 Bij deze witte poedel is de traanstreep duidelijk te zien.

De therapie van het entropion is afhankelijk van de ernst van het probleem. In lichte gevallen kan je bij jonge dieren tijdelijk volstaan met het geven van een oogzalf, waarin een antibioticum en eventueel ook vitamine A zit. Dit laatste bevordert de genezing van de weefsels van het oog en werkt in lichte mate pijnstillend. Zodra de jonge dieren volwassen zijn zal meestal toch een operatieve correctie nodig zijn, maar omdat ze uitgegroeid zijn kan de chirurg nauwkeuriger bepalen hoeveel huid er verwijderd moet worden. Als het entropion heel erg is wordt de afwijking snel operatief gecorrigeerd door een deel van de huid van het ooglid te verwijderen. Als je te veel huid verwijdert, is er kans dat er ectropion ontstaat.

Ectropion Ectropion is het omgekeerde van entropion. De oogleden krullen naar buiten om en het gaat vaak gepaard met een te ruime oogspleet. Je kort dit af tot ECT/TROS. Bij Cocker Spaniëls, Doggen en Sint Bernards wordt op deze ziekte bewust gefokt.

❑ AANGEBOREN AFWIJKINGEN VAN HET OOG

13

Fig. 1.3 Bij deze honden komt vaak het naar buiten krullen van het onderooglid oftewel ectropion voor. Bij deze hond is het onderooglid zover omgekruld dat de witte oogrok zichtbaar wordt.

Bij een ectropion wordt het traanvocht te langzaam afgevoerd. Doordat microorganismen dan niet snel genoeg weggespoeld worden, is de kans op een infectie heel groot. De symptomen van het ectropion zijn dan ook de volgende: – tranenvloed, omdat het traanvocht niet voldoende snel wordt afgevoerd – pus, als gevolg van de bacteriële infectie – rode bindvliezen, als gevolg van de bacteriële infectie – enophthalmus Als therapie geldt voor ectropion hetzelfde als voor entropion. Operatief ingrijpen is in erge gevallen gewenst om het dier verder lijden te besparen en het oog voor verder onheil te behoeden.

Afwijkende haren Afwijkende haren die contact maken met de cornea kunnen een ontsteking van het hoornvlies veroorzaken. Deze hoornvliesontsteking heet keratitis. Je kan drie verschillende oogziekten onderscheiden die ontstaan doordat haren de cornea beschadigen. – Distichiasis. Hierbij zitten er haren op de rand van het ooglid, wat normaal gesproken niet het geval is (in tegenstelling tot de mens). Als dergelijke haren in de richting van het oog groeien, geven ze een mechanisch trauma van de cornea, wat resulteert in een keratitis. – Ectopische ciliën. Soms groeien er zelfs haren vanuit de huid van een ooglid in naar binnen en prikken dwars door het slijmvlies heen in de cornea. Dit noem je ectopische ciliën. Ook dit resulteert in een keratitis. – Tristichiasis. Bij tristichiasis groeien haren die op een normale plaats liggen in de verkeerde richting. Als zij in de richting van het oog groeien, kunnen ze ook een keratitis of conjunctivitis veroorzaken. Bij rassen als de Pekingees bijvoorbeeld, streeft de fokker (op wens van ‘liefhebbers’ van dit soort rassen) naar dieren met een zo kort mogelijke snuit. Door dit merkwaardige streven ontstaan dieren die een dikke huidplooi hebben, waarvan de haren in de ogen prikken. Indien niet behandeld zal door dit lijden blindheid en zelfs verlies van het oog ontstaan. Een goede voorlichting van potentiële kopers zal tot een ander wensenpatroon bij de consument kunnen leiden en tot de fok van normaler gebouwde dieren. De therapie van deze drie afwijkingen is het verwijderen van de irriterende haren. Dat kan door de haarzakjes weg te branden. Bij grotere afwijkingen moet chirurgisch

14


ingegrepen te worden. Bij Pekingezen moet de hele overbodige huidplooi verwijderd worden. Uiteraard moeten de conjunctivitis en de keratitis behandeld worden.

Aplasia palpebrae of dysplasia palpebrae Een vierde afwijking aan de oogleden is aplasia palpebrae of dysplasia palpebrae. Je spreekt van een aplasia palpebrae wanneer een ooglid niet is aangelegd. Als een ooglid verkeerd is aangelegd is er sprake van een dysplasia palpebrae.

Lagophthalmus Een lagophthalmus wil zeggen dat de oogleden niet gesloten kunnen worden. Bij brachycefale rassen, zoals de Pekingees en de Pers, zijn de schedel en de schedelhuid soms zó misvormd dat dat het geval is. Er is sprake van een raspredispositie, maar soms is lagophthalmus een verkregen afwijking door verlamming van de zenuwen die de spieren van de kop innerveren. Het gevolg van het niet kunnen sluiten van de oogleden is uitdroging en ontsteking van het oog en de adnexa. De therapie is het chirurgisch corrigeren van de oogleden. Uiteraard dien je ook hier te adviseren niet met het dier te fokken.

Afwijkingen van de retina Een tweede aangeboren oogafwijking is een afwijking van de retina.

PRA Een ongeneeslijke erfelijke afwijking van het netvlies is de progressieve retina atrofie (PRA). PRA wordt in 4 groepen ingedeeld: – Erfelijke progressieve nachtblindheid – Erfelijke stationaire nachtblindheid – Erfelijke stationaire dagblindheid – Pigment epitheel dystrofie erfelijke progressieve nachtblindheid

De erfelijke progressieve nachtblindheid staat bij de meeste eigenaren bekend als ‘dé PRA’. Het is een geleidelijk voortschrijdende, ofwel progressieve, degeneratie van het netvlies, waardoor het dier langzamerhand blind wordt. In het begin van het proces kan het dier ’s nachts niet goed zien. Later, dit kan na jaren zijn, ook overdag niet meer. Bij de Perzische kat begint PRA op jeugdige leeftijd. Bij Abessijnen beginnen de symptomen vroeg, maar duurt het erg lang voordat de dieren blind zijn. De ziekte komt tevens bij Siamezen voor. Bij de Poedel begint de ziekte als het dier rond de 6 jaar is. De degeneratie begint bij de Poedel aan de rand van het netvlies. Bij Collies, Labrador Retrievers, Golden Retrievers, Elandhonden, Pointers, Beagles, Springer en Cocker Spaniëls en ten slotte Setters begint de degeneratie in het midden van het netvlies. Als blijkt dat een dier PRA heeft, staat vast dat beide ouders erfelijk belast zijn. Met deze dieren mag je dan niet meer fokken. Ook is het verstandig de naaste familieleden van het dier te laten onderzoeken. Veel rasverenigingen stellen gelukkig als eis dat een fokdier, zowel reu als teef of poes en kater, geen PRA mag hebben, zodat na verloop van tijd de afwijking uit het ras gefokt kan worden.


15

PRA is geen pijnlijke afwijking. Er is geen sprake van lijden in die zin dat het bestaan ondraaglijk is. Honden en katten leven wat betreft hun zintuigen in een wereld die totaal anders is dan die van ons mensen. Het belangrijkste zintuig van een hond is de neus. Het verlies van de reuk is voor een hond hetzelfde als wanneer een mens blind wordt. Omgekeerd geldt dat een blinde hond hetzelfde ondergaat als een mens die niet meer kan ruiken. Voor de kat zijn de tastzin en het gehoor even belangrijk als voor de hond de reuk. Een kat kan bijvoorbeeld in totale duisternis, dus zonder dat hij kan zien, een muis bespringen en doden, zuiver en alleen met behulp van zijn gehoor en tastzin. Een blinde kat zou best voor zichzelf kunnen zorgen. Honden en katten ondervinden blindheid dus niet als een al te groot ongemak. Er is dan ook geen reden om dieren te euthanaseren louter omdat ze blind zijn. Voor de eigenaar is het een schok om met een plotseling of langzamerhand blind worden van zijn dier geconfronteerd te worden. Een goede, rustige voorlichting met de nadruk op de afwezigheid van pijn en het verschil tussen mens en hond of kat kan de eigenaar troosten en het eisen van euthanasie voorkomen. Voor jou, als dierenartsassistent, ligt hier belangrijke steunende taak. Bij de erfelijke progressieve nachtblindheid zijn de pupillen verwijd en is de pupilreflex traag of afwezig. Als ’s nachts licht in de ogen reflecteert, lichten de ogen van iedere hond en kat op. Dat komt door de reflecterende laag van het netvlies. Bij dieren met PRA is dit oplichten van de ogen veel sterker dan normaal. De afwijking is door middel van oogspiegeling, wat op een klein aantal plaatsen in Nederland mogelijk is, vast te stellen. Ook kan een electroretinogram (ERG) worden gemaakt. Met een ERG worden de elektrische stroompjes gemeten die de zenuwcellen van het netvlies afgeven. De mate van aantasting van het netvlies is dan in verschillende graden in te delen. Therapie is niet mogelijk. erfelijke stationaire nachtblindheid

De tweede vorm van PRA is de erfelijke stationaire nachtblindheid. Deze komt voor bij Briards. Stationair wil zeggen dat de afwijking in tegenstelling tot ‘dé PRA’ niet verergert, maar dat de nachtblindheid het enige symptoom blijft. Er is geen therapie.

erfelijke stationaire dagblindheid

De derde vorm van PRA is de erfelijke stationaire dagblindheid. Deze is bij de Alaskan Malamute is ook onveranderlijk. Helaas zijn en blijven deze honden blind. Er is geen therapie mogelijk.

pigment epitheel dystrofie

Tot slot is de vierde vorm van PRA de pigment epitheel dystrofie (PED). Dit is een degeneratie van het netvlies door waarschijnlijk een tekort aan vitamine E of aan taurine bij de kat. De degeneratie is niet erfelijk, maar binnen bepaalde families hebben de dieren een grotere behoefte aan vitamine E of taurine dan normale dieren. De verschijnselen lijken op die van PRA, maar de dieren worden soms niet helemaal blind. Degeneratie van het netvlies hoeft niet erfelijk te zijn. Er is dan geen sprake van PRA, maar van netvliesdegeneratie ten gevolge van een andere oorzaak.. Deze oorzaak kan zijn: glaucoom, suikerziekte, toxoplasmose, trauma, een virusziekte en vitamine A tekort. Bij alle kattenrassen kan een taurinetekort in de voeding snel tot retina atrofie leiden.

16


Retina dysplasie Het netvlies kan deels niet of maar onvolledig aangelegd zijn. Dit is erfelijk bij sommige rassen (Engelse Springer Spaniël, Labrador Retriever). Het is aan te raden niet te fokken met dieren die deze afwijking vertonen.

SARD De sudden acquired retinal degeneration (SARD) is, zoals de naam al zegt, een plotseling optredende retina degeneratie. De eigenaar merk plotseling blindheid en mydriasis op. De oorzaak is niet bekend.

Overige aangeboren afwijkingen Naast afwijkingen aan de oogleden en afwijkingen aan de retina zijn er nog enkele aangeboren oogafwijkingen te onderscheiden.

Anophthalmie, microphthalmie en cyclopie Een enkele keer wordt een dier geboren zonder ogen geboren. Dit heet anophthalmie. Een dier kan ook met te kleine ogen worden geboren: microphthalmie. Dieren met te kleine ogen kunnen soms redelijk goed zien. Microphthalmie komt voor bij de Duitse Dog, de Sint-bernard, de Collie en de Sheltie. Als een dier maar één oog heeft, noem je dat cyclopie. Anophthalmie, micropthalmie en cyclopie zijn erfelijke afwijkingen. Daarom mag met deze dieren en hun ouderdieren niet (meer) gefokt worden.

CEA Collie Eye Anomalie is een erfelijke afwijking bij Collies en Shelties, die in vele graden kan voorkomen. De bloedvaten van de chorioidea zijn niet of onvolledig aangelegd, er kunnen gaatjes (colmbomae) in de sclera zijn, het netvlies kan losliggen van de chorioidea en er kunnen bloedingen optreden. De afwijking kan zo erg zijn dat het betreffende oog blind is. Soms is één oog aangetast, soms beide. Er is geen therapie; preventief dient een strikt fokbeleid toegepast te worden.

Colomboma Een colomboma wil zeggen dat de sclerea niet geheel gesloten is en er een gaatje in zit.

Dermoid Als er een dermoid aanwezig is wil dat zeggen dat er tijdens de embryonale ontwikkeling een stukje huid met haren per ongeluk op de cornea gegroeid is. Dan is chirurgische correctie nodig.

MPP Tijdens de embryonale ontwikkeling van het oog is de pupil niet geheel open, maar afgedekt door een membraan, de membrana pupillaris. Na de geboorte hoort deze verdwenen te zijn. Als zij na de geboorte nog aanwezig is (= persistens) noem je dit Membrana Pupillaris Persistens (MPP). MPP is erfelijk bij Basenji’s.


17

PHPV Het corpus vitreum van het volwassen dier wordt in het embryonale leven vooraf gegaan door een primair vitreum, dat soms te groot is aangelegd en aanwezig blijft. Dit noem je Persisterend Hyperplastisch Primair Vitreum (PHPV). PHTVL (hierna behandeld) en PHPV komen vaak in combinatie voor bij de Dobermann en de Staffordshire Bull Terriër.

PHTVL Om de lens van het embryo is tijdelijk een kapsel gelegen, de tunica vasculosa lentis. Ook dit kan na de geboorte nog aanwezig zijn en te sterk zijn ontwikkeld, ook hyperplastisch genoemd. Dit noem je dan Persisterende Hyperplastische Tunica Vasculosa Lentis, afgekort PHTVL.

Diversen Er is een groep afwijkingen, waarvoor een bepaald katten- of hondenras aanleg heeft. Dit laatste betekent echter niet dat deze afwijking zich bij elke hond of kat van dat ras zal openbaren. Het betekent evenmin dat de symptomen zich niet bij andere (ras)honden of katten kunnen openbaren. Dan vaak als gevolg van een andere afwijking.

1.3

Verkregen oogafwijkingen

De niet-aangeboren oogafwijkingen worden opgesplitst in oogafwijkingen die tot de spoedgevallen worden gerekend: glaucoom, oogbolluxatie, ulcus corneae en trauma en oogafwijkingen die geen spoedgeval zijn: ablatio retinae, cataract, lensluxatie, infectieuze oorzaken, gesloten traankanaal, tumoren en uveïtis. De niet-aangeboren oogafwijkingen worden hier ingedeeld in spoedgevallen en in oogafwijkingen, die geen spoedgeval zijn.

Spoedgevallen Tot de spoedgevallen worden gerekend het glaucoom, de oogbolluxatie, het agressieve ulcus corneae en trauma van het oog. Als één van deze telefonisch aangemeld wordt moet je als dierenartsassistent uiteraard aanraden om zo snel mogelijk naar de praktijk te komen om blindheid en eventueel het verlies van het oog te voorkomen. Als algemene richtlijnen dien je aan te raden: – zorgen dat het dier niet aan het oog kan krabben, om erger te voorkomen. – het dier zó te vervoeren dat het rustig blijft en niet met de kop ergens tegen aan kan stoten. Dat houdt in dat het dier bij voorkeur onder begeleiding van twee personen vervoerd moet worden: één chauffeur en één verzorger. Niet met meer mensen: dat levert extra onrust en paniek op. – om géén verband aan te leggen: een eventueel corpus alienum of botsplinters van fracturen in de buurt van het oog kunnen daardoor juist dieper het oog in gedrukt worden. Nadat je de dierenarts hebt gewaarschuwd dat er een spoedgeval in aantocht is, zorg je dat de hierna vermelde diagnostica klaar staan. Aangezien oogheelkundige afwijkingen vaak specialistische hulp vereisen is het aan te raden om het telefoonnummer van de dichtstbijzijnde oogspecialist op te zoeken.

18


Glaucoom Bij glaucoom, ook wel groene staar genoemd, is de druk in de oogbol te hoog. Bij een druk tussen 25 en 30 mm kwik spreek je van potentieel verhoogde druk; tussen 30 en 40 mm kwik kan het oog zich tijdelijk aanpassen en treedt schade aan het zintuigen zenuwweefsel van de retina pas na langere tijd op. Als de druk boven de 40 mm kwik komt is na 48 uur het netvlies onherstelbaar beschadigd en is de kans op blindheid groot. Glaucoom ontstaat doordat er teveel vocht in de voorste en achterste oogkamer is. Dit vocht wordt geproduceerd (voornamelijk onder invloed van de bloeddruk, net zoals bij de nier het geval is) door het corpus ciliare, komt in de achterste oogkamer en gaat vandaar door de pupil naar de voorste oogkamer. In de hoek tussen iris en cornea, de irido-corneale hoek, wordt het door een speciaal epitheel opgenomen en aan het bloed afgegeven. Als er voortdurend nieuw vocht wordt gemaakt, maar niet wordt afgevoerd, hoopt het vocht zich op en wordt de druk in de voorste en achterste oogkamer te hoog. Aangezien het corpus vitrium niet samendrukbaar is zal deze te hoge druk via dit glasachtig lichaam doorgegeven worden aan het netvlies en sclera. De sclera kan niet veel uitrekken. Het gevolg is dat het netvlies tussen glasachtig lichaam en sclera doodgedrukt wordt.

primair glaucoom

secundair glaucoom

Glaucoom kan vele oorzaken hebben. Je kunt een onderscheid maken tussen primair glaucoom en secundair glaucoom. Bij primair glaucoom zijn er alleen afwijkingen aan de structuren die voor de productie en afvoer van het kamervocht verantwoordelijk zijn. Bij Bassets, Cocker Spaniëls. Perzen, Siamezen en Europese Kortharen is dit een kwestie van aanleg. Secundair glaucoom is het gevolg van een andere, reeds bestaande, oogaandoening en ontstaat door belemmering in de afvoer van kamervocht door deze aandoening. Je kunt hierbij denken aan een lensluxatie, een tumor en een ontsteking van de iris. De eerste symptomen van glaucoom zijn: – Sloomheid – Pijn door de hoge druk. Hierdoor kan het dier gaan bijten als de kop wordt aangeraakt. – Blauwwitte verkleuring van de cornea van één oog. Slechts in uitzonderingsgevallen treedt glaucoom tegelijkertijd beiderzijds op. – De oogbol puilt soms wat uit. – Episclerale vaatinjectie: door de druk verwijden de bloedvaatjes van de sclera en zijn goed te zien. – De pupil van het aangetaste oog is verwijd en reageert niet op licht. De pupil van het andere oog is normaal van grootte. Dat de ene pupil normaal is en de andere te groot of juist te klein, noem je an-iso-corie. – Blindheid, omdat het netvlies door de druk beschadigd is. De behandeling van primair en secundair glaucoom is in principe hetzelfde. Het is wel zo dat je bij secundair glaucoom ook de eigenlijke oorzaak moet behandelen. De therapie is het verlagen van de druk in het oog. Dat kan door het geven van oogdrukverlagende middelen zoals de koolzuuranhydraseremmer Diclofen (tablet) waardoor de hoeveelheid kamervocht die het corpus ciliare produceert verminderd wordt. De afvoer van kamervocht wordt bevorderd door pilocarpine-oogdruppels, die de pupil vernauwen. Ook bètablokkers worden gebruikt. Soms is het geïndiceerd om de osmotische waarde van het bloed te verhogen waardoor er kamervocht aan

❑ VERKREGEN OOGAFWIJKINGEN

19

het oog wordt onttrokken; verwijzing naar een specialist is dan veelal aan te raden. Er zijn ook operatiemogelijkheden om de druk in het oog permanent te verlagen. Er zijn verschillende medicijnen en anesthetica die glaucoom kunnen veroorzaken of verergeren. Atropine en ketamine zijn hier de belangrijkste voorbeelden van. Het is dan ook verstandig om na te gaan of een dier dat onder narcose gebracht zal worden, glaucoom heeft of ooit heeft gehad.

Oogbolluxatie Bij dieren met een ondiepe oogkas of orbita en korte oogleden, zoals Pekingezen, Shi Tzu en Mopshonden, kan de oogbol spontaan uit de oogkas treden. Dit heet oogbolluxatie, ook luxatio bulbi of proptosis bulbi genoemd. Het kan al gebeuren als zo’n hondje zich erg opwindt. Het kan bij dergelijke rassen ook optreden als je het dier te stevig vasthoudt in het nekvel. Houd hier rekening mee als je deze dieren moet fixeren: houd ze vast met je handen als een ring om de nek heen, zonder aan het nekvel te trekken. Wanneer telefonisch gemeld wordt dat bij een hond een oog plotseling veel groter is dan het andere en als het ware de achterkant van de oogbol is te zien, geef je de volgende aanwijzingen: 1 De eigenaar moet onmiddellijk proberen met een vochtige, schone en níet pluizende doek, het oog terug te duwen. Zeg tegen de eigenaar dat hij zachtjes moet duwen, want anders traumatiseert hij het oog nog meer. Terwijl hij duwt moet hij tevens proberen om de oogleden over de oogbol proberen te trekken. Meestal lukt dit niet, omdat de oogbol door de stuwing snel groter wordt en niet meer in de oogkas past. Dus hoe sneller de eigenaar dit probeert des te meer kans van slagen hij heeft. Stuwing ontstaat als volgt. De bloedvaten die naar de oogbol lopen worden door de oogbolluxatie afgekneld. De aders met hun dunne wand worden helemaal dichtgedrukt. De slagaders met hun dikkere wand worden in eerste instantie niet helemaal dichtgedrukt. Dat wil dus zeggen dat er nog wel bloed wordt aangevoerd, maar dat er geen bloed meer kan worden afgevoerd. Het afgeknelde deel loopt dus vol met bloed en neemt in omvang toe, net zolang tot de arteriën ook helemaal afgesloten worden. 2 Als het niet lukt om de oogbol terug te duwen moet de eigenaar de oogbol tegen uitdrogen beschermen door er slaolie over heen te gieten. Telkens als de slaolie weggelekt is moet hij dit herhalen. 3 Het dier zal de sterke neiging hebben om met de poten over de uitpuilende oogbol heen te wrijven of met de kop overal tegenaan te schuren. Dit moet uiteraard door de eigenaar voorkomen worden. 4 De eigenaar dient met grote spoed naar de praktijk te gaan. Een luxatio bulbi is voor de eigenaar of verzorger een alarmerend verschijnsel. Hij zal dan ook de neiging kunnen hebben om met grote haast in de auto te stappen en alle verkeersregels te negeren. Als dierenartsassistent dien je tot voorzichtig rijgedrag te manen. Een auto-ongeluk zit in een klein hoekje en het is beter dat een hond aan één oog blind wordt dan dat er een overstekend kind dood gereden wordt! Zeg dit tegen de eigenaar op een geruststellende en kalmerende toon. De dierenarts zal, al of niet na het onder narcose brengen van het dier, proberen de oogbol terug te duwen en de oogleden terug over de oogbol te trekken. Dit noem

20


je reponeren van de oogbol. Over het algemeen zal dit ook de dierenarts niet lukken, omdat de oogbol al te veel gestuwd is. Daarom maak de dierenarts snel een snede in de buitenste ooghoek. Dit heet een laterale canthotomie. De oogspleet wordt daardoor vergroot en het oog kan nu wel gereponeerd worden. Vervolgens worden de oogleden aan elkaar gehecht en wordt er oogzalf of druppels met antibiotica en atropine aangebracht tussen die hechtingen door. Daarna wordt de canthotomiesnede gehecht. Het dier moet na 3 tot 5 dagen terugkomen voor controle en eventueel verwijdering van de ooglidhechtingen. De hechtingen van de canthotomiewond worden na 10-12 dagen verwijderd.

Agressief ulcus corneae Een hoornvliesontsteking, keratitis, wordt gekenmerkt door een cornea die niet meer helder en doorzichtig is. Bij een niet zo heftige ontsteking is een lichtblauwe waas te zien. In ernstige gevallen wordt het hoornvlies melkachtig van kleur. Er is dan sprake van weefselverlies. Er ontstaat een ulcus in de cornea, waardoor de cornea gevoelig wordt voor secundaire infecties. Vooral de pseudomonassoorten en sommige streptokokken zijn hierom berucht; ze zijn in staat om binnen 24 uur een licht ulcus te verdiepen tot alleen de uiterst dunne onderste laag van de cornea nog intact is en je te maken hebt met een agressief ulcus corneae. Zelfs de lichtste aanraking kan dit laagje doen scheuren en een perforatie veroorzaken. Het oog loopt dan leeg. De eigenaar van een dier zal alleen opmerken dat zijn huisdier één oog stijf dicht knijpt. Je moet dus een eigenaar, die over een dier met een blefarospasmus opbelt, aanraden om met spoed zijn dier te laten onderzoeken en erop te wijzen dat hij er zelf niets aan mag doen. De diagnose wordt gesteld met behulp van de kleurstoffen fluoresceïne en bengaalsrose, zoals beschreven staat in paragraaf 1.1 onder diagnostische hulpmiddelen. Behandeling van een dergelijk agressief ulcus zal meestal door een specialist moeten worden gedaan. De therapie hangt af van de oorzaak. Als bijvoorbeeld een entropion de onderliggende oorzaak is, wordt dit operatief gecorrigeerd. De hoornvliesontsteking geneest daarna vanzelf. De aanwezigheid van een ulcus corneae is een absolute contra-indicatie voor het toedienen van corticosteroïden, zowel lokaal als parenteraal. Deze middelen remmen de vorming van nieuwe epitheelcellen in de cornea en het ulcus zal daardoor alleen maar groter worden. Als niet duidelijk is welk micro-organisme verantwoordelijk is voor de hoornvliesontsteking, dan wordt deze op dezelfde manier als een bindvliesontsteking behandeld.

Trauma Trauma van het oog kan zeer ernstige gevolgen hebben. Net als glaucoom, oogbolluxatie en ulcus corneae moet trauma als spoedgeval behandeld worden. Trauma kan door mechanische of chemische oorzaak ontstaan. mechanisch


Trauma van het oog kan mechanisch ontstaan door een zwiepende tak of door vechten en door het binnendringen van een vreemd voorwerp. Ook een klap met een stomp voorwerp of de hand kan leiden tot trauma.

21

Dikwijls scheuren de oogleden ten gevolge van bijvoorbeeld een kattenkrab, prikkeldraad, vechtpartijen en vasthaken aan spijkers of doornen. Wonden van de oogleden moeten zo snel mogelijk gehecht worden. De eerder genoemde termijn van 8 uur is bij het oog niet van toepassing. Dit is bij een huidwond op de romp niet erg, de huid is daar ruim genoeg, maar die ruimte ontbreekt bij de oogleden. Er moet zuinig worden omgegaan met elke millimeter ooglidrand. Hoe langer je wacht met hechten des te minder natuurlijk geneest de wond. Het gevolg is dat de oogleden misvormd worden, met alle gevolgen van dien, zoals je terug kunt vinden in de paragrafen over entropion en ectropion. Je hecht met hechtmateriaal met een dikte van 5-0 of 6-0; bij zulk dun hechtmateriaal is het klaarleggen van de loepbril aan te raden. Grotere verwondingen van de conjunctivae moeten met dunner materiaal gehecht worden: 6-0 tot 8-0. Meestal zal dit door een specialist gedaan moeten worden. Er ontstaan namelijk gemakkelijk littekens en het harde littekenweefsel zal de oogbol voortdurend prikkelen. Een chronische ontsteking is dan het gevolg. Trauma door een kattenkrab of een windbukskogeltje van de oogbol zelf is nog spoedeisender dan trauma van de oogleden. Als het hoornvlies kapot (geperforeerd) is, zal er kamervocht uit het oog komen en zal de iris door het hoornvlies heen naar buiten puilen. Dit laatste noem je een irisprolaps. Als je niets doet, groeien iris en hoornvlies aan elkaar en het dier kan niet meer zien. De kans op infectie met bacteriën is groot. Het gehele oog kan ontsteken: een panophthalmie. Dit leidt vaak eveneens tot blindheid en het verwijderen van de hele oogbol. Als EHBO mag de eigenaar alleen het oog overgieten met slaolie. Als de dierenarts nog niet aanwezig is zal je als dierenartsassistent misschien de neiging hebben om het oog alvast te spoelen. Dit mag je absoluut niet doen. Zelfs de geringe kracht van een waterstraaltje kan net voldoende zijn om een wondje in de cornea dat net nog niet helemaal geperforeerd was helemaal open te laten barsten, waardoor alsnog een irisprolaps ontstaat. Je mag wel druppels, geen zalf, want die moet weer verwijderd worden voordat een grondig oogonderzoek kan plaatsvinden, met antibiotica en atropine toedienen. De therapie bestaat uit het eventueel verwijderen van vreemde voorwerpen en het hechten van de wonden. Het spreekt vanzelf dat dit onder narcose gebeurt en moet meestal door een specialist gedaan worden. chemisch

22

Bijtende stoffen, zoals zuren, basen en wasmiddelen, kunnen chemisch trauma veroorzaken. Als EHBO moet de eigenaar zo snel mogelijk het oog spoelen met zo schoon mogelijk water. Als er niets anders voor handen is mag dat zelfs slootwater zijn; alles is beter dan de bijtende stof in het oog te laten. Ook melk kan goed gebruikt worden. Op de praktijk zal met behulp van handwarme fysiologische uitgebreid gespoeld worden. Nabehandeling zal uit het toedienen van antibiotica, atropine en ontstekingsremmers bestaan.


Niet-spoedgevallen Tot de aangeboren oogafwijkingen die niet tot de spoedgevallen worden gerekend vallen: – ablatio retinae – cataract – infecties – lensluxatie – retrobulbaire processen – tumoren – gesloten traankanaal

Ablatio retinae Bij ablatio retinae laat de pigmentlaag van de retina los van de laag met staafjes en kegeltjes. Een betere naam is daarom retinoschizis, dat wil zeggen scheiding van de verschillende lagen van de retina. De zintuigcellen zullen door gebrek aan zuurstof afsterven en blindheid is het gevolg. Ablatio retinae kan optreden op een klein stukje van het netvlies, maar ook volledig zijn. Ablatio retinae kan worden veroorzaakt door: – te hoge bloeddruk – corpora aliena – een stomp trauma van het oog of de oogkas. Door de schokgolf van een aanrijding door een auto of een harde klap met de hand bij kleinere dieren, worden de retinalagen van elkaar los getrild. – de vorming van exsudaat bij ontstekingen van de uvea. Hierdoor kunnen die lagen van elkaar losgedrukt worden. – tumoren – erfelijke afwijkingen, zoals CEA (Collie Eyed Anomalie) De eigenaar merkt plotselinge blindheid en mydriasis op. Bij oogspiegeling zijn de losgelaten delen van het netvlies te onderscheiden. De precieze oorzaak moet worden vastgesteld worden voordat een therapie kan worden ingesteld. Ook hier is de hulp van een specialist meestal vereist.

Cataract Grijze staar (let op: bij glaucoom spreek je van groene staar) of cataract is een troebeling van de lens als gevolg van een verkeerd vochtgehalte van de lens of een verandering in de eiwitstructuur. De ziekte kan aangeboren zijn zoals je dat wel ziet bij de Afghaan, de Amerikaanse Cocker Spaniel, de Dwergpoedel, de Golden Retriever en bij Birmanen en Perzen. juveniel cataract degeneratie


Je kunt verschillende vormen van cataract onderscheiden. Juveniel cataract treedt al bij jonge dieren op. Er zijn ook vormen van grijze staar die door degeneratie zijn ontstaan door: – suikerziekte (diabetisch cataract) – in het lichaam aanwezige giftige stoffen door stapelingsziekten – trauma, bijvoorbeeld als de iris ontstoken is en verkleeft met de lens ontstaat er op die plaats een troebeling van de lens – ouderdom (seniel cataract)

23

Alle honden en katten krijgen deze laatste vorm van cataract als ze ouder zijn dan 5 tot 8 jaar. Het proces wordt langzaam erger en leidt, als het dier heel oud is, tot blindheid. Omdat het proces zo langzaam gaat, went het dier aan het steeds minder wordende gezichtsvermogen. Het lijdt dan ook niet aan de afwijking en een therapie is meestal niet nodig. Als het dier niet kan wennen aan de blindheid, is het mogelijk om de lenzen uit de ogen te verwijderen. Het dier kan dan weer redelijk zien. Fig. 1.4 Ver voortgeschreden grijze staar, vertroebeling van de lens, waardoor dit dier volledig blind is geworden. In dit geval betreft het ouderdomsstaar, zoals alle honden kunnen krijgen van hun 5de tot 8ste jaar.

Als de lens geheel ondoorzichtig is geworden, is het dier dus blind. De lens kan dan operatief verwijderd worden. Het dier moet onder algehele narcose. Alleen bij dieren die in een goede gezondheid verkeren is het altijd aanwezige risico op sterfte door de narcose zo klein dat de operatie uitgevoerd kan worden. Tevens moet vaststaan dat de rest van het oog in orde is. Als het netvlies niet functioneert, kan de lens wel verwijderd worden, maar zal het dier na de operatie toch blind blijven. Als de lens geheel ondoorzichtig is, kun je niet meer met de opthalmoscoop in het oog kijken om te beoordelen of de rest van het oog wel in orde is.

Infecties Omdat het oog zo oppervlakkig ligt worden infecties vaak door invloeden van buitenaf, zoals mechanisch trauma, veroorzaakt. Deze infecties veroorzaken de volgende ontstekingen van het oog en de adnexa: – Blefaritis – Conjunctivitis – Keratitis – Keratoconjuctivitis sicca – Uveïtis blefaritis

24

Een blefaritis is een ontsteking van de huid van de oogleden en kan veroorzaakt worden door een afwijkende stand van het ooglid of haren, allergie voor o.a. een


wespensteek, auto-immuunziekten en infecties met voornamelijk streptokokken en stafylokokken. De symptomen zijn de typische verschijnselen die horen bij een ontsteking: roodheid, zwelling, warmte, pijn (die uit zich in jeuk en het dichtknijpen van het oog) en een gestoorde functie (die zich uit in kaalheid en korstjes onder andere). De therapie hangt af van de oorzaak. conjunctivitis

Conjunctivitis wordt ook bindvliesontsteking genoemd en is een ontsteking van de conjunctiva. Meestal zijn bij conjunctivitis beide ogen aangedaan. Als dat níet zo is, kan er sprake zijn van een afwijkende stand van de oogleden, mechanisch trauma door haren, een corpus alienum of te weinig traanproductie. In het laatste geval drogen de conjunctivae uit en ontstaat een ontsteking. Conjunctivitis door virussen en bacteriën is de meest voorkomende infectieziekte van de ogen. Een virus dat de bindvliezen van de hond aantast is bijvoorbeeld het hondenziektevirus. De bacteriën en virussen die niesziekte bij de kat veroorzaken kunnen zich ook in de conjunctivae ofwel bindvliezen nestelen. De belangrijkste symptomen zijn jeuk, ooguitvloeiing, die deels ontstaat door een verhoogde traanproductie ofwel epiphora en roodheid van de bindvliezen. Soms zie je kleine bobbeltjes onder het slijmvlies zitten. Dit zijn ophopingen van leukocyten. Je spreekt dan van een folliculaire conjunctivitis. Er kunnen ook andere soorten knobbeltjes onder het slijmvlies liggen. Om een precieze diagnose te stellen kan je een biopsie nemen. Bij hele jonge pups of kittens, waarbij de ogen nog niet opengegaan zijn, kan een purulente ontsteking van de bindvliezen aanwezig zijn. De verzorger van deze jonge dieren meldt dat de ogen uit lijken te puilen. Je moet dan aanraden om nog dezelfde dag met alle diertjes uit het betreffende nest op het spreekuur te komen. Als niet snel wordt ingegrepen wordt de cornea aangetast en van daaruit kan het hele oog ontsteken en verloren gaan. De therapie is het opsporen van de oorzaak en deze behandelen. Vervolgens spoel je de conjunctivae met een fysiologische zoutoplossing en dient een zalf toe, waarin een antibioticum en vitamine A zit. In sommige gevallen geef je ontstekingsremmers.

keratitis

Een keratitis is een hoornvliesontsteking ofwel een ontsteking van de cornea. Hoornvliesontsteking kan, net als bindvliesontsteking, behalve door mechanische prikkeling zoals afwijkingen van de oogleden, kattenkrabben en verkeerd groeiende haren, ontstaan door auto-immuunziekten, infecties met bacteriën en virussen, en een gebrek aan traanvocht. Soms is er geen oorzaak voor de ontsteking aan te wijzen. Het is niet zo dat het hoornvlies altijd als geheel is aangedaan. Soms is het alleen op één of meerdere kleine plekjes ontstoken. Dit heet keratitis punctata. Als alleen de oppervlakkige lagen van de cornea zijn aangetast spreek je van een keratitis superficialis. Bij een keratitis profunda zijn ook de diepere lagen aangetast.


25

Een keratitis is een pijnlijk ontstekingsproces. De eigenaar zal dit als eerste opmerken in de vorm van blepharospasme en epiphora (overvloedig tranen). In erge gevallen treden afweerreacties op, soms in de vorm van bijten. – Als het hoornvlies ontstoken is, treedt er in eerste instantie oedeem op. Daardoor is de cornea niet meer helder en doorzichtig. Er is, bij een niet zo heftige ontsteking, een lichtblauwe waas te zien. – Als de ontsteking ernstiger is, wordt het hoornvlies melkachtig van kleur. Het dier is dan blind aan het desbetreffende oog. – In het verdere verloop van de ontsteking, je spreekt dan van een keratitis chronica, gaan er bloedvaatjes vanuit de sclera het hoornvlies ingroeien. Die bloedvaatjes brengen de witte bloedcellen dichter bij de ontstekingshaard, waardoor sneller genezing kan optreden. Als het hoornvlies genezen is trekken de bloedvaatjes vaak weer weg. Soms worden er zoveel leucocyten aangevoerd dat ze met het blote oog als ophopingen te zien zijn. Dit heet pannus. – Bij zeer lang durende hoornvliesontstekingen wordt er donkerbruin pigment en zelfs granulatieweefsel in het hoornvlies afgezet. Dit pigment verdwijnt niet meer en het granulatieweefsel zal in een litteken overgaan. Het gezichtsvermogen zal daardoor belemmerd blijven. Bij de kat kan een stukje ontstoken hoornvlies afgestoten worden. Dit noem je een sequester. Dé therapie van keratitis bestaat niet. De precieze oorzaak moet worden opgespoord en aan de hand daarvan wordt een gerichte therapie ingesteld. Het is bijvoorbeeld zinloos om bij een keratitis alleen te behandelen met oogzalf als de oorzaak van de keratitis ectopische ciliën zijn. Je dient je dit als dierenartsassistent goed te realiseren. Sommige assertieve eigenaren denken zelf wel te weten wat hun dier mankeert en eisen in bovengenoemd geval de oogzalf zonder hun dier te willen laten zien. De dierenartsassistent zal dit vanzelfsprekend weigeren en op het onverstandige van de geëiste ‘therapie’ wijzen. keratoconjuctivitis sicca

Een aparte plaats in het rijtje van ontstekingen neemt de keratoconjuctivitis sicca in. Deze ontsteking betreft zowel de cellen van de conjunctiva als van het hoornvlies. De ontsteking wordt veroorzaakt doordat er niet genoeg traanvocht geproduceerd wordt. Keratoconjuctivitis sicca komt bij de kat nauwelijks voor en wordt vooral bij kleinere hondenrassen gezien. Het beeld lijkt op dat van een gewone conjunctivitis en keratitis. Er is bijna altijd sprake van een purulente ooguitvloeiing, maar er is géén verhoogde traanproductie. Integendeel, de ogen zijn juist droog. Dit kun je vaststellen met behulp van de Shirmer Tear Test. Bij dieren met keratoconjuctivitis sicca is er minder dan 10 mm/min traanproductie. De oorzaak is meestal niet vast te stellen en kan variëren van tumoren van de traanklieren tot een vitamine A gebrek. Iatrogeen kan het worden veroorzaakt door het vergeten te zalven van de ogen bij een dier dat onder anesthesie gaat. Omdat tijdens de narcose de ogen open blijven kan de cornea uitdrogen. Daarom breng je altijd een zalf of kunsttranen aan bij een dier dat onder anesthesie gaat. Iatrogeen kan een keratoconjunctivitis sicca ook worden veroorzaakt door een lang gebruik van sulfonamiden. De therapie voor een keratoconjunctivitis sicca moet in principe levenslang gegeven worden. De therapie kan bestaan uit kunsttranen op het oog, het zalven van het oog

26


met een zalf die ciclosporine bevat of het geven pilocarpine oogdruppels door het voer. Ciclosporine en pilocarpine zetten de traanklieren aan tot grotere productie van traanvocht. De therapie moet meerdere malen per dag en levenslang gegeven worden. Dat kan op bezwaren van de verzorger van het dier stuiten. Dan is het mogelijk om de afvoerbuis van de glandula parotis om te leiden, zodat het speeksel niet meer naar de mondholte gaat maar in over het oog loopt. Speeksel kan echter op den duur de cornea irriteren, met als gevolg een iatrogene keratitis. Soms is het resultaat van de operatie niet voldoende om de conjunctivae en de cornea voldoende te bevochtigen. uveïtis

Uveïtis is tot slot een ontsteking van de uvea. In wezen gaat de iris over in het corpus ciliare dat op zijn beurt weer overgaat in het vaatvlies. Deze drie samen noem je ook de uvea. Ontstekingen van de een gaan vaak over in ontstekingen van de ander. Vandaar dat je vaak spreekt van uveïtis. Een uveïtis kan vooral de iris betreffen en dan noem je het een uveïtis anterior of een iritis. Als voornamelijk het vaatvlies ontstoken is heet dat uveïtis posterior. Een uveïtis staat meestal niet alleen: ook de cornea en de conjunctivae ontsteken vaak. Ontsteking van de uvea kan een op zichzelf staande ziekte zijn, maar ook samenhangen met ziekten elders in het lichaam. Zo kan een baarmoederontsteking bij de hond een irisontsteking veroorzaken. Ook allergische reacties kunnen hun weerslag hebben op de iris. Uiteraard kan door trauma de iris gemakkelijk geïnfecteerd worden, omdat bacteriën dan een prima porte d’entrée krijgen aangeboden. Er zijn vooral bij de kat virussen die de uvea kunnen infecteren: het FIV, FeLV en het FIPvirus. Vaak blijft de oorzaak van een uveïtis echter onbekend. Symptomen van een uveïtis anterior zijn de volgende. – Pijn is het voornaamste symptoom. Daardoor wil het dier het oog niet opendoen of is lichtschuw. – Tranen van het oog. – Vernauwde pupil (miosis). Bij onderzoek van het oog kun je zien dat: – pus, bloed of troebelingen in het kamervocht te zien zijn. – de iris roder is dan normaal (rubeosis) en gezwollen of onregelmatig van vorm is. – er soms sprake is van synechiae, dat wil zeggen dat de iris aan het hoornvlies of de lens is vergroeid. Dit treedt op als te lang wordt gewacht met een behandeling. Het gezichtsvermogen is dan beperkt. – er eventueel sprake is van secundair glaucoom, als de afvoer van kamervocht belemmerd wordt. Symptomen van een uveïtis posterior zijn blindheid en verwijde pupillen. Dit wordt meestal door de eigenaar al waargenomen. Bij onderzoek van het oog kun je zien dat: – troebelingen in het glasachtig lichaam aanwezig zijn; – er een sterkere doorbloeding van het vaatvlies is; – soms een ablatio retinae aanwezig is, doordat het netvlies is losgewerkt van de chorioidea.


27

De therapie bestaat uit het toedienen van zalven of druppels met atropine om de pijn te verminderen, met bijnierschorshormonen om de ontsteking minder heftig maken en met antibiotica. Je geeft vaak ook antibiotica per injectie of in tabletvorm. Verder wordt het dier in een donkere ruimte gehuisvest om twee redenen: ten eerste doet het oog dan minder pijn en ten tweede wordt door atropine de pupil wijd. Door die verwijde pupil valt er te veel licht in het oog en kan het netvlies beschadigd raken. Een bijzondere netvliesontsteking is sneeuwblindheid. Dit treedt op als je een hond te lang buiten laat, wanneer er veel zon staat, die door bijvoorbeeld sneeuw nog eens extra in het oog gereflecteerd wordt. Het netvlies kan deze stortvloed van licht niet aan en gaat ontsteken. De bindvliezen worden rood en het oog gaat tranen. Als je het dier binnenhaalt, verdwijnen de klachten.

Lensluxatie Lensluxatie is een vierde aangeboren oogafwijking die niet tot de spoelgevallen gerekend wordt. Bij elke hond of kat kan de lens loslaten van zijn bevestiging aan het corpus ciliare. Bij kleinere terriërs is deze lensluxatie erfelijk, maar kan ook door ontsteking van het corpus ciliare ontstaan. Bij katten kan de lens ook loslaten, maar dit veroorzaakt over het algemeen geen secundair glaucoom. De symptomen zijn troebeling van het kamervocht en merkwaardig bewegen van de iris (iridodonesis). De abnormale positie en bewegelijkheid (lentodonesis) van de lens zullen de eigenaar in verreweg de meeste gevallen niet opvallen en worden pas bij goed onderzoek gevonden. Als de lens naar voren valt, verhindert hij de afvoer van oogvocht. Daardoor stijgt de druk in het oog en ontstaat secundair glaucoom. Als de lens naar achteren valt kan hij het netvlies beschadigen, zelfs zo ernstig dat het netvlies loslaat van de harde oogrok. Het dier wordt dan blind op die plaats. De therapie is hier het verwijderen van de lens, bij voorkeur door een oogspecialist.

Retrobulbaire processen Ziekten die in eerste instantie van het oog zelf uit lijken te gaan worden soms veroorzaakt door processen dicht in de buurt van het oog. Er kan bijvoorbeeld een abces achter het oog zitten, een retrobulbair abces, dat het oog doet uitpuilen. Ook retrobulbaire tumoren of corpora aliena en fracturen van de oogkas kunnen het oog doen uitpuilen of juist dieper doen liggen. Retrobulbaire processen zijn soms erg pijnlijk, vooral als je de onderkaak opent. Dit kan leiden tot heftig verzet en zelfs bijten en/of krabben. Houd hier rekening mee als je een dergelijk dier moet fixeren.

Tumoren De verschillende weefsels van het oog kunnen tumoren vormen. Tumoren van de oogleden zijn meestal goedaardig bij de hond, maar bij de kat vaak maligne. Tumoren gaan vaak uit van de iris. Ze beginnen als kleine, meestal gekleurde bolletjes. Ze zijn soms achter het hoornvlies te zien. Als ze groot worden, moeten ze verwijderd worden. Ook de zenuwcellen van het oog kunnen tumoren vormen. Je merkt alleen een gedeeltelijke of gehele blindheid. In een enkel geval lijkt het oog groter te worden.

28


Tumoren van de diepere delen van het oog zijn zeldzaam, bij de kat treden ze door infectie met het FELV wel op.

Gesloten traankanaal Bij de Poedel, de Bedlington Terrier en de Sealyham Terriër is het niet open zijn van het traankanaal een erfelijke afwijking. De tranen stromen over de oogleden heen en er ontstaat een traanstreep. De therapie is het operatief openen van het traankanaal.

1.4

Symptomen en diagnostische hulpmiddelen bij gehoororgaanziekten

Zoals bekend is, herbergt het oor twee zintuigen: het gehoorzintuig en het evenwichtszintuig. Het gehoor- en evenwichtszintuig bevinden zich in het binnenoor, dat zich in een ruimte in het rotsbeen van de schedel bevindt.

Symptomen van ziekten van het gehoor- en evenwichtszintuig De aandoeningen en afwijkingen van beide zintuigen beïnvloeden elkaar en hebben veel gemeen. De symptomen die kunnen duiden op afwijkingen van gehoor- en evenwichtszintuig zijn: – Afhangen van de oren – Doofheid. Doofheid is aan te tonen door buiten het gezichtsveld van het dier plotseling een hard geluid te maken. Bijvoorbeeld door vlak achter de kop in de handen te klappen. Als het dier een reactie vertoont, is in ieder geval één van beide oren in staat om geluid waar te nemen. – Evenwichtsstoornissen – Jeuk. Dit uit zich doordat het dier krabt of met de kop schudt. – Nystagmus. Dit is het heen en weer schieten van de ogen in de kassen en duidt op aantasting van het evenwichtsorgaan of de hersenen. – Pijn – Scheef houden van de kop – Uitvloeiing – Vieze geur Er zijn geen duidelijk te omschrijven spoedgevallen betreffende het oor en evenwichtszintuig, zoals dat bij het oog wel het geval is, hoewel symptomen als evenwichtstoornissen en nystagmus voor de eigenaar meer dan voldoende aanleiding zullen zijn om een spoedconsult aan te vragen. Je dient er bij een vermoedelijke oorontsteking wel op te wijzen dat een acute afwijking kan leiden tot een moeilijk te genezen chronisch probleem en dat een ontsteking van het buitenste deel van het oor aanleiding kan geven tot een hersenontsteking. Veel huisdiereigenaren hebben de neiging om uitvloeiing uit het oor te verwijderen met behulp van een wattenstokje. Dit moet je echt afraden. De gehoorgang van de hond en kat loopt trechtervormig toe. Als een leek met een wattenstokje het oor schoon probeert te maken zal hij het oorsmeer alleen maar dieper het oor in duwen. Het gevolg is dan verergering van de klachten.

❑ SYMPTOMEN EN DIAGNOSTISCHE HULPMIDDELEN BIJ GEHOORORGAANZIEKTEN

29

Diagnostische hulpmiddelen bij ziekten van het gehoororgaan otoscoop

Voor het onderzoek van het oor is de otoscoop ontwikkeld. Het is in principe een vergrootglas in combinatie met een lantaarntje. De uitwendige gehoorgang, het trommelvlies, de kop van de hamer en eventuele pus in het middenoor zijn ermee te zien. Het onderzoek met de otoscoop wordt door veel dieren niet op prijs gesteld. De dierenarts is geconcentreerd bezig en haar of zijn gezicht is vlak bij de tanden van het dier. De dierenartsassistent dient het dier goed te fixeren en letsel bij het dier en de dierenarts te voorkomen. Je mag het nekvel echter niet te strak trekken anders wordt het manipuleren met de otoscoop bemoeilijkt. Bij heftige oorontstekingen krabt het dier soms heftig aan de huid onder het oor, waardoor een heftige ontsteking ontstaat; houd hier rekening mee als je het dier in het nekvel pakt.

1.5

Aangeboren afwijkingen van het gehoororgaan

De ziekten van het oor worden ingedeeld in aangeboren afwijkingen en verkregen afwijkingen. Deze paragraaf behandelt de aangeboren afwijkingen. In paragraaf 1.6 lees je meer over de verkregen afwijkingen van het gehoor- en evenwichtsorgaan.

Doofheid Doofheid kan een aangeboren, zelfs erfelijke afwijking zijn bij Bull Terriers, Dalmatische honden, en witte katten. Bij deze dieren is het slakkenhuis niet goed aangelegd, waardoor geluidsgolven niet kunnen worden waargenomen door de zintuigcellen.

Uitwendige gehoorgang incompleet Soms wordt er een dier geboren waarvan de uitwendige gehoorgang niet of maar gedeeltelijk is aangelegd. Afhankelijk van de mate van afwijking kan er operatieve correctie mogelijk zijn.

Verkeerde stand oorschelpen Bij sommige hondenrassen hebben de oorschelpen een enkele maal bij de geboorte niet de juiste stand. Zo staan de oren van de jonge Duitse Herder soms niet spits rechtop. Het kraakbeen in de oorschelpen is niet stevig genoeg om een spitse stand te verkrijgen. Het heeft dan geen enkele zin om de oorschelpen met plakband recht te proberen te laten groeien. Als het dier wat ouder wordt en het kraakbeen wat steviger, verbetert de stand zonder ingreep. Mocht dit onverhoopt toch niet het geval zijn, dan is er een operatie mogelijk om de stand te verbeteren. Aangezien dit een schoonheidsoperatie is die voor het dier zelf onnodig is, wordt dit niet aanbevolen. Sommige fokkers doden zelfs pups waarvan zij menen dat de oren niet goed staan. Hoewel dit wettelijk toegestaan is, is het moreel gezien ontoelaatbaar.

30


1.6

Verkregen afwijkingen van het gehoor- en evenwichtsorgaan

Verkregen afwijkingen van het gehoor- en evenwichtsorgaan worden onderverdeeld in: iatrogene afwijkingen, idiopatische afwijkingen, infecties, trauma, tumoren en vestibulair syndroom.

Iatrogene afwijking Het evenwichtsorgaan en het slakkenhuis kunnen iatrogeen beschadigd worden. Dat kan gebeuren als er oordruppels via een kapot trommelvlies in het binnenoor komen. Maar er zijn ook geneesmiddelen die via het bloed het binnenoor bereiken en een zelfde beschadigend effect hebben. Als je antibiotica uit de groep aminoglycosiden (streptomycine, kanamycine, neomycine, gentamicine) langer dan 10 dagen per injectie toedient, zullen de zintuigcellen in het binnenoor degenereren. Dit noem je ototoxiciteit. Het gevolg is ongeneeslijke doofheid en evenwichtsstoornis. Ook de eigenaar zelf kan door ondeskundig schoonmaken van het oor, bijvoorbeeld met een wattenstaafje, de gehoorgang en zelfs het trommelvlies beschadigen.

Idiopathische afwijkingen De punten van de oorschelp kunnen soms herhaaldelijk scheuren en bloedingen vertonen zonder dat je er een oorzaak, zoals trauma voor kan aanwijzen. De therapie kan alleen maar symptomatisch zijn. Je kan zalven met corticosteroïden aanbrengen of in ernstige gevallen het aangetaste deel van de oorschelp verwijderen. Bij Dwergpoedels en Teckels zijn de oorschelpen soms haarloos. Er is geen therapie.

Infecties van het oor Bij witte katten kunnen ultraviolette stralen behalve tumoren ook een ontsteking van de huid van de oren veroorzaken. De huid van de oorschelp kan allerlei afwijkingen vertonen. Ze zijn echter niet specifiek voor het oor, maar maken deel uit van afwijkingen van de huid als geheel. Ze zullen daarom besproken worden bij de behandeling van de pathologie van de huid.

Abcessen Vooral bij katten kunnen door vechten wonden van de oorschelp ontstaan die gemakkelijk geïnfecteerd kunnen worden. Dit kan leiden tot een flegmoon of een abces. De therapie is het openen van het abces en spoelen met fysiologische. Tevens dien je antibiotica en pijnstillers toe. Als te lang wordt gewacht met het openen van het abces kan ossificatie van het kraakbeen van het oor optreden. Om de daardoor veroorzaakte pijn te genezen moet de hele oorschelp geamputeerd worden.

Otitis externa Ontsteking van de uitwendige gehoorgang, een otitis externa, ontstaat meestal doordat het cerumen onvoldoende kan worden afgevoerd of doordat er te veel productie van cerumen is.

❑ VERKREGEN AFWIJKINGEN VAN HET GEHOOR- EN EVENWICHTSORGAAN

31

onvoldoende afvoer

Ontsteking van het uitwendige oor wordt meestal veroorzaakt door onvoldoende afvoer van oorsmeer (cerumen). De afvoer kan belemmerd worden door te veel haren, tumoren of vreemde voorwerpen in de uitwendige gehoorgang. Het oorsmeer hoopt zich op en vormt cerumenproppen, die op zich ook weer een goede afvoer verhinderen. In het oorsmeer ontstaat dan een warm, vochtig milieu, waarin een overvloed aan voedsel voor bacteriën, gisten en schimmels aanwezig is. Het is dan ook niet verwonderlijk dat deze dan voor een secundaire infectie zorgen en tot een otitis externa leiden. Ontstekingen door onvoldoende afvoer van oorsmeer kunnen ook ontstaan door hangende oren en lange haren. Honden met hangende oren en lange haren, zoals Spaniëls, hebben vaker ontstekingen van het uitwendige oor dan andere rassen. Door de afhangende oren en lange haren kan de gehoorgang niet voldoende geventileerd worden. Het is daarom verstandig de haren in de gehoorgang regelmatig te epileren. Het epileren moet voorzichtig gedaan worden. Elke dag een paar haren. Anders irriteer je de huid van de gehoorgang. Tot slot kan te vaak of te grondig mechanisch of met behulp van oorcleaners reinigen van de gehoorgang ook leiden tot ontsteking. Hierdoor gaat namelijk het aseptisch ontsteken. Het wordt daardoor dikker en dus wordt de gehoorgang nauwer en het cerumen dus minder goed afgevoerd. Secundaire infectie volgt dan gemakkelijk.

teveel productie

Naast ontsteking door onvoldoende afvoer van cerumen, kunnen ontstekingen ook ontstaan door een teveel productie van cerumen. Door een verkeerd hormoonevenwicht kan er teveel oorsmeer gevormd worden. Dit heeft uiteraard hetzelfde effect als een te kleine afvoer. Bij huidziekten zoals seborrhoe wordt er te veel oorsmeer gevormd. Aan de hand van het oorsmeer kan in een aantal gevallen een vermoeden worden uitgesproken over de oorzaak. Als er een purulente uitvloeiing is, is de oorzaak meestal een bacteriële infectie. Lichtbruin, halfvloeibaar oorsmeer wijst op een gistinfectie (Candida) of schimmelinfectie (Aspergillus). Met behulp van een methyleenblauw preparaat kan je snel en eenvoudig het oorsmeer beoordelen. Je strijkt daartoe wat cerumen uit op een voorwerpglaasje, fixeert door het enkele keren door een vlam te halen en dompelt het dan in de methyleenblauwoplossing gedurende 1 minuut. Je kan met een vergroting van 1000 x coccen en staafjes van elkaar onderscheiden en gisten zijn, vaak als delende ovalen, goed te zien. Bij een oormijtinfectie zie je donkerbruin, korrelig oorsmeer. Met een vergrootglas zijn de oormijten als kleine witte bewegende puntjes te zien. Oormijt, Sarcoptes cani bij de hond en Notoëdres cati bij de kat, is bij vooral jonge dieren een primaire infectie. De oormijtinfectie kan snel leiden tot een secundaire infectie met bacteriën. De symptomen zijn jeuk of zelfs pijn, uitvloeiing, afwijkende geur, roodheid, zwelling en warmte van de gehoorgang. De oorschelp is vaak ook ontstoken. Een oormijtinfectie bij de kat kan het dier soms zo erg irriteren dat er een aanval van epilepsie volgt.

32


Fig. 1.5 Een schoon en een vuil oor.

De ontsteking van een otitis externa wordt behandeld door de oorzaak aan te pakken en door lokale behandeling. Je kan de gehoorgang grondig met lauw water spoelen. Daarna wordt er zalf in het oor aangebracht. Voordat je de gehoorgang spoelt of er zalf in aanbrengt moet je zeker weten dat het trommelvlies nog heel is. Anders loopt de zalf het middenoor en binnenoor in en kan grote schade toebrengen. Dit kan tot ongeneeslijke doofheid leiden. Dit is de reden dat je huisdiereigenaren niet zomaar oorzalven kan meegeven. Alleen door middel van een onderzoek met de otoscoop kan vastgesteld worden of je wel zalf in het oor mag aanbrengen. Voor oordruppels geldt dit alles in nog sterkere mate, want zij dringen veel gemakkelijker en dieper door in het oor. Welke zalf er wordt voorgeschreven is afhankelijk van de aard van het microorganisme dat de ontsteking veroorzaakt. Ook daarom is het onverstandig om zonder onderzoek zalf mee te geven. Als je bijvoorbeeld een zalf aanbrengt die alleen tegen oormijt werkt, terwijl de infectie wordt veroorzaakt door een gist, wordt de ontsteking steeds erger en kan zelfs tot hersenontsteking leiden. Oorzalven bevatten vaak corticosteroïden. Deze verminderen de ontsteking van het epitheel en dus de zwelling. De gehoorgang wordt dus ruimer en cerumen en exsudaat kunnen makkelijker afvloeien. Oorzalven moeten voor gebruik enige tijd in de hand gehouden worden. De zalf wordt daardoor verwarmd en wat dunner smeerbaar. De zalf is dan met minder kracht uit de tube te knijpen en zal zich beter over het hele slijmvlies uitbreiden. Een acute otitis externa wordt soms chronisch. De ontsteking gaat niet over of komt telkens terug. Soms is het voldoende om één keer per week het oor te zalven. In ernstigere gevallen is dat niet voldoende. Dan kan operatief een deel van de wand van het verticale deel van de uitwendige gehoorgang verwijderd worden. Het horizontale deel, waar de ontsteking het meest hardnekkig is, wordt dan beter


33

geventileerd en kan genezen. Deze operatie wordt niet veel meer uitgevoerd, omdat de ontsteking soms toch weer terug komt. Daarom wordt meestal de gehele uitwendige gehoorgang met het trommelvlies verwijderd. De ontsteking is hiermee verwijderd, maar het dier is dan (aan de geopereerde kant) doof. Het gevaar van een ontsteking van het uitwendige oor is dat de infectie zich kan uitbreiden naar het middenoor en naar het binnenoor. Van daaruit is het maar 1 of 2 centimeter naar de hersenen, zodat ook een hersenontsteking (zie onder) kan volgen.

Otitis media Een middenoorontsteking kan veroorzaakt worden door infectie met virussen of bacteriën die, vanuit een otitis externa, na perforatie van het trommelvlies, het middenoor bereiken. Soms komen de micro-organismen via het bloed in het middenoor. Een complicatie van een otitis media is aantasting van de kopzenuw die de tong innerveert. Deze kopzenuw loopt vlak langs het middenoor en kan gemakkelijk mee gaan ontsteken. Daardoor worden signalen van de smaakpapillen niet meer naar de hersenen gebracht. Het dier zal zijn eten niet meer proeven. Dit uit zich bijvoorbeeld in niet meer willen eten. Ook de nervus facialis kan verlamd raken.

Otitis interna Een binnenoorontsteking betreft vaak zowel het slakkenhuis als het evenwichtsorgaan. Dieren die een binnenoorinfectie hebben, houden de kop scheef. Dat komt omdat het evenwichtsorgaan niet goed meer werkt door de ontsteking. Het oor dat het meest aangetast is wordt het laagst gehouden. Ook vertoont het dier nystagmus. Middenoorontsteking en binnenoorontsteking worden behandeld door het langdurig geven van antibiotica per injectie en per os. Als het trommelvlies geperforeerd is kan je het middenoor spoelen. Dit gebeurt onder narcose. Hierna krijgt het dier ook een lange antibioticumkuur. Als een dier een hersenontsteking heeft die voortkomt uit een oorontsteking, houdt het de kop óók scheef. De hersenen reageren niet meer goed op de prikkels die ze uit het evenwichtsorgaan ontvangen. Nu wordt het oor dat het minst ontstoken is het laagst gehouden. Als de ontsteking de hersenen verder aantast, ontstaan er hersensymptomen. Als er een hersenvliesontsteking is, wordt deze met behulp van antibiotica behandeld.

Trauma van het oor Trauma van het oor kan worden gezien aan de oorschelpen, aan de uitwendige gehoorgang, aan het trommelvlies en aan het middenoor en binnenoor.

Trauma van de oorschelpen Je onderscheidt de volgende soorten trauma van de oorschelpen: – couperen – othematoom – wonden van de oorschelpen

34


couperen

othematoom

Het couperen van de oorschelpen is in Nederland verboden en de honden worden niet meer op shows toegelaten. Toch wordt het nog wel gedaan en soms zeer ondeskundig, met als gevolg heftige ontstekingen. Het geïnfecteerde weefsel dient te worden verwijderd, soms moet de gehele oorschelp geamputeerd worden, en daarna de wond worden gehecht. Uit preventief oogpunt zou je kunnen overwegen om aangifte te doen, bijvoorbeeld bij de Landelijke Inspectie Dienst van de dierenbescherming. Door stomp trauma, bijvoorbeeld als een hond of kat heftig met de kop schudt en met zijn oorschelp ergens tegenaan slaat, kan een bloedvat in het oor scheuren, terwijl de huid heel blijft. Er ontstaat dan een hematoom, dat zich meestal tussen het kraakbeen en het perichondrium bevindt. Dit noem je een othematoom. De oorschelp is veel dikker dan normaal; dit kan plaatselijk zijn of de gehele binnenzijde van de oorschelp betreffen. Als je zachtjes in de dikte knijpt, voel je dat zich vocht onder de huid bevindt. Deze dikte veroorzaakt bij het dier geen pijn, voelt niet warm aan en de huid is niet rood. Het othematoom is dus voor het dier weinig tot niet problematisch, maar kan wel een tweetal vervelende complicaties met zich mee brengen. Ten eerste kan het othematoom de bloedvoorziening naar het kraakbeen verstoren. Het kraakbeen kan daardoor op den duur zelfs ossificeren, dat wil zeggen dat het in bot wordt omgezet. Dit veroorzaakt wél voortdurende pijn. Een tweede complicatie is dat het hematoom door fibroangioblastenweefsel wordt opgeruimd en verbindweefseling volgt. Het dan gevormde littekenweefsel zal krimpen en het oor zal misvormd raken. Bij de mens spreek je dan van een bloemkooloor, dat beoefenaars van de bokssport soms kenmerkt. Dit bloemkooloor blijft. Het dier heeft van de afwijkende vorm van de oorschelp geen last, maar sommige eigenaren vinden het misvormde oor lelijk. De therapie is het onder narcose verwijderen van het bloed door middel van een grote snede. Het beste kan de ingreep 5 tot 10 dagen na het trauma plaatsvinden, omdat de bloeding dan tot rust is gekomen en is begonnen met stollen. Na het verwijderen van bloed en stolsels wordt de huid van de binnen- en buitenkant van de oorschelp aan elkaar gehecht door middel van een groot aantal hechtingen, die dwars door het kraakbeen van de oorschelp heen lopen. Je gebruikt bij voorkeur monofil hechtmateriaal, omdat dit de kans op aanzuigen van vocht en dus bacteriën, en daarmee infectie, het beste voorkomt. De hond moet een kraag om en strikte rust houden gedurende 14 dagen, om nieuwe bloedingen in de oorschelp te voorkomen.

wonden

Wonden van de oren bloeden zeer hevig en moeten daarom snel gehecht worden. De eigenaar kan tijdens het vervoer naar de praktijk de wond met de vingers dichtdrukken. Hij moet er dan wel zeker van zijn dat er geen corpus alienum, bijvoorbeeld een glassplinter, in de wond steekt: als je in dat geval druk uitoefent wordt het trauma vergroot. Ook moet je de eigenaar erop wijzen dat het dier zich tegen het knijpen kan verzetten door krabben of bijten. De dieren kunnen ook erg met de kop schudden, hetgeen het trauma kan verergeren als de kop ergens tegenaan slaat. Beter is het te adviseren dat, wanneer de eigenaar die mogelijkheid heeft, hij een grote handdoek om de kop slaat, omdat zijn dier door constant met zijn kop te


35

schudden het bloed in alle richtingen gooit en alles op die manier onder het bloed komt zitten. Als het dier het toelaat kan de eigenaar dan door de handdoek heen druk uitoefenen op de wond. Wel moeten de ogen en de neus van het dier vrij blijven bij het aanbrengen van de handdoek. Vervoer naar de praktijk kan het beste onder begeleiding van twee personen gebeuren. Je legt atraumatisch hechtmateriaal klaar met een dikte van 4-0 of 5-0. Om verder trauma door krabben aan het oor te voorkomen kan je de hond beter een kraag omdoen. Vaak genezen de wonden niet mooi, zodat er een scheurtje in de oorschelp te zien blijft.

Trauma van de uitwendige gehoorgang Bij heftiger trauma kan de gehoorgang beschadigd raken. Verse wonden kunnen met de otoscoop gezien worden. Verwaarloosde wonden kunnen leiden tot infecties, abcessen en misvormingen door littekenretractie. De therapie is het zo mogelijk hechten van de wonden. Je mag níet spoelen, want door het spoelen zou je bacteriën door de gescheurde gehoorgang juist het lichaam in persen. Als het bot van de schedel beschadigd is, zou je de bacteriën in dat geval recht de hersenen in spoelen. Een enkele maal zie je dat een dier plotseling heftige jeuk aan één oor heeft. Dan is er kans dat er een vreemd voorwerp in de gehoorgang is gekomen. Heel vaak is dat een grasaartje. Het voorwerp kan met behulp van de otoscoop en een speciale tang verwijderd worden.

Trauma van het trommelvlies Een grasaartje kan een gaatje het rommelvlies prikken en het dus perforeren. Ook een kleine tumor, die in het middenoor groeit, kan het trommelvlies van binnenuit kapot drukken. Door een ontsteking van het binnenoor kan het trommelvlies mee ontsteken, steeds dunner worden en er kan op den duur een perforatie ontstaan. Als de oorzaak verwijderd is, geneest het trommelvlies binnen enkele weken vanzelf.

Trauma van het middenoor en binnenoor Het middenoor en het binnenoor liggen goed beschermd in het bot van de schedel. Pas bij zwaar schedeltrauma zullen ze beschadigd worden. De symptomen die een dier dan vertoont, hangen ervan af wat er precies beschadigd is. Een specifiek symptoom dat op beschadiging van midden- en binnenoor wijst zijn bloedingen in de gehoorgang. Ook dan mag je niet spoelen.

Tumoren Tumoren kunnen uitgaan van de oorschelp, de uitwendige gehoorgang en van het middenoor en het binnenoor.

Tumoren van de oorschelp Tumoren van de oorschelpen zijn bij de kat vaak zeer kwaadaardig; bij hond vaker goedaardig. Bij jonge honden komen, vanaf de leeftijd van 1 jaar, histiocytomen voor. Dit zijn goedaardige tumoren die uitgaan van de macrofagen in de huid. Vooral bij Spaniëls, Teckels en Deense Doggen worden ze vaak gezien.

36


Meestal echter ontwikkelen tumoren zich bij oudere dieren. De verzorger neemt een groeiende dikte aan het oor waar. Soms uiten tumoren van de oorschelp zich niet als groeiende dikten, maar veroorzaken ze weefselverlies. Er is dan een zweer van de oorschelp te zien of het puntje van het oor sterft af. In beide gevallen kan de eigenaar zijn dier het beste binnen niet al te lange termijn laten zien. De therapie is het zo ruim mogelijk operatief verwijderen van de tumor. Dit geldt vooral voor mastocytomen die sterk infiltratief groeien en uitlopers hebben die zich ver van de hoofdmassa van de tumor af in het omliggende weefsel kunnen dringen. Bij katten lopen vooral witte katten grote kans op het krijgen van een plaveicelcarcinoom. Door gebrek aan beschermend pigment kunnen de ultraviolette stralen uit het zonlicht diep in de huid doordringen en het DNA van de cellen beschadigen. Daardoor ontstaan dan tumoren. Witte katten kun je daarom in de zomer het beste binnenhouden.

Tumoren van de gehoorgang Tumoren van de gehoorgang zijn meestal goedaardig, vaak papillomen ofwel wratten. Doordat ze de afvoer van oorsmeer verhinderen, zijn ze vaak de reden van chronische oorontstekingen. Dan moeten ze verwijderd worden.

Tumoren van het middenoor en binnenoor Deze tumoren kunnen uitgaan van de weefsels van het oor zelf of van de omliggende structuren, zoals bot- of zenuwweefsel. Ze kunnen pijn veroorzaken. Soms leiden ze tot heftige signalen uit het slakkenhuis of het evenwichtsorgaan, soms ook kunnen ze deze zintuigen doen afsterven , met als gevolg bijvoorbeeld doofheid. Bij katten groeien er soms poliepen in het middenoor. Deze kunnen zo groot worden dat ze door het trommelvlies heen dringen en in de uitwendige gehoorgang komen liggen. Ze kunnen ook de andere kant uitgroeien en via de buis van Eustachius in de pharynx komen liggen. Als er al een therapie mogelijk is dient deze door een specialist te worden uitgevoerd.

Vestibulair syndroom Je kent inmiddels al flink wat verkregen afwijkingen van het oor. De laatste in het rijtje die hier wordt behandeld is het vestibulair syndroom. Bij honden met een leeftijd van boven de 10 jaar treedt vestibulaire ataxie op. Door een onbekende oorzaak geeft het evenwichtsorgaan, van het ene moment op het andere, foutieve signalen door naar zenuwkernen (de vestibulaire kernen) in de hersenstam. De hogere centra, die voor de coördinatie van de spieren zorgen, zoals de kleine hersenen, reageren dan ook foutief. Het dier houdt de kop scheef, wil in cirkels lopen of valt om en er is een duidelijke nystagmus. Soms is het dier zo duizelig dat het moet braken. De prognose is gunstig. De symptomen verdwijnen vanzelf binnen enkele uren of dagen, maar kunnen recidiveren. Het is voor de eigenaar naar, omdat hij niets kan doen voor zijn dier, dat zich duidelijk zeer onprettig voelt. De dierenartsassistent zal met verwijzing naar de gunstige prognose de eigenaar kunnen steunen. In erge gevallen kan je de hond kalmerende middelen geven. Bij katten komt deze vorm van vestibulaire ataxie ook voor, maar dan ook bij jonge dieren.


37

1.7

Afsluiting

In dit hoofdstuk werden de ziekten van het oog, het oor en het evenwichtsorgaan behandeld. Belangrijke onderwerpen waren: de algemene symptomen bij ziekten van het oog en van het oor en evenwichtsorgaan, entropion, ectropion, PRA, de infecties van het oor en het othematoom. Het is niet de bedoeling dat je de opsomming van de aangeboren afwijkingen van het oog uit je hoofd leert. Het is voldoende dat je een dergelijke afwijking herkent. (Overigens is de lijst met aangeboren afwijkingen verre van compleet.) Vragen 1.1

a b c d e

Vragen 1.2

a b c d e f g h

Vragen 1.3

a

j k l m n o a

Hoe kun je te weten komen of een dier doof is?

i

38

Wat is ectropion? Wat zijn ectopische ciliën? Wat is PRA? Welke rassen kunnen PRA hebben? Welke voorlichting geef je aan de eigenaar van een hond waarbij PRA is gediagnosticeerd? Zijn er ook andere oorzaken voor degeneratie van het netvlies behalve PRA? Wat is CEA? Wat betekent PHPV? Welke aanwijzingen (betreffende het vervoer naar de praktijk) geef je de verzorger van een dier dat spoedeisende klachten van het oog vertoont? Bij welke waarde is de oogdruk potentieel verhoogd? Welke twee soorten glaucoom zijn er? Waarom geef je pilocarpine druppels bij glaucoom? Wat is een oogbolluxatie? Hoe kan een ontstoken hoornvlies eruit zien? Wat is een canthotomie? Hoe snel kunnen pseudomonas of streptokokken een licht ulcus tot een bijna perforerend ulcus doen uitgroeien? Waarom moeten wonden van de oogleden sneller gehecht worden dan wonden van een ander deel van de huid? Wat mag je niet doen bij wonden van de cornea? Noem drie oorzaken voor een ablatio retinae. Wat is de therapie voor ontsteking van de bindvliezen? Wat is grijze staar? Wat zijn de symptomen van een irisontsteking? Wat is een lensluxatie?

b c d e f g h

Vragen 1.4

Wat zijn de algemene symptomen van oogafwijkingen? Waarom mag je een dier met oogklachten niet al te strak in het nekvel fixeren? Welke conclusie kun je trekken als fluoresceïne een groen vlekje achterlaat op de cornea. Wat vertel je de eigenaar van een kat die behandeld is met atropine oogdruppels? Hoeveel mm is de normale traanproductie gemeten met de Schirmer tear test?


Vragen 1.5

a b c d e f g h

❑ AFSLUITING

Welke aangeboren afwijkingen van het oor zijn er? Welke micro-organismen kunnen een secundaire infectie van het oor veroorzaken? Wat kan het gevolg zijn van al te rigoureus reinigen van het oor? Wat is de therapie voor ontsteking van de gehoorgang? Wat is het grote gevaar bij oorontsteking? Waar kan het op duiden als een dier met een otitis media niet meer wil eten? Mag je bloed dat in de gehoorgang aanwezig is na een trauma, wegspoelen? Hoe kunnen tumoren van de oorschelp eruit zien?

39

2

Ziekten van het zenuwstelsel

Oriëntatie In dit hoofdstuk zullen ziekten en aandoeningen van achtereenvolgens de hersenen, het ruggenmerg en het perifere zenuwstelsel besproken worden. Er is daarbij gestreefd naar een bespreking van de aangeboren en erfelijke afwijkingen en de (na de geboorte) verkregen ziekten. Een aangeboren afwijking is een afwijking die bij de geboorte aanwezig is, maar die niet erfelijk is. Een erfelijke afwijking is een afwijking die van ouders op nakomelingen wordt overgedragen. Deze erfelijke afwijking kan bij de geboorte aanwezig zijn, maar kan ook pas later in het leven zichtbaar worden. Een verkregen afwijking is een ziekte die niet erfelijk is en na de geboorte ontstaat. Verder worden, waar mogelijk, per ziektebeeld de oorzaak, de symptomen, de diagnosestelling, de eventuele therapie en de prognose genoemd.

2.1

Symptomen en diagnostische hulpmiddelen bij ziekten van de hersenen

Je begint dit hoofdstuk met te lezen over de symptomen die je kunt aantreffen bij ziekten van de hersenen en over de diagnostische hulpmiddelen die de dierenarts ter beschikking staan bij deze ziekten.

Symptomen bij hersenziekten Ziekten van de hersenen gaan gepaard met bepaalde specifieke symptomen. Deze symptomen, die hieronder vermeld worden, worden hersensymptomen genoemd. Als je dergelijke symptomen ziet of een eigenaar beschrijft deze symptomen dan duidt dit meestal op ernstige afwijkingen bij een dier. Een eigenaar die dergelijke hersensymptomen bij zijn dier waarneemt, dien je te adviseren om, al of niet met spoed, afhankelijk van de ernst, naar de praktijk te komen. Wat betreft het vervoer gelden dezelfde raadgevingen als bij oogafwijkingen gegeven worden. Ziekten van de hersenen gaan over het algemeen gepaard met de volgende symptomen: – algemeen ziek zijn (dit komt vaak voor bij dieren met een ziekte van de hersenen) – afwijkend bewegingspatroon – afwijkende houding van de kop – afwijkende oogbewegingen – ataxie – bewusteloosheid – krampen – polyurie en polydipsie (pu/pd) wordt bij sommige patiënten gezien – uitvallen van reflexen – verandering van gedrag – verlammingen

40


Op een aantal symptomen dat genoemd is, wordt hier verder ingegaan.

Afwijkende oogbewegingen

nystagmus

Normaal worden de oogbewegingen door de hersenen gecoördineerd. Als het dier naar een voorwerp kijkt dat beweegt, volgen de ogen het voorwerp. Bij sommige hersenafwijkingen sturen de hersenen de oogspieren niet goed aan. De ogen schieten dan voortdurend van links naar rechts, van onder naar boven of in een ronddraaiende beweging in de kassen heen en weer. Dit noem je nystagmus.

Ataxie Ataxie is het niet gecoördineerd kunnen bewegen. Afhankelijk van welk deel van het zenuwstelsel is aangetast zal je trillingen, ofwel tremoren, van de spieren van de kop waarnemen of een slappe struikelende gang (dronkemansgang) van de achterhand.

Verandering van gedrag Onder afwijkend gedrag bij hersenafwijkingen versta je alléén vormen van pathologisch gedrag. Helaas wordt dit vaak uitgebreid naar probleemgedrag en wordt de oorzaak van een gedragsprobleem ten onrechte bij een hersenafwijking gelegd. Bijvoorbeeld: een 3-jarige Rottweiler reu luistert plotseling niet meer naar de 16-jarige zoon des huizes, maar gehoorzaamt wel de ouders. Velen zijn dan geneigd dit toe te schrijven aan bijvoorbeeld een hersentumor, maar een dergelijke gedragsverandering is te gecompliceerd om verklaard te worden uit de aanwezigheid van een hersentumor. De verandering heeft ermee te maken dat de reu vindt dat hij aan zijn “carrière” moet werken en in de rangorde moet stijgen. De therapie moet dus een gedragstherapie zijn en het maken van dure hersenscans is totaal overbodig. Afwijkend gedragingen die wél pathologisch zijn: – dementie: het geleidelijk vergeten van aangeleerd gedrag en het niet meer aanleren van nieuw gedrag. Een demente hond die op bevel een pootje gaf kan dat bijvoorbeeld niet meer. – dwangbewegingen: een hond of kat loopt voortdurend in één richting in een cirkel, rolt voortdurend om zijn lengteas of blijft met zijn kop tegen een muur drukken. – hysterie: abnormale opwinding en activiteit – pica: het opeten van de vreemdste voorwerpen. – sopor/stupor/coma: sopor is een licht verlies van bewustzijn en min of meer het tegengestelde van hysterie. Deze dieren zijn slaperig en moeten extra geprikkeld worden om ze tot activiteit te bewegen. Stupor is een zwaar verlies van bewustzijn. Het is veel ernstiger dan sopor. Het dier moet je zwaar prikkelen, voordat het reageert. Coma is een totaal bewustzijnsverlies. Zelfs de zwaarste prikkels zijn niet voldoende om het dier te wekken.

Verlamming paralyse

Verlammingen worden naar hun ernst onderscheiden in parese en paralyse. Parese is een gedeeltelijke verlamming van spieren. Paralyse is een totale verlamming van de spieren. De parese en paralyse kan je nog verder onderverdelen: – Tetraparese of -paralyse. Bij een tetraparese of tetraparalyse betreft de aandoening alle vier de poten (tetra betekent vier).

❑ SYMPTOMEN EN DIAGNOSTISCHE HULPMIDDELEN BIJ ZIEKTEN VAN DE HERSENEN

41

–

–

spastische verlamming

Hemiparese of -paralyse. Bij een hemiparese of hemiparalyse betreft de aandoening één lichaamshelft (hemi betekent half). De beide linkerpoten of de beide rechterpoten. Parese of paralyse posterior. Als alleen de spieren van de achterhand verlamd zijn spreek je van parese posterior of paralyse posterior.

Je spreekt van een spastische verlamming bij een verlamming die leidt tot stijve spieren.

Diagnostische hulpmiddelen bij hersenziekten Aan de hand van de (klinische) hersenverschijnselen is het vaak niet mogelijk om een specifieke diagnose te stellen. Wel kan vaak bepaald worden waar de afwijking zich bevindt. Aanvullend onderzoek kan plaatsvinden in de vorm van: – Biopsie, bijvoorbeeld van een tumor. – Bloedonderzoek wordt bijna altijd gedaan. – Cerebrospinale vloeistof, liquor cerebrospinalis, analyse. Bij onderzoek van de cerebrospinale vloeistof let je in grote lijnen op dezelfde zaken als bij het bloedonderzoek. – Röntgenonderzoek. Bij de mens worden CT-scans, MRI-scans, scans met behulp van radioactieve isotopen en het EEG (elektro-encefalo-gram) veel gebruikt. In de diergeneeskunde zijn de scanapparaten veel te duur. Het EEG wordt niet gebruikt omdat men stelt dat het niet betrouwbaar is, doordat dieren zich teveel opwinden, wegens het aanbrengen van de vele elektroden. Zou je de dieren sederen om die opwinding te voorkomen, dan is het EEG meer een afspiegeling van de effecten van het narcosemiddel dan van de (ziekte)toestand van het dier en levert dus geen bijdrage aan de diagnostiek.

2.2

Aangeboren en erfelijke afwijkingen van de hersenen

Zoals je al hebt gelezen worden de ziekten van de hersenen onderverdeeld in aangeboren afwijkingen, erfelijke afwijkingen en later in het leven verkregen afwijkingen. In deze paragraaf lees je over de aangeboren en erfelijke afwijkingen van de hersenen. Paragraaf 2.3 gaat over verkregen ziekten van de hersenen. Er zijn talloze aangeboren afwijkingen van de hersenen. Vaak staat niet vast of de oorzaak erfelijk is, met andere woorden of de nakomelingen van het zieke dier de afwijking ook zullen krijgen. Veel van deze afwijkingen zijn zo ernstig dat de dieren sterven of geëuthanaseerd moeten worden en niet de kans hebben om nakomelingen te krijgen. Als de nakomelingen de afwijking ook krijgen is deze dus erfelijk en zijn de genen van het dier afwijkend. Als de nakomelingen de afwijking niet krijgen is deze alleen aangeboren. De afwijking kan dan worden veroorzaakt door een infectie, een vergiftiging of een voedingstekort. Vaak is de oorzaak van een aangeboren afwijking overigens helemaal niet bekend.

42


Aangeboren hersenziekten (niet erfelijk) Onderstaand worden een aantal voorbeelden gegeven van aangeboren ziekten van de hersenen. Bij enkele ziekten wordt informatie gegeven over de symptomen, de diagnostiek, de eventuele therapie en de prognose.

Cerebellaire ataxie Als een drachtige poes te weinig vitamine A krijgt, is de kans groot dat haar kittens cerebellaire ataxie krijgen. Bij cerebellaire ataxie zijn de kleine hersenen van de kittens onvoldoende ontwikkeld en de dieren kunnen hun bewegingen niet goed coördineren. Ze grijpen steeds naast hun speeltjes en kunnen niet goed lopen. Dit kan ook optreden als de moederpoes tijdens de dracht geïnfecteerd werd met het kattenziektevirus. In beide gevallen is de ziekte aangeboren. Dieren met cerebellaire ataxie vertonen een duidelijk bewegingspatroon. De prognose is bij kittens, die cerebellaire ataxie in een lichte mate laten zien, redelijk. Je kan ze met geduld en begeleiding in leven houden. Bij sommige hondenrassen is cerebellaire ataxie wel erfelijk.

Cyclopie Bij cyclopie is er maar één oog met één oogzenuw en de grote hersenen bestaan niet uit twee helften, maar zijn één (kleiner) geheel. Dit kan optreden bij kittens waarvan de moeder tijdens de dracht griseofulvine, een middel tegen huidschimmel), kreeg.

Spoelworminfectie Veel jonge honden en katten worden geboren met een spoelworminfectie. Ze worden er al in de baarmoeder mee besmet. Voordat de wormen in de darm van de jonge dieren komen, maken ze een trektocht door het lichaam van de ongeboren pups of kittens. Ze gaan soms ook door de hersenen, die daardoor beschadigd kunnen worden. Kittens met kruipsporen van spoelwormlaven in de hersenen kunnen levenslang zonder symptomen blijven, maar soms zijn de beschadigingen zo erg dat de dieren niet levensvatbaar zijn. De prognose en therapie hangen af van de mate van beschadiging. Als de kruipsporen van de wormlarven maar zeer geringe beschadiging heeft veroorzaakt is de prognose gunstig en is geen therapie nodig.

Erfelijke hersenziekten Hieronder staan enkele voorbeelden van erfelijke ziekten van de hersenen genoemd. Ook hier weer wordt bij een aantal ziekten informatie gegeven over de symptomen, de diagnostiek, de eventuele therapie en de prognose.

Anencefalie Het komt vrij vaak voor dat hele stukken van de hersenen blijken te ontbreken bij de geboorte. Als er bijvoorbeeld. geen grote hersenen zijn noem je dit anencefalie (an = niet). Anencefalie heeft een infauste prognose; de dieren moeten worden geëuthanaseerd.

Micro-encefalie Als de hersenen te klein zijn heet dat micro-encefalie.

❑ AANGEBOREN EN ERFELIJKE AFWIJKINGEN VAN DE HERSENEN

43

Hydrocefalus Je spreekt van een waterhoofd, of hydrocefalus, als de hoeveelheid liquor cerebrospinalis veel te groot is en de hoeveelheid hersenweefsel te klein. De kop van het dier is meestal te groot. Hydrocefalie kan ook verworven zijn als gevolg van trauma of infectieziekten en is in dat geval een aangeboren of een verkregen ziekte.

Leucodystrofie Bij sommige hondenrassen, bijvoorbeeld de Rottweiler in Nederland, komt leucodystrofie voor. Bij deze vaak erfelijke ziekte is de myelineschede van de zenuwcellen niet functioneel, met als gevolg dat de prikkeloverdracht niet optimaal is. Dit kan ernstige gevolgen hebben, zodat de dieren geëuthanaseerd moeten worden, want een therapie is niet beschikbaar.

Ontbreken van de verbinding tussen twee hersenhelften Bij sommige dieren ontbreekt de verbinding tussen de twee helften van de grote hersenen.

Ontbreken van delen van de hersenstam Delen van de hersenstam kunnen ontbreken, wat vaak leidt tot verlammingen, dwangbewegingen en zeer spoedige sterfte.

Afwezigheid /te diepe groeven Soms zijn de groeven in de hersenen niet aanwezig of juist veel te diep. De afwezigheid van de groeven komt vaker voor bij de Lhasa Apso dan bij andere rassen. De symptomen van gladde hersenen zijn verminderde intelligentie en epileptiforme aanvallen. De diagnose te gladde hersenen bij de Lhasa Apso kan pas na sectie gesteld worden. Voor de epileptiforme aanvallen bij te gladde grote hersenen is de prognose redelijk. De aanvallen kunnen met behulp van medicijnen tot een aanvaardbaar niveau worden teruggebracht.

Schedel is niet gesloten Bij andere misvormingen zijn de hersenen wel compleet, maar is de schedel niet gesloten en puilen er alleen de hersenvliezen of zelfs stukjes hersenweefsel uit de schedel. Dit laatste zie je bij Bulldogs. Het hersenweefsel kan dan al of niet bedekt zijn met huid. Ook stofwisselingsstoornissen kunnen al bij de geboorte tot problemen leiden. Deze worden hier niet verder behandeld.

2.3

Verkregen afwijkingen van de hersenen

Van de verkregen hersenziekten worden hier de volgende besproken: hersenziekten als gevolg van doorbloedingsstoornissen, idiopatische oorzaken, infecties, intoxicaties, metabole oorzaken, trauma, tumoren en voedingsfouten.

44


Doorbloedingsstoornissen

beroerte hersenbloeding herseninfarct

In de hersenen kunnen, net als elders in het lichaam, bloedvaten spontaan knappen of afgesloten raken. Zowel bij een hersenbloeding als bij een herseninfarct spreek je van een beroerte. Deze komen bij de hond en de kat hoogst zelden voor en zijn meestal een complicatie van hypothyreoïdie of te hoge bloeddruk bij oudere dieren. Als een bloedvat knapt treedt er een hersenbloeding op, die een hematoom veroorzaakt en dat hematoom veroorzaakt weer trauma van de hersencellen. Het afsluiten van een bloedvat in de hersenen, een herseninfarct, zorgt ervoor dat een aantal zenuwcellen geen bloedtoevoer meer heeft (= ischemie) en afsterft. De symptomen en prognose van de doorbloedingsstoornissen hangen af van het aantal hersencellen dat afsterft. Er is bij hond en kat geen therapie mogelijk. Als de uitvalsverschijnselen te erg zijn volgt euthanasie.

Idiopathische ziekten Idiopathische ziekten zijn op zichzelf staande ziekten met een eigen, maar onbekende, oorzaak. Zo zijn er hersenontstekingen waarbij (nog) geen infectieus micro-organisme is aangetoond. Soms zijn ze dodelijk, zoals een ontsteking van de witte stof van de hersenen bij de hond en soms snel te genezen, zoals een meningitis ofwel hersenvliesontsteking, van jonge honden, die op corticosteroïden zeer gunstig reageert, maar meestal terugkeert. Spongiforme (niet door een prion veroorzaakte) encefalopathie komt bij honden en katten voor. Er zijn dan onder de microscoop grote ruimten tussen de hersencellen te zien. De oorzaak kan een erfelijke afwijking zijn, maar dit is niet vastgesteld. primaire epilepsie

De meest voorkomende idiopathische ziekte is primaire epilepsie en komt vooral bij de hond voor. Door een onbekende oorzaak beginnen enkele hersencellen ongerichte signalen uit te zenden. Die signalen verspreiden zich over de hersenen in steeds grote kringen.

secundaire epilepsie

Als de oorzaak van de epilepsie wel bekend is spreek je van secundaire epilepsie. Oorzaken kunnen congenitaal zijn, bijvoorbeeld een waterhoofd, of de ziekte is verkregen door een hersentumor, leverafwijkingen, infecties, uremie, vergiftigingen of een te lage glucose- of calciumspiegel. Je kunt epilepsie indelen in drie vormen: de gegeneraliseerde tonisch-clonische vorm, de partiële en de atypische vorm.

Gegeneraliseerde tonisch-clonische vorm De gegeneraliseerde aanval herhaalt zich regelmatig, meestal één keer per maand. Soms vertoont het dier meerdere keren achter elkaar, in een tijdsbestek van enkele dagen, een gegeneraliseerde aanval. Je spreekt dan van een cluster van epileptische aanvallen. Een gegeneraliseerde aanval bestaat uit drie fasen: het aura, de ictus en de post-ictale fase. aura

Een gegeneraliseerde tonisch-clonische epileptische aanval begint met het aura. Hieronder versta je de volgende voorverschijnselen, ook wel prodromi genoemd: het

❑ VERKREGEN AFWIJKINGEN VAN DE HERSENEN

45

dier wordt onrustig, loopt dwangmatig door het huis of verstopt zich en krijgt “een rare blik in de ogen” of het dier zoekt de nabijheid van de mens op. Deze verschijnselen kunnen enkele ogenblikken maar ook uren of dagen duren. Aan het eind van de aura verliest het dier totaal het bewustzijn en begint de ictus. ictus

De werkelijke aanval, de ictus, begint met het totale verlies van het bewustzijn; de pupillen verwijden zich, het dier valt om en vertoont tonische krampen, waarbij de skeletspieren stijf verkrampen en de poten daardoor van het lichaam af gestrekt worden. Daarna krijgt het dier clonische krampen, waarbij hij fietsbewegingen maakt, met het lijf schudt, met zijn kaken klappert en speekselt. De ictus kan enkele seconden duren, maar ook uren. Aan het eind van de ictus verslapt het dier en kan er even een apneu zijn, dat wil zeggen dat het dier even stopt met ademen. Je dient de eigenaar erop te wijzen dat de apneu tijdelijk is en het dier er niet aan zal overlijden.

postictale fase

Na afloop van de ictus volgt de postictale fase, die enkele seconden tot soms dagen kan duren en gekenmerkt wordt door ataxie en gedragsverandering. Meestal meldt de eigenaar dat het dier door het huis zwerft alsof het er nog nooit is geweest.

status epilepticus

Een gevaarlijke vorm van de gegeneraliseerde epileptische aanval is de status epilepticus. De krampen zijn dan buitengewoon heftig of duren langer dan 10 minuten. De lichamelijke inspanning is extreem groot. Er bestaat dan een grote kans dat het dier door uitputting en oververhitting sterft. Het is een spoedgeval en het dier moet zo snel mogelijk behandeld worden met diazepam (valium) intraveneus. Is het niet mogelijk dat de eigenaar snel op de praktijk komt of dat de dierenarts snel een visite kan maken, dan is er de mogelijkheid dat de eigenaar zelf valium rectaal toedient. Dit werkt ook redelijk snel.

Partiële vorm Bij een partiële epileptische aanval is het dier in het begin van de ictus meestal bij bewustzijn. De krampen beginnen bijvoorbeeld in één poot. In dit stadium is slechts een klein deel van de hersenen epileptisch. Deze afwijkende ontladingen kunnen zich vervolgens verspreiden over de rest van de hersenen, waarna het dier zijn bewustzijn verliest en de krampen zich uitbreiden, eerst over één lichaamshelft en ten slotte over het hele lichaam.

Atypische vorm Bij een atypische aanval is een klein deel van de hersenen epileptisch en treedt alleen afwijkend gedrag op. Het dier verbeeldt zich bijvoorbeeld een vlieg te zien en jaagt erachter aan of wil zonder reden in de staart bijten. De symptomen zijn nu dus veel minder uitgesproken en kunnen zelfs nauwelijks waarneembaar zijn. Het dier lijkt bijvoorbeeld enkele seconden of minuten niet aanspreekbaar en is alleen wat afwezig. Dit heet een absence. Bij de hond komt een vorm van agressie voor die, wat de beschrijving door de eigenaar betreft, wel enigszins op een atypische epileptische aanval lijkt. Er wordt dan verteld dat de hond plotseling “raar uit zijn ogen keek” of er “niet helemaal bij was” en zonder aanleiding een andere hond besprong of een toevallige voorbijganger aanviel. Daarna wordt de hond weer normaal. De agressie is zeer onvoorspelbaar en daardoor gevaarlijk.

46


De oorzaak is ook hier niet bekend. Er is geen therapie en de enige oplossing is helaas euthanasie. De diagnose primaire epilepsie is per exclusionem. Dat wil zeggen dat je het dier op alle mogelijke oorzaken onderzoekt. Je denkt dan behalve aan de hiervoor genoemde oorzaken ook aan sommige stofwisselingsziekten, zoals die later in dit hoofdstuk kort genoemd zullen worden. Als geen van deze afwijkingen gevonden wordt, blijft er maar één ziekte over, namelijk primaire epilepsie. De therapie van primaire epilepsie is het geven van anti-epileptica, zoals Luminal, Mysoline, diazepam. Met behulp van deze middelen kan je de epileptische aanvallen meestal slechts in frequentie doen afnemen. Het dier zal vaak in het gunstigste geval maar één keer per half jaar een aanval krijgen in plaats van iedere maand een cluster. Het is voor de eigenaar overigens zeer onprettig om telkens weer mee te moeten maken dat zijn dier ligt te krampen. Daarom is een goede begeleiding van het baasje erg belangrijk. Tijdens de ictus is het dier dus bewusteloos en je dient de eigenaar er ten stelligste op te wijzen dat het dier niet lijdt tijdens de aanval. Je dient de eigenaar er ook op voor te bereiden dat de aanvallen altijd, zij het in mindere mate, terug zullen blijven komen. Dit is van belang om teleurstelling en verzoeken om euthanasie te voorkomen. De status epilepticus is, zoals al opgemerkt, een spoedgeval. De therapie is het zo snel mogelijk toedienen van diazepam, het liefst intraveneus, omdat dat het snelste effect geeft. Maar het is ook mogelijk om diazepam rectaal, met behulp van een rectiole, toe te dienen. De eigenaar kan dit, na een eenvoudige instructie, gemakkelijk zelf doen. Je begint met het toedienen van 1 mg/kg en kan, op effect, meer geven. Diazepam is een uiterst veilig middel en de kans op overdosering is verwaarloosbaar klein. De diagnose secundaire epilepsie is gesteld als één van de oorzaken, zoals ze staan vermeld in het inleidende stukje over secundaire epilepsie, wordt gevonden. De therapie van secundaire epilepsie bestaat vooral uit het behandelen van de oorzaak. Bij de Schotse Terriër komt een ziektebeeld voor dat scottycramp wordt genoemd. Het beeld lijkt op dat van epilepsie; de dieren blijven echter geheel bij bewustzijn. De oorzaak is vermoedelijk een afwijking van het metabolisme van een bepaalde signaalstof in de hersenen.

Infecties Infecties veroorzaken een ontstekingreactie. Een ontsteking van de hersenen heet encefalitis. Een hersenvliesontsteking heet meningitis. Vaak zijn zowel de hersenvliezen als de hersenen ontstoken. Dan spreek je van een meningo-encefalitis. Een bijzonder symptoom van een meningitis is dat de dieren de kop zover mogelijk naar achteren strekken. Dit noem je ophistotonus. Een meningitis veroorzaakt erg veel pijn. Door de ophistotonus worden de pijnzintuigen in de meningen kennelijk minder geprikkeld.


47

In de hersenen zelf zijn geen pijnzintuigen aanwezig en daarom kan er ook geen pijn in de hersenen zelf waargenomen worden. Fig. 2.1 Een dier met opistotonus. De kop ligt achterover.

Bij de hond en/of de kat komen de hieronder genoemde infectieziekten voor. Welke hersensymptomen erbij optreden hangt ervan af welk deel van de hersenen door het betreffende micro-organisme wordt aangetast. (Door enting tegen hondenziekte en rabiës kan in zeldzame gevallen een allergische ontsteking van de hersenen (encefalitis) bij de hond optreden. Hierbij is een micro-organisme dus niet de oorzaak van de encefalitis.) – ziekte van Aujeszky – canine para-influenza virus – feline herpesvirus type 1 – FeLV – FIP – FIV – HCC – hondenziekte – prion dat bij het rund BSE (Bovine Spongiforme Encefalopathie) veroorzaakt – rabiës – schimmels en gisten – diverse Rickettsiae – diverse andere bacteriën – diverse protozoën Een aantal van deze infectieziekten wordt hieronder nader bekeken.

Ziekte van Aujeszky Het virus van Aujeszky tast onder meer de hersenschors aan en leidt tot afwijkend gedrag zoals het bijten in de eigen huid en onderliggende weefsels.

48


Canine para-influenza virus en feline herpesvirus type 1 Het canine para-influenza virus is één van de verwekkers van kennelhoest. Het feline herpesvirus type 1 is één van de verwekkers van niesziekte.

FIP Het FIP virus tast de kleine hersenen aan, wat leidt tot cerebellaire ataxie of het tast de vestibulaire kernen in de hersenstam, die mede verantwoordelijk zijn voor het bewaren van het evenwicht, aan. De aantasting van de vestibulaire kernen leidt tot centrale vestibulaire ataxie. Let op het verschil met de perifere vestibulaire ataxie, zoals je die aantreft bij ziekten van het evenwichtsorgaan.

Hondenziekte Het hondenziektevirus tast, net als het FIP virus de kleine hersenen of de vestibulaire kernen in de hersenstam aan. In uitzonderingsgevallen kan een enting tegen hondenziekte na 7 tot 14 dagen tot een entreactie leiden. De symptomen duiden dan op een ontsteking van de hersenen. Hoe deze entreactie tot stand komt is niet bekend.

Prion Zowel de hond als de kat zijn gevoelig voor prion dat bij het rund BSE (Bovine Spongiforme Encefalopathie) veroorzaakt.

Rabiës Rabiës is een dodelijke, zeer besmettelijke, virusziekte, die bij alle warmbloedige dieren, zoogdieren én vogels, voorkomt. Sommige vleermuissoorten in Nederland blijken besmet met het virus, dat gelukkig niet erg virulent is. Voor de mens is de ziekte levensgevaarlijk. Het virus wordt overgebracht via speeksel en kan al door een licht geschramde huid heen dringen; bijtwonden zijn uiteraard nog gevaarlijker. Als je in contact komt met een hondsdol dier moet je dus alle contact met speeksel vermijden. Je dient de dieren slechts te benaderen met behulp van een vangstok en dikke handschoenen. Draag het liefst een beschermende bril tegen rondvliegend speeksel (dieren met hondsdolheid kwijlen vaak erg door de verlamming van de slikspieren). Mocht er toch speeksel op je huid komen, dan dien je dat goed af te wassen met groene zeep. Ook eventuele wonden moeten daarmee uitgewassen worden. Daarna moet je, zeker als je gebeten bent, binnen 24 uur gevaccineerd worden tegen rabiës. Hiertoe dien je contact op te nemen met een huisarts of de afdeling spoedeisende hulp van een ziekenhuis. Een verdacht dier moet aangemeld worden bij de RVV en zal ter observatie worden opgesloten. Als zich symptomen voordoen die wijzen op een rabiës infectie, wordt het dier geëuthanaseerd. Daarna wordt sectie gedaan om door middel van microscopisch onderzoek van hersenweefsel vast te stellen of er inderdaad sprake was van een rabiësinfectie. Het verdachte dier mag niet behandeld worden.

Schimmels en gisten De hersenen kunnen worden aangetast door schimmels, onder andere Aspergilla, en gisten, onder andere Cryptococcus.

Rickettsiae Diverse Rickettsiae kunnen de hersenen aantasten, bijvoorbeeld Ehrlichia canis, die ook voor de mens pathogeen kan zijn.


49

Bacteriën Diverse andere bacteriën, zoals E. coli, Salmonella, Pasteurella multocida en Borellia, kunnen ook de hersenen aantasten.

Protozoën Tot slot zijn er diverse protozoën, zoals Babesia en Toxoplasma, die de hersenen kunnen infecteren. Toxoplasma tast ook, net als het FIP virus, de kleine hersenen of de vestibulaire kernen in de hersenstam aan. Verschillende gisten en schimmels, bacteriën en protozoën zijn ook zoönosen. De meeste zijn redelijk goed te bestrijden met antibiotica. Aspergillose en Cryptococcose zijn echter moeilijk te genezen. Sommige, vooral de Rickettsiae, zijn moeilijk te diagnosticeren, waardoor therapie vaak niet ingesteld kan worden. De veroorzaker van een encefalitis, een meningitis of een meningo-encefalitis kan opgespoord worden door te kweken uit de liquor cerebrospinalis. therapie

De therapie hangt zoals altijd af van de veroorzaker. Als het een bacterie is, zal je antibiotica geven. Daarbij moet rekening gehouden worden met de blood-brainbarrier: lang niet alle antibiotica kunnen vanuit het bloed in het hersenweefsel komen, omdat ze door deze barrière worden tegengehouden. Tegen gisten, schimmels en protozoën zijn ook medicijnen beschikbaar, die met wisselend succes worden toegepast. Tegen virussen zijn geen medicamenten beschikbaar. Soms worden bij infecties van de hersenen of de meningen corticosteroïden toegediend om de symptomen wat te verminderen. Corticosteroïden verminderen echter tevens de afweerkracht van het lichaam. Dit heeft tot gevolg dat, wanneer het veroorzakende micro-organisme niet gevoelig is voor het tegelijkertijd gegeven antibioticum, het micro-organisme zich ongeremd kan vermeerderen en de klachten véél erger kunnen worden. De dierenarts neemt dus een risico bij het toedienden van corticosteroïden bij infecties.

Intoxicaties Gifstoffen kan je indelen in vier groepen: toxinen van micro-organismen, plantaardige gifstoffen, chemische giffen, schadelijke lichaamseigen stoffen.

Toxinen van micro-organismen De bacteriën Clostridium tetani en Clostridium botulinum produceren toxinen die de overdracht van prikkels tussen zenuwcellen onderling en tussen zenuwcellen en spiercellen (de synapsen) blokkeren. Deze toxinen werken grotendeels perifeer, maar kunnen ook de hersenen aantasten. Hond en kat zijn niet erg gevoelig voor deze schadelijke effecten. Er is geen therapie die de effecten van de toxinen direct tegen gaat. Het dier moet uit zichzelf genezen. Wel kan je het genezingsproces ondersteunen door infusen of sonde voeding en goede verpleging. De prognose moet echter gereserveerd gesteld worden.

50


Plantaardige gifstoffen Sommige paddestoelen (Amanita-soorten) veroorzaken hallucinaties. Andere plantensoorten zijn, wat de hersenen betreft, bij hond en kat niet van belang als bron van vergiftiging. Katten willen nog wel eens snoepen van bladeren van verschillende soorten kamerplanten. Het komt dan niet tot vergiftiging van het zenuwstelsel. De schade blijft beperkt tot wat blaren op de slijmvliezen van mond en keel.

Chemische giffen Er zijn talloze chemicaliën die giftig zijn voor de hersenen. Er zullen er slechts enkele besproken worden. carbamaten

ethyleenglycol

gechloreerde koolwaterstoffen

Carbamaten werken net als de organische fosfaten (zie hieronder) en veroorzaken dan ook dezelfde intoxicatie. De therapie is als bij de organische fosfaten, maar toxogonin mag niet worden toegediend. Ethyleenglycol is een alcoholachtige stof die als antivries in bijvoorbeeld auto’s wordt gebruikt. De stof smaakt zoet en (jonge) honden en katten vinden het lekker om te drinken. In eerste instantie veroorzaakt ethyleenglycol dan ook symptomen van dronken zijn. Er treedt daarna vooral acidose (verlaging van de pH van het bloed) en aantasting van de lever en de nieren op, maar vervolgens kunnen ook de bloedvaten in de hersenen worden aangedaan. Dit laatste komt tot uiting in een verminderd bewustzijn, tot aan coma en dood. De specifieke therapie is het geven van gewone alcohol per infuus of intraperitoneaal. De alcohol verdringt de ethyleenglycol uit het lichaam. Gechloreerde koolwaterstoffen stimuleren de hersenen en werden gebruikt als insecticide en als onkruidbestrijder. Ze zijn zeer schadelijk voor het milieu. Ze zijn daarom in onbruik geraakt.

kwikverbindingen

Katten zijn erg gevoelig voor diverse kwikverbindingen, die in vis kunnen voorkomen. Kwik kan zich langzaam ophopen in het lichaam. Symptomen worden slechts zelden gezien en zijn blindheid en krampen. Over een therapie met dimercaprol, een niet geregistreerd geneesmiddel, wordt verschillend gedacht. Ondersteunende therapie is van groot belang.

loodvergiftiging

Loodvergiftiging is vooral van belang bij de hond. Zaken als linoleum en pleisterwerk kunnen lood bevatten en vooral jonge honden hebben de neiging om daar aan te bijten. Symptomen zijn heftige opwinding, janken, tegen objecten aanbotsen of aanleunen en epilepsie. Soms zijn de dieren tijdelijk erg rustig. Het toedienen van Ca-EDTA is nuttig omdat deze stof lood als het ware uit het weefsel zuigt en de uitscheiding van lood via de urine bevordert.

ivermectine

Het antiparasitaire middel ivermectine leidt bij de diverse Schotse herdershonden tot ataxie, tremoren en coma. Metronidazol, een chemotherapeuticum, kan in uitzonderingsgevallen leiden tot krampen bij de hond.

organische fosfaten

Organische fosfaten zijn stoffen die gebruikt worden als insecticide en onkruidbestrijdingsmiddel. Ze tasten de synapsen aan. Enkele voorbeelden van deze


51

stoffen zijn dichloorvos, diazinon, malathion en parathion. Dichloorvos en diazinon worden als vlooienbestrijdingsmiddelen gebruikt. De symptomen van de kant van de hersenen zijn nervositeit, bradycardie (te trage hartslag), speekselen, vernauwde pupillen (miosis), diarree, braken, buikpijn, benauwdheid (dyspneu), tremoren en epilepsie. De therapie is het toedienen van atropine door middel van een intraveneus infuus, eventueel met fenobarbital als sedativum of toxogonin als specifiek antidoot. strychnine

thallium

Strychnine is een middel dat door kwaadwillenden gebruikt wordt om honden en katten met opzet te vergiftigen. Het werkt heel snel, 10 minuten tot 2 uur na opname. Het leidt tot opwinding, stijfheid en strekkrampen van vooral de rugspieren. De krampen zijn op te wekken door een geluidsprikkel. De krampen kunnen zo heftig zijn dat de lichaamstemperatuur sterk verhoogd kan zijn. Het dier blijft bij bewustzijn. De dood kan binnen 2 uur na de eerste symptomen al optreden. De specifieke therapie is het onder narcose brengen om de krampen te bestrijden. Het spoelen van de maag is ook nodig. Thallium is tot slot een metaal dat als rattengif wordt gebruikt. Het veroorzaakt als hersenverschijnselen krampen. Het antigif (antidoot) is Berlijns blauw, een niet geregistreerd geneesmiddel. Uiteraard worden bij bovengenoemde vergiftigingen de algemene maatregelen tegen vergiftiging genomen. Als een vergiftiging telefonisch wordt aangemeld, vraag je eerst of de naam van het gif bekend is en laat je de eigenaar met spoed komen. Je raadt aan om de verpakking van de giftige stof mee te nemen als die beschikbaar is; als dat niet mogelijk is, is het verstandig om een monster van het gif mee te laten nemen. Voorzichtigheid is geboden, want sommige stoffen kunnen ook voor de mens gevaarlijk zijn bij direct contact met de huid. Je moet de stof dus oppakken met handschoenen of een plastic zak. Als de aard van het gif precies bekend is en braken is geïndiceerd, geef je advies over hoe de eigenaar het dier kan laten braken. Als je niet heel zeker bent van de indicatie tot braken, mag je dit nooit aanraden. Vervolgens waarschuw je als assistent de dierenarts en zet je de benodigdheden klaar voor intuberen en beademen, intraveneus infuus en maagspoeling, braakmiddelen, laxantia, actieve kool (Norit), sedativa en veel gebruikte specifieke antidota zoals vitamine K, atropine en Ca-EDTA. Indien de giftige stof niet een zeer bekende is, is het verstandig om contact op te nemen met het Nationaal Vergiftigingen Informatiecentrum in Bilthoven (0302748888). Hier kan je goede raad krijgen over prognose en therapie van de meest uiteenlopende vergiften.

Schadelijke lichaamseigen stoffen Vergiftiging van de hersenen kan ook veroorzaakt worden lichaamseigen stoffen. De stofwisseling van een gezond dier produceert talloze giftige afvalproducten. Vooral de afval producten van de eiwitstofwisseling (ureum), maar ook van de vetstofwisseling zijn schadelijk. Deze afvalstoffen worden deels door de lever omgezet in minder schadelijke stoffen en via de gal en/of de nieren uitgescheiden of direct door de nieren uitgescheiden. Als de lever of de nieren niet goed werken hopen deze giftige stoffen zich op en kunnen snel een toxische bloedspiegel bereiken. Dit kan zich uiten in hersenverschijnselen als epileptiforme aanvallen en coma en kan leiden tot sterfte. Je

52


spreekt dan respectievelijk van hepatogene encefalopathie en nefrogene encefalopathie. De therapie moet zich richten op de primaire lever- of nierziekte.

Metabole oorzaken Een gebrek aan glucose of een te lage calciumbloedspiegel kan oorzaak zijn van hersenverschijnselen en uiteindelijk leiden tot secundaire epilepsie. Een gebrek aan zuurstof, door een hartafwijking, zal de hersenen minder goed laten functioneren. Bij een hartstilstand treedt al na 5 minuten onherstelbare, irreversibele, schade aan de hersenen op.

Trauma Hoewel de hersenen van de hond en kat goed beschermd zijn door de stevige schedel, de dikke kauwspieren en de drie hersenvliezen (meningen) met de ertussen liggende vloeistof, die samen als een valhelm werken, kan trauma tot ernstige klachten leiden. Trauma kan van buitenaf en van binnenuit komen. Trauma van buitenaf kan worden veroorzaakt door een aanrijding, door beschieting, of doordat er iemand op een klein dier gaat staan. De hersenen kunnen ook van binnenuit beschadigd worden als een tumor van of in de schedel steeds groter wordt en het hersenweefsel dooddrukt. Hetzelfde kan gebeuren door abcessen van of in de schedel. Besef goed dat niet alléén het trauma van belang is. – Door het trauma kan heel snel oedeem ontstaan. In de hersenen lopen geen lymfevaten die het overtollige vocht snel kunnen verwijderen en in de schedel is maar heel weinig ruimte voor iets anders dan de hersenen. Om deze twee redenen zal oedeem dus snel tot de dood van hersencellen leiden. – Door het trauma kunnen, behalve oedeemvorming, ook hematomen in hersenen of meningen ontstaan. Ook hematomen drukken hersencellen snel dood. Overigens kunnen hematomen langzaam steeds groter worden, doordat het betreffende vat blijft bloeden. In het begin is er dan geen enkel symptoom. Naarmate het hematoom groter wordt kunnen er wel klachten optreden. Soms treden de klachten pas weken na het oorspronkelijke trauma op. De symptomen en therapie hangen van de ernst en de oorzaak van het hersentrauma af. De symptomen kunnen zijn verlammingen, als het trauma beperkt is tot een klein deel van de hersenen, uitvallen van reflexen en wanneer grotere delen van de hersenen zijn aangetast treden sopor, supor of coma op. De therapie hangt, zoals altijd, af van de oorzaak. Een tumor kan je chirurgisch verwijderen, hoewel dit een zeer specialistische en dus dure ingreep is. Algemeen hersenoedeem door een aanrijding is een spoedgeval en moet snel behandeld worden door het beademen met zuurstof (intuberen is bij ernstig hersentrauma noodzakelijk) en het geven van snelwerkende corticosteroïden, diuretica en pijnstillers. Ook is een intraveneus infuus met mannitol aan te raden. Mannitol is een groot koolhydraat, dat in de bloedbaan blijft en het bloed dus hyperosmotisch maakt. Daardoor zuigt het water aan en trekt zodoende dus ook overtollig vocht uit de hersenen. Je kan 11,5 g mannitol/kg l.g. in circa 30 minuten geven en dit mag na 4 tot 6 uur herhaald worden. Uiteraard zal soms ook operatief ingegrepen moeten worden, bijvoorbeeld om stukken bot, die op de hersenen drukken te verwijderen of om een hematoom te ledigen.


53

De prognose hangt, behalve van de mogelijke therapie, af van de ernst van het trauma. Ongunstig zijn: – afwezigheid van de pupilreflex, miosis, mydriasis en anisocorie – afwijkende ademhalingstypen – coma – gestrekt houden van de poten en ophistotonus Als een dergelijke patiënt wordt binnengebracht wordt er 24 tot 48 uur afgewacht. Als er dan geen veranderingen ten goede zijn is de prognose infaust en moet je euthanasie overwegen. Zelfs bij veranderingen ten gunste moet je de prognose gereserveerd stellen. Het komt ondanks een goede therapie voor dat er rest verschijnselen blijven zoals geheugenverlies en dementie. Als je de eigenaar hierop voorbereidt is hij beter gemotiveerd om het dier toch te houden.

Tumoren Tumoren in de schedel kunnen uitgaan van de zenuwcellen zelf of van het steunweefsel eromheen. Hersentumoren zijn veelal goedaardig in die zin dat ze niet snel metastaseren of infiltratief groeien. Omdat de ruimte in de schedel beperkt is, zullen ze op een gegeven moment klachten veroorzaken, doordat ze op normaal hersenweefsel drukken. Toch is er zoveel extra ruimte in de schedel dat een tumor een tijd onopgemerkt kan groeien. Op een gegeven moment is echter alle extra ruimte in de schedel door de tumor in beslag genomen en als de tumor nu nog maar een fractie van een millimeter groter wordt zal hij heel acuut symptomen veroorzaken. Tumoren van de hersenen treden vroeg op: bij de hond gemiddeld al op een leeftijd van 4 jaar. Ze komen vooral bij brachycefale rassen, zoals de Boxer, voor. Een voorbeeld van een goedaardige tumor is het lipoom dat ook in de schedel kan voorkomen. Meningiomen, die uitgaan van de hersenvliezen, zijn de meest voorkomende tumoren bij de kat. Het maligne astrocytoom gaat uit van het steunweefsel om de hersencellen. Er zijn ook tumoren die elders in het lichaam ontstaan zijn en naar de hersenen gemetastaseerd zijn. Tumoren van organen die dicht tegen de hersenen aanliggen zoals het oog of de botten van de schedel zullen gemakkelijk de hersenen binnen kunnen dringen. De symptomen en prognose zijn net zo divers als bij trauma. De symptomen zijn het gevolg van de druk die ze uitoefenen en het oedeem dat ze veroorzaken en kunnen uiteenlopen van blindheid, bijvoorbeeld als de tumor op de oogzenuw drukt, verlamming van een poot, afwezigheid van de pupilreflex, als de tumor zich in de middenhersenen bevindt en soms gedragsstoornissen. Als er druk op het cerebellum wordt uitgeoefend treedt cerebellaire ataxie op. De therapie is bij voorkeur het operatief verwijderen. Vaak is dat echter niet mogelijk en moet euthanasie volgen. Chemotherapie en bestraling worden soms geprobeerd.

Voedingsfouten Als laatste in het rijtje van verkregen hersenziekten worden hier de voedingsfouten behandeld. Vitamine A gebrek kan leiden tot krampen. Een langdurig tekort aan vitamine B1, thiamine, kan centrale vestibulaire ataxie en zelfs epilepsie en coma veroorzaken. Een

54


vitamine B6 tekort kan de oorzaak zijn van krampen. Vitamine E tekort geeft bij sommige diersoorten degeneratie van de hersenen. Deze deficiënties zal je bij honden en katten niet vaak meer zien, want verreweg de meesten worden goed gevoed met complete fabrieksvoeders. Alleen een thiamine tekort zie je af en toe bij katten die veel rauwe vis te eten krijgen. In vis zit het enzym thiaminase, dat vitamine B1 afbreekt. Door de vis te verhitten denatureert het enzym en is dan niet meer in staat om vitamine B1 af te breken.

2.4

Symptomen en diagnostische hulpmiddelen bij ziekten van het ruggenmerg

Er wordt in verband met de ziekten van het ruggenmerg gesproken over afwijkingen door de upper motor neurons (UMN) en afwijkingen door de lower motor neurons (LMN). Onder UMN versta je zenuwcellen, waarvan het cellichaam in de hersenen ligt en waarvan de axonen tot in het ruggenmerg lopen. De cellichamen van de LMN liggen in het ruggenmerg en hun axonen treden daaruit en lopen naar de spieren. Aandoeningen van de UMN veroorzaken andere symptomen dan de aandoeningen van de LMN. Aan de hand de symptomen en de verschillen in de reflexen kan je vaststellen waar een afwijking zich bevindt: in de hersenen, het ruggenmerg of in de perifere zenuwen. De – – – – – – –

symptomen van ziekten van het ruggenmerg zijn: afwijkende reflexen: afwezig, vertraagd of te heftig ataxie, dus onzeker staan en bewegen parese of paralyse pijn pijngevoel afwezig, verminderd of verhevigd, respectievelijk anesthesie, hypoesthesie en hyperesthesie spieratrofie (verminderde spieromvang) spiertonus (de spanning op de spieren) verminderd of afwezig

De diagnose moet meestal gesteld worden met (contrast) röntgenfoto’s en eventueel onderzoek van de liquor cerebrospinalis.

2.5

Aangeboren en erfelijke afwijkingen van het ruggenmerg

Ook de ziekten van het ruggenmerg worden onderverdeeld in aangeboren afwijkingen, in erfelijke afwijkingen en in verkregen afwijkingen. De aangeboren en erfelijke afwijkingen worden in deze paragraaf besproken. Aan bod komen het cauda equina syndroom, de spina bifida, stapelingsziekten en het Wobbler syndroom.

Cauda equina syndroom Bij grotere honden, zoals de Duitse Herder, komt er een congenitale vernauwing voor van het wervelkanaal ter hoogte van de lumbosacrale-overgang, de overgang van L7 (de laatste lendenwervel) naar het heiligbeen (het sacrum). Je noemt dit het cauda

❑ SYMPTOMEN EN DIAGNOSTISCHE HULPMIDDELEN BIJ ZIEKTEN VAN HET RUGGENMERG

55

equina syndroom of ook wel lumbosacrale stenose. Stenose betekent vernauwing. Het ruggenmerg komt door de stenose in de verdrukking. Afhankelijk van de mate waarin treden verlammingen op van de poten of pijnuitingen. De therapie kan bestaan uit het geven van corticosteroïden en rust. Ook chirurgisch kan worden ingegrepen.

Spina bifida Net als de schedel kan ook de wervelkolom niet goed zijn aangelegd. Dan puilt het ruggenmerg uit en komt direct onder de huid te liggen. Soms is ook de huid niet goed aangelegd en ligt het ruggenmerg bloot. Dan spreek je van een spina bifida. Spina bifida is erfelijk bij de Manx cat. Bij dit ras wordt doelbewust op staartloosheid gefokt, wat een verminking van de wervelkolom is. Het is echter niet verwonderlijk dat de natuur zich niet houdt aan de wensen van de fokker, maar er soms nog een schepje bovenop doet in de vorm van veel ernstiger verminkingen, zoals spina bifida. Ook het ruggenmerg bij deze meelijwekkende katten is vaak afwijkend. Je spreekt van myelodysplasie. Ook het centraal kanaal in het ruggenmerg kan te nauw zijn. Bij de Engelse Bulldog is spina bifida waarschijnlijk ook erfelijk. De afwijkingen zijn wat minder erg dan bij de Manx. Bij Weimaraners komt een erfelijke vorm van myelodysplasie voor, waardoor de honden hun achterpoten niet afzonderlijk kunnen bewegen. Therapie is niet zinvol en euthanasie is de enige uitkomst.

Stapelingsziekten Stapelingsziekten van de cellen van het ruggenmerg veroorzaken al in de eerste levensmaanden symptomen. Er bestaat geen therapie en euthanasie moet meestal volgen.

Wobbler syndroom Door misvormingen van de halswervels en een afwijkend ruggenmerg ontstaat cervicale spondylomyelopathie, ook Wobbler syndroom genaamd. Het komt onder andere voor bij jonge Deense Doggen en Dobermanns. Het wordt gekenmerkt door ataxie, die overgaat in parese en paralyse. Soms, in de lichtere gevallen, genezen de honden spontaan. Soms is een corticosteroïd of operatieve therapie effectief.

2.6

Verkregen afwijkingen van het ruggenmerg

De verkregen afwijkingen van het ruggenmerg worden onderverdeeld in: doorbloedingsstoornis, Hernia Nucleus Pulposus, idiopatische oorzaken, infecties, intoxicaties, spondylosis deformans, trauma, tumoren en voedingsdeficiënties.

56


Doorbloedingsstoornis

embolische myelopathie

Bij grote hondenrassen kunnen bloedvaten verstopt raken door materiaal dat van een hernia van een tussenwervelschijf afkomstig is. Het is niet bekend hoe dat materiaal in de bloedvaten kan komen. Het gevolg is een infarct van delen van het ruggenmerg. Je noemt dit embolische myelopathie ofwel ischemische myelopathie. Het beeld is dat van acute parese of paralyse posterior. De prognose is slecht. Er zijn heel weinig dieren die herstellen.

Hernia Nucleus Pulposus

chondroïde degeneratie fibrinoïde degeneratie

Een bij de hond zeer veel voorkomende ziekte van de ruggengraat is de hernia nucleus pulposus, afgekort HNP, ook wel teckelverlamming genoemd. Bij de kat komt deze hernia bijna niet voor. Hernia betekent breuk en is in dit geval het openbreken van de ruggengraat. Bij HNP breekt één kant van de bindweefselring, de annulus fibrosus, van de tussenwervelschijf open en puilt de zachte kern, de nucleus pulposus, uit. Dit komt omdat de cellen van de bindweefselring gedegenereerd zijn en hun kracht verliezen. De zachte kern wordt dan niet goed meer op zijn plaats gehouden en wordt door de krachten die in de ruggengraat heersen naar boven gedrukt en gaat uitpuilen. De zachte kern wordt zelfs zo ver naar boven gedrukt dat hij tegen het ruggenmerg drukt (zie figuur 2.2). Door die druk wordt het ruggenmerg afgekneld. Het is ook mogelijk dat de zachte kern naar lateraal puilt en drukt op de, uit het ruggenmerg tredende, zenuwen. In beide gevallen heeft het dier veel pijn en kunnen verlammingen optreden. Er zijn twee soorten degeneratie van de annulus fibrosus: de chondroïde en de fibrinoïde. De chondroïde degeneratie treedt op bij rassen met (te) korte poten zoals de Teckel, Welsh Corgi, Pekingees, Franse Bulldog en de Beagle. Deze vorm kan al klachten geven op een leeftijd van 1 of 2 jaar. De fibrinoïde degeneratie kan bij alle rassen optreden en geeft pas klachten op een middelbare leeftijd. Veel oudere honden vertonen in meer of minder mate HNP. Deze hernia komt het meest cervicaal, in de hals, thoracolumbaal, op de overgang tussen borst en lendenwervels en lumbosacraal, tussen lendenwervels en heiligbeen, voor.

❑ VERKREGEN AFWIJKINGEN VAN HET RUGGENMERG

57

Fig. 2.2 Een tussenwervelschijfhernia (hernia nuclei pulposi, ofwel HNP) tussen de eerste en tweede ruggenwervel bij een Duitse Herder (乆, 6 jaar). De prop (pijl) drukt op het ruggenmerg en veroorzaakt verlamming.

Een HNP kan acute klachten veroorzaken. Als de annulus fibrosus plotseling openbreekt kan de nucleus pulposus met zeer grote kracht tegen het ruggenmerg aan spatten. Dat veroorzaakt ernstig trauma dat zelfs kan leiden tot hematomyelie. Ook is het mogelijk dat de hernia al een hele tijd aanwezig was, maar een kleine omvang had. In het wervelkanaal is, net als in de schedel, wat extra ruimte aanwezig. Pas als de hernia groot genoeg is kan hij op zenuwweefsel drukken, net als bij tumoren in de schedel en het wervelkanaal het geval is. Dit kan aanleiding zijn tot acute klachten als de hernia snel groot wordt of tot chronische klachten als hij langzaam in omvang toeneemt. Als het dier een halshernia heeft, vertoont hij ernstige pijn. Die pijn kan zo erg zijn dat het dier zijn kop zelfs niet meer kan buigen om te drinken. De symptomen van een hernia in het lendengebied kunnen uiteenlopen van lichte pijn en ataxie tot heftige pijn met totale verlamming van het achterlichaam, inclusief de blaas en het rectum. De klachten kunnen acuut optreden of langzamerhand erger geworden zijn. Soms is er sprake van een acute verergering van een chronische situatie. De prognose van een acuut opgetreden HNP is slechter dan die van een chronische. Is er geen pijnperceptie, dan is de prognose slecht. Als je bij een gezond dier een pijnprikkel geeft in de tussenteenhuid gebeuren er twee zaken. Ten eerste zal het ruggenmerg in een reflexbeweging de pootspieren bevelen de poot terug te trekken (pijnreflex). Ten tweede geeft het ruggenmerg de prikkel door aan de hersenen, die het dier laten omkijken naar de pijnlijke plek en eventueel een afweerreactie laten uitvoeren, bijvoorbeeld laten bijten naar degene die de pijnprikkel geeft. De betrokkenheid van de hersenen geeft aan dat er pijnperceptie is, dus dat het dier de pijn werkelijk heeft gevoeld. Voorwaarde hiervoor is dat het ruggenmerg de hersenen op de hoogte van de pijnprikkel heeft gesteld, met andere woorden dat er een goede verbinding is tussen ruggenmerg en hersenen. Als er dus geen pijnperceptie is, betekent dat dat het ruggenmerg zeer ernstig beschadigd is.

58


De diagnose wordt mede gesteld door middel van (contrast-) röntgenfoto’s. Rust geven is bij de lichtste vormen van HNP de beste therapie. Bij een lichtere hernia worden corticosteroïden en valium gegeven. Deze verminderen respectievelijk de zwelling ten gevolge van het trauma en de spierkramp. Het gebruik van (NSAID) pijnstillers (bedenk dat corticosteroïden ook de pijn verminderen doordat ze zwelling laten afnemen) kan niet zonder meer: dit geeft het risico van pijnonderdrukking, waardoor het dier beweeglijker wordt wat kan leiden tot een verergering van de hernia. Als de hernia zeer ernstig is, wordt er geopereerd. Het ruggenmerg wordt vrijgemaakt van druk door het uitpuilende materiaal te verwijderen. Ook kan je de wand van de wervels ter hoogte van de hernia verwijderen. Het ruggenmerg kan dan uitwijken en beginnen te herstellen. Ook fysiotherapie en acupunctuur worden met goed resultaat gebruikt bij revalidatie en/of pijnbestrijding. Bij de halshernia wordt soms een dik nekverband aangelegd om te zorgen dat de hond de hals niet beweegt. Anderzijds is matige beweging in de herstelfase aan te raden bij HNP.

Idiopathische ziekten

degeneratieve myelopathie

Van de ziekten in deze groep is de oorzaak niet precies bekend. Degeneratieve myelopathie is een degeneratie van de cellen van het ruggenmerg. De ziekte treedt op, vanaf de leeftijd van 6 jaar, bij grotere honden. Bij de Duitse Herder wordt de afwijking vaak gezien en er wordt bij dit ras een erfelijke oorzaak vermoedt. De klacht begint met een nauwelijks waarneembare ataxie van de achterpoten. Langzaam wordt de ataxie erger, de gang wordt zwaaiend, de nagels slepen over de grond, lopen op een gladde vloer wordt moeilijk doordat de achterpoten onder het lichaam uitglijden en de spieren van de achterhand vertonen steeds ergere atrofie. Degeneratieve myelopathiën komen bij andere rassen, zoals de Afghaanse windhond, de Beagle, de Jack Russel Terrier en Fox Terriër, op veel jongere leeftijd voor en kunnen al op een leeftijd van enkele maanden beginnen. Er is geen medicamenteuze therapie. Je kan slechts de aftakeling wat proberen te vertragen door de honden te stimuleren tot beweging. Genezing is niet mogelijk en de honden moeten ten slotte geëuthanaseerd worden. Hierop moet je de eigenaar duidelijk wijzen. Je moet hem of haar erop wijzen dat uiteindelijk euthanasie gepleegd zal moeten worden. Het is vaak een moeilijke beslissing voor de eigenaar. Enerzijds kan de hond niet of nauwelijks meer lopen en deponeert daarom zijn urine en ontlasting in huis, wat een grote last is voor de eigenaar, anderzijds is de hond geestelijk gezien nog volkomen het geliefde huisdier. Het besluit tot euthanasie gaat dan ook vaak gepaard met groot schuldgevoel, omdat het deels uit egoïstische motieven genomen wordt. Je dient er dan op te wijzen dat een hond een groot deel van zijn levensplezier vindt in het vrij rondrennen en speuren. Voor een hond is het leven vrijwel zinloos als hij dat niet meer kan.

Infecties Bij de hond en/of de kat komen de volgende infectieziekten van het ruggenmerg


59

myelitis meningitis

spondylitis discospondylitis

en/of de meningen voor. Je spreekt van respectievelijk een myelitis en een meningitis. De veroorzakende micro-organismen, die hieronder worden vermeld zorgen tegelijkertijd voor een infectie en ontsteking van de hersenen (zie onder ziekten van de hersenen bij infecties). De hersenverschijnselen overheersen de symptomen die door infectie van het ruggenmerg worden veroorzaakt. De volgende micro-organismen kunnen een infectie van het ruggenmerg of de ruggenmergsvliezen veroorzaken: ziekte van Aujeszky, FeLV, FIP, FIV, HCC, hondenziekte, rabiës en diverse bacteriën, protozoën, schimmels en gisten. De diagnosestelling en de therapie zijn gelijk aan die van infectie van de hersenen. De wervels en de tussenwervelschijven kunnen ook door bacteriën geïnfecteerd worden. Je spreekt respectievelijk van spondylitis en discospondylitis. Deze bacteriën kunnen door steek- of bijtwonden ter plaatse komen, maar meestal worden ze via de bloedbaan of de lymfe, vanuit een primair proces elders in het lichaam, aangevoerd. De primaire infectie en ontsteking bevinden zich veelal in de blaas, prostaat of vagina. Op de röntgenfoto is dan verval van bot of kraakbeen te zien. De therapie is het toedienen van antibiotica.

Intoxicaties De toxinen van Cl. tetani en Cl. botulinum, carbamaten, ethyleenglycol, gechloreerde koolwaterstoffen, kwikverbindingen, organische fosfaten en strychnine kunnen, behalve de hersenen, ook het ruggenmerg aantasten. Hexachlorofeen-bevattende zepen kunnen door de huid heen dringen en bij katten en honden een vergiftiging veroorzaken die met krampen en de dood gepaard gaat.

Spondylosis deformans Bij oudere honden wordt vaak spondylosis deformans gezien. De afwijking komt nog het meest bij Boxers voor. Bij deze ziekte groeien de lendenwervels door exostosen aan elkaar. De botnieuwvorming treedt vooral ventraal op, maar kan zich ook naar lateraal uitbreiden. Ook de gewrichtjes tussen de wervels kunnen aangetast worden. Spondylosis geeft zelden klachten. Soms hebben honden die aan spondylose lijden een wat stijve rug. Een typisch verschijnsel is het wipplank-fenomeen. Als je bij de staande hond zijn kop naar beneden drukt komt zijn achterhand wat omhoog. De rug is zo stijf als een plank geworden, doordat de wervels aan elkaar gegroeid zijn. In uitzonderingsgevallen treden verlammingen op. Aangezien de oorzaak niet bekend is, kan ook geen goede therapie gegeven worden. Het beste wat je kan doen is door het toedienen van pijnstillers het proces voor de hond verdraaglijker te maken.

Trauma

spinale shock

60

Trauma van het ruggenmerg kan, net als hersentrauma, optreden door uitwendige en inwendige oorzaken. Als een trauma tot weinig of niet al te erge aantasting van het ruggenmerg heeft geleid, kunnen tijdelijke verlammingen van de achterhand optreden. Dit noem je spinale shock.


hematomyelie

Bij heftiger trauma zullen als gevolg van oedeem en bloedingen cellen afsterven. Een complicatie is dat door het afsterven van de cellen verder zuurstoftekort en oedeem optreden. Daardoor sterven nog meer cellen af en ontstaat nog meer oedeem en zuurstoftekort. Door deze vicieuze cirkel sterven steeds grotere stukken ruggenmerg af. Tenslotte zal het dier hierdoor sterven. Je spreekt in een dergelijk geval van hematomyelie. Oorzaken kunnen onder andere aanrijdingen of schotwonden zijn. Maar, een acute hernia van de tussenwervelschijf kan ook zo krachtig en snel op het ruggenmerg springen dat hierdoor de vicieuze cirkel al op gang gebracht wordt. Trauma kan leiden tot: – fractuur van een of meer wervels – beschadiging van een tussenwervelschijf – beschadiging van de ruggenmergsvliezen (meningen) – beschadiging van het ruggenmerg zelf – een hernia – luxatie van een of meer wervels Een luxatie kan compleet zijn en blijven. Dat wil zeggen dat twee wervellichamen blijvend ten opzichte van elkaar zijn verschoven. Dit is duidelijk te zien op een röntgenfoto. Soms is een luxatie niet blijvend. Dat wil zeggen dat de klap van het trauma de wervellichamen wel geluxeerd heeft, maar dat de wervellichamen meteen weer op hun oude plaats teruggeschoten zijn. Dan is op de röntgenfoto van de luxatie niets meer te zien. Door het heen en weer schieten van de wervels is het ruggenmerg echter wel zwaar beschadigd hetgeen tot duidelijke symptomen leidt. Dieren met een acuut trauma zijn uiteraard spoedpatiënten. Als een dier met (vermoedelijk) trauma van de ruggengraat telefonisch wordt aangemeld, moet je vervoersinstructies geven. Iedere verkeerde beweging kan een eventuele wervelfractuur zodanig disloceren en de fractuurdelen nog verder uit de normale anatomische positie brengen dat het ruggenmerg (nog ernstiger) wordt beschadigd. Verplaatsing dient daarom te geschieden op een harde onderlaag, waarop het dier goed is gefixeerd, zodat er geen extra spanning op de wervelkolom komt. Bij verdenking van trauma in het cervicale gebied dienen vooral de kop en de hals goed ondersteund te worden. De therapie van dergelijk trauma is het toedienen van corticosteroïden, een mannitol infuus en eventueel een operatie om de druk op het ruggenmerg te verminderen. De prognose is goed als de dieren na enige dagen beginnen te herstellen. De aanwezigheid van het Schiff-Sherrington fenomeen (het dier houdt de voorpoten stijf gestrekt en heeft een paralyse posterior) is prognostisch ongunstig. Als er aanwijzingen zijn voor hematomyelie is de prognose infaust. Honden die een lange, krachtige kwispelstaart hebben, slaan deze nogal eens kapot tegen een muur of deur. Er ontstaat meestal een bloedende wond aan de staartpunt en de laatste wervel kan gaan ontsteken. De ontsteking kan zelfs andere wervels richting staartbasis aantasten. De wond moet gehecht worden en eventueel moet een te erg aangetast deel geamputeerd worden. Er moeten antibiotica gegeven worden om de verspreiding van bacteriën te voorkomen. Soms moet de hele staart worden geamputeerd omdat de hond de staart telkens weer kapot slaat.


61

Bij jachthonden met een omhoog staande staart, die door het rennen door kreupelhout regelmatig beschadigd wordt, amputeer je vaak preventief.

Tumoren Tumoren kunnen uitgaan van de zenuwcellen, van de steunende weefsels van het ruggenmerg, van de ruggenmergsvliezen of de wervelkolom. Ook kunnen het metastasen zijn, bijvoorbeeld vanuit de bekkenbeenderen, de prostaat of de circumanaalklieren. Ze kunnen goed- of kwaadaardig zijn. Veel voorkomende tumoren bij de hond zijn carcinomen, fibrosarcomen en osteosarcomen. Net als hersentumoren kunnen ze al op jeugdige leeftijd ontstaan. Bij de kat tref je meestal lymfosarcomen aan. Fig. 2.3 Een werveltumor van de dertiende borstwervel: de onderbreking van de contrastkolom (kleine pijltjes) duidt op samendrukking van het ruggenmerg. Deze bastaardhond (10 jaar) was langzaam verlamd geraakt.

De klachten kunnen, net als bij hersentumoren, zeer acuut ontstaan. Wat hun oorsprong ook is, van groot belang is waar ze precies gelokaliseerd zijn, met andere woorden of ze zenuwweefsel beschadigen en daardoor problemen veroorzaken. De therapie is het operatief verwijderen van de tumor. Dergelijke ingrepen hebben een redelijke prognose als de tumor buiten het ruggenmerg zelf ligt, goed afgegrensd en niet te groot is geworden. Een operatie is meestal niet uitvoerbaar als de tumor uitgaat van de zenuwcellen zelf en midden in het ruggenmerg zelf ligt. Euthanasie moet dan volgen.

62


Fig. 2.4 Een werveltumor van de vierde ruggenwervel. De hond (Dalmatiër, 乆, 8 jaar) was langzaam verlamd geraakt. Als gevolg van botoplossing in het wervellichaam is dit ingestort en is druk ontstaan op het ruggenmerg.

Voedingsfouten Hypervitaminose A kan leiden tot nieuwvorming van bot. Er zijn exostosen van de wervels zichtbaar in onder andere het halsgebied. Hierdoor worden uittredende ruggenmergszenuwen afgeklemd en dit leidt tot pijn en verlammingen. Hypovitaminose E kan leiden tot degeneratie van de cellen van het ruggenmerg. Uiteraard moet in beide gevallen de voeding gecorrigeerd worden. De exostosen zullen echter niet verdwijnen. Honden en katten die met een compleet fabrieksvoeder worden gevoerd zullen geen tekorten krijgen.

2.7

Aangeboren afwijkingen van het perifere zenuwstelsel

Van de aangeboren afwijkingen van het perifere zenuwstelsel is lang niet altijd duidelijk of het om een erfelijke afwijking gaat of niet. Hieronder staan enkele afwijkingen van het perifere zenuwstelsel genoemd, die bij honden en katten aanwezig kunnen zijn bij de geboorte. Bij alle honden- en kattenrassen kan de nervus opticus niet voldoende ontwikkeld zijn bij de geboorte. Er is sprake van een hypoplasie van de N. opticus. De dieren zijn dan blind. Bij Europese Korthaar katten en bij sommige terriërs ontbreekt er in de zenuwcellen een enzym, waardoor zich vet opstapelt in deze cellen. Dit zal binnen 7 maanden na de geboorte leiden tot verlamming van de achterpoten. Een slecht functionerende nervus vagus (een deel van het autonome zenuwstelsel) kan leiden tot een verlamming van de larynx of de oesophagus.

❑ AANGEBOREN AFWIJKINGEN VAN HET PERIFERE ZENUWSTELSEL

63

Verder zijn er talrijke afwijkingen die slechts bij één ras en dan nog zeer zelden, voorkomen. Het staat meestal niet vast of er een erfelijke component is. Het zou daarom te ver voeren om deze allemaal te bepreken. Een therapie bij de aangeboren afwijkingen van het perifere zenuwstelsel is er in verreweg de meeste gevallen niet.

2.8

Verkregen afwijkingen van het perifere zenuwstelsel

De verkregen afwijkingen van het perifere zenuwstelsel worden onderverdeeld in: doorbloedingsstoornis, idiopatische oorzaken, infecties, intoxicaties, trauma, tumoren en syndromen.

Doorbloedingsstoornis

ischemische neuromyopathie

Het komt vooral bij katten met hartproblemen voor dat zich een bloedstolsel, een trombus, vormt in de buikaorta of in één van de arteriae femorales. Je noemt dit ischemische neuromyopathie. Dit leidt tot ernstige aantasting van spierweefsel en zenuwen in de achterhand. Behalve verlamming van de achterhand is te merken dat de aangedane poot of poten kouder aanvoelen dan normaal. Als er slechts één A. femoralis is verstopt, zal je bij het vergelijken van de kracht van de linker en rechter pols merken dat de slagader van de aangetaste poot niet of nauwelijks klopt.

Idiopathische afwijkingen Een facialis paralyse kan idiopathisch zijn en komt vooral voor bij Cocker Spaniëls, Boxers en Europese kortharen. De genezing is spontaan, maar soms niet volledig. Een verlamming van de nervus mandibularis, een kopzenuw die de kauwspieren innerveert, leidt tot verlamming van de onderkaak. Het komt voor bij volwassen honden. Bij katten zie je de afwijking zeer zelden. Er is geen therapie; je dient de hond een loszittende snuitband om te doen zodat hij toch nog (half)vloeibaar voedsel kan eten. De genezing verloopt verder spontaan.

Infecties Infectieziekten die uitsluitend het perifere zenuwstelsel betreffen zijn niet bekend. Infecties van zenuwen zijn mogelijk als een, nabij gelegen, infectiehaard zich naar een zenuw uitbreidt. Wel zijn de synapsen tussen zenuwen en spiercellen betrokken bij tetanus en botulisme.

Intoxicaties De toxinen van Clostridium tetani, de veroorzaker van tetanus, en Clostridium botulinum, de veroorzaker van botulisme, tasten de synapsen aan. Dit leidt tot verlamming van spieren. Bij tetanus is bijvoorbeeld heel kenmerkend de contractie van de mimische spieren, waardoor de hond sterk gespitste oren heeft en een hatelijke grijns vertoont.

64


Lindaan (gechloreerde koolwaterstof), organische fosfaten en thallium kunnen de perifere zenuwen aantasten. Dit leidt tot verlammingen en hypo-esthesie of anesthesie. Iatrogeen kan een te grote dosis vitamine B6 (pyridoxine) aanleiding geven tot hypoesthesie van vooral de achterhand.

Trauma

neuropraxia

neurotmesis

Trauma, door een aanrijding of door de druk van een tumor, van de perifere zenuwen uit zich in parese of paralyse. Wat de symptomen precies zijn hangt af van in welke mate een zenuw beschadigd is. Je spreekt van neuropraxia als een zenuw slechts licht en tijdelijk is beschadigd. Als alleen het axon zelf, maar de schede van Schwann niet is beschadigd, is er kans op herstel. Hoe verder de beschadiging van het cellichaam ligt, des te groter de kans op herstel. Hoe dichter de beschadiging bij het cellichaam ligt, des te kleiner de kans op herstel. Een trauma van de plexus brachialis geneest veel langzamer dan een trauma van een zenuw in de teen. Het distale deel van het axon, dat achter de beschadiging ligt, degenereert. Vanuit het cellichaam wordt het axon hersteld. Het herstel verloopt met een snelheid van 1 mm per dag. Dit kan dus erg lang, weken tot maanden, duren. Je spreekt van neurotmesis als het axon en de schede van Schwann helemaal kapot zijn. De prognose is dan infaust, er is geen herstel meer mogelijk. Afhankelijk van de zenuw die beschadigd is zullen symptomen te zien zijn.

nervus facialis

Als er trauma is van één nervus facialis zal het dier een eenzijdige verlamming krijgen van de mimische spieren. Dit heet een facialis paralyse. Het oor hangt af, evenals het ooglid en de bovenlip van dezelfde gezichtshelft. (Als de klachten beiderzijds aanwezig zijn moet je denken aan een hersenafwijking.)

nervus trigeminus

Aantasting van de kopzenuw die naar de kauwspieren gaat, de nervus trigeminus, leidt ertoe dat het dier de bek niet meer kan sluiten en dus niet meer kan eten. Als de kauwspieren niet meer werken moet het dier een vrij loszittende snuitband om. Dit steunt de kaak zodanig, dat het dier enigszins kan eten.

plexus brachialis

Een trauma van de plexus brachialis leidt tot verlamming van de voorpoot. De voorpoot kan bij auto-ongelukken sterk naar opzij, naar achteren of naar voren verplaatst worden. De zenuwen worden dan overrekt. Ze kunnen zelfs zo uitgerekt worden dat de wortels totaal losscheuren van het ruggenmerg. Dit laatste heet een avulsie van de plexus brachialis. De poot is verlamd en er is meestal geen (pijn)gevoel meer. Na één of twee weken treedt spieratrofie op door de inactiviteit. De prognose is dan infaust. Een oplossing is dan het amputeren van de verlamde poot. Toch mag je bij een dergelijk dier niet meteen alle hoop opgeven. Het kan zijn dat de wortels alleen zwaar gekneusd zijn en dat na enkele maanden een redelijk herstel optreedt. Daarom geef je een week lang kortwerkende corticosteroïden. Verdere therapie is symptomatisch. Fysiotherapie is aan te raden om de spieren te stimuleren en atrofie te voorkomen. Aangezien een verlamde poot over de grond sleept doe je het dier een schoentje aan.

❑ VERKREGEN AFWIJKINGEN VAN HET PERIFERE ZENUWSTELSEL

65

plexus lumbosacralis

Een vergelijkbaar trauma kan optreden bij de plexus lumbosacralis. Hierbij is vaak de grote zenuw naar de achterpoot, de nervus ischiadicus, beschadigd. Iatrogeen kan ook beschadiging van de n. ischiadicus optreden. Dit kan door chirurgie in de buurt van het heupgewricht ontstaan, maar ook door het geven van injecties in de achterpoot. Je noemt dit dan ischiadicus neuropathie. De dierenartsassistent dient daarom bij het geven van (intramusculaire) injecties de juiste procedure nauwkeurig te volgen. Door het aanprikken met de scherpe canule, door het veroorzaken van een hematoom of door de inwerking van de injectievloeistof, kan je een zenuw permanent beschadigen. Als je een bepaald medicijn telkens op dezelfde plek injiceert, zullen de weefsels op die plaats geprikkeld raken. Er kan zelfs littekenweefsel ontstaan dat door de, op termijn volgende, samentrekking een zenuw kan afknellen. Een afwachtende houding is bij alle trauma van zenuwen aan te bevelen. Het is erg moeilijk om de mate van zenuwbeschadiging vast te stellen. Pas als er na 14 dagen geen enkele verbetering is waar te nemen, mag je de prognose in ongunstige zin bijstellen.

Tumoren Tumoren van de perifere zenuwen komen bij de hond vrij vaak voor, maar zijn zeldzaam bij de kat (en dan vaak in het kader van een FeLV-infectie). Je noemt ze neurofibroom of neurofibrosarcoom als ze uitgaan van de Schwannse cellen of van bindweefsel dat vlak bij de zenuwcellen ligt. Bij oudere honden komen deze vrij vaak voor in de plexus brachialis en de plexus lumbosacralis en zijn erg pijnlijk. Je noemt ze neuroom of neuroblastoom als ze uitgaan van de perifere zenuwcellen zelf. Deze tumoren zijn erg zeldzaam. De symptomen treden heel geleidelijk op en hangen uiteraard van de plaats af waar de tumor zich manifesteert. De therapie (voor zover mogelijk) is operatief.

Syndromen Er zijn twee symptomencomplexen betreffende het perifere zenuwstelsel die je in de praktijk kunt tegen komen: dysautonomie en polyneuropathie. dysautonomie

66

Dysautonomie is het niet goed functioneren van het autonome zenuwstelsel. Het is een zeldzame ziekte van honden en katten van jonger dan 3 jaar. Het syndroom kan deel uitmaken van polyneuropathie (zie volgende alinea), maar kan ook op zich zelf staan. Je ziet de volgende symptomen: de gladde spieren van oesophagus, maag en darmen werken niet goed, zodat obstipatie of diarree ontstaat. Tevens werken de traanklieren niet goed, waardoor een kerstitis sicca ontstaat, en wordt er te weinig slijm in de neusholte gevormd, wat leidt tot uitdroging van de neusspiegel. Ook is er een bradycardie. De prognose is slecht: minder dan 50% van de dieren herstelt enigszins, ondanks intensieve verzorging. De genezing kan wel een jaar duren.


polyneuropathie

Polyneuropathie kan erfelijk zijn, veroorzaakt worden door afwijkingen van het afweersysteem, door stofwisselingsziekten zoals suikerziekte, door tumoren in talrijke andere organen en door vergiftigingen, zoals de eerder genoemde. De klachten beginnen acuut of treden sluipend op. In beide gevallen kan het verloop progressief, dat wil zeggen dat de afwijkingen steeds erger worden, zijn. Er kunnen verlammingen optreden van de poten. Vaak zijn er symptomen van dysautonomie, zoals hierboven vermeld en ook (dysautonomische) symptomen van de zenuwen die de slikspieren innerveren, wat leidt tot dysfagie (niet meer kunnen eten) en (dysautonomische) symptomen van de zenuwen die de spieren innerveren die voor de vorming van de stem zorgen, wat kan leiden tot dysfonie (verlies van de stem). Vaak zijn er tremoren (spiertrillingen) te voelen. De prognose hangt ervan af of je de oorzaak kan vaststellen en kan behandelen. De prognose van de erfelijke vorm is slecht de dieren takelen steeds verder af en er is geen therapie. Het enige wat je dan vaak kan doen is een symptomatische therapie geven, zoals een goede verzorging en voorkomen van wonden aan verlamde poten.

2.9

Afsluiting

In dit hoofdstuk werd een aantal ziekten van het zenuwstelsel besproken. Sommige werden heel kort en vooral bij wijze van voorbeeld genoemd, zoals de verschillende soorten congenitale afwijkingen van de hersenen. Het is daarbij voldoende dat je weet dat dergelijke ziekten bestaan en dat je weet waar over wordt gesproken als je een dergelijke ziekte hoort noemen. De ziekten die uitgebreider zijn besproken, dien je te kennen, zodat je er voorlichting over kunt geven aan het publiek. De genoemde spoedgevallen, eventuele aanwijzingen over EHBO en vervoer en de voorbereidende handelingen ter ontvangst op de praktijk dien je ook goed te beheersen. Vragen 2.1

a b c d

Wat is nystagmus? Wat zijn de verschillen tussen hemiparalyse en tetraparese? Waarom wordt in de diergeneeskunde niet veel gebruik gemaakt van het EEG? Wat versta je onder anencefalie?

Vragen 2.2

a b c d e

Komen beroertes bij de kat vaak voor? Wat versta je onder een status epilepticus? Wat vertel je de eigenaar van een hond met epilepsie? Kan een hond BSE krijgen? Hoe handel je als er een dier wordt aangeboden dat mogelijk met hondsdolheid besmet is? Hoe kun je de verwekker van een encefalitis opsporen? Wat is het risico van het geven van corticosteroïden bij (hersen)infecties? Welke vier groepen vergiften zijn er? Welke symptomen zul je kunnen waarnemen als een hond een vlooienband met dichloorvos heeft opgegeten? Welke instructies geef je als iemand meldt dat zijn dier vermoedelijk vergiftigd is? Wat is uremie? Waardoor kan hersentrauma veroorzaakt worden? Welke factoren bepalen de prognose van hersentrauma? Verklaar waarom een hersentumor toch heel acuut klachten kan veroorzaken.

f g h i j k l m n

❑ AFSLUITING

67

Vragen 2.3

a b c d e f g h i j

Vragen 2.4

a b c d e

68

Welke symptomen kunnen duiden op een afwijking van het ruggenmerg? Wat is een lumbosacrale stenose? Beschrijf een HNP. Hoe kan een HNP acuut tot een dodelijke afwijking leiden? Wat is het verschil tussen pijnreflex en pijnperceptie? Wat is discospondylitis? Wat is de prognose van spondylosis deformans? Hoe ontstaat hematomyelie? Welke instructies geef je de eigenaar van een kat met vermoedelijk trauma van de wervelkolom? Wat is de enige nog wettelijk toegestane reden om een gezonde staart te amputeren? Wat is ischemische myelopathie? Wat is een kenmerkend verschijnsel van een eenzijdige ischemische neuromyopathie? Wat zijn de symptomen van een eenzijdige facialisparalyse? Wat kan je bereiken met fysiotherapie bij een dier met een verlamde poot? Wat is de oorzaak van polyneuropathie?


3

Stofwisselingsziekten

Oriëntatie In dit hoofdstuk kun je lezen over stofwisselingsziekten. Stofwisselingsziekten hebben een directe relatie met de spijsvertering. Je kunt hier lezen hoe ziekten van de endocriene organen, stapelingsziekten en voedingsfouten de spijsvertering beïnvloeden en welke ziektebeelden dit bij een dier tot gevolg heeft.

3.1

Drie groepen stofwisselingsziekten

Stofwisselingsziekten zijn in drie groepen in te delen: 1 endocriene ziekten 2 stapelingsziekten 3 ziekten gerelateerd aan voedingsfouten In deze paragraaf lees je kort iets over deze drie groepen. Op endocriene ziekten en ziekten gerelateerd aan voeding wordt daarna in de volgende paragrafen uitgebreid ingegaan. Stapelingsziekten zullen verder niet meer worden besproken.

Endocriene ziekten De effecten van de endocriene ziekten zijn, in tegenstelling tot de meeste stapelingsziekten, niet beperkt tot de cellen van één weefsel, maar ze hebben effect op verschillende organen en weefsels. Endocriene ziekten zijn het gevolg van een ziekte van één van de endocriene klieren: de hypofyse, de alvleesklier, de bijnieren, de bijschildklieren en de schildklier. Deze endocriene ziekten ontstaan wanneer er sprake is van een hypofunctie of een hyperfunctie van de klier. Bij een hypofunctie produceert de endocriene klier te weinig hormoon en bij een hyperfunctie te veel. (De eierstokken en de testikels zijn ook endocriene klieren, maar hun afwijkingen worden niet in dit hoofdstuk behandeld.) De afwijkingen van de endocriene klieren zullen niet behandeld worden naar hun etiologie, maar naar ziektebeeld. Endocriene syndromen hebben vaak vele oorzaken, sommige endocriene ziekten kunnen andere endocriene ziekten veroorzaken. Bij de endocriene ziekten kun je als spoedgevallen aantreffen: een acute hypofunctie van de bijnieren gepaard gaande met shock en hypocalcemie en, twee spoedgevallen in het kader van suikerziekte: een te laag bloedglucosegehalte, ofwel hypoglycemie, en keto-acidose.

Stapelingsziekten Stapelingsziekten zijn (meestal erfelijke) afwijkingen, die ontstaan omdat een bepaald enzym in de cellen van een orgaan niet goed werkt. De stof die met behulp van dat enzym omgezet hoort te worden stapelt zich dan op in de cel. Er zijn zeer veel

❑ STOFWISSELINGSZIEKTEN

69

verschillende stapelingsziekten. Ze komen weinig voor en zijn moeilijk te diagnosticeren. Een definitieve diagnose kan meestal pas na de dood worden vastgesteld door middel van microscopisch onderzoek van sectiemateriaal. Een gerichte therapie is er bijna nooit; je kunt hooguit symptomatisch behandelen. Preventie moet erin worden gezocht om met de familieleden van dergelijke dieren niet meer te fokken.

amyloidose

Enkele voorbeelden zijn het stapelen van glycogeen in de cellen van de lever en nieren bij Maltezer leeuwtjes. Deze diertjes zijn van jongs af aan in slechte conditie en sloom. Bij Bedlington Terriërs kan de lever soms niet goed met koper omgaan. De levercellen sterven af doordat ze overvol raken met koper. Bij katten kan polyneuropathie bijvoorbeeld ontstaan door een niet goed functioneren van de lysosomen. Een bijzondere vorm van een stapelingsziekte is amyloidose. Onder amyloïd versta je een verzameling eiwitmoleculen. Deze hopen zich op in weefsels. In tegenstelling tot de bovengenoemde stapelingen wordt amyloïd niet in maar tussen de cellen opgehoopt. De oorzaak kan een erfelijke afwijking zijn, maar de ziekte kan ook verkregen zijn. In dit laatste geval bestaat het eiwit vaak uit samengeklonterde antilichamen. Deze vorm van amyloidose zie je in het verloop van chronische infectieziekten of in de aanwezigheid van tumoren, waartegen soms ook antilichamen gemaakt worden. Bij de hond en de kat wordt het amyloïd vaak in de nieren afgezet. Hierdoor wordt de vorming van voorurine en het transport door de wand van de proximale en distale tubulus ernstig belemmerd. Ook de lever, de milt, de pancreas, de bijnieren en het maagdarmkanaal kunnen worden aangetast. Ook hier is de enige therapie symptoombestrijding.

Voedinggerelateerde ziekten Wanneer er gedurende lange tijd verkeerde voeding wordt gegeven, kan dit ernstige gevolgen hebben voor het dier. Gelukkig komen deze ziekten niet veel meer voor, omdat er voor bijna alle diersoorten kant-en-klare, uitgebalanceerde, voeding wordt geproduceerd die de meeste mensen ook kopen om aan hun (landbouw)huisdier te geven.

3.2

Endocriene ziekten

In deze paragraaf over endocriene ziekten zullen de hypofunctie en hyperfunctie van de verschillende endocriene klieren behandeld worden.

Afwijkingen van de hypofyse Het hypothalamo-hypofysaire systeem fungeert als doorgeefluik voor bevelen van de hersenen aan een aantal klieren in het lichaam. De hypofyse doet dit door, op bevel van de hypothalamus, een aantal hormonen te maken die ieder een endocriene klier beïnvloeden. Een afwijking kan zijn oorzaak hebben in een proces in de hersenen, in de hypothalamus of in de hypofyse. Als er iets mankeert aan het vermogen van de hypofyse om die hormonen te maken, kan dat ernstige problemen veroorzaken. De

70


afwijkingen in de hypofyse kunnen congenitaal zijn, maar worden vaker veroorzaakt door stapelingsziekten, trauma of tumoren. Soms is geen oorzaak vast te stellen. De therapie hangt af van de oorzaak. Bij een tumor kan operatief ingegrepen worden; meestal wordt dan de hele hypofyse verwijderd. Na de operatie is substitutietherapie noodzakelijk: het dier krijgt dan na de operatie levenslang hormonen, omdat de bijnier en de schildklier geen informatie meer ontvangen van de hypofyse. Je begrijpt dat het letterlijk van levensbelang is dat deze medicijnen zeer nauwkeurig worden toegediend. Er kan sprake zijn van een hypofunctie of van een hyperfunctie van de hypofyse. Omdat de hypofyse ook wel glandula pituitaria wordt genoemd spreek je respectievelijk van hypopituitarisme of hyperpituitarisme.

Hypopituitarisme Bij hypopituitarisme produceert de hypofyse te weinig hormonen. Een bekende afwijking is een te geringe productie van STH of somatotroop hormoon ofwel groeihormoon. Door de te kleine productie van het STH in de jeugd zal het dier te weinig groeien en daardoor te klein blijven. Het dier vertoont een goed geproportioneerde bouw en een normaal gedrag. Het verschil met een normaal uitgegroeid dier van hetzelfde ras is het verschil in grootte en de dunne of deels afwezige vacht en de schrille blaf. Het is in principe mogelijk om STH toe te dienen, maar dit medicijn is duur. Bij de Duitse Herder, een ras waarbij deze afwijking erfelijk is, zal het dier op een vosje lijken in plaats van op een wolf. Wanneer de hypofyse te weinig ACTH, het bijnierstimulerend hormoon, maakt zal de ziekte van Addison ontstaan. Een tekort aan TSH is een uiterst zelden voorkomende afwijking en kan door een tumor in de hypofyse ontstaan. Hierdoor wordt de schildklier niet gestimuleerd tot het afgeven van thyroxine en ontstaat hypothyreoïdie. Een tekort aan FSH en LH leidt tot een te laat optreden van de puberteit, te kleine testes of ovaria en tot het wegblijven van de ovulatie, ook wel anovulatie genoemd. Een tekort aan ADH, of vasopressine leidt tot de ziekte diabetes insipidus. (Let op het verschil met de Latijnse naam voor suikerziekte: diabetes mellitus). Diabetes insipidus is een zeldzame ziekte die gekenmerkt wordt door veel plassen en veel drinken (PU/PD). Soms moet de dieren zoveel plassen dat ze hun plas maar heel kort kunnen ophouden. Ze moeten daarom heel vaak, ook ’s nachts, worden uitgelaten, anders laten ze hun urine in huis lopen. Meestal is hypopituitarisme de oorzaak van diabetes insipidus. Bij een enkele patiënt zit de oorzaak niet in de hypofyse, maar in de nier zelf. De cellen van de tubulus van de nier kunnen dan niet reageren op ADH; ze zijn als het ware doof voor het ADH. Een dergelijke “doofheid” kan congenitaal zijn of veroorzaakt worden door hyperfunctie van de bijnierschors, ontstekingen van de nier, septicaemie, bijvoorbeeld vanuit een baarmoederontsteking en door vergiftigingen. Bij diabetes insipidus kan de nier niet genoeg water terugwinnen uit de voorurine. Het lichaam verliest veel water en het dier moet veel drinken om het vocht aan te vullen. Het soortelijk gewicht (s.g.) van de urine, wat, zoals je weet, een maat is voor

❑ ENDOCRIENE ZIEKTEN

71

het vermogen van de nier om te concentreren, ligt tussen de 1,001 en 1,006 terwijl het normaal 1,020 of hoger is. Als je bedenkt dat het s.g. van water 1,000 is kan de nier de urine dus nauwelijks meer concentreren. De diagnose wordt gesteld door ten eerste alle andere mogelijke oorzaken van PU/PD uit te sluiten middels bloedonderzoek. De tweede stap is de eigenaar te vragen gedurende 24 uur iedere twee uur urinemonsters te nemen; uitzondering ’s nachts, dan om de vier uur. De eigenaar verzamelt op die manier 10 urinemonsters. Als ook maar één van deze monsters een s.g. van hoger dan 1,020 heeft, is de diagnose diabetes insipidus uitgesloten. Hebben alle monsters een veel te laag s.g. dan is er mogelijk sprake is van diabetes insipidus. Er wordt dan vaak naar een specialist doorverwezen. De derde stap is namelijk het, onder strenge controle, uitvoeren van een dorstproef en aansluitend het ADH toedienen. Eveneens kan het gehalte aan ADH in het bloed gemeten worden. De therapie is het toedienen van ADH in de vorm van Minrin® druppels die op de conjunctiva worden gedruppeld 2 of 3 keer daags. De wateropname moet regelmatig gecontroleerd worden; het kan namelijk nodig zijn om de dosering aan te passen, omdat de productie van ADH nog verder daalt. Door combinatie met sommige pijnstillers kan het effect van Minrin® versterkt worden. Minrin® is een humaan preparaat en het gebruik ervan valt dus onder het off-labeluse. Dit heeft voor de geneesmiddelenadministratie consequenties. Het medicijn moet bewaard worden in de koelkast.

Hyperpituitarisme Bij hyperpituitarisme produceert de hypofyse te veel hormonen. Bekend is onder andere een te hoge STH productie. Dit teveel aan groeihormoon in de jeugd, wanneer de groeischijven nog open zijn, leidt tot reuzengroei. Dergelijke dieren worden abnormaal groot. Als de hypofyse te veel STH gaat maken nadat de groeischijven van de botten gesloten zijn ontstaat acromegalie. Omdat de groeischijven zijn gesloten, kunnen de botten niet meer in de lengte groeien. In plaats daarvan worden ze dikker. En niet alleen de botten, maar ook zachte weefsels als de tong, en de buikingewanden kunnen in omvang toenemen. Overigens maakt de melkklier van de hond ook STH om een optimale werking van het melkklierweefsel tijdens het zogen te waarborgen. Soms wordt dan zoveel STH geproduceerd datacromegalie optreedt bij de teef. Als de hypofyse teveel ACTH produceert, wat vaak het geval is bij een hypofysetumor, en de bijnieren worden hierdoor overmatig gestimuleerd, ontstaat de ziekte van Cushing.

Afwijkingen van de alvleesklier Het endocriene gedeelte van de alvleesklier geeft de hormonen insuline en glucagon af en kan te veel of te weinig hormonen produceren. In het onderstaande verhaal over afwijkingen van de alvleesklier zul je lezen welke ziektebeelden ontstaan wanneer er sprake is van te veel insulineafgifte, waardoor hypoglycaemie ontstaat, en te weinig insulineafgifte, wat leidt tot hyperglycaemie.

72


Hypoglycaemie Hypoglycaemie, een te laag bloedsuikergehalte, kan ontstaan als gevolg van oorzaken in de pancreas maar ook door oorzaken buiten de pancreas. Oorzaak in de pancreas is een insuline producerende tumor, een insulinoom. Oorzaken buiten de pancreas zijn: – onvoldoende eten na insuline toediening. – teveel insuline toedienen bij een dier met suikerziekte. – een niet goed werkende bijnier: er worden niet voldoende glucocorticosteroïden afgegeven om voldoende glucose in het bloed te houden. – stapelingsziekten, waarbij het glucose in de levercellen wordt opgeslagen in de vorm vanglycogeen en niet meer aan het bloed kan worden afgegeven. – lang en hard werken door een jachthond, en dan vooral een nerveus dier. Het dier kan zoveel energie in de vorm van glucose hebben verbruikt dat het gewoonweg geen brandstof meer in de tank heeft. – uitputting door septicemie. Ook dan kan zo veel glucose zijn verbruikt dat alle brandstof op is. De symptomen van hypoglycemie variëren van uitputting na slechts lichte inspanning tot hersenverschijnselen zoals epileptische aanvallen, coma en dood. De oorzaak van deze ernstige verschijnselen moet door grondig onderzoek vastgesteld worden. Een insulinoom zul je kunnen diagnosticeren aan de hand van een te hoog insulinegehalte in het bloed of door het op één dag drie keer meten van de glucosespiegel; eventueel bij een vastend dier. Aangezien de glucosespiegel door het vasten erg laag kan worden (en er een hypoglycaemische aanval geïnduceerd kan worden) moet dit op de praktijk gebeuren zodat je meteen een intraveneus glucose kan geven als het nodig mocht zijn. De therapie van een insulinoom is het verwijderen van de tumor hetgeen gedaan zal moeten worden door een specialist, die ook medicijnen ter voorbereiding op de operatie zal voorschrijven. Bij een hypoglycaemische aanval die telefonisch wordt aangemeld, dien je te vragen of het dier nog goed bij bewustzijn is. Als dat zo is dient de eigenaar het dier eerst te voeren, voordat het naar de praktijk wordt gebracht. Als dat niet zo is dien je zo snel mogelijk naar de praktijk te komen en moet meteen 5 -10 ml glucose 20% intraveneus worden toegediend. Deze hoeveelheid is snel verbruikt en dit zal tot een nieuwe aanval leiden. Daarom moet je zodra het mogelijk is het dier een licht verteerbare, smakelijke maaltijd voeren en dit na enkele uren herhalen. Soms is dit echter niet voldoende en krijgt het dier een nieuwe aanval. Dan moet het dier zo snel mogelijk aan een glucose infuus. Het is daarom aan te raden het dier op te nemen. Hypoglycemie bij actieve jachthonden kun je voorkomen door het dier enkele uren voor de jacht een niet te grote maaltijd te geven en het dier tijdens de jacht om de 3 uur hondenkoekjes te voeren.


73

Hyperglycaemie Bij diabetes mellitus, ofwel suikerziekte, is er sprake van hyperglycaemie die wordt veroorzaakt door een tekort aan insuline. Diabetes mellitus wordt vooral bij teven en bij katers gezien, minder vaak bij poezen en zelden bij reuen. Vaak zijn de dieren vroeger te dik geweest. Het insulinetekort ontstaat door onvoldoende functioneren van de endocriene pancreas. Dit slechte functioneren kan het gevolg zijn van: – auto-immuunziekte – genetische aanleg – inwerking van hormonen: geslachtshormonen of corticosteroïden – ontsteking van de pancreas De geslachtshormonen, corticosteroïden en STH bevelen alle weefsels van het lichaam tot een snellere stofwisseling. Voor die snellere stofwisseling is glucose als brandstof nodig. Insuline zorgt ervoor dat de cellen die brandstof ter beschikking krijgen, door glucose in de cellen te sluizen. Als de lichaamscellen erg actief zijn, moet de pancreas dus veel insuline maken. Afhankelijk van de tijdsduur dat de pancreas die verhoogde insulineproductie moet volhouden treden problemen op. korte duur middelmatig lange duur

lange duur

Bij een korte duur, bijvoorbeeld een snelle sprint, is dat voor de pancreas geen bezwaar. Bij een middelmatig lange duur, zoals dracht bij honden en katten die circa 63 dagen duurt, kan de pancreas die verhoogde insulineproductie ook nog opbrengen. Om te begrijpen wat de oorzaak is van de verhoogde insulineproductie moet je weten dat tijdens de dracht het hormoon progesteron in de ovaria wordt gemaakt. Dit progesteron zet onder meer de melkklieren aan om een eigen soort groeihormoon te gaan maken. Het melkkliergroeihormoon is een locale signaalstof die de kliercellen van de melkklier tot delen en productie aanzet. Het hormoon komt echter ook in de bloedbaan en heeft vooral bij de teef ook werking op andere weefsels. Bij een lange duur zal uitputting optreden van de β-cellen van de pancreas en ontwikkelt zich diabetes mellitus. Bij een teef die elk half jaar een progesteron injectie krijgt om de loopsheid te onderdrukken, maakt de melkklier voortdurend het groeihormoon aan en wordt het lichaam voortdurend in staat van activiteit gehouden. De pancreas moet dan voortdurend veel insuline maken. Op den duur kunnen de βcellen die inspanning niet meer opbrengen en stoppen met het maken van insuline. Veel teven krijgen dan ook suikerziekte als complicatie van het toedienen van de “prikpil”. Een tweede voorbeeld is een voortdurende te hoge corticosteroïdenspiegel in het bloed. Ook dat leidt tot uitputting van de β-cellen. De corticosteroïden kunnen iatrogeen toegediend zijn, maar ook in het kader van een hyperfunctie van de bijnierschors geproduceerd worden. Een derde voorbeeld is een STH producerende tumor van de hypofyse. Ook dit heeft uitputting van de β-cellen tot gevolg. De symptomen van een dier met suikerziekte zijn in het beginstadium: – polyfagie – PU/PD (onzindelijkheid)

74


De – – – –

– – – –

symptomen van een dier met suikerziekte zijn in een later stadium: anorexie braken diarree ontstekingen. Door suikerziekte kan het afweersysteem niet goed werken. Bij katten worden huidaandoeningen gezien, zoals ontstekingen van de tussenteenhuid, bij een reu bijvoorbeeld prostaatontsteking. retina atrofie en lenscataract, welke tot acute blindheid kan leiden sloomheid vermagering verhoogd suikergehalte van het bloed

Het belangrijkste symptoom is dat het suikergehalte van het bloed is verhoogd. De nier kan glucose tot op bepaalde hoogte in het bloed houden. Als de bloedglucosespiegel echter hoger wordt dan 10 mmol/l lukt dat de nier niet meer en komt er ook glucose in de urine. Je spreekt van potentiële diabetes mellitus als er nog geen glucose in de urine is te vinden maar het glucosegehalte in het bloed wel te hoog is (> 6,1 mmol/l). Als er ook glucose in de urine is (dus bij bloedspiegels van > 10 mmol/l) spreek je van manifeste diabetes mellitus. Door een insuline tekort kunnen de lichaamscellen de glucose in het bloed dus niet meer opnemen en gebruiken. Ze moeten dan op een andere manier in hun energiebehoefte voorzien. Dat doen de cellen door vetten te gebruiken. Bij het gebruik van vetten als energiebron komen als afvalstoffen, de zogenaamde ketonen, vrij en daalt de pH van het bloed enigszins. Ketonen zijn vrij kleine anorganische moleculen en aceton is er het bekendste voorbeeld van. Dieren met suikerziekte scheiden dan ook aceton af via hun adem. Sommige mensen kunnen aceton ruiken en nemen dit waar in de uitademinglucht van een suikerziek dier.

ketoacedotische coma

Als je geen therapie instelt, zal het dier op den duur volledig van vetten afhankelijk zijn voor de energie voorziening van de cellen. Dat is een onmogelijke situatie die tot ketoacedotische coma leidt. De acidose ontstaat, doordat de pH van het bloedlevensbedreigend laag wordt door de grote hoeveelheid ketonen in het bloed. Het coma ontstaat doordat de hersencellen, die vetten niet als energiebron kunnen gebruiken, maar afhankelijk zijn van glucose, niet goed meer functioneren. Het slechte functioneren van de hersenen kan ook leiden tot epileptische aanvallen en uiteindelijk sterfte. De therapie hangt zoals altijd af van de oorzaak. Bij de hond en de kat wordt suikerziekte veroorzaakt door een vernietiging of uitputting van de β-cellen. Je kunt daarom geen, zoals bij de mens wel het geval is, medicijnen per os geven die deze cellen tot een normale productie van insuline aanzetten. Je moet altijd insuline spuiten. In geval van iatrogene oorzaken moet onmiddellijk de corticosteroïd- of progesteron toediening gestaakt worden. Als bij een teef suikerziekte wordt vastgesteld, volgt zo snel mogelijk castratie. Door het verwijderen van de eierstokken kan de teef geen geslachtshormonen meer maken en de suikerziekte kan in ieder geval niet meer verergeren. Soms is dat bij potentiële diabetes mellitus voldoende en hoeft geen verdere therapie ingesteld te worden.


75

Als de suikerziekte te erg en de conditie van het dier te slecht is, moet worden gewacht met de operatie en het dier eerst op de insuline zetten. Er kan worden geopereerd wanneer het dier is ingesteld en weer in een redelijke gezondheidstoestand verkeert. Het dier moet nuchter zijn vanwege de narcose en zal dus moeten vasten voorafgaand aan de operatie. Dan hoeft er minder insuline te worden toegediend. De dosering van de insuline die op de dag voor de operatie wordt gegeven, wordt daarom tot 1/4 van de tot dan gebruikte dosis teruggebracht. Na de operatie wordt opnieuw bloed afgenomen. Soms hoef je dan geen insuline meer te spuiten, soms is dat wel nodig en moet het dier opnieuw op insuline ingesteld worden. Insuline voor dieren bevat 40 IE (internationale eenheden) per milliliter. Het wordt toegediend met speciale 1 ml-spuiten, die een maatverdeling met 40 streepjes hebben. Ieder streepje is dan één eenheid insuline. De insuline die je voor hond en kat gebruikt bestaat uit twee componenten. De eerste werkt ongeveer 7,5 uur na de injectie en de tweede na circa 24 uur. De eerste keer begin je met een voorzichtige dosering: 1 IE/kg lichaamsgewicht. Daarbij wordt voor honden tot 10 kg 1 IE extra toegevoegd, voor honden tussen 10 en 20 kg 2 IE en voor honden boven de 20 kg 4 IE. Bij katten begin je met 2 tot 4 IE en wordt verhoogd met 1 IE. Het is vaak een langdurig proces om uit te zoeken welke dosis insuline een dier precies nodig heeft. Je doet dit aan de hand van het bloedsuikergehalte dat gemeten wordt een half uur voordat de tweede maaltijd gevoerd wordt. Soms is de hoeveelheid die je moet toedienen bij katten erg klein. Dan is het zelfs met een insulinespuit moeilijk om nauwkeurig te doseren. Dan kun je de insuline verdunnen met (steriele!) aqua destillata: één deel van de insulineoplossing en drie delen aqua destillata. Je verkrijgt dan een oplossing waarbij 0,1 ml 1 IE eenheid insuline bevat in plaats van 4 IE. De eigenaar moet zelf de insuline subcutaan spuiten en dat op de praktijk leren te doen. De insulinebehoefte kan met de tijd veranderen. Daarom dient de eigenaar regelmatig het bloedglucosegehalte te bepalen. Hij dient daartoe een klein druppeltje bloed te prikken en de waarde af te lezen. Als de eigenaar geen bloed kan prikken, is een alternatief het meten van de glucoseconcentratie in de urine door middel van een strip, maar dit is minder nauwkeurig. Je wijst de eigenaar erop dat een te hoog glucose gehalte van de urine kan worden veroorzaakt door nierinsufficiëntie, een ontsteking van de blaas, wat goed mogelijk is, omdat het afweersysteem bij suikerziekte niet goed werkt, of stress en dus niet altijd veroorzaakt wordt door een insuline tekort. Er moet daarom bij een verhoogd glucosegehalte in de urine, wanneer de eigenaar het glucosegehalte met een urinestrip controleert, door een dierenarts worden bepaald wat de oorzaak van deze verhoging is. Als de glucosespiegel te hoog is moet de eigenaar de volgende dag bij kleine honden 1-2 en bij grote honden 3-4 IE meer spuiten; is zij te laag dan met dezelfde hoeveelheid verminderen. Het is te begrijpen dat het aanpassen met zulke kleine stapjes lang kan duren. Je dient de eigenaar op een langdurige periode van instellen voor te bereiden om teleurstelling te voorkomen. Dat dit instellen lang kan duren kan onder andere veroorzaakt worden door insulineresistentie en het Somogyi effect (zie hieronder). insulineresistentie

76

Bij sommige dieren is er sprake van insulineresistentie. Dat wil zeggen dat de lichaamscellen alleen op een zeer hoge dosis insuline reageren. Aangezien je met een


voorzichtige dosis insuline begint en met kleine stapjes aanpassingen doet kan het erg lang duren voordat bij insuline resistentie de juiste dosering gevonden wordt. Anderzijds kan een aanwezige insuline resistentie verminderen, zodat de dosis stapsgewijs weer verlaagd moet worden. Somogyi-effect

Het zogenaamde Somogyi-effect kan bij het instellen ook voor vertraging zorgen. Als de dosis insuline een klein beetje te hoog is ingesteld, zal er een lichte hypoglycemie optreden. Dit heeft tot gevolg dat de hormonen glucagon, adrenaline en de glucocorticoïden het bloedglucosegehalte weer zullen verhogen. Als je dan het glucosegehalte in het bloed meet, zul je tot de foute conclusie komen dat het bloedglucose nog steeds te hoog is en wéér de insulinedosis verhogen. Dat leidt wéér tot een reactie van adrenaline en de andere hormonen, waardoor het bloedglucosegehalte weer te hoog lijkt en je weer de insulinedosis verhoogt. Een dergelijke vicieuze cirkel kan alleen doorbroken worden door een aantal keren op één dag het bloedglucosegehalte te meten. Als er teveel glucose wordt gemeten moet de dierenarts geraadpleegd worden. De eigenaar mag niet op eigen initiatief de dosering insuline aanpassen De toediening van insuline moet precies op schema gebeuren. ’s Morgens krijgt het dier voedsel en meteen daarna een injectie met insuline. Zeven en een half uur later krijgt het dier opnieuw een maaltijd. De eerste component van de insuline helpt met de verwerking van de glucose uit deze tweede maaltijd. De volgende morgen krijgt het dier opnieuw voer en de tweede component uit de injectie van de vorige dag helpt dan met de verwerking van deze ochtendmaaltijd. Als de eigenaar niet eigenhandig de tweede maaltijd kan verstrekken zijn er handige voerbakken in de handel. Ze hebben een deksel en een tijdmechanisme dat na 71/2 uur het deksel opent. Je mag de tijden van voeren verschuiven, maar dat moet geleidelijk en in overleg met de dierenarts gebeuren. Van het grootste belang is dat de tussentijd van 71/2 uur gehandhaafd blijft. Je voert 5 gram droogvoer + 5 gram gekookt vlees per kilo lichaamsgewicht per maaltijd. Je dient de eigenaar erop te wijzen dat hij: – altijd hetzelfde voer geeft; – altijd dezelfde hoeveelheid voedsel verstrekt; – altijd op de juiste tijden voert; – altijd op dezelfde tijd insuline inspuit; – altijd de juiste hoeveelheid insuline spuit. Als de bovengenoemde punten 1, 2 en 3 niet goed uitgevoerd worden, kan het dier ongeveer 8 uur na het tijdstip waarop gevoerd moet worden in een hypoglycemisch coma raken, epileptische aanvallen krijgen of zelfs sterven. Dat komt omdat de insuline ervoor zorgt dat de suiker uit het bloed in de levercellen wordt opgenomen. Als de suiker niet of onvoldoende wordt aangevuld door het voedsel dat de darmen hebben verteerd, daalt de hoeveelheid suiker in het bloed sterk. Dit alles kan ook gebeuren als het dier zijn voedsel uitbraakt. Als je dergelijke symptomen waarneemt mag de eigenaar geen afwachtende houding aannemen, maar moet hij meteen handelen. Om dit hypoglycaemisch coma te bestrijden, moet er altijd een oplossing van 10 gram druivensuiker op 20 ml water klaarstaan. De verzorger druppelt met behulp van een injectiespuit deze suikeroplossing tussen de wangen en de tanden, tot het dier bijkomt.


77

Daarna moet de dierenarts gebeld worden voor bloedonderzoek en eventuele verdere therapie. Als de bovengenoemde punten 4 en 5 niet goed worden uitgevoerd en de eigenaar niet voldoende of te laat insuline toedient, kan het dier in een ketoacedotisch coma raken. Hetzelfde kan gebeuren als de insuline behoefte stijgt. Dat kan bijvoorbeeld bij stress het geval zijn. Dit coma is niet op eenvoudige wijze te bestrijden. Een dierenarts is nodig om een juiste therapie in te stellen, die eruit bestaat een kortwerkend insuline toe te dienen en infusen toe te dienen. Het dier moet dus met spoed naar de praktijk. Als de eigenaar op eigen initiatief de dosering insuline verandert kan er of hypoglycemisch coma of ketoacedotisch coma ontstaan. Wijs de eigenaar hierop met verwijzing naar het gevaar van het Somogyi-effect. Fig. 3.1 Drie urinesticks: de onderste is ongebruikt, de bovenste heeft een verkleuring die duidt op suiker in de urine. Deze sticks worden echter niet alleen toegepast om suiker in de urine op te sporen. Zo duiden de twee verkleuringen op de middelste stick in de afbeelding op een blaasontsteking.

Ziekten van de bijnier Ziekten kunnen ontstaan als gevolg van een hypofunctie of een hyperfunctie van de bijnieren. Dit noem je respectievelijk hypoadrenocorticisme en hyperadrenocorticisme. Hypoadrenocorticisme wordt ook de ziekte van Addison genoemd en hyperadrenocorticisme ziekte van Cushing.

Hypoadrenocorticisme Hypoadrenocorticisme of ziekte van Addison ontstaat door een onvoldoende productie van bijnierschorshormonen. De afwijking komt bij de hond, en vooral bij teven, niet vaak voor en sporadisch bij de kat. auto-immuunziekte iatrogeen

De oorzaak kan een auto-immuunziekte zijn waarbij de bijnierschors ten gronde gaat. De oorzaak kan ook iatrogeen zijn. De ziekte van Addison kan optreden als je plotseling stopt met het geven van bijnierschorshormonen. Het lichaam is aan die toediening daarvan gewend geraakt, waardoor de bijnier zelf geen hormonen meer maakt. Wanneer je te plotseling ophoudt de bijnierschorshormonen als medicijn toe te dienen, kan de bijnier niet snel genoeg weer zelf hormonen maken en er ontstaat een tekort.

tumor van de hypofyse

Tot slot kan een derde oorzaak een tumor van de hypofyse zijn. Dit kan als resultaat hebben dat de hypofyse geen ACTH, adenocorticotroophormoon, meer maakt en de bijnieren dus geen prikkel meer krijgen om glucocorticosteroïden af te geven. Dit is een zeldzame ziekte. (De bijnier produceert ook het mineralocorticosteroid aldosteron, maar dit wordt via de nier geregeld. Bij een hypofysetumor zal dit aldosteron dus gewoon worden geproduceerd).

78


acute vorm

chronische vorm

De ziekte van Addison uit zich op twee manieren: heel acuut of chronisch. (Acuut wil zeggen dat een ziekte plotseling toeslaat, chronisch wanneer de klachten langdurig zijn). Bij de acute vorm raken de dieren in shock. Shock is een toestand waarbij er niet voldoende bloed meer circuleert om alle bloedvaten te vullen. Een dier in shock verkeert in levensgevaar. Er moet direct een dierenarts gewaarschuwd worden. Als er niet ingegrepen wordt door het geven van infusen en het toedienen van hormonen, zal het dier sterven. Bij de chronische vorm voelen de dieren zich nu eens slecht en dan weer beter. Deze chronische vorm is moeilijk te herkennen. De dieren zijn vaak ziek en wat sloom, ze braken af en toe en hebben af en toe diarree, ze eten slecht en vermageren, soms is er PU/PD. Het dier zal pas laat op de praktijk worden aangeboden en vaak zal de ziekte zo ver voortgeschreden zijn dat shock dreigt. Als het dier in shock wordt aangeboden, als spoedgeval, en er is een vermoeden dat er sprake is van de ziekte van Addison, dan kan dit met een elektrocardiogram (ECG) worden bevestigd. Is het vermoeden bevestigd dan wordt een infuus met fysiologisch zout gegeven en worden snelwerkende gluco- en mineralocorticosteroïden toegediend. Als de ziekte eenmaal is vastgesteld, bestaat de levenslange therapie uit het opheffen van het tekort aan bijnierschorshormonen door een substitutietherapie met gluco- en mineralocorticosteroïden per tablet. Als het dier de corticosteroïden niet binnen krijgt, omdat het de tabletten heeft uitgebraakt of omdat de eigenaar een dag niet in staat is geweest om de tabletten te geven kan heel snel shock ontstaan. Ook onder invloed van stress kan de behoefte aan corticosteroïden zijn verhoogd, bijvoorbeeld als een dier mee op reis gaat. Ook dan zou shock kunnen ontstaan, omdat de tabletten te weinig corticosteroïden bevatten voor wat het lichaam op dat moment nodig heeft. Daarom is het verstandig om de eigenaar inspuitbare corticosteroïden ter beschikking te stellen voor noodgevallen.

Hyperadrenocorticisme Hyperadrenocorticisme, ook ziekte van Cushing of kortweg Cushing genoemd, betekent een te grote productie van hormonen in de bijnierschors. De ziekte komt bij honden veel vaker voor dan bij katten. De oorzaak is: – een tumor van de bijnierschors, die corticosteroïden (cortisol) produceert – een tumor in de hypofyse die een overmaat aan ACTH produceert – iatrogeen door het overdoseren van corticosteroïden Een – – – – – –


dier met de ziekte van Cushing heeft de volgende symptomen. exophthalmus huid wordt dun en kaal veel eten PU/PD sloom spieren nemen in omvang af

79

– meer vetopslag dan normaal: het dier wordt dik en de lever wordt groter – hangbuik en holle rug In een deel van de gevallen wordt door het teveel aan bijnierschorshormonen suikerziekte veroorzaakt. De ziekte wordt vastgesteld door middel van urineonderzoek. Het doel van deze onderzoekingen is uit te maken of je wel te maken hebt met de ziekte van Cushing en, zo ja, of de oorzaak in de bijnier of in de hypofyse gezocht moet worden. Dit wordt gedaan door middel van laboratoriumonderzoek. In de urine wordt de cortisol/creatinine ratio bepaald. De eigenaar van het dier moet gedurende 3 dagen telkens op dezelfde tijd een monster ochtendurine opvangen. Op de avonden voorgaand aan de monstername moet hij het dier telkens ook op dezelfde tijd uit laten. Nadat het tweede urine monster is opgevangen, dus op de ochtend van de tweede dag, krijgt het dier gedurende die dag 3 keer dexamethason (0,1 mg/kg) per tablet toegediend met tussenpozen van 6-8 uur. Op de derde dag wordt dan weer een monster ochtendurine genomen. Het is normaal dat de ratio van de eerste twee monsters lager is dan 16 x 10-6. Bij een tumor van de hypofyse is de ratio van het derde monster minstens twee keer zo laag als het gemiddelde van de eerste 2 ratio’s; bij een tumor van de bijnier is de derde ratio minder dan twee keer zo laag. De therapie hangt van de oorzaak af. – Als een tumor van de bijnier is gediagnosticeerd, wordt operatief de tumor verwijderd. – Als de oorzaak in de hypofyse zit, wordt bij voorkeur de tumor in de hypofyse verwijderd. Dit is een zeer specialistische ingreep. Het voordeel van deze operatie is dat de oorzaak wordt bestreden en dat verdere schade door de tumor als gevolg van druk op het hersenweefsel wordt voorkomen. Eenvoudiger, maar ook niet simpel, is het vernietigen van de bijnierschors met medicijnen (onder andere Lysodren®). Bij beide therapieën is levenslange substitutietherapie met glucocorticosteroïden en mineralocorticosteroïden noodzakelijk. Ook geef je NaCl tabletten om eventuele fouten in de zoutbalans van het bloed te voorkomen. – Als er sprake is van een verkeerd medicijngebruik door te hoog, te langdurig en/of ononderbroken toedienen van corticosteroïden, wordt de dosering langzamerhand verbeterd. Plotseling stoppen met corticosteroïden is heel gevaarlijk: dan kan de ziekte van Addison ontstaan.

Afwijkingen van de bijschildklieren Ziekten kunnen ontstaan als gevolg van een hypofunctie of een hyperfunctie van de bijschildklieren. Dit noem je respectievelijk hypoparathyreoïdie en hyperparathyreoïdie.

Hypoparathyreoïdie Hypoparathyreoïdie ontstaat doordat de bijschildklieren te weinig paraathormoon, afgekort PTH, produceren. Hypothyreoïdie wordt bij de hond waarschijnlijk veroorzaakt door een auto-immuunziekte, waardoor er PTH producerende cellen ten

80


gronde gaan. Bij katten ontstaat hypothyreoïdie vaak iatrogeen, na het verwijderen van een schildkliertumor. De symptomen zijn die van een calciumtekort. – De dieren zijn wat angstig. – PU/PD. – Spierkrampen van de mimische spieren en de poten. – Tachycardie, een snelle hartslag. Bij katten kan echter bradycardie worden gevonden. – Epilepsie wordt soms gezien. Om de diagnose hypoparathyreoïdie te stellen wordt een bloedonderzoek gedaan. Dan wordt een te lage calciumconcentratie gevonden. Eventueel is een biopsie van de bijschildklier noodzakelijk. De therapie is bij acute patiënten met ernstige krampen het intraveneus geven van calciumgluconaat. De dieren krijgen (daarna) levenslang extra calcium en vitamine D bij de voeding.

Hyperparathyreoïdie Hyperparathyreoïdie betekent dat de bijschildklieren teveel paraathormoon (PTH) maken. Er zijn twee vormen van hyperparathyreoïdie primaire hyperparathyreoïdie en secundaire hyperparathyreoïdie. primaire hyperparathyreoïdie

Bij primaire hyperparathyreoïdie is de oorzaak van de hyperparathyreoïdie in de bijschildklier zelf gelegen. Het ontstaat wanneer een tumor van de bijschildklierongecontroleerd te veel PTH produceert. Deze tumor is meestal een adenoom en minder vaak een carcinoom. De – – – – –

symptomen van primaire hyperparathyreoïdie zijn bij de hond: anorexie, ofwel slechte eetlust; braken wordt soms gezien; PU/PD; sloom, tot zelfs comateus; spontane fracturen van de botten, als gevolg van ontkalking.

De – – –

symptomen van primaire hyperparathyreoïdie zijn bij de kat: anorexie; sloom; spontane fracturen van de botten.

De diagnose wordt onder ander gesteld op basis van laboratoriumonderzoek; het bloedonderzoek laat hypercalcemie, een te hoog bloedcalciumgehalte, zien. De therapie is het verwijderen van de tumor. Omdat de hele calciumhuishouding gedurende de ziekte in de war is geraakt (zie bij secundaire hyperparathyreoïdie) moet er nabehandeld worden met vitamine D en calciumlactaat. Deze nabehandeling kan weken duren. Soms is het onmogelijk om bij het verwijderen van tumoren van de bijschildklier (of de schildklier) het gezonde (bij)schildklierweefsel niet te beschadigen. Soms moet de hele (bij)schildklier verwijderd worden. Dan zal postoperatief levenslang een substitutietherapie worden ingesteld.


81

secundaire hyperparathyreoïdie

Bij secundaire hyperparathyreoïdie is de oorzaak van de hyperparathyreoïdie buiten de schildklier gelegen, meestal in de nier. Je spreekt dan van renale hyperparathyreoïdie. Bij renale hyperparathyreoïdie kan de nier als gevolg van een chronische ziekte niet voldoende vitamine D activeren. Dit geactiveerde vitamine D is verantwoordelijk voor de opname van het calcium in het voer door de darm. Bij een gebrek aan dit geactiveerde vitamine D komt er te weinig calcium in het lichaam. Dit te lage calciumgehalte in het bloed, ook hypocalcemie genoemd, leidt tot te weinig calcium in de tussencelstof en dit leidt weer tot grote problemen op cellulair niveau: spiercellen en zenuwcellen kunnen niet goed meer kunnen functioneren. De hypocalcemie wordt door de bijschildklier opgemerkt en deze reageert daarop door veel PTH af te geven aan het bloed. Het PTH zorgt ervoor dat calcium uit de botten wordt vrijgemaakt en wordt afgegeven aan het bloed. Daardoor blijft het calciumgehalte van het bloed normaal. Omdat een chronische nierziekte vaak slecht te behandelen is blijft het geactiveerde vitamine D gehalte te laag, waardoor de calciumopname door de darm te gering blijft en er dus een constante dreiging van een hypocalcemie dreigt. De bijschildklier blijft dus veel paraathormoon afgeven en daardoor wordt continu calcium aan de botten onttrokken. Op den duur hebben de botten zo veel calcium afgegeven dat ze grotendeels ontkalkt zijn en zacht en buigzaam zijn geworden. Vooral bij de onderkaak is dat op te merken. Deze krijgt de consistentie en beweeglijkheid van dik rubber en heet daarom ook “rubber jaw”. Deze symptomen worden echter overheerst door de symptomen van de veroorzakende nierafwijking. Hypercalcemie wordt behalve door tumoren van de bijschildklier ook worden veroorzaakt door tumoren van andere organen die soms ook PTH of PTH-achtige stoffen afscheiden. Een voorbeeld hiervan zijn de tumoren van de anaalzakken ofwel anaalklieren. Dit zijn tumoren die vroeg metastaseren. Het komt dan ook vaak voor dat na het verwijderen van de anaalzak de klachten postoperatief blijven bestaan, omdat de metastasen ook PTH produceren.

Afwijkingen van de schildklier De schildklier regelt op bevel van de hypofyse de intensiteit van de stofwisseling. Bij hypothyreoïdie, wanneer de schildklier te weinig schildklierhormoon afgeeft, is de stofwisseling te traag. Bij hyperthyreoïdie, wanneer de schildklier te veel schildklierhormoon afgeeft, werkt de stofwisseling te fel. Het schildklierhormoon heet thyroxine, afgekort T4.

Hypothyreoïdie Een – – – – – – –

82

dier met een te traag werkende schildklier laat de volgende symptomen zien. sloom warme plaatsen opzoeken lage polsfrequentie eet weinig, maar wordt toch dik huid verdikt met symmetrische kale plekken en haren die gemakkelijk afbreken seborrhoe, dus veel huidschilfers en veel talg huid voelt koud aan


Een lage productie van schildklierhormonen komt vooral voor bij de hond. De oorzaak is meestal een auto-immuunziekte, waarbij de hond antistoffen maakt tegen zijn eigen schildkliercellen die daardoor afsterven. Een andere oorzaak van hypothyreoïdie is een gebrek aan jodium in het voer. Het thyroxine bestaat onder andere uit jodium en om het schildklierhormoon te kunnen samenstellen heeft de schildklier jodium nodig. Als gevolg van een jodiumtekort zal de schildklier harder gaan werken en zelfs in omvang toenemen. Er ontstaat een hyperplasie van de schildklier. Deze hyperplasie noem je struma. Omdat de huidige diervoeders zo goed zijn, komt deze oorzaak nauwelijks meer voor. De diagnose hypothyreoïdie wordt gesteld aan de hand van het T4 gehalte in het bloed. Bij een tekort aan schildklierhormoon moet een dier meestal levenslang schildklierhormoon per os toegediend krijgen. Het hormoon wordt als tabletten gegeven. De tabletten zijn zeer kwetsbaar. Ze moeten in de koelkast bewaard worden. Het beste kun je het grootste deel van de voorraad in een goed af te sluiten pot bewaren. Eénmaal per week open je dit potje, haal je er de, voor de volgende week, benodigde tabletten uit en doe je deze in een tweede potje. Door het telkens openen van de pot worden de tabletten vochtig en verliezen hun werking.

Hyperthyreoïdie Een – – – – – –

dier met een te sterk werkende schildklier laat de volgende symptomen zien. actief nerveus koele plaatsen opzoeken PU/PD polyfagie, dat wil zeggen veel eten, en toch mager blijven polsfrequentie constant veel te hoog

Bij katten komt deze afwijking vrij veel voor en wordt veroorzaakt door goedaardige tumoren, adenomen, die thyroxine produceren. De diagnose wordt definitief gesteld door middel van het vaststellen van de T4 spiegel in het bloed. Fig. 3.2 Verwijdering van een schildkliertumor bij een kat.

Bij de hond komen er ook wel tumoren van de schildklier voor, maar dit zijn meestal kwaadaardige tumoren, carcinomen. Deze carcinomen produceren maar in uitzonderingsgevallen thyroxine en veroorzaken dus meestal géén symptomen van hyperthyreoïdie. De vergrote schildklieren zijn meestal te voelen als verschuifbare dikten naast de trachea.


83

De therapie kan, als het gaat om adenomen, medicamenteus zijn. Katten krijgen bijna altijd tabletten toegediend; die doden het schildklierweefsel. Er kan ook gebruik worden gemaakt van radioactief jodium. De schildklier haalt, voor de productie van thyroxine, actief jodium uit het bloed. Wanneer radioactief jodium aan een dier wordt toegediend zal de schildklier dit opnemen en zullen de schildkliercellen sterven door de hoge concentratie van radioactief jodium. Dit is ongevaarlijk voor het lichaam als geheel, omdat het jodium in een zodanige dosering toegediend wordt dat het in het bloed slechts in een lage, onschadelijke, concentratie aanwezig is. In het geval van carcinomen en een enkele keer bij adenomen is een operatie geïndiceerd. De betreffende schildklier wordt dan verwijderd (zie figuur 3.3). Men dient daarbij zoveel mogelijk de dichtbij gelegen bijschildklieren te sparen. Fig. 3.3 Een tumor van de schildklier bij een hond. De huid van deze hond is geschoren (vlak voor de operatie).

De schildklieren maken nog een hormoon: het calcitonine. Er zijn bij de hond en de kat geen ziekten van de schildklier bekend, waarbij er zelfstandig te veel of te weinig calcitonine geproduceerd wordt. De reden voor die afwezigheid is niet duidelijk.

3.3

Voedinggerelateerde ziekten en stress

Ziekten die gerelateerd zijn aan voeding komen gelukkig niet veel meer voor, omdat de meeste mensen hun dieren een compleet fabrieksvoer geven.

Vitamine A Zowel een te veel aan vitamine A als een tekort leidt tot problemen. Bij een tekort aan vitamine A in de voeding spreken we van hypovitaminose A en bij een teveel van hypervitaminose A.

84


Hypovitaminose A Hypovitaminose A leidt tot slecht functioneren van slijmvliezen, met als gevolg onder andere: – conjunctivitis; – keratitis; – netvliesproblemen en bij een ernstig tekort nachtblindheid; – grotere kans op infecties van longen en darm; – slechte groei.

Hypervitaminose A Een grote hypervitaminose A leidt tot: – botafbraak en spontane kleine fracturen. Als reactie op de botafbraak kunnen botnieuwvormingen ontstaan vooral bij de halswervels en bij gewrichten als knie en elleboog. – ontsteking van het tandvlees en uitvallen van de tanden.

Vitamine D Zowel een te veel aan vitamine D als een tekort leidt tot problemen. Bij een tekort aan vitamine D in de voeding spreken we van hypovitaminose D en bij een teveel van hypervitaminose D.

Hypovitaminose D Een tekort aan vitamine D, hypovitaminose, in het voer leidt tot een slechte vorming van botweefsel. Je noemt deze afwijking ook wel rachitis of Engelse ziekte. Aangezien praktisch iedere honden- of kattenbezitter van het belang van vitamine D is overtuigd zie je deze afwijking niet meer.

Hypervitaminose D Hypervitaminose D komt tegenwoordig meer voor dan de hypovitaminose. Het leidt tot verkalkingen van zachte weefsels met name in de nieren. De nieren kunnen zodanig verkalken dat ze niet meer kunnen werken.

Calcium In de voeding van een dier kan te weinig of te veel calcium aanwezig zijn. Je spreekt van respectievelijk hypocalcemie, bij een dier met een te laag bloedcalciumgehalte en hypercalcemie bij een dier met een te hoog bloedcalciumgehalte.

Hypocalcemie

alimentaire secundaire hyperparathyreoïdie

Door een slechte voeding met te weinig calcium en/of te veel fosfor, vooral in combinatie met voedingsstoffen die veel oxalaten en fytaten bevatten, kan het dier een calciumtekort krijgen. (Oxalaten en fytaten vind je in grote hoeveelheden in graanproducten en zij vormen en complex met calcium.) Om een verlaging van de bloedcalciumspiegel tegen te gaan, geven de bijschildklieren meer PTH af. Er ontstaat dan alimentaire secundaire hyperparathyreoïdie (alimentaire wil zeggen: door de voeding). In dit geval uit zich dat niet zozeer in en rubber jaw, maar in spontane zeer typerende fracturen van de botten. De uiteinden van de gebroken botdelen blijven goed op hun plaats. Je noemt ze “greenstick fracturen”.

❑ VOEDINGGERELATEERDE ZIEKTEN EN STRESS

85

Als de wervels ontkalken ontstaan compressiefracturen; de wervels, zakken als het ware in elkaar. Deze compressiefracturen kunnen leiden tot parese posterior. Fig. 3.4 Boven zie je een ontkalkt bot met een greenstickfractuur (zie pijltjes) ten gevolge van verkeerde voeding. Dit beeld werd aangetroffen bij een drie maanden oude bastaardhond. Onder zie je een normaalbeeld ter vergelijking.

puerpurale tetanie

Als je een teef tijdens de dracht een dergelijk fout, meestal door de eigenaar zelf gemaakt, dieet geeft, zal dit tot een ernstig calciumtekort leiden. De pups groeien in de baarmoeder snel en onttrekken daardoor calcium aan hun moeder. Na de geboorte groeien ze nog sneller en eisen via de melk ook veel calcium op. De teef kan daardoor een zeer lage bloedcalciumspiegel krijgen. Dit leidt tot ataxie, onrust, stijve krampen van de spieren en trillende spieren. Door de heftige spierkrampen wordt veel warmte geproduceerd en de teef heeft dan ook vaak een te hoge lichaamstemperatuur. Het beeld treedt meestal één week tot enkele weken na de geboorte op, maar kan in ernstige gevallen tijdens of zelfs kort voor de geboorte voorkomen. Dit ziektebeeld heet puerpurale tetanie; het puerperium is immers de tijd rond de geboorte. Tijdens de bevalling uit een geringe hypocalcemie van de moeder zich soms in zwakke weeën. De diagnose kan bevestigd worden door meting van de bloedcalciumspiegel, maar vanwege het vaak spoedeisende karakter wordt volstaan met de klinische diagnose. De therapie van zo’n spoedgeval is het intraveneus geven van calciumgluconaat. Tevens moet het dieet van de teef aangepast worden.

Hypercalcemie alimentair hypercalcitonisme

86

Als het kalkgehalte van het bloed te hoog is door een overmaat van kalk in de voeding, ontstaat er alimentair hypercalcitonisme. Er wordt dan door de schildklieren heel veel calcitonine afgescheiden en dus veel kalk in de botten afgezet.


Er kan echter zoveel kalk in het bloed zijn dat er abnormale botvorming optreedt in de lange botten van de poten. Er wordt nieuw bot gevormd in de mergholte en onder het periost. Het periost hecht dan niet meer goed aan aan het nieuwe bot, wat het lopen pijnlijk maakt. De pijn is nu eens in de ene poot en dan weer in de andere gelokaliseerd. Dit ziektebeeld heet enostosis. Het komt bij de hond voor, met name bij jonge dieren van grote rassen en vooral Duitse Herders. De symptomen zijn kreupelheid en pijn bij drukken op het bot. De afwijking geneest vanzelf. Als de dieren 2 jaar oud zijn, zijn de symptomen verdwenen. In de tussentijd kun je rust en pijnstillers geven. Uiteraard moet de voeding worden aangepast.

Hoeveelheid voer Als je kijkt naar de totale hoeveelheid voer die en dier op een dag mag of kan eten kan er sprake zijn van ondervoeding en van overvoeding.

Ondervoeding Een algehele ondervoeding wordt zelden gezien. Het leidt tot, bij dieren die nog in de groei zijn, dwerggroei, net als een STH tekort. Bij volwassen dieren leidt het tot te magere dieren. Het onthouden van alle voer leidt bij de hond na 42 dagen tot een zodanig verval van het lichaam dat het dier nooit meer zal herstellen, ook al ga je het weer voeren. Honden die langer dan 42 dagen vasten, zullen sterven. Bij katten is die tijd veel korter.

Overvoeding Een voortdurende overvoeding, waarbij meer energie uit het voer opgenomen dan wordt verbruikt door bijvoorbeeld activiteit, leidt tot vetzucht, ofwel adipositas. Deze vetzucht leidt tot overbelasting van hart, lever, nieren en skelet en tot een te vroege dood. Te vette dieren moeten afvallen. Het zal vaak moeite kosten om het baasje hiervan te overtuigen; veel dieren worden te dik, doordat de eigenaar de neiging niet kan weerstaan om ze “tussendoortjes” te geven. Je kunt er dan op wijzen dat een klein stukje chocolade voor een kat van 3 kg een hele reep is voor een mens van 60 kg. Als de eigenaar het niet kan laten om zijn dier tussendoortjes te geven, raad dan aan om een deel van de harde brokken die het dier per dag krijgt daarvoor te reserveren. Zodoende blijft het dagrantsoen normaal. Je kunt dieren laten afvallen door ze een fabrieksmatig vermageringsdieet te voeren, maar goedkoper is het om ze 2 of 3 keer per week sperziebonen te voeren. Vleeseters kunnen sperziebonen niet verteren. De bonen vullen de maag wel en het dier zal niet voortdurend om voer bedelen. Je mag de dieren niet te snel af laten vallen; vooral bij katten dient dit heel geleidelijk te gebeuren. Het beste kun je adipeuze dieren regelmatig ter controle terug laten komen.

Stress Stress ontstaat onder invloed van stressoren. Stressoren zijn prikkels die heftiger en/of langduriger dan normaal zijn. Ze kunnen van buitenaf komen of van binnenuit het lichaam.

❑ VOEDINGGERELATEERDE ZIEKTEN EN STRESS

87

Stressoren van buitenaf zijn: – Langdurig aan heftige koude blootgesteld zijn. – Het ondergaan van een operatie: het alleen gelaten worden door het baasje en de vreemde bedreigende omgeving. Stressoren van binnenuit zijn: – Het ondergaan van een operatie: lichamelijke trauma van de snede in de huid en onderliggende weefsels, het manipuleren van organen en het eventueel wegnemen van (delen van) organen. – De inwerking van de narcosemiddelen en de napijn. Vandaar dat je na operatie vaak pijnstillers geeft. Je kunt de stressoren ook indelen in lichamelijk en psychisch. Lichamelijke stressoren zijn bijvoorbeeld honger, ziekte en pijn. Een psychische stressor is bijvoorbeeld angst, zoals een hond die erg bang is om alleen te zijn. Eén stressor die maar gedurende korte tijd op het dier inwerkt, zal meestal geen stress veroorzaken. Veelal zijn er meerdere stressoren voor nodig. Het ondergaan van een operatie met al zijn stressoren is er een goed voorbeeld van. Het niet kunnen plassen, zoals een plaskater, is één maar wel een heftige en langdurige prikkel die zeker tot stress aanleiding geeft. Hoe heftig een bepaald dier op een prikkel reageert, met andere woorden of een bepaalde prikkel al of niet een stressor is voor dat dier, varieert erg. Het ene dier laat het hechten van een kleine snijwond onder locale verdoving stoïcijns toe, het andere dier raakt al volkomen buiten zinnen en is dus gestresst, als je het een kleine onderhuidse injectie wil geven. Stress omvat een groot aantal, vooral endocrinologisch gereguleerde, lichamelijke reacties. Het fijne van de afstemming en de precieze aard van deze reacties is niet bekend. In reactie op een of meer sterke prikkels geven de bijnieren als eerste een grote hoeveelheid adrenaline af. Het dier kan dan (in de hersenen) besluiten tot vechten of vluchten. In dit stadium is nog geen sprake van stress. Maar als vechten of vluchten niet mogelijk is, blijft het dier dus aan de bedreigende prikkel blootgesteld. In dat geval is er sprake van stress én frustratie. De hypofyse geeft vervolgens ACTH af en de bijnieren produceren daardoor grote hoeveelheden corticosteroïden. Dit kan al minuten na het optreden van de adrenalinereactie gebeuren. De corticosteroïden dempen de stressreactie. Als de stresssituatie langer aanhoudt, vermindert door de langdurige inwerking van de bijnierschorshormonen de afweerkracht van het lichaam. De eetlust vermindert, honden kunnen chronische diarree krijgen, eventuele al aanwezige ziekten (bijvoorbeeld een lichte blaasontsteking) kunnen verergeren, de lichaamstemperatuur kan licht verhoogd zijn (tot 39,4 °C), er kan een chronische maagontsteking ontstaan met zelfs maagzweren en het glucosegehalte van het bloed kan stijgen. Ook kunnen gedragsafwijkingen ontstaan, zoals het obsessief knagen aan vloerkleden. Stress kan zelfs zo heftig zijn dat het dier erdoor in shock raakt. Bij productiedieren zoals varkens leidt stress tot verminderde vruchtbaarheid, waardoor minder biggen geboren worden, en een slechte vleeskwaliteit. Alle reden dus voor veehouders om aan het welzijn van hun dieren (en dus indirect aan hun eigen inkomsten) te denken.

88


Op den duur zal het dier niet goed meer kunnen reageren op infecties en zelfs aan een, voor normale dieren, onschadelijke ziekte sterven. Het mag duidelijk zijn dat stress kan leiden tot ernstige complicaties en dat een bezoek aan en behandeling in een praktijk - zeker als het dier ziek is - tot stress kan en zal leiden. Het is dan ook een taak van de dierenartsassistent om zich daarvan bewust te zijn en de dieren én hun baas zoveel mogelijk op hun gemak te stellen. Dit zal hun genezing ten goede komen.

3.4

Afsluiting

Ziekten van de stofwisseling vormden het onderwerp van dit hoofdstuk. Je hebt nu een duidelijk beeld van de risico’s die ziekten van de stofwisseling met zich mee kunnen brengen. In een aantal gevallen is er sprake van een acute spoedpatiënt. Het is belangrijk dat je dan adequaat kunt handelen. Ook kun je een eigenaar met een dier dat hormoontherapie krijgt duidelijk maken waarom het zo belangrijk is om heel consequent te zijn bij de toediening van de medicijnen. Vragen 3.1

a b c

Wat is het verschil tussen hyper- en hypofunctie? Wat is een stapelingsziekte? Wat is amyloïd?

Vragen 3.2

a b c

Wat is hypopituitarisme? Aan welke afwijking denk je als het soortelijk gewicht van de urine 1002 is? Waarom moet van een dier met diabetes insipidus dat Minrin® krijgt toegediend regelmatig de wateropname gecontroleerd worden? Is hypoglycemie altijd het gevolg van diabetes mellitus? Waarom moet je een dier met hypoglycemie alleen onder toezicht van een dierenarts laten vasten? Waarom is het aan te raden om een dier met een hypoglycemische aanval na het toedienen van een glucose-infuus nog enige tijd op de praktijk onder observatie te houden? Leg uit hoe het voortdurend geven van de “prikpil” tot suikerziekte kan leiden. Waarom kun je diabetes mellitus bij de hond en de kat niet behandelen door het geven van pillen (zoals bij de mens soms mogelijk is)? Waarom moet je een teef met potentiële diabetes mellitus castreren? Wat is de concentratie van insuline voor gebruik bij hond en kat? Waarom kan het instellen van een dier op insuline erg lang duren? Wat voer je een kat met suikerziekte? Wat zijn de oorzaken van de ziekte van Addison? Wat is de therapie bij shock door de ziekte van Addison? Waarom is het aan te raden dat de vaste verzorger van een dier met Addison ook bijnierschorshormonen in injectievorm ter beschikking heeft? Wat zijn de symptomen van de ziekte van Cushing? Is de cortisol/creatinine ratio altijd bewijzend voor een cortisol producerende tumor van de bijnier? Waarvoor wordt Lysodren® gebruikt? Wat is de therapie bij acute hypoparathyreoïdie? Wat is het verschil tussen primaire en secundaire hyperparathyreoïdie? Waardoor kan hyperparathyreoïdie ook veroorzaakt worden?

d e f

g h i j k l m n o p q r s t u

❑ AFSLUITING

89

Vragen 3.3

90

v w

Wat is meestal de oorzaak van hypothyreoïdie? Leg uit hoe je met een lage dosering van radioactief jodium toch de schildklier kan vernietigen.

a b c d e

Wat is puerperale tetanie? Wat kan het gevolg zijn van teveel kalk in de voeding? Wat kun je aanraden om te vette dieren af te laten vallen? Leg uit waarom het ondergaan van een operatie tot stress leidt. Noem enkele symptomen van stress.


Trefwoordenlijst

A

D

ablatio retinae 23

degeneratie 23

absence 46

degeneratieve myelopathie 59

adnexa 10

dermoid 17

agressief ulcus corneae 21

diabetes insipidus 71

alimentair hypercalcitonisme 86

dilateren 12

alimentaire secundaire

discospondylitis 60

hyperparathyreoïdie 85

distichiasis 14

amyloidose 70

dysautonomie 66

anencefalie 43

dysplasia palpebrae 15

anophthalmie 17 anovulatie 71

E

aplasia palpebrae 15

ECT/TROS 13

Aspergillus 32

ectopische ciliën 14

ataxie 41, 55

ectropion 13

atropine druppels 12

embolische myelopathie 57

aura 45

encefalitis 47 enophthalmus 9

B

enostosis 87

bengaalsroze 11

entropion 13

beroerte 45

episclerale vaatinjectie 19

blefaritis 24

erfelijke progressieve nachtblindheid 15

blefarospasmus 9

erfelijke stationaire dagblindheid 16

blepharospasme 13

erfelijke stationaire nachtblindheid 16 ethyleenglycol 51

C

exopthalmus 9

candida 32 canine para-influenza virus 49

F

carbamaten 51

facialis paralyse 65

cataract 23

feline herpesvirus type 1 49

cauda equina syndroom 55

fibrinoïde degeneratie 57

CEA 17

FIP 49

cerebellaire ataxie 43

fluoresceïne 11

chondroïde degeneratie 57

folliculaire conjunctivitis 25

Collie Eye Anomalie 17

❑ TREFWOORDENLIJST

colomboma 17

G

coma 41

gechloreerde koolwaterstoffen 51

conjunctiva 10

geslachtspredispositie 12

conjunctivitis 25

glaucoom 19

couperen 35

gonioscopie 10

Cushing 79

Graafse pincet 10

cyclopie 17, 43

greenstick fracturen 85

91

H

L

hematomyelie 61

lagophthalmus 15

hemiparalyse 42

laterale canthotomie 21

hemiparese 42

leeftijdspredispositie 12

hernia nucleus pulposus 57

lensluxatie 28

hersenbloeding 45

lentodonesis 28

herseninfarct 45

leucodystrofie 44

HNP 57

lidocaïne druppels 11

hondenziekte 49

loodvergiftiging 51

hydrocefalus 44

lumbosacrale stenose 56

hyperadrenocorticisme 79

luxatio bulbi 20

hyperglycaemie 74 hyperparathyreoïdie 81

M

hyperpituitarisme 72

manifeste diabetes mellitus 75

hyperthyreoïdie 83

Membrana Pupillaris Persistens 17

hypervitaminose A 63, 85

meningitis 47, 60

hypervitaminose D 85

meningo-encefalitis 47

hypoadrenocorticisme 78

micro-encefalie 43

hypocalcemie 85

microphthalmie 17

hypoglycaemie 73

miosis 9

hypoglycemisch coma 77

MPP 17

hypoparathyreoïdie 80

mydriasis 9, 12

hypopituitarisme 71

myelitis 60

hypothyreoïdie 82

myelodysplasie 56

hypovitaminose A 85 hypovitaminose D 85

N

hypovitaminose E 63

nervus facialis 65 nervus trigeminus 65

I

neuropraxia 65

ictus 46

neurotmesis 65

insulineresistentie 76

nystagmus 29, 41

iridodonesis 28 ischemische myelopathie 57

O

ischemische neuromyopathie 64

oogbolluxatie 20

ischiadicus neuropathie 66

ophistotonus 47

ivermectine 51

opthalmoscoop 9, 10 organische fosfaten 51

J

othematoom 35

juveniel cataract 23

otitis externa 31 otitis interna 34

K

otitis media 34

keratitis 14, 25

otoscoop 30

keratitis profunda 25 keratitis punctata 25

P

keratitis superficialis 25

pannus 26

keratoconjuctivitis sicca 26

panophthalmie 22

ketoacedotische coma 75, 78

paralyse 41

ketonen 75

paralyse posterior 42

kwikverbindingen 51

parese posterior 42 PED 16

92


Persisterend Hyperplastisch Primair Vitreum 18 Persisterende Hyperplastische Tunica Vasculosa Lentis 18

sequester 26 sneeuwblindheid 28 Somogyi-effect 77 sopor 41

PHPV 18

spastische verlamming 42

PHTVL 18

spina bifida 56

pica 41

spinale shock 60

pigment epitheel dystrofie 16

spleetlampmicroscoop 10

plexus brachialis 65

spondylitis 60

plexus lumbosacralis 66

stapelingsziekten 69

polyneuropathie 67

status epilepticus 46

postictale fase 46

struma 83

potentiële diabetes mellitus 75

strychnine 52

PRA 15

stupor 41

primair glaucoom 19

sudden acquired retinal degeneration 17

primaire epilepsie 45

synechiae 27

primaire hyperparathyreoïdie 81 prion 49

T

progressieve retina atrofie 15

tetraparalyse 41

proptosis bulbi 20

tetraparese 41

puerpurale tetanie 86

thallium 52 tonometer 11

R

traanstreep 13

rabiës 49

tristichiasis 14

raspredispositie 12 retina dysplasie 17

U

retinoschizis 23

uveïtis 27

retrobulbaire processen 28

uveïtis anterior 27

Rickettsiae 49

uveïtis posterior 27

rubeosis 27 V S

vestibulair syndroom 37

SARD 17 Schiff-Sherrington fenomeen 61

W

Schirmer Tear Test 12

wipplank-fenomeen 60

scottycramp 47 secundair glaucoom 19

Z

secundaire epilepsie 45

ziekte van Aujeszky 48

secundaire hyperparathyreoïdie 82

❑ TREFWOORDENLIJST

93

94


Anatomie, fysiologie en pathologie. Reageren op veranderingen - pathologie

Recommend Documents