archeologie
10
Amersfoort onder ons voor de deur van het Stadhuis
Archeologisch onderzoek bij de bomengroep op het Stadhuisplein
Archeologisch Centrum Gemeente Amersfoort juni 2008
Amersfoort onder ons voor de deur van het Stadhuis
Archeologisch onderzoek bij de bomengroep op het Stadhuisplein
Archeologisch Centrum Gemeente Amersfoort juni 2008
Onderzoeksgegevens Onderzoek:
Beukengroep, Stadhuisplein (2007)
Meldingsnr.:
21159
SIC:
STPL’07
Locatie / adres:
Stadhuisplein, Amersfoort
Perceel:
AMFOO.E.8324
Gemeente:
Amersfoort
Provincie:
Utrecht
Kaartblad:
32B (Amersfoort)
Centrumcoördinaten:
X154.810 - Y463.152 (Rijkscoördinatenstelsel)
Omvang plangebied:
76 m2
CMA/AMK status:
Terrein van hoge archeologische waarde
ABP:
12, Binnenstad
De originele onderzoeksadministratie en de vondsten bevinden zich in het archeologisch archief en depot van de Gemeente Amersfoort.
colofon: Amersfoort onder ons deel 10 ISSN: 1872-5945 © juni 2008 uitgave: Archeologisch Centrum, Gemeente Amersfoort tekst: drs. R.A. Hulst en drs. T. d’Hollosy foto’s: Archeologisch Centrum, Gemeente Amersfoort (tenzij anders vermeld) tekeningen: Archeologisch Centrum, Gemeente Amersfoort (tenzij anders vermeld) ontwerp: Atwee redactie & vormgeving: drs. T. d’Hollosy druk: Grafifors BV Amersfoort onder ons is de reeks waarin het Archeologisch Centrum van de Gemeente Amersfoort de standaard eindrapportages (zoals bedoeld in de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie) van de door hun uitgevoerde archeologische onderzoeken publiceert. De reeks staat onder redactie en autorisatie van de stadsarcheologen van de Gemeente Amersfoort: mevr. drs. F.M.E. Snieder en dhr. drs. T. d’Hollosy.
Inhoud 3
Inleiding
4
De locatie
6
De ondergrond
7
De historische omgeving
8
De archeologische omgeving
11
Het onderzoek
12
Het resultaat
14
Conclusie
16
Samenvatting
18
Literatuur
20
3 INHOUD
Inhoud
afbeelding 1, de binnenstad van Amersfoort en de locatie van het onderzoeksgebied (in rood).
Inleiding Ron Hulst en Timo d’Hollosy
INLEIDING
4
afbeelding 2, foto uit 1963 van de acht beuken, in de volksmond de ‘weduwe met de zeven dochters’ genaamd, met daarachter de toegangspoort van de begraafplaats Achter het Davidshof, met aan weerszijden twee huisjes. (fotograaf: G. van der Mark, bron: Archief Eemland)
In de winter van het jaar 2007 werden de vijf monumentale beuken voor de deur van het Amersfoortse Stadhuis gekapt. De bomengroep - oorspronkelijk waren het acht rode beuken - was bijna twee eeuwen eerder geplant, enkele meters voor de toegangspoort van Achter het Davidshof, de Eerste Algemeen Burgerlijke Begraafplaats van Amersfoort, aangelegd in het plantsoen op de voormalige stadswal. De bomen hebben de tijd getrotseerd in een omgeving
waar veel veranderd en gebouwd is: de begraafplaats werd in 1972 geruimd en vlak daarna verrees rond de beukengroep het nieuwe Stadhuis van Amersfoort, dat naderhand zelf weer is voorzien van diverse aan- en bijgebouwen, inclusief een grote parkeerkelder. De resterende beuken op het Stadhuisplein - inmiddels waren er al vier gesneuveld - bleken uiteindelijk zo zwak geworden, dat ze een gevaar vormden voor de veiligheid en moesten worden gekapt.
Het plan is om de bomen te vervangen door nieuwe beuken: forse exemplaren van 12 jaar oud met een wortelkluit van drie meter doorsnee. Om deze bomen voldoende groeiruimte te bieden, worden vijf bomen geplant, in plaats van de oorspronkelijke acht. Na het rooien en ontkluiten wordt de oude standplaats mét omgeving ontgraven (om wortelresten en eventuele ziektekiemen en schimmelsporen kwijt te raken) en voorzien van nieuwe grond. Het vervangen van de beukengroep biedt tevens de gelegenheid om de bereikbaarheid van het Stadhuis te verbeteren: de nieuwe bomengroep wordt hiertoe enkel meters verder van de ingang af geplant, waarbij ook onder de bestrating grondverbetering gaat plaatsvinden. Bodemarchief bedreigd
Amersfoort heeft een rijke geschiedenis; in de historische binnenstad is het verleden nog duidelijk zichtbaar. Veel ervan zit echter - onzichtbaar - onder de grond, in de vorm van sporen én vondsten. De archeologische waarde van de gehele binnenstad, waarvan de middeleeuwse structuur nog vrijwel geheel intact is, is hoog: overal kunnen zich archeologische resten in de bodem bevinden. Deze lopen het gevaar bij graafwerkzaamheden voor eeuwig te verdwijnen. De stadsarcheologen hebben als taak de archeologische resten in de bodem (het ‘bodemarchief’) goed te beheren; door ze te beschermen of op te graven. De hele binnenstad is aangewezen als ‘Archeologisch Belangrijke Plaats’ (ABP 12, ‘Binnenstad’).1 Het Stadhuisplein ligt aan de rand van de historische binnenstad. De bodem bij de
bomengroep - door de beuken eeuwenlang bewaakt - is redelijk ongestoord gebleven en kan dus archeologische informatie bevatten; informatie die des te waardevoller is, doordat bij de bouw van het Stadhuis in de jaren ‘70 géén onderzoek is gedaan en daarbij veel van het bodemarchief ongezien is verdwenen. Besloten is om hier, voordat ook dit laatste stukje oude grond bij de boomgroep vergraven wordt, archeologisch onderzoek uit te voeren. Gekozen is de nieuwe standplaats op te graven en de ontgraving van de oude, archeologisch te begeleiden.
5 INLEIDING
Renovatie beukengroep
Uitvoering
Het veldwerk heeft plaatsgevonden van 29 januari tot 7 februari 2007 en is uitgevoerd door de Sectie Archeologie van de Gemeente Amersfoort, in opdracht van dhr. A. van Vugt, projectcoördinator Team Voorbereiding, Gemeente Amersfoort). Het onderzoek stond onder verantwoording van drs. F.M.E. Snieder, seniorarcheoloog bij de Sectie Archeologie, de dagelijkse leiding lag in handen bij drs. R.A. Hulst (BAAC), met assistentie van drs. M.L. Verhamme (Vriens Archeoflex). De opgravings- en uitwerkingsploeg bestond verder uit de vaste groep medewerkers van de Sectie Archeologie. Resultaat
Dit rapport bevat de uitgewerkte resultaten van het archeologisch onderzoek.
1 - Voor ABP’s geldt dat voorafgaand aan alle bodemverstorende werkzaamheden dieper dan 30 cm, gelegenheid moet worden gegeven aan de archeologen tot het doen van onderzoek.
afbeelding 3, luchtfoto van de Amersfoortse binnenstad uit 2005. De locatie van het onderzoeksgebied is in rood aangegeven.
De locatie Ron Hulst en Timo d’Hollosy
LOCATIE
afbeelding 4, luchtfoto uit 2006 met de ligging van het onderzoeksgebied (1),
DE
6
Observantenklooster(4).
het stadhuis (2), de fietsenstalling en uitrit van de ondergrondse parkeergarage (3) en het voormalige
Het onderzoeksgebied bevindt zich binnen het bebouwd stedelijk gebied van Amersfoort, aan de westzijde van de middeleeuwse kern, in de zone tussen de eerste en de tweede stadsmuur. Het is gelegen voor de deur van het Stadhuis, op het Stadhuisplein, ter plaatse van de oude boomgroep van vier beuken. Het oppervlak bedraag circa 76 m2.
2
4 1
3
Het onderzoek betreft de cirkelvorm waarbinnen de bomengroep zich bevindt met een zone van 5 meter daarbuiten. Het terrein in deze zone is bestraat, tussen de bomengroep niet, hier groeien diverse onkuiden, krokussen en gras. Topografie afbeelding 5, plankaart met de oude standplaats en de nieuwe
Het onderzoeksgebied is aan de noord-, zuid- en westzijde omgeven door het stadhuis, aan de oostzijde is een open
fietsstalling aanwezig met daarachter de uitrit van een ondergrondse parkeergarage. Ten oosten hiervan bevindt zich het informatiecentrum ‘de Observant’, gevestigd in de het voormalige Observantenklooster. Het plan
De laatste vier bomen, het restant van de acht die er eens stonden, worden volgens het plan gekapt en gerooid. De standplaats wordt, met een extra zone van vijf meter, ontgraven en voorzien van nieuwe grond. Dit om mogelijke bodemschimmels in de omgeving kwijt te raken. De nieuwe bomengroep, bestaande uit vijf nieuwe, grote rode beuken, komt enkele meters verder van de hoofdingang van het stadhuis (meer naar het zuidwesten) te liggen om een betere doorloop en bereikbaarheid van het Stadhuis te realiseren. Het werkterrein wordt met bouwhekken afgezet, waarbij de hoofdingang van het stadhuis voor voetgangers tijdens de werkzaamheden bereikbaar blijft.
De ondergrond Timo d’Hollosy
aan Nederland, maar bleef het halverwege Denemarken steken.Nederland bestond uit een poolwoestijn. De wind, die vrij spel had op de poolvlakte, verplaatste enorme hoeveelheden zand van de Utrechtse Heuvelrug naar de lager gelegen Gelderseen Eemvallei. Het inmiddels drooggevallen Eemzeebekken stoof vol met een vlakke deken van eolisch zand (‘dekzand’) met daarop duinen (‘dekzandruggen’). Diverse beken zochten tussen de dekzandruggen hun weg. Ter hoogte van het huidige Amersfoort kwamen ze vanuit het zuidoosten bij elkaar en stromen gezamenlijk als de rivier de Eem verder naar het IJsselmeer. Hoe de beken oorspronkelijk tussen de hoogtes in het binnenstedelijk gebied van Amersfoort stroomden is al jaren één van de vele archeologische onderzoeksdoelen.
7 ONDERGROND
Amersfoort ligt op de grens van hoog naar laag; deels op een uitloper van de Utrechtse heuvelrug en deels in de laagte van de Gelderse Vallei. Het reliëf heeft zijn vorm grotendeels gekregen in de voorlaatste ijstijd (Saalien, 236.000 - 126.000 v. Chr., ook wel Riss-glaciaal genoemd), toen het landijs tot aan Midden-Nederland reikte. De ijsmassa stuwde de bevroren ondergrond omhoog en vormde zo de stuwwallen. In de warme periode die hierop volgde, het Eemien (126.000 - 114.000 v. Chr., ook wel RissWürm Interglaciaal), smolt de ijsmassa. In het uitgesleten bekken ten oosten van de Utrechtse Heuvelrug, de Gelderse Vallei en de Eemvallei, kon het water moeilijk weg en ontstond een binnenzee: de Eemzee.
DE
Stuwwal en vallei
afbeelding 6, uitsnede uit de geomorfologische kaart. In rood is de stuwwal weergegeven, het niet gekarteerde deel - de bebouwde kom - is grijs. De rode stip markeert de locatie van het onderzoeksgebied.
Dekzand en beken
Na die warme periode werd het weer kouder. In de laatste ijstijd (Weichselien, van 116.000 tot 11.500 jaar geleden) reikte het landijs niet helemaal tot
Veen
In de huidige warme periode, het Holoceen (9.500 voor Chr. - heden) raakte het landschap langzaam begroeid met bossen. Tussen land en zee ontstond een vochtige zone waarin veen groeide. Door stijging van de grondwaterstand vond ook in de lagere delen buiten de zone, zoals in de valleien, veengroei plaats. De Eemvallei veranderde in een ondiep moeras en raakte uiteindelijk tot aan de stuwwallen overgroeid met basisveen. Geologie en bodem
Het terrein is op de geomorfologische en bodemkaart niet gekarteerd, maar de ervaring leert dat in de binnenstad voornamelijk dekzand voorkomt.
afbeelding 7, Amersfoort en omgeving met beeklopen en stuwwal
De historische omgeving Ron Hulst en Timo d’Hollosy
De kruising van enkele belangrijke landroutes met het water werd een belangrijke en strategische plek van waaruit de bisschop van Utrecht de Gelderse Vallei liet ontginnen en besturen. In de 12de eeuw bouwde de bisschop op een lokale hoogte nabij dit kruispunt een Hof, waar de schouten of de Heren van Amersfoort zetelden. De nederzetting bij de bisschoppelijke Hof groeide in de loop van de 12de eeuw met de komst van handels- en ambachtslieden en de boeren en inwoners van de wegkwijnende nederzetting Lisiduna (Oud Leusden).
DE
HISTORISCHE
OMGEVING
8
Amersfoort, stad en stadsmuren
afbeelding 8, kaart van Jacob van Deventer uit 1560 met daarop de natuurlijke Eemloop (blauw), enkele oude wegen (bruin) en de mogelijke locaties van de voorde (cirkels) ingetekend. De oudste boerderijen zijn aan de zuidzijde van de stad aangetroffen (sterren). De pijl markeert de onderzoekslocatie.
Amersfoort, voorde en nederzetting
Ten zuidoosten van het onderzoeksgebied lag aan het begin van de Late Middeleeuwen een boeren nederzetting met akkerland die uitgroeide tot de stad Amersfoort. De plek wordt in een oorkonde uit 1028 voor het eerst genoemd: akkerland te ‘Amersfoirde’. Die naam betekent ‘voorde door de Amer’, en duidt op een doorwaadbare plaats door de ‘Amer’, een oude naam voor de Eem. Hier kon men het natte, laaggelegen gebied goed oversteken: op deze plek komen de beken uit het oosten en zuidoosten samen en gaan als één stroom, de Eem, naar de voormalige Zuiderzee.
2 - Halbertsma, 1959 3 - Van den Braber, 1988
In 1259 kreeg Amersfoort stadsrechten. Ter verdediging werd om de jonge stad een stadsmuur aangelegd en deze was omstreeks 1300 gereed. De 14de eeuw werd voor Amersfoort een periode van grote bloei en groei. Omstreeks 1380 groeide de stad uit haar ommuring en werd er begonnen met de aanleg van een tweede stadsmuur, die pas rond 1450 werd voltooid. Om de muur heen groef men een dubbele gracht en op de singel, de strook land tussen beide, plaatste men een borstwering.2 Dit is de situatie die we ook aantreffen op de oudste kaart van Amersfoort (uit 1560), gemaakt door Jacob van Deventer. Toen bleek al dat stadsmuur niet bestand was tegen de ‘moderne’ oorlogvoering met de grootschalige toepassing van buskruit. Daarom werd (vanaf 1561) de stadsmuur ter versteviging aan de binnenzijde van een aarden wal voorzien. Het materiaal hiervoor kwam uit de verdiepte Eem en de stadsgrachten.3
de kaart van Braun en Hogenberg uit 1588 (situatie van voor 1579). De pijl
DE
HISTORISCHE
markeert de onderzoekslocatie.
9 OMGEVING
afbeelding 9 (geheel links), uitsnede uit
afbeelding 10 (links), uitsnede uit de kaart van Blaeu uit 1649 met daarop de aangeaarde binnenzijde van de stadsmuur en het Davidsbolwerk. De pijl markeert de onderzoekslocatie.
Davidsbolwerk en Observantenklooster
Aan het einde van de 16de eeuw (de 80-jarige oorlog was inmiddels volop in gang) ontwierp Adriaen van Alckmaer een vestingplan voor Amersfoort. De binnenste gracht werd gedempt met het materiaal van de borstwering op de singel en de stad werd met een drietal bastions uitgerust, waaronder één bij het onderzoeksgebied: het Leicesterbastion of Davidsbolwerk, genoemd naar bisschop David van Bourgondië en de nabij gelegen plek waar hij in 1483 korte tijd gevangen heeft gezeten: het Davidshof, behorende tot het Observantenklooster.4 Dit klooster aan de Westsingel is tussen 1471 en 1479 gebouwd door en voor de Minderbroeders Observanten of Barrevoeters.5 Na de alteratie in 1579 heeft het kloostergebouw vele en verschillende functies gehad, waaronder glasblazerij, schutterij en logement.
Tegen de tijd dat Blaeu zijn kaart publiceerde, (1649) was de Vrede van Münster net ondertekend en daarmee was een einde gekomen aan de 80-jarige oorlog. De bastions en verdedigingswerken van de stad raakten in de periode daarna enigszins in onbruik en kregen een nieuwe bestemming. De poortgebouwen werden verhuurd aan diverse gilden, in de stadsmuur verschenen vele nieuwe poortjes en langs de vestingmuur zelf werden wandelpaden met bomen geplant. Het stadsgezicht van Withoos uit 1671 toont - hiervoor zeer illustratief - het Davidsbolwerk, begroeid met grote bomen.
4 - Van den Braber, 1988 5 - Archeologische Werkgemeenschap voor Nederland, Afdeling Vallei en Eemland, 1982
afbeelding 11, uitsnede uit het stadsgezicht van Withoos uit 1671 met daarop in het midden, onder de toren, het begroeide Davidsbolwerk.
10
afbeelding 12, uitsnede uit de kaart van
OMGEVING
Van Vooren en Wagemaker uit 1888 met daarop een deel van het platsoen en de begraafplaats op het voormalige Davidsbolwerk. De rode cirkel markeert
DE
HISTORISCHE
de onderzoekslocatie.
Plantsoen en Begraafplaats
Aan het eind van de 18de eeuw was de verdedigingsfunctie van de muur totaal verloren en diende deze enkel nog om nachtelijk gespuis buiten de stad te houden. Al snel zag het stadsbestuur in de afbraak van de muur werkverschaffing en in de verkoop van de stenen een bron van inkomsten. Rond 1828 ving men aan met de sloop van
afbeelding 13, plattegrond van de Algemene Begraafplaats aan Achter Davidshof te Amersfoort uit circa 1885, door W.H. Kam (bron: Archief Eemland).
6 - Visscher et al., 1995
de muur, beginnend aan de westkant van de stad, bij het Davidsbolwerk. Het jaar daarop startten Zocher en Van Lunteren met de aanleg van plantsoenen op de vrijgekomen grond rond de stad. Het voormalige Davidsbolwerk werd in 1830 ingericht als Algemeen Burgelijke Begraafplaats en kreeg de naam ‘Achter (het) Davidshof’. Twee poorthuisjes op het kruispunt van diverse wegen (Hellestraat / Hellingstraat en Davidshof/ Davidstraat) en paden (naar de Utrechtse- en de Koppelpoort) vormden de toegang tot de begraafplaats. Anderhalf decenium later (1845) werd voor de poort, op het kruispunt, een groep van acht rode beuken in een ovaal perk aangeplant om “de armoedige bemuring op het plein staande, [...] zoo veel mogelijk te masqueren, waardoor de wandeling op het plantsoen onafgebroken als het ware in het groene wordt voortgezet” (aldus de ontwerper).6 Stadhuis
De begraafplaats werd in 1946 gesloten en moest in 1972 grotendeels plaatsmaken voor het nieuw te bouwen stadhuis dat in 1974 haar deuren - met de behouden boomgroep ervoor - opende.
De archeologische omgeving Ron Hulst en Timo d’Hollosy
Op de Indicatieve Kaart van
Observantenklooster (1977-1980)
De afdeling ‘Vallei en Eemland’ van de AWN heeft in de periode 1977-1980 naar aanleiding van grootschalige restauratieplannen, een opgraving uitgevoerd binnen de gebouwen van het Observantenklooster. Hiebij zijn funderingsresten van een kloostergang gevonden, waarbinnen 60 graven van mannen (kloosterlingen) zijn aangetroffen. Uit de periode ná het gebruik als klooster dateren enkele rijke gevulde afvalkuilen en beerputten met materiaal uit de 17de tot 20ste eeuw, toebehorend aan een apotheek en een logement.7
9 - D’Hollosy, 1992 en De Boer en d’Hololosy, 1992
als de gehele binnenstad, niet gekarteerd en heeft dus geen waarde. De archeologische waarde van de binnenstad is echter zeer hoog: men mag er vanuit gaan dat zich hier vrijwel zeker archeologische resten in de bodem bevinden. De gehele historische kern van Amersfoort is daarom als
Met name voor de bouw van het Stadhuis is de omgeving van het onderzoeksgebied geheel vergraven. Doordat de bomengroep hier behouden moest blijven, is de locatie en directe omgeving ervan níet vergraven; aangenomen mag worden dat hier het bodemarchief behouden is gebleven.
Archeologisch Belangrijke Plaats (ABP 12, ‘Binnenstad’ ) aangewezen. Op de Archeologische MonumentenKaart (AMK) is de binnenstad aangegeven als een terrein met hoge archeologische waarde (monumentnummer 12282).
Verwachting en bedreiging
Uit al het voorafgaande mag afgeleid worden dat archeologische resten overal binnen het onderzoeksgebied kunnen voorkomen; zowel binnen de huidige groencirkel als binnen de nieuwe. Hier kunnen sporen uit de pré- en vroegstedelijke fase voorkomen, zoals resten van de stadsmuur/aarden wal, graven behorende bij het Observantenklooster en allerlei bewonings- en gebruikssporen uit de periode daarna. Het bodemarchief is hier naar verwachting redelijk tot goed van kwaliteit, maar dit kan plaatselijk sterk variëren, vanwege de werking bomen en hun wortels. De verwachte archeologische resten zullen door de geplande werkzaamheden verstoord of zelfs geheel vernietigd gaan worden.
7 - Archeologische Werkgemeenschap voor Nederland, Afdeling Vallei en Eemland, 1982 8 - Onderzoekmeldingsnummer: 26686.
is het onderzoeksgebied, evenals
Verstoringen
Stadhuisplein (1992) 8
In 1992 is bij archeologisch onderzoek (uitgevoerd door de Gemeente Amersfoort), voorafgaand aan de bouw van een nieuwe vleugel van het stadshuis en aanleg van een grote parkeerkelder, ten zuiden van het onderzoeksgebied, op het Stadhuisplein, de lekenbegraafplaats van het voormalige Observantenklooster aangetroffen. Hierbij zijn meer dan 250 graven van vrouwen, mannen en kinderen uit de 15de en 16de eeuw opgegraven. De kistbegravingen lagen kop aan voet in lange rijen van west naar oost, waarbij soms drie of vier graven bovenop elkaar waren geplaatst, met het hoofd naar het westen. De noordelijke grens van deze begraafplaats kon toen niet worden vastgesteld; de begraafplaats strekt zich dus mogelijk tot aan de bomengroep uit.9
Archeologische Waarden (IKAW)
11 OMGEVING
IKAW, AMK en ABP
In de omgeving van het onderzoeksgebied zijn bij diverse werkzaamheden van allerlei aard toevalsvondsten gedaan in de bodem. Het betreft hier veelal menselijk skeletmateriaal, behorend tot de begraafplaats bij het Observantenklooster of de Algemene Begraafplaats Achter Davidshof. Deze vondstmeldingen zijn veelal bij de politie binnengekomen en staan niet geregistreerd in het Archeologisch Informatiesysteem Archis.
ARCHEOLOGISCHE
Waarnemingen
In de directe omgeving van het onderzoeksgebied hebben een aantal opgravingen plaats gevonden. Relevant voor dit onderzoek zijn:
DE
Onderzoeken
Het onderzoek Ron Hulst en Timo d’Hollosy
Het is gebruikelijk archeologisch onderzoek te starten met een vooronderzoek om eerst de aanwezigheid van archeologische resten op de locatie vast te stellen én het karakter daarvan (aard, ouderdom, omvang, gaafheid en conservering). Het onderzoeksgebied wordt daarbij steekproefsgewijs - middels proefsleuven - onderzocht, om met zo min mogelijk bodemverstoring zo veel mogelijk informatie over het bodemarchief te vergaren. Pas als bekend is wát er zit, kan de beslissing worden genomen hóe er verder mee om te gaan: beschermen, opgraven of vrijgeven.
HET
ONDERZOEK
12
Voor het onderzoek op het Stadhuisplein werden de volgende vragen geformuleerd: 1 - Wat is de aard, omvang en datering van de binnen het onderzoeksgebied aanwezige archeologische resten, en wat is de gaafheid en conservering ervan? 2 - Welke uitspraken zijn op basis van de archeologische resten te doen over de bewonings- en gebruiksgeschiedenis van deze locatie? 3 - Strekt de 16 de-eeuwse begraafplaats van het klooster zich uit tot in het
afbeelding 14, de geplande positie van de twee werkputten (in rood) en
Bij dit onderzoek lag de situatie echter wat anders: vooronderzoek ter plaatse van de bestaande bomencirkel was onmogelijk: dit zou pas kunnen worden uitgevoerd nadat de beuken waren verwijderd (inclusief kluit) waarna de locatie al geheel ontgraven zou zijn. Voor de oude standplaats is dan ook gekozen voor archeologische begeleiding van de rooi- en graafwerkzaamheden. Vooronderzoek in de zone waar de nieuwe standplaats buiten de bestaande boomcirkel steekt, lag ook wat ingewikkeld: met het graven van de proefsleuven zou namelijk deze smalle strook grond ook vrijwel direct geheel opgegraven zijn en vervolgonderzoek daarmee onmogelijk. Besloten is hier vooren hoofdonderzoek te combineren.10
plangebied? Is de begrenzing van deze begraafplaats vast te stellen? Onderzoeksplan, methode en werkwijze Fase 1: opgraving
Volgens het onderzoeksplan zullen ter plekke van de strook te ontgraven grond buiten de bestaande boomlocatie twee proefsleuven (‘werkputten’) haaks op elkaar in een Lvorm worden gegraven, waarbij wordt gestopt met het vlaksgewijs verdiepen op het niveau waar archeologische sporen of resten zichtbaar worden. Dit niveau, de horizontale bodem van de werkput (het ’vlak’) wordt leesbaar gemaakt en gedocumenteerd.
de ontgraving van de huidige standplaats (in oranje).
afbeelding 15 (volgende pagina), archeoloog aan het werk, onderin werkput 1.
Onderzoeksvragen
Het doel van het archeologisch onderzoek is tweeledig; enerzijds heeft het een algemeen inventariserend doel (wat zit er allemaal?), anderzijds worden vragen gesteld gericht op de betreffende locatie, die door het onderzoek mogelijk beantwoord kunnen worden.
10 - Alle gestelde archeologisch randvoorwaarden en eisen voor dit onderzoek zijn vastgelegd in het Programma van Eisen (PvE) “Archeologisch onderzoek Plangebied Renovatie Beukengroep Stadhuisplein” dd. 26-1-2007.
Fase 2: archeologische begeleiding
De graafwerkzaamheden ter plaatse van de huidige standplaats worden archeologisch begeleid, waarbij de werkzaamheden zelf niet door, maar onder toezicht van een archeoloog worden uitgevoerd. Indien hierbij archeologische resten aangetroffen worden, wordt tijd en ruimte vrijgemaakt om deze te documenteren (op bovengenoemde wijze).11 Menselijk Skeletmateriaal
Bij dit onderzoek moet rekening gehouden worden met de mogelijkheid dat menselijk skeletmateriaal wordt aangetroffen. Hiervoor dienen noodzakelijke maatregelen te worden genomen aangaande opgravingstechniek, documentatie, verpakking en vervoer. Gedurende het gehele onderzoek dient een archeoloog met fysisch-anthropologische specialisatie stand-by te staan.
11 Het veldwerk is uitgevoerd volgens de Kwaliteitseisen Nederlandse Archeologie (verzie 3.1) en de standaard opgravings- en registratiemethode van de Sectie Archeologie van de Gemeente Amersfoort.
ONDERZOEK
13
HET
Alle aangetroffen sporen krijgen een volgnummer (het featurenummer), net als alle verzamelde vondsten (het vondstnummer), waaraan alle verdere informatie en gegevens worden gekoppeld. Relevante grondsporen worden doormiddel van een dwarsdoorsnede (‘coupe’) nader onderzocht (sporen van na 1850 worden in principe niet onderzocht). Vondsten worden per spoor en eventueel per daarin te onderscheiden laag verzameld. Na afwerking ervan wordt naar het volgende vlak verdiept en bovengenoemd proces herhaald, totdat geen archeologische resten meer aanwezig zijn of de werkput op maximale diepte is. Behalve de vlakken, wordt ook minimaal één lange wand per werkput gedocumenteerd. Dit ‘profiel’ levert informatie over de bodemopbouw en gelaagdheid van het terrein.
Het resultaat Ron Hulst en Timo d’Hollosy
HET
RESULTAAT
14
graf
werkput 2
waterput
werkput 1
afbeelding 16, ligging van de werkputten, de waterput en het graf.
Er zijn in de eerste fase twee proefsleuven (werkput 1 en 2) aangelegd, de eerste noord-zuid gericht en de tweede oost-west. De werkputten hadden een breedte van 2 m (op straatniveau), naar beneden toe smaller wordend in verband met veiligheid. Bij dit onderzoek bleek één vlak per werkput voldoende. Delen van de sleuven konden niet tot de gewenste diepte - tot op of in het onverstoorde, natuurlijke (dek)zand - worden aangelegd vanwege de vele kabels, leidingen en rioleringen ter plaatse. Dekzand
De diepte van het (veelal afgetopte) dekzand variëerde in de sleuven van 2.40 tot 1.70 m onder het plaatselijke straatniveau. In het dekzand was hier en daar natuurlijke bodemvorming te zien, het oorspronkelijke oppervlak lag hier dus vlak boven. Ophoging
afbeelding 17, uitsnede uit een beschreven exemplaar van de kaart van Van Vooren en Wagenmaker met daarop de locatie van openbare pomp nr. 5.
Bovenop het dekzand bevond zich een dik pakket losse, verrommelde grond met wat puin, grijs tot bruin van kleur. Deze laag liep vrijwel tot aan het straatniveau. Onderin deze laag kwam 17de-eeuws en jonger vondstmateriaal tevoorschijn. De ophogingslaag lijkt (grotendeels) het restant van de laat 16de-eeuwse aanaarding van de stadsmuur, die mogelijk naderhand weer geëgaliseerd en vergraven is. Waterput
In werkput 1 is (in bovengenoemde ophogingslaag) een waterput aangesneden, waar nog water stond. De put was van bakstenen gebouwd en had een koepel met daarop een natuurstenen sluitsteen.12 Helaas kon de waterput wegen instortingsgevaar
van de proefsleuf en de put zelf, niet verder worden onderzocht. De waterput is niet direct aan enige bebouwing te relateren. Bij naspeuring blijkt de locatie van de waterput overeen te komen met de met ‘5’ genummerde cirkel op een kopie van de kaart van Van Vooren en Wagenmaker.13 Hierop lijken in 1887 - volgens het handschrift onderaan - alle openbare waterpompen in de stad te zijn aangegeven. De waterput betreft dus één van de circa 30 openbare pompen die het stadsbestuur door de gehele stad heeft laten slaan, voordat ze in 1889 overging op de aanleg van waterleidingen. Door de aannemer is besloten de waterput niet weg te halen. De put is met zand opgevuld en behouden gebleven. Vondsten
Als aanlegvondsten zijn slechts een gering aantal 17de-eeuwse en (sub)recente aardewerkscherven aangetroffen (onder andere van witte tegeltjes) en een drietal botfragmenten (slachtafval) van runderen. Het volledig ontbreken van enig menselijk skeletmateriaal vormt een duidelijke aanwijzing dat de onderzoekslocatie buiten de begraafplaats van het Observantenklooster ligt. Indien zich hier graven en skeletten in de bodem hebben bevonden, zijn deze nu geheel verdwenen en het ruimen ervan zou vrijwel zeker sporen (klein botmateriaal, kistnagels) in de bodem hebben achtergelaten. Op basis van de resultaten uit de sleuven mag aangenomen worden dat de noordgrens van die begraafplaats ergens tussen de werkputten van dit onderzoek en de opgravingsputten uit 1992 ligt.
12 - uit onderzoek blijkt dat bakstenen waterputten met koepels in de Amersfoortse binnenstad vanaf de 17de eeuw voorkomen (Boekenoogen en d’Hollosy, 2006). 13 - zie Amersfoort in Prent (Hovy, 1986), p.123. Het afgebeelde exemplaar is thans helaas onvindbaar.
Skelet
Wat is de verklaring voor het graf op deze locatie? Het ligt voor de hand het graf in te delen bij de nabijgelegen Algemeen Burgerlijke Begraafplaats Achter-Davidshof, maar gezien de plek waar het gevonden is, halverwege de bomengroep en het stadhuis, is dit niet waarschijnlijk. Het graf ligt namelijk ruim tien meter buiten de toegangspoort van de begraafplaats. Gezien de zeer vergane resten van de houten grafkist, lijkt het graf ook té oud voor deze begraafplaats. Hoort het graf dan bij de begraafplaats van het Observantenklooster? Ook dit is niet aannemelijk; het graf ligt - vreemd - solitair en té ver verwijderd van de andere graven. Ook de oriëntatie van het graf (zo-nw) wijkt té veel (meer dan 130°) af van die bij het Observantenklooster (w-o). En àls dit graf ín
RESULTAAT
15
HET
Een paar dagen na het beëindigen van het proefsleuvenonderzoek is ten noorden van de bomengroep, vlak voor de deur van het Stadhuis (tijdens de begeleiding van het verwijderen van de grond rond de beuken) op circa twee meter diepte een menselijke skelet aangetroffen. Het betrof een zuidoost (hoofd) - noordwest (voeten) georiënteerd graf met de skeletresten van een jongeman - zo bleek na onderzoek.14 De onderbenen staken vanaf de heupen in de wand van de ontgraving. In het vlak tekenden zich de nauwelijks zichtbare resten van een houten kist af. Het skelet was geraakt door de graafmachine. De directe omgeving van het graf is voorzichtig en laagsgewijs ontgraven. Er zijn geen andere begravingen aangetroffen, geen los (menselijk) bot en geen bruikbare vondsten die het graf, of de grond waarin deze is geplaatst, kunnen dateren.
de laat 16de-eeuwse ophogingslaag is geplaatst, lijkt het graf weer te jóng voor de Observantenbegraafplaats. Het proefsleuvenonderzoek maakte overigens aannemelijk dat die begraafplaats zich niet tot hier uitstrekte. Met beide optie’s buiten beeld ligt de weg ligt open voor speculatie; dateert dit graf van vóór de Algemene Begraafplaats en is dit een aanwijzing dat er op het Davidsbolwerk mogelijk al eerder begraven werd (vergelijk de Joodse begraafplaatsen bij de Bloemendalsebuitenpoort, waar men al in 1670 startte met begraven) of betreft het hier een clandestine begraving, buiten de poort van Achter het Davidshof, aan de rand bij de bomen? Of ligt hier misschien een kloosterling, begraven in een uithoek van het kloosterterrein, om welke reden dan ook? In overleg is besloten het skelet ‘in situ’ te laten liggen en ter plaatse niet verder te ontgraven. De botresten werden zo goed mogelijk teruggeplaatst. Hierna is het graf weer met schone grond afgedekt.
14 - Het skelet was volgroeid - dus volwassen - en het gebit bevatte alle volwassen elementen, inclusief de verstandskiezen, zonder duidelijke slijtage. De geschatte leeftijd ligt daarmee tussen de 21 en 25 jaar.
afbeelding 18, het skelet voor de deur van het Stadhuis.
afbeelding 19, fysisch-antropologisch onderzoek van de schedel in het veld.
Conclusie 16
afbeelding 20 (volgende pagina),
CONCLUSIE
Ron Hulst en Timo d’Hollosy
foto uit 1963 van beukengroep met geheel links de toegangspoort van de
De gestelde onderzoeksvragen kunnen op basis van de resultaten van het onderzoek als volgt worden beantwoord:
3 - Strekt de 16 de-eeuwse begraafplaats van het klooster zich uit tot in het plangebied? Is de begrenzing van deze begraafplaats vast te stellen?
begraafplaats Achter het Davidshof. (fotograaf: G. van der Mark,
1 - Wat is de aard, omvang en datering van
bron: Archief Eemland)
de binnen het onderzoeksgebied aanwezige archeologische resten, en wat is de gaafheid en conservering ervan?
• In de proefsleuven zijn aan archeologische resten enkel de (niet nader onderzochte) bakstenen waterput en een dikke ophogingslaag aangetroffen, waarin enkele losse vondsten van 17de-eeuws tot (sub)recent aardewerk en wat dierlijk botmateriaal zijn gedaan. Al deze resten waren redelijk tot goed geconserveerd. Bij de archeologische begeleiding is (in diezelfde ophogingslaag?) een ongestoord graf aangetroffen met daarin de stoffelijke resten van een jongeman in een kist. Het skeletmateriaal is goed behouden gebleven, van de kist was weinig meer over dan een verkleuring in de grond en enkele roestige spijkers. Het graf bleek niet dateerbaar door het ontbreken van bruikbaar vondstmateriaal uit de context van het graf.
• Hoewel bij dit onderzoek menselijk skeletmateriaal is aangetroffen, lijkt de lekenbegraafplaats van het Observantenklooster zich niet tot aan de bomengroep te hebben uitgestrekt. Het aangetroffen graf sluit, gezien locatie (solitair en té ver van de andere graven) en positie (meer dan 130° gedraaid ten opzichte van die op de kloosterbegraafplaats) er niet goed bij aan. Het volledig ontbreken van enig ander menselijk botmateriaal of overige resten die duidelijk aan begravingen gerelateerd zijn (kistnagels, ingravingen) in en onder de ophogingslaag, duiden erop dat het onderzoeksgebied eerder buiten de begraafplaats van het Observantenklooster ligt, dan erbinnen. Vooralsnog moet aangenomen worden dat de noordgrens van die begraafplaats ergens tussen de werkputten van dit onderzoek, en die van de opgraving in 1992 ligt.
2 - Welke uitspraken zijn op basis van de archeologische resten te doen over de
Waardering en besluit
bewonings- en gebruiksgeschiedenis van
Hoewel de waterput archeologisch gezien niet hoog gewaardeerd wordt, is deze toch behouden gebleven - meer uit practische overwegingen, dan uit wetenschappelijke. Ook het graf, dat wél hoog gewaardeerd wordt, is ‘in situ’ blijven liggen, daar het niet absoluut noodzakelijk was dit deel buiten de oude standplaats ook daadwerkelijk te ontgraven. Het leek ons beter het graf in z’n geheel te laten liggen (waar het al die tijd heeft gelegen), dan het uitgegraven deel (tot aan de bovenbenen) mee te nemen.
deze locatie?
• De ophogingslaag is mogelijk het restant van de aanaarding van de stadsmuur. De aangetroffen waterput is één van de vele openbare waterpompen die aan het eind van de 19de-eeuw in de stad te vinden waren. De vondst van een solitair graf op deze locatie roept vele vragen op. Het graf ligt buiten de begraafplaats Achter Davidshof en behoort waarschijnlijk ook niet toe aan het Observantenklooster.
Samenvatting Ron Hulst
Voorafgaand aan het ruimen van vier oude beuken, grondverbetering en het aanplanten van nieuwe bomen, is op het Stadhuisplein archeologisch onderzoek uitgevoerd, een combinatie van twee proefsleuven en een
aangetroffen en een drietal dierlijke botresten. Het is niet aannemelijk dat de begraafplaats van het Observantenklooster tot de locatie van de bomengroep heeft uitgestrekt dan de locatie van de proefsleuven.
archeologische begeleiding.
De locatie ligt aan de rand van de middeleeuwse centrum van Amersfoort, in de zone tussen de eerste en tweede stadsmuur. Het zou mogelijk zijn dat zich hier archeologische resten bevinden, waaronder graven, behorende bij de ten zuiden hiervan gelegen 15de- en 16de-eeuwse lekenbegraafplaats van het voormalige Observantenklooster, waar al eerder een gedeelte van is opgegraven (in 1992). De noordelijke grens van deze begraafplaats is toen niet ontdekt. Aan de andere zijde, ter plekke van het huidige Stadhuis, lag van 1830 tot 1974 de Algemene Burgerlijke Begraafplaats Achter het Davidshof. Deze begraafplaats is geruimd voor de bouw van het Stadhuis. Hierbij is geen archeologisch onderzoek uitgevoerd.
afbeelding 21, het voor de deur van het Stadhuis aangetroffen graf.
In de 2 proefsleuven, één noord-zuid gericht en de andere oost-west, werd op het (veelal afgetopte) dekzand een circa twee meter dik pakket verrommelde grond met wat puin aangetroffen. Dit is mogelijk het restant van de aarden wal die in de 17de eeuw aan de binnenzijde van de stadsmuur is gelegd. In de oost-west gerichte sleuf werd een waterput aangesneden, één van de vele 19de-eeuwse openbare pompen die het stadsbestuur heeft laten plaatsten. Deze put is in situ gelaten en niet onderzocht. Aan vondsten zijn slechts een gering aantal sub-recente en recente aardewerkscherven
Tijdens het verwijderen van de oude grondverbetering rond de beuken zijn nabij de hoofdingang van het Stadhuis menselijke botresten aangetroffen. Het betrof een ongeveer noordwest-zuidoost georiënteerd graf met de skeletresten van een jongeman. Het onderlichaam stak vanaf de heupen in de wand van de ontgravingsput. In het vlak tekenden zich de nauwelijks zichtbare resten van een houten kist af. Het skelet was geraakt door de graafmachine. De botresten werden zo goed als mogelijk bij elkaar gezocht en na onderzoek weer in situ terug gelegd. Hierna is het skelet weer met nieuwe grond afgedekt. De onmiddellijke omgeving van het graf is laagsgewijs ontgraven en hierbij zijn geen andere begravingen meer aangetroffen. Het graf sluit niet goed aan bij de begraafplaats van het Observantenklooster; gezien de (solitaire) ligging en de oriëntatie (het graf ligt meer dan 130° gedraaid ten opzichte van die op de kloosterbegraafplaats). Het is echter ook niet aannemelijk dat het graf behoort bij de Algemeen Burgerlijke Begraafplaats Achter het Davidshof; het ligt namelijk enkele meters vóór de ingang van die begraafplaats, waarvan alle graven in 1974 geruimd zijn. Het voor de deuren van het stadhuis gevonden graf stelt ons kortom voor een groot raadsel.
20
afbeelding 22 (vorige pagina),
LITERATUUR
Literatuur
foto van de resterende vier beuken voor de deur van het Stadhuis, een paar
Archeologische Werkgemeenschap voor Nederland, Afdeling Vallei en Eemland, 1982: Observantenklooster Amersfoort, Amersfoort.
Dijk, M.H.A. van, en T. d’Hollosy, 2007: Programma van Eisen Archeologisch onderzoekPlangebied Renovatie Beukengroep Stadhuisplein, Amersfoort.
Bemmel, A. van, 1760: Beschrijving van de stad Amersfoort, Dezelver Regeeringsform, Burgerye en Gilden, Jaarmarkten, Handel en Negorie, Vryheid en Grondgebied; mitsgaders Van het recht in het Derde Lith der Staatsche of Provinciaale Regeering; Alsmede Stads Privillegien en Handvesten, Rampen en Onheilen enz, Meest uit echte Stukken en Brieven zaamgesteld, Utrecht, heruitgave 1969, Zaltbommel.
Halbertsma, H., 1959: Zeven eeuwen Amersfoort, Amersfoort.
Boer, A. de en T. d’Hollosy, 1992: Opgraving werpt nieuw licht op Amersfoortse bevolkingin de 16de eeuw, in: Gemeente Amersfoort, Nieuwsblad voor Monumentenzorg en Archeologie, nr 31, november 1992.
Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek, 2001: Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden (IKAW) 2e generatie, Amersfoort (cd-rom).
dagen voor de bomen gekapt werden.
Boekenoogen, G., en T. d’Hollosy, 2006: Als het kalf..., Inventarisatie van waterputten uit de opgravingen binnen de tweede omwalling van Amersfoort, in: Stichting Flehite Publicaties, Flehite 2006 Historisch Jaarboek voor Amersfoort en omstreken, 1. Braber, C. van den, 1988: Veranderingen rond Achter Davidshof; in: Gemeentewerken Amersfoort, Nieuwsblad voor Monumentenzorg en Archeologie, nr 14, juni 1988. Brongers, J. A., 1998: Historische Encyclopedie van Amersfoort, Arnhem. College van Archeologische Kwaliteit, 2006: Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie, versie 3.1, Amsterdam. Diepeveen-Jansen, M., en J. Kaarsemaker, 2004: Publicatiewijzer voor de archeologie, Amsterdam.
Hollosy, T. d’, 1992: Amersfoort, Stadhuisplein / Observantenkerkhof; in: Kok, D.H., et al., Archeologische Kroniek Provincie Utrecht 1992-1993, 25. Hovy, J., 1986 (derde druk): Amersfoort in prent, Zaltbommel.
Rootselaar, W.F.N, van, 1878: Amersfoort, 777-1580, Amersfoort (de door dhr. J..A. Brongers in 1995 gedigitaliseerde versie). Stiboka, 1965: Bodemkaart van Nederland, schaal 1:50 000. Blad 32 Oost Amersfoort uitgave 1965. Stichting voor Bodemkartering, Wageningen. Stiboka/RGD, 1977: Geomorfologische kaart van Nederland schaal 1:50 000. Stichting voor Bodemkartering/Rijks Geologische Dienst, Wageningen/Haarlem. Visscher, G., et al., 1995: Weduwe met zeven dochters, de groep beuken voor het Stadhuis; in: Gemeente Amersfoort, Nieuwsblad voor Monumentenzorg en Archeologie, nr 41, februari 1995.
Archeologisch Centrum Gemeente Amersfoort Langegracht 11, 3811 BT Amersfoort Telefoon (033) 463 77 97 Fax (033) 463 03 32 E−mail:
[email protected] Internet: www.amersfoort.nl/archeologie ISSN: 1872−5945
