Ambtenaar in oorlogstijd

De informatieparadox: proefschrift Guido Enthoven Pagina 23

voor beslissers bij de overheid 1 mei 2009 nr

8

vijfde jaargang |

www.pm.nl

Ambtenaar in oorlogstijd De lijdensweg van de IJzeren Rijn pagina 12

Oud-SG BZ Van den Berg blikt terug pagina 20

Scharrelambtenaar verovert Den Haag pagina 29

Bereik ook meer. Niels Kuiper, 29 jaar, Adviseur Rotterdam, waakt kt iin een stad t van aanpakken over inhoud d en zelf zelfrefl lfreflectie

GRATIS

Word abonnee. Nederland is een mooi land. We hebben het goed voor elkaar met z’n allen. We hebb hebben ben veel bereikt, maar we kunnen nog veel meer bereiken. Ook jij kunt meer bereiken. Doorr mee te werken aan een nóg beter Nederland. re.Public helpt je daarbij. Met overheidsnieuws, interviews met ambitieuze ambtenaren én vacatures. Wekelijks in het gratis magazine en dagelijks op www.rePublic.nl en in de e-nieuwsbrief. Om jezelf te ontplooien en een netwerk op te bouwen. En dat maakt het wel erg gemakkelijk om meer te bereiken. Dus lees re.Public. En bereik meer. Gratis abonnement? Schrijf je nu in op www.rePublic.nl.

re.Public is een uitgave van

PM nummer 8 1 mei 2009

Nieuws 8 t/m 13

8

10

‘Verandermodellen van consultants werken niet’

11

Nieuwe rijkspas gebruiksklaar

12

De lijdensweg van de IJzeren Rijn





23

Netelenbos wil Nederlands loket tegen piraterij Hulpvragen reders verloren in bureaucratie



Cees Min over de nutteloze investeringen in externen

Peter Welling geeft geen hackersgarantie

Nederland en België steggelen over ‘kippenlijntje’

De informatieparadox Guido Enthoven schrijft interactieve dissertatie

Coverstory

16



Verdienen aan de bezetter Deel 2 van de serie Ambtenaar in oorlogstijd: de prijs van economische collaboratie

Spelers 29 t/m 32

30 32

20

‘Het genenmateriaal op BZ wordt goed bewaakt’ Ex-SG Van den Berg blikt terug

29

Scharrelambtenaren veroveren Den Haag Léon Sonnenschein en Paul van Hal hebben vrije rol

Cover: Lachemann Producties

Alliantiemanager verbetert PPS De overstap van ... Marianne Aalbersberg

Meningen

9 11 14

Nieuw: De historische column van Jan Vis Kroese enzo … Opinie Horen, zien & schrijven

Beau Monde

36

Ontwikkelingswerk onder vuur

Wij worden interactief PM verschijnt op 1 mei 2009 in een nieuw format. Niets van gemerkt, zult u zeggen. Niets van te zien. Dat klopt: de verandering zit niet in een nieuwe vormgeving of in andersoortige artikelen. De verandering voltrekt zich online. Jarenlang heeft PM gebruik gemaakt van een website die aan de achterkant, de zogeheten back office, met touwtjes en pleisters bij elkaar gehouden werd. Een nieuw artikel plaatsen bracht het risico met zich mee dat de voorplecht van het vervallen bouwwerk, de front office, definitief zou bezwijken. Wij waren daarom zeer terughoudend met het plaatsen van onze stukken op internet. Met ingang van vandaag heeft PM een nieuwe website. Hij lacht u tegemoet op www.pm.nl, ga daar eens kijken. Voor ons betekent het dat we u voortaan niet alleen eens in de twee weken via het magazine van nuttige informatie kunnen voorzien, maar ook vaker via internet. PM gaat crossmediaal, zoals dat heet. Een belangrijk aspect van die werkwijze is dat u op de site kunt reageren op de artikelen en columns. Met name onze vaste columnisten, jurist Rosalie Koolhoven, bestuurskundige Jorrit de Jong en communicatie-adviseur Ruben Maes, zijn benieuwd naar uw opmerkingen en suggesties. Misschien beseft u het niet, maar uw kennis is van essentieel be-

lang voor ons. Doordat u ons van informatie voorziet en elke keer weer stukjes van de puzzel aanlevert kunnen wij onze verhalen schrijven. Uw kennis is ook van belang voor de wetenschap. In deze PM vindt u de oproep van jurist Guido Enthoven, die werkt aan een proefschrift over informatie­gebreken in het verkeer met de Tweede ­Kamer. Daarbij moet u denken aan het verstrekken van onjuiste informatie, ontijdige informatie, overdadige informatie, verhullende informatie, gekleurde informatie en selectieve informatie. Met uw input hoopt hij een veel beter proefschrift te schrijven dan zonder uw inbreng mogelijk was geweest. Daar hebben we uiteindelijk allemaal baat bij. [email protected]

1 mei 2009 PM

3

lopende zaken Algemene Zaken Italië • Maandagavond 4 mei is premier Balkenende op de Dam vanwege Dodenherdenking. Op Bevrijdingsdag woont hij een aantal festiviteiten bij: ’s middags is hij in Zwolle en ’s avonds in Amsterdam. Donderdag 7 mei gaat Balkenende naar een ingelaste Europese top in Praag waar het Oost-Europese partnerschap op de agenda staat. De week erna brengt de premier woensdag een werkbezoek aan Noordrijn-Westfalen en gaat hij donderdag langs bij zijn Italiaanse collega Berlusconi. Ook zal hij in Rome een lezing houden op de universiteit La Sapienza.

BZK Laak • De BZK-bewindslieden vieren volop vakantie de komende dagen. Op 11 mei staat er pas weer een openbaar optreden in de agenda van minister Ter Horst. Ze brengt die dag een bezoek aan het wijkberaad Laak te Den Haag.

Stembureau • Staatssecretaris Ank Bijleveld gaat de dag erna, dinsdag 12 mei, op werkbezoek naar Bergen op Zoom. Ze geeft er een instructie aan personen die op donderdag 4 juni stembureaus gaan bemannen vanwege de verkiezingen voor het Europees Parlement.

Buitenlandse Zaken Midden-Oosten • Van 11 tot en met 13 mei is minister Verhagen in het M ­ idden­Oosten. Hij brengt – vergezeld door jonge professionals – een bezoek aan Saoedi-Arabië en Qatar en spreekt over ­economische samenwerking, energie, mensenrechten en het vredesproces in het gebied. Terug in Nederland houdt hij de 15e een toespraak op de internationale dag tegen homofobie. In de Oude Zaal van de Tweede Kamer neemt hij het boek Elke liefde telt van Boris Dittrich in ontvangst. Mozambique • Minister Koenders vertrekt op 7 mei naar Zuid-Afrika en ­Mozambique, waar hij samen met staatssecretaris Heemskerk van EZ een tiendaags bezoek brengt in het kader van economische samenwerking. Bevrijdingsdag • Dit jaar verzorgt staatssecretaris Timmermans de 5 mei lezing.

4

PM 1 mei 2009

Hij zal ingaan op de dilemma’s rondom ‘vrijheid en identiteit’, het jaarthema van het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Op 8 mei ’s avonds vangt de staatssecretaris aan met zijn 27 uur durende toer door het land. In het kader van Europadag (zaterdag 9 mei) doet hij in dit tijdsbestek – z­ onder te s­ lapen – twaalf steden in twaalf ­provincies aan. Dinsdag de 12e is Timmermans in Madrid vanwege de ministeriële bijeenkomst van de Raad van Europa.

Defensie Soesterberg • Op 4 mei hebben beide b ­ ewindslieden van Defensie hun ­traditionele verplichtingen. Minister Van Middelkoop is aanwezig bij de Nationale Herdenking op de Dam in Amsterdam en staatssecretaris De Vries woont de herdenking bij op de militaire basis in Soesterberg. Van maandag 11 tot en met donderdag 14 mei brengt de staatssecretaris een bezoek aan Singapore. Daar zal hij het Nederlandse bedrijfsleven bijstaan op de Index-beurs voor militair materieel. Strafrecht • In dezelfde week staat een Kamerdebat gepland over een wijziging in het Wetboek voor militair strafrecht. Hierin wil het kabinet een strafuitsluitingsgrond opnemen voor rechtmatig geweldgebruik door militairen, bedoeld om individuele militairen meer rechtszekerheid te bieden. De wijziging komt in navolging van een rapport van de ­commissie-Borghouts, die naar aanleiding van de gebeurtenissen rondom de militair Erik O. onderzoek deed naar strafrechtelijke vervolging van militairen. Een belangrijke aanbeveling was dat er een bepaling moet komen over rechtmatig geweldgebruik in situaties waarin het internationaal militair recht niet van toepassing is.

Economische Zaken Fokker • Minister Van der Hoeven is woensdag 13 mei aanwezig bij de ­openingsceremonie van het Nyenrode Life Science and Health Care Institute in Breukelen. Daarna houdt zij op de Universiteit van Tilburg een toespraak tijdens een congres over de ambities van Nederland om in 2028 de Olympische Spelen te organiseren. Een dag later verzorgt de minister de kick-off van de tweede fase in de ontwikkeling van het Fokker Logistics Park. Het nieuw te vormen bedrijventerrein voor de logistieke sector maakt deel uit van het grotere Anthony Fokker Park-project, de totale herontwikkeling van de industriële complexen van de Nederlandse vliegtuig-

bouwer op Schiphol-Oost. Van der Hoeven opent op 14 mei ook een windmolenpark in Delfzijl. Missie • Staatssecretaris Heemskerk geeft van 10 tot en met 17 mei, samen met minister Koenders voor Ontwikkelingssamenwerking, leiding aan een economische missie naar Zuid-Afrika en Mozambique. Belangrijke thema’s zijn waterzuivering, drinkwatervoorziening, (lucht)havenontwikkeling en infrastructurele projecten, waaronder de infrastructuur voor het WK voetbal dat in 2010 in Zuid-Afrika plaatsvindt.

Financiën Blair • Minister Bos maakt op 8 mei tijd vrij voor een bijeenkomst van de Postcodeloterij in Den Haag waar klimaatverandering centraal staat. Er is aandacht voor onder meer wind- en zonne-energie, led-verlichting en elektrische auto’s. Ook oud-premier Tony Blair zal op deze internationale conferentie aanwezig zijn. Zeshoek • Staatssecretaris De Jager heeft op 12 mei een overleg met de politieke zeshoek, het financieel-economische hart van het kabinet. Een dag later spreekt hij de studenten van de Technische Universiteit Delft toe over de economische crisis. ’s Avonds speecht de staatssecretaris voor ondernemers op een bijeenkomst van het CDA Zeeland.

Justitie Verlof • Minister Hirsch Ballin is tot 11 mei op verlof. Woensdag 13 mei is hij weer in de Tweede Kamer te vinden voor een AO over het Plan Rechtspraak van de Raad voor de Rechtspraak. UNHCR • Staatssecretaris Albayrak gaat van 2 tot 8 mei op werkbezoek naar Syrië en Jordanië, op de agenda staat de lokale opvang van vluchtelingen door Advertentie

Flexibiliteit in personeel t | (073) 503 93 20 w | www.posgflex.nl

Onderdeel van

lopende zaken de UNHCR. Op donderdag 14 mei is de staatssecretaris in de Kamer voor een AO over tbs.

gaat ze naar Arnhem waar ze het nieuwe pand van het ROC Rijn-IJssel opent.

LNV New York • Minister Verburg vertrekt op zaterdag 2 mei naar New York, waar ze twee weken lang als voorzitter fungeert van de 17e sessie van de VN Commissie voor Duurzame Ontwikkeling (CSD). Tijdens de vergadermarathon zullen beheer en gebruik van natuurlijke hulpbronnen nadrukkelijk aan de orde komen. Op de agenda staan verder de voedselcrisis, rurale ontwikkeling, droogte/verwoestijning en er is veel aandacht voor ontwikkelingen in Afrika. In de tweede week van de sessie leidt ze een zogeheten High Level Segment, met ministeriële rondetafels en een dialoogsessie met de hoofden van VNorganisaties. Diverse leden van de Tweede Kamer reizen op uitnodiging van LNV met de minister mee naar New York.

OCW Feest • Vrijdag 1 mei woont minister ­Plasterk in Den Haag de viering van de Dag van de Arbeid bij. Zondag de 3e gaat hij naar de tentoonstelling van World Press Photo in Amsterdam en de dag erna is hij te gast bij het China Festival 2009 in Den Haag. Maandag 11 mei spreekt Plasterk op het University College in Utrecht en geeft hij in Amsterdam de aftrap voor de campagne Nieuw leven voor oude gebouwen. ’s Avonds woont hij de uitreiking van de Libris Literatuurprijs bij. Dinsdag 12 mei gaat hij ’s avonds naar het Feest van de Journalistiek in Amsterdam. De dag erna is hij samen met koningin Beatrix te gast bij de opening van Art Amsterdam om vervolgens nog even langs te gaan bij een symposium over toezicht in het onderwijs. Donderdag de 14e opent Plasterk het Maris College in Den Haag en brengt hij met wethouder Leonard Geluk een werkbezoek aan het project Jong Ondernemen en het Jongerenloket te Rotterdam. Glazenwasser • Maandag 11 mei doet staatssecretaris Van Bijsterveldt ­Apeldoorn aan in het kader van de Ronde van Nederland (kwaliteitsagenda voortgezet onderwijs). Later die dag neemt ze nog een evaluatierapport in ontvangst over voortijdig schoolverlaten en opent ze het gebouw OSCAR, dat staat voor Onderwijs Service Centrum Apeldoorn en Regio. Woensdag de 13e reikt Van Bijsterveldt op de Glazenwassers- en Gevelreinigersvakbeurs de prijs Glazenwasser van het Jaar 2009 uit. Daarna

voorkomen dat grote i­ nfrastructurele projecten langdurig stil komen te liggen. De wijziging geniet brede steun in de Kamer, die nog wel helderheid wil over een aantal belangrijke details. Zo zet de SP kanttekeningen bij het creëren van een bestuurlijke lus om tussentijdse gebreken versneld te herstellen.

Vrom Amerika • Staatssecretaris Dijksma gaat volgende week op studiereis naar de Verenigde Staten. Zodra ze weer terug is, woont ze dinsdag 12 mei, samen met collega’s Plasterk en Van Bijsterveldt, de presentatie van het Onderwijsverslag bij en voert ze woensdag de 13e een gesprek met het Platform gehandicapten.

SZW Appeltjes • Minister Donner is op woensdag 6 mei op de Vrije Universiteit van Amsterdam. Op de bijeenkomst Christenen in de politiek gaat hij met de studenten in debat over waarden en idealen. Op ­dinsdag 12 mei is de minister aanwezig bij de uitreiking van de Appeltjes van Oranje op Paleis Noordeinde. Prinses Maxima deelt namens het Oranje Fonds deze prijzen uit aan projecten die zich inzetten voor structurele ontmoetingen tussen verschillende groepen in de samenleving. Op 14 en 15 mei is de minister in Stockholm voor een bijeenkomst van de Oeso. Coach • Staatssecretaris Klijnsma is druk bezig met een actieplan om de werkloosheid onder jongeren tegen te gaan: zij zijn vaak het eerst de klos bij crisis. Klijnsma heeft daarbij de hulp gevraagd van Hans de Boer, voormalig voorzitter van de Taskforce Jeugdwerkloosheid. Hij overhandigt op 11 mei zijn advies. Een dag later speecht de staatssecretaris op een bijeenkomst van Coach2B in Amstelveen. Bij dit project worden risicojongeren op school en op de ­arbeidsmarkt gecoacht door ­vrijwilligers. Op 13 mei is de staats­secretaris in Tiel waar ze de Lander-prijs uitreikt aan de werk­gever die het beste hulp biedt aan werk­ nemers met een ­beperking.

Verkeer en Waterstaat Tracéwet • Zowel voor minister Eurlings als voor staatssecretaris Huizinga staan er geen publieke optredens op de agenda tot en met 15 mei. Wel vindt in de week van 11 mei een vervolgdebat plaats over de wijziging van de Tracéwet, de Spoedwet wegverbreding en de Wet ruimtelijke ordening. Doel van het kabinet is om t­ e

Windmolens • De komende weken opent milieuminister Cramer twee windmolenparken: vrijdag 7 mei in Friesland langs de A7 tussen Witmarsum en Makkum, en de 14e in het Brabantse Stampersgat. Daar tussenin brengt de Klimaatneutrale toer de bewindsvrouw op 11 mei naar ­Amsterdam, waar ze onder andere het eerste oplaadpunt voor elektrische auto’s opent en de aftrap geeft voor een scholenproject over energiebesparing. Een dag later slaat ze in Diemen de eerste paal bij een woningbouwproject waar gebruik wordt gemaakt van warmte-koude-opslag. Op 14 mei spreekt de minister voor ze naar Stampersgat vertrekt nog op de vakbeurs Industrie en Milieu in Ahoy.

Groene Hart • Op 11 mei brengt minister Van der Laan een wijkbezoek aan Den Haag Zuidwest. Op de 14e spreekt hij op het slotcongres Krimp en klimaat, georganiseerd door Stichting Groene Hart. Daar wordt stilgestaan bij de gevolgen van bevolkingsdaling op de ruimtelijke inrichting van het Groene Hart.

VWS Singapore • Minister Klink vertrekt op zondag 10 mei naar Singapore. Tijdens het werkbezoek staan zaken als innovatie en ict centraal. Herdenking • Staatssecretaris ­Bussemaker duikt de komende week in het verleden. Op maandagochtend 4 mei speecht zij op de herdenkings­bijeenkomst voor oorlogsgetroffenen in perscentrum Nieuwspoort. ’s Avonds is de staats­ secretaris aanwezig bij de Nationale Dodenherdenking in Rotterdam. Een dag later is ze op het Bevrijdingsfestival in Zwolle. Daar geeft zij het startsein voor de Dag van de Vrijheid. 1 mei 2009 PM

5

roerende zaken CDA 2.0

6 Btw voor fiets blijft gelijk Minder btw op de aanschaf van een fiets. Als het aan een aantal Europese fietsersbonden ligt, besluit de EU zo snel mogelijk over belastingverlaging voor fietsers. De Europese Raad kwam in maart overeen dat het lage btw-tarief voor reparaties laag blijft, en dat de 19 procent btw op de aanschaf van een fiets ook wordt gehandhaafd. Vreemd, vinden rijwielclubs Colibri, Coliped en ETRA: juist nu de unie inzet op duurzaam transport, zou fietsen g ­ estimuleerd moeten worden.

Het CDA in je binnenzak, met de nieuwe applicatie voor de iPhone – de eerste van een politieke partij – komen de christendemocraten nu echt bij de mensen thuis. Aangewakkerd door de 2.0-interesse van de twitterende BZ-minister Verhagen, of zoals ze zelf zeggen de succesvolle 2.0-verkiezingscampagne van president Obama, probeert de partij nieuwe media in te zetten om de kiezer te bereiken. De iPhone-app biedt CDAgerelateerde filmpjes, nieuwtjes en feitjes. Overigens maakte iPhonemoederbedrijf Apple vorige week bekend dat er sinds de opening van de App Store, negen maanden geleden, al een miljard apps over de toonbank zijn gegaan.

Politiek drijfzand

Quotez ‘Ik kan mezelf verdedigen, dat geldt niet voor de ambtenaren die door Herrema worden aangevallen.’ Oud-wethouder Geert Dales van Amsterdam meent dat burgemeester Cohen oud-wethouder Tjeerd Herrema tot de orde moet roepen, zegt hij in Het Parool. Herrema beschuldigde Dales er in EenVandaag van de bouw van de Noord-Zuidlijn er ‘doorheen gedrukt’ te hebben. ‘We dreigen hier te verzanden in een moeras van details – met ­vragen als: “Is het waar dat het achterste kwadrant van de F35, vooral het gedeelte bij de motoruitlaat, niet zo stealthwaardig is als wordt verondersteld?”’ Volgens SGP-Kamerlid Kees van der Staaij moet het maar eens afgelopen zijn met de ‘eindeloze informatiehonger’ van de Kamer, over de JSF, stelt hij in zijn weeklog op de website van Trouw. ‘Dat de taal die de PVV op die bijeenkomsten aanslaat nog harder is dan in de Tweede Kamer. Ze praten met weinig respect over mensen en bepaalde bevolkingsgroepen.’ Wat hij als officier van justitie niet mocht, mag Fred Teeven als Kamerlid wel: hij zet een infiltrant in, bij de besloten PVV-bijeenkomsten, legt hij uit in het Nederlands Dagblad. ‘Ik ben bereid een constructieve oplossing te verzinnen. Anderen roepen alleen maar.’ Lijsttrekker Wim van de Camp heeft wél een alternatief voor ‘Straatsburg’, zegt hij op Elsevier.nl: ‘Het Europees Parlement vergadert voortaan alleen nog in Brussel en Frankrijk krijgt er een Europese instelling of bijvoorbeeld een Europese universiteit voor in de plaats.’

6

PM 1 mei 2009

Uit onvrede met de uitspraken van CDA­voorzitter Van Heeswijk over de mogelijkheid van een CDA-PVV-kabinet trad socioloog en ­publicist Anton Zijderveld onlangs uit de christendemocratische gelederen. De 71-­jarige agnost was lid sinds 1988 en een prominente kracht binnen het wetenschappelijk ­instituut van het CDA. Dat het de Rotterdamse ­emeritus-hoogleraar ernst is met zijn zorgen over ­oprukkend populisme in de politiek, ­onderstreept hij nogmaals met zijn boekje Populisme als politiek drijfzand, dat zojuist verscheen bij uitgeverij Cossee. Bij uitgeverij Cargo ook een boek over populisme. Roel J­ anssen, die in 2007 de Gouden Strop won, heeft een spannend boek ­geschreven over populisme in een televisie­democratie. Het heet De stem van het volk en is zeer h ­ erkenbaar voor politici en ­ambtenaren, aangezien de auteur zijn brood verdient als journalist op de Haagse redactie van NRC Handelsblad.

roerende zaken

Den Haag truttenstad? Het Haagse Nutshuis start 6 mei met Het Gesprekshof, een talkshow die bedoeld is ‘om Hagenaars op een ontspannen ­manier bij elkaar te brengen om over stadsontwikkelingen na te denken’. In de eerste editie van het programma wordt het ­knellende vraagstuk behandeld of Den Haag bezig is te ­‘vertrutten’. Het Gesprekshof richt zich op de ‘gewone ­Hagenaar’, maar ook op politici, ambtenaren, kunstenaars en wat dies meer zij. De informele gesprekken moeten de gemeente bruikbare ideeën opleveren en bovendien ­inzicht bieden in de beleving van de inwoners. Het Gesprekshof vindt plaats op elke eerste woensdag van de maand. ­Aanvang 19.30 uur. Lokatie: Het Nutshuis, ­Riviervismarkt 5, Den Haag. Toegang: 2 euro.

73.000

uur heeft de Dienst

­ andelijke Gebied (DLG) van het ministerie L van LNV in 2008 gestoken in adviezen aan de provincies, blijkt uit het jaarverslag. Dat is een stijging van 20 procent ten opzichte van 200. Het is 7,5 procent van alle gemaakte uren van de dienst.

Het land van Cramer

Calvijn & wij Koningin Beatrix is ­donderdag 7 mei aanwezig bij de o ­ pening van de tentoonstelling Calvijn & wij in de Grote Kerk te Dordrecht. Het is de eerste overzichtstentoonstelling in Nederland over Johannes Calvijn (1509-1564).

Minister Cramer blokkeert de aanleg van een golfbaan in de Bovenkerkerpolder, ten zuiden van Amsterdam. De polder is onderdeel van het Nationale Landschap Groene Hart en kent, aldus de minister ‘een fijnmazige slotenstructuur’ en is het ‘een uniek weidelandschap dat Rembrandt nog heeft geïnspireerd’. Voor de liefhebber hier een resultaat. De bocht in de Amstel, die Rembrandt tekende rond 1650. Het is in het echt te bewonderen in het British Museum.

Plastic soep In 1997 deed de Amerikaanse kapitein Charles Moore met zijn schip Alguita een bizarre ontdekking. Midden in de Grote Oceaan, in de Noord-Pacifische Gyre, een gebied waar verschillende zeestromen samenkomen, ontdekte hij een gigantische verzamelplaats van plastic afval. Een cirkel van 44 miljoen kilo plastic, soms wel 50 jaar oud, met een oppervlakte van 8,6 miljoen vierkante meter. Nu, twaalf jaar later, heeft auteur Jesse Goossens talloze weblogs, foto’s, verhalen en interviews over dit schokkende fenomeen gebundeld in het boek Plastic soep. Zelf reisde zij jarenlang de wereld rond om te ontdekken welk effect plastic zwerfafval heeft op natuur, milieu en maatschappij. Het boek is eind april in Leeuwarden overhandigd aan minister Cramer (Vrom). Tegelijkertijd vond de lancering plaats van ACT, A Convenient Truth, een project waarbij jonge Nederlandse wetenschappers op zoek gaan naar oplossingen voor wereldproblemen. Te beginnen bij de Great Pacific Garbage Patch. Plastic soep dus.

1 mei 2009 PM

7

nieuws Netelenbos: bureaucratie is het probleem

Reders vragen loket tegen piraterij

Tineke Netelenbos, voorzitter van de Koninklijke Vereniging van ­Nederlandse Reders (KVNR), vindt dat de Navo te weinig bescherming biedt aan Nederlandse schepen. VenW/Defensie/BZ/Justitie • Nederlandse reders voelen zich in de strijd tegen piraterij voor de Somalische kust door de Nederlandse overheid ‘behoorlijk aan hun lot overgelaten’. Dat zegt Tineke Netelenbos, voorzitter van de Koninklijke Vereniging van Nederlandse Reders (KVNR). Vooral de gebrekkige coördinatie richting kapiteins die door de Golf van Aden varen is daar debet aan. De richtlijnen voor bijstand aan ­Nederlandse schepen die via het Suez­ kanaal en de Golf van Aden koers ­zetten naar Azië en daarbij een beroep op ­bescherming willen doen, zijn vast­gelegd in het Draaiboek piraterij, dat staats­ secretaris Tineke Huizinga van Verkeer en Waterstaat september vorig jaar naar de Tweede Kamer zond (zie kader). Inmiddels deden de reders, aldus de redersvereniging, zestig bijstandsverzoeken. In twee gevallen volgde begeleiding door een Nederlands schip, een schip kreeg ­protectie van de Franse marine en een drietal schepen sloot zich aan bij konvooien beschermd door een Indiaas of Russisch schip. Het Nederlandse marinefregat De ­Zeven Provinciën vaart op dit moment ­onder Navo-commando in de Golf van Aden. Vanaf komende augustus ­verruilt Defensie die missie, Allied Protector ­gedoopt, voor de EU-missie Atalanta, die in december start in het gebied. Het

8

PM 1 mei 2009

mandaat van de EU Navy Force is een stuk ruimer dan die van Allied Protector: waar de Navo-schepen de piraten alleen mogen afschrikken, zijn die van de EU er tot bescherming van vooral voedseltransporten richting het straatarme Somalië, en waar mogelijk ook ter bescherming van reguliere koopvaardijschepen. Netelenbos heeft kritiek op de afwikkeling van de bijstandsverzoeken door het Navo-commandocentrum in Northwood: ‘Nederlandse aanvragen komen daar op een berg met andere aanvragen. Vaak komt daar geen antwoord op.’ Ze pleit voor een loket voor alleen de Nederlandse reders, ondergebracht bij b ­ ijvoorbeeld

de Nederlandse kustwacht. ‘Ik heb dat in de wandelgangen eens aan hen gevraagd, maar zij wimpelden dat af.’

Draaiboek ‘Waar de overheid vooral bij zou kunnen helpen, is het geven van informatie over piraterij. Inzicht bieden in hoe de s­ ituatie is, wat het daadwerkelijke probleem is en wat trends zijn,’ zegt Theodorus ­Niemeijer, senior beleidsanalist bij het The Hague Centre for Strategic Studies (HCSS). ‘Bij Defensie is voldoende kennis over hoe je piraterij operationeel kunt ­aanpakken en dat demonstreert het ­departement nu ook. Het probleem ligt met name op beleidsmatig vlak.’ Dat beaamt redersvoorzitter ­Netelenbos. De redersvereniging maakt zich zorgen over de Haagse bureaucratie bij het bestrijden van piraterij, stelt ze. ‘Het opstellen van het Draaiboek piraterij was eerst een activiteit van VenW en ­Defensie en wij dachten daarover in ­discussie te zijn met deze twee departementen. Maar plotseling ging ­Buitenlandse Zaken een artikel 100-brief schrijven [naar artikel 100 van de Grondwet, over het ­verstrekken van inlichtingen over het ­beschikbaar stellen van de krijgsmacht. RvdD]. Toen begon die hele discussie opnieuw. Het primaat verschoof voortdurend.’ ‘Ik heb niet het gevoel dat één ministerie de leiding neemt,’ zegt Niemeijer. ‘Verkeer en Waterstaat doet af en toe wel iets, maar het is een taak voor de Nederlandse overheid om meer structurele stappen te zetten. De overheid reageert nu te veel op krantenberichten. Maritieme onveiligheid is wereldwijd een probleem.’ Een woordvoerder van VenW spreekt dat overigens tegen: het Draaiboek piraterij is juist de structurele maatregel, zegt ze. • Rutger van den Dikkenberg op

Het rijk tegen piraterij De rederij zelf is in eerste instantie verantwoordelijk voor de veiligheid van schip en bemanning tijdens een passage door een risicogebied, zegt een woordvoerder van VenW. Dat departement checkt of de scheepseigenaar aan de eisen uit het ­Draaiboek piraterij voldoet. Een rederij dient eerst een risicoanalyse te maken voor een tocht door risicovol gebied. Als de reder in de ogen van VenW voldoende veiligheidsmaatregelen getroffen heeft, wordt het verzoek doorgestuurd naar Defensie. Dat departement kijkt of er bij de marine voldoende capaciteit is om aan het

verzoek te voldoen. Zo kan het zijn dat een Nederlands koopvaardijschip steun krijgt van de Franse marine. Naast VenW en Defensie houden ook BZ en Justitie zich bezig met piraterij: Buitenlandse Zaken richt zich op het internationale overleg om piraterij zelf te bestrijden en op het aanpakken van de failed state Somalië, aldus een woordvoerder van het departement. Justitie richt zich op de vraag hoe piraten worden berecht. Spelers VenW: Jacco van Hekke BZ: Peter Post

IN BEELD

nieuws

Nederland beschikt bij een eventuele uitbraak van de gevreesde varkensgriep over 4,5 miljoen doses van de virusremmer tamiflu. Het door farmaceut Roche ontwikkelde medicijn is de afgelopen jaren, tijdens de vogelgriepepidemie, massaal ingekocht door het ministerie van VWS en andere instanties. Een woordvoerder van het RIVM laat weten dat de voorraad tamiflu ondergebracht is op een geheime plek.

De historische column van Jan Vis

Crisis

H

et is woensdagavond 4 juli 1934. Gisteren zijn in Amsterdam de steunbedragen voor de werklozen weer met 10 procent verlaagd tot ongeveer 11 gulden per week . Na een protestvergadering in een gebouw aan de Rozenstraat breken gevechten uit met de politie. De volgende dag komt het tot veldslagen in Jordaan en andere arbeidersbuurten. Straten w ­ orden opgebroken, barricades opgericht, bruggen opgehaald. Vrijdag begint het leger met pantserwagens de tegenaanval. Er klinken schoten en ’s avonds wordt het rustig: zes doden en tweehonderd gewonden. Zaterdag komt premier Colijn in Amsterdam; hij vindt dat de politie bij de eerste onrust veel harder had moeten ingrijpen. De crisis van de jaren dertig lijkt weinig op die van nu. Toen duurde het drie jaar voor de gevolgen van de Amerikaanse crash merkbaar werden. Nu amper drie

kwartalen. Van Keynes hadden ze in Den Haag nauwelijks gehoord. Aanpassen was het parool, handhaaf de gouden standaard, zorg dat je goedkoper produceert dan het buitenland. ‘Koop Nederlandse waar dan helpen wij elkaar.’ Het grootst is het verschil als het gaat om de mensen. De zwakste schouders droegen de zwaarste lasten. Jammer, maar niets aan te doen. Werkloosheid was nauwelijks verzekerd. Je kwam al gauw bij de gemeentelijke armenzorg met zijn

Van Keynes hadden ze in Den Haag nauwelijks gehoord strenge voorschriften: iedere dag stempelen om zwart werken te voorkomen, stempeltijden en -plaatsen werden vaak op het laatste moment veranderd. Toen de sociaaldemocraten een stempelloze dag vroegen om in Den Haag te kunnen

demonstreren werd dat geweigerd. In 1936 liet Nederland de gouden standaard los en ging het wat beter. De werkloosheid liep pas echt terug toen de bezetter Nederland inschakelde bij de oorlogsproductie. Toen kregen we ook het verplichte ziekenfonds en de kinderbijslag. Dat deze nieuwe orde toch niet deugde bleek in februari 1941 toen de lastige stad weer in opstand kwam: de enige solidariteitsstaking met de joden in heel Europa. Regelmatig publiceert staatsrechtgeleerde Jan Vis een historische column op onze website: www.pm.nl. 1 mei 2009 PM

9

nieuws Bye, bye consultant

‘Ik zou mezelf niet inhuren’

punt is dat we veel energie steken in het consequent naleven van procedures, die op zichzelf niet leiden tot een beter resultaat.’ U schrijft dat de consultants ‘stuurinformatie’ aanleveren. Wat bedoelt u daarmee?

‘Dat is informatie die inzicht geeft in de voortgang van het proces waar je op kunt ingrijpen. Maar je moet juist minder ­ingrijpen in het proces. Een voorbeeld. Het ministerie van BZK wil een ­aantrekkelijke werkgever zijn voor jonge mensen. Nou, die willen graag zelf de ­antwoorden vinden en de weg daarheen. Als manager zul je ze die ruimte moeten geven.’ Eenvoud is de beste remedie om efficiency te bereiken, schrijft u, maar een organisatie als de rijksoverheid is toch niet eenvoudig?

‘Het is inderdaad een complexe ­omgeving. Daarom werken verandermodellen van consultants niet. 80 procent van de veranderingsprojecten mislukt. Waarom? ­Omdat de verandering gebeurt door ­externen of door stafbureaus en te weinig in de lijn verankerd is. ­Medewerkers klagen dat ze er te weinig invloed op ­hebben. De managers moeten het zelf doen. ­Consultants doen er alles aan om de mythe in stand te houden dat managers het zelf niet kunnen.’

Cees Min is partner bij Resetmanagement, gastdocent op Nyenrode en het MIT in Boston

Het kabinet wil minder externen inhuren. Het onlangs verschenen boek van Cees Min is een must voor minister Ter Horst. BZK • Bye bye consultant heet het boek van Cees Min dat onlangs verscheen en het persbericht sprak tot de v­ erbeelding: ­‘Jaarlijks miljarden weggegooid aan ­nutteloze externe adviezen.’ Toen er ook nog stond dat Min zelf 20 jaar ervaring heeft in de consultancy, konden wij een kritisch interview niet meer uit de weg gaan. We kregen drukproeven ­toegestuurd. Hoe moet je dat lezen als er inktvlekken en hagedissen op de pagina’s staan?

‘O jee, het boek bestaat uit spreads met een toelichting in een column en een aantal statements. De hagedis en de bloemen dragen bij aan het vakantiegevoel.’ Uw advies aan managers luidt: Ga met vakantie?

‘Als je manager wordt, denk je dat jij ­degene bent die de problemen gaat oplossen. Maar ik zeg: vertrouw op het

10

PM 1 mei 2009

probleemoplossend vermogen van je medewerkers.’ Door de opmaak en de adviezen ontstaat de indruk dat de inhoud nogal dun is ...

‘Het is 160 pagina’s, dus dat valt mee. In feite worden er drie dingen in bepleit. Het veranderen van organisaties kun je het beste zelf doen. Ten tweede: gebruik je gezond verstand. En drie: doe de dingen die werken en kijk naar de toekomst.’ Tja...

‘De achterliggende gedachte is dat de wereld waarin we leven uitermate complex is. We proberen die beheersbaar en maakbaar te maken door steeds meer regels te produceren. Dat kan dus niet. We proberen alles dicht te timmeren in procedures. Daardoor sturen we op proces en niet op resultaat.’ Wat is er mis met procedures?

‘Niets. Ze zijn zelfs heel belangrijk. Mijn

Enig idee hoeveel consultants er worden ingehuurd door de rijksoverheid?

‘Oei, dat moet ik even nakijken.’ [Hij bladert] ‘Ik heb ook nog een statement opgenomen: Psychologen horen niet thuis op de werkvloer. Men denkt dat medewerkers een foute houding hebben of het niet aan kunnen. Ik vind dat je meer sociologisch te werk moet gaan. Versterk de manier waarop de omgeving stuurt op gedrag. Ik kan de cijfers niet vinden.’ Hoe wetenschappelijk is uw boek?

‘Het is gebaseerd op eigen onderzoek, onderzoek van de Universiteit van Amsterdam en van Boer & Croon. Ah, hier heb ik het. De ministeries huren per jaar voor 1,2 miljard euro aan externen in. Ze geven 300 miljoen per jaar uit aan externen om de externen terug te dringen.’ Dus als ik het goed begrijp adviseert u iedereen om u niet meer in te huren...

[Lacht] ‘Ik zou mezelf niet inhuren. Nee, ik ben geen consultant, ik lever in de vorm van gestructureerde programma’s de hamer en de zaag. Maar goed, mensen ­vragen mij wel: “Bevuil je niet je eigen nest?” Ja, dat wel. En ik vind ook dat het hoog tijd werd.’ • Guikje Roethof

nieuws

Verbeterde rijkspas klaar voor gebruik BZK • Afgelopen dinsdag presenteerde ­Peter Welling, voorzitter van de Stuurgroep Rijkspas, het eerste exemplaar van de nieuwe rijkspas aan verantwoordelijk minister Guusje ter Horst (BZK). Het project is daarmee nog niet af, zegt Welling. ‘We hebben dinsdag een start gemaakt met de rijksbrede uitrol van de pas.’ De komende zes jaar worden zo’n half miljoen passen uitgegeven. De nieuwe toegangskaart heeft een turbulente voorgeschiedenis. Studenten en onderzoekers van de Nijmeegse ­Radboud Universiteit bleken de oude ­passen gekraakt te hebben, waarna minister Ter Horst maande tot snelle ontwikkeling van een verbeterde pas. ‘Voor ons betekende dat extra onderzoek,’ blikt Welling terug. ‘De pas is uitvoerig gecheckt op veiligheid, door instanties als TNO, de AIVD en de Radboud Universiteit. We weten dat de pas veilig is voor het doel waarvoor ze is uitgegeven.

Maar, en dat heb ik ook tegen de minister gezegd, er is altijd een wedloop tussen hackers, het ­bedrijfsleven en veiligheidsinstanties. De pas zal een keer gekraakt worden, dat ­weten we.’ Daarom pleit Welling – o ­ verigens als directeur Nieuwe Huisvesting ook belast met de renovatie van het gebouw van Vrom en VenW – voor draaiboeken waarin vastgelegd wordt wat er gebeurt wanneer snelle vervanging van

‘De pas zal een keer gekraakt worden, dat weten we’ passen geboden is. Afhankelijk van de technische vooruitgang, zal de pas ook eens in de zoveel tijd vervangen moeten worden door een gemoderniseerde variant. ‘Met de oude passen was dat eens in de zes, zeven jaar,’ zegt Welling. ‘We moeten erop rekenen dat dat

nu vaker moet gebeuren. Hoe vaak dat is, ligt er maar net aan hoe geavanceerd de techniek op dat moment is. Mijn stelling is dat we er eens in het half jaar onderzoek naar doen.’ Het project om de nieuwe pas te ontwikkelen, heeft al met al 2,5 jaar geduurd, waarin niet alleen de pas zelf moest worden ontwikkeld, maar ook de paslezers en – aldus Welling – ‘alle administratieve processen en onderliggende informatiesystemen’. Met de nieuwe toegangspas kunnen ambtenaren niet alleen hun eigen departement binnen, maar ook andere departementen, een stap richting verdere ontkokering van Den Haag. Op termijn biedt de pas ook toegang tot computernetwerken. Diverse departementen nemen de rijkspas nu direct in gebruik. Het gaat om AZ, BZK, Justitie en Vrom. Na de zomer volgen VenW, OCW en BZ. In 2010 sluit de rest aan. • RvdD

Kroese enzo …

1 mei 2009 PM

11

nieuws Vijf vragen over de IJzeren Rijn

Het ‘kippenlijntje’ van de Belgen

Na tien jaar gesteggel is er nog altijd geen duidelijkheid over de IJzeren Rijn, 48 kilometer treinspoor tussen Antwerpen en het Ruhrgebied. Terwijl België, Nederland en Duitsland achter de schermen onderhandelen, maken tegenstanders zich op voor een nieuwe ronde van bezwaren.

1

De IJzeren Rijn, wat is dat ook alweer? De IJzeren Rijn is een spoorverbinding uit 1879 voor goederenvervoer tussen de haven van ­Antwerpen en het Ruhrgebied. Over een lengte van 48 kilometer doorkruist het spoor M ­ idden­Limburg en loopt dwars door de steden Weert, Roermond en natuurgebied De Meinweg. Het spoor is sinds 1991 niet meer in gebruik. Sinds 1996 eist België, op basis van het IJzeren Rijn Verdrag uit 1873, dat Nederland de lijn reactiveert. Nederland is verplicht hieraan mee te werken, maar de wetgeving is zodanig veranderd dat de vervallen spoorlijn sterk gemoderniseerd moet worden. De kosten lopen in de honderden miljoenen. Sinds 1999 wordt er gesteggeld over een nieuwe route. De Belgen eisen doortocht over het

1839

12

Nederland en België ondertekenen het Scheidings­verdrag, waarin wordt vermeld dat België een spoorverbinding mag aanleggen door Limburg.

PM 1 mei 2009

1873

In het IJzeren Rijn ­ erdrag krijgt België V het recht op doortocht.

­ istorisch tracé, terwijl Nederland, na luide protesten h uit Limburg, alternatieven ontwikkelt om de betrokken inwoners en natuurgebieden te ontzien.

2

Wat is de huidige status? Minister Eurlings van Verkeer en Waterstaat en zijn Belgische collega Steven Vanackere zijn achter de schermen in onderhandeling over een nieuw besluit. Voorlopig wordt gesproken over twee opties. De eerste is het historisch tracé met een tussenvariant. Het spoor wordt om Roermond heen gelegd en De Meinweg wordt ontzien door een tunnel. Dit tracé heeft een capaciteit van 72 treinen per dag. De tweede optie is een nieuwe route boven Roermond en De Meinweg langs, die in Duitsland

1879

1991

De IJzeren Rijn wordt in gebruik genomen.

België stopt met ­vervoer over de IJzeren Rijn, omdat deze niet meer rendabel is. De ­Montzenroute, om Limburg heen, wordt steeds intensiever gebruikt.

1996

België verzoekt ­Nederland de ­reactivering van het spoor te beoordelen.

1999

Uit een Milieu Effect Rapportage blijkt dat de IJzeren Rijn ­gereactiveerd kan worden, mits aan de nieuwe milieueisen wordt voldaan.



nieuws

De IJzeren Rijn en andere belangrijke spoorlijnen naar het Ruhrgebied: de A52-variant (rood), die het historisch tracé (paars) om natuurgebied De Meinweg en Roermond leidt, de Brabantroute (groen) tussen Breda en het Ruhrgebied, en de Montzenroute (geel).

aansluit ter hoogte van de A52. Deze variant heeft een capaciteit van 300 treinen per dag. Nederland is een groot voorstander van de A52-­variant. In november vorig jaar bood minister Eurlings aan 100 miljoen euro extra te betalen voor de ontwikkeling. Het overleg stokte omdat België weigert mee te betalen en genoegen neemt met het historisch tracé. Dit ontlokte bij Eurlings de uitspraak dat de Belgen ‘voor een kippenlijntje’ kiezen, in plaats van de veel lucratievere A52-variant. Duitsland heeft wel oren naar Eurlings’ aanbod.

prognose is dat de reactivering van de oude spoorlijn op zijn vroegst in 2018 plaatsvindt. Een andere factor is wantrouwen. De Belgen hebben Nederland herhaaldelijk beticht van vertragingstactieken, waarbij de Antwerpse haven toekijkt hoe Rotterdam profiteert van de Betuwelijn. Zo gonst het ook van de geruchten dat de Belgen hun ­medewerking aan de ontwikkeling van de HSL moedwillig traineerden als antwoord op de Nederlandse ‘concurrentievervalsing’. Beide partijen verklaren desgevraagd echter ‘een goede verstandhouding’ te hebben.

3

5

Wat is het nut van deze spoorlijn? Nederland heeft geen enkel belang bij de IJzeren Rijn, die enkel is bedoeld als doorgang. Volgens Mario Ogrinc, woordvoerder van het Samenwerkingsverband IJzeren Rijn MiddenLimburg, kan de overslag van goederen economisch interessant zijn voor de regio, ‘maar daar hoeven de Belgen niet aan mee te werken’. Dat gebeurt vooralsnog ook niet. Voor België is de IJzeren Rijn even belangrijk als de Betuweroute voor Nederland.

4

Waarom lukt het maar niet om hierover overeenstemming te bereiken? Dat de A52-variant op de lange termijn lucratiever is, willen de Belgen vooralsnog niet weten. ‘Timing is nu even belangrijker dan een ver toekomstbeeld,’ zegt Kurt Tuerlinckx, woordvoerder van de directeur van het Havenbedrijf van Antwerpen. ‘We steunen de regering die vasthoudt aan het historisch tracé. De haven houdt er rekening mee dat wij voor 2015 gebruik kunnen maken van de IJzeren Rijn.’ De kans dat dit lukt, is gering. De laatste

2000

Nederland en België tekenen een Memorandum of Understanding.

2005

Het Permanent Hof van Arbitrage doet ­uitspraak over de IJzeren Rijn. België heeft recht op doortocht. Nederland draait op voor meer dan 50 procent van de kosten.

Komt de spoorlijn er ooit nog? Eurlings zegt te blijven proberen de Belgen te overtuigen van het nut van de A52-­variant, maar zijn handen zijn gebonden. Als België niet overstag gaat, zal het historisch tracé er moeten komen. In dat geval zal de zaak nog veel meer vertraging oplopen doordat belanghebbenden in de regio en de Tweede Kamer niet akkoord zullen gaan met het huidige plan. Ook van Belgische kant is er weinig haast te ­verwachten. Vanackere is nu al de derde verkeers­ minister in korte tijd en in juni worden verkiezingen gehouden in Vlaanderen. Dit kan de politieke verhoudingen weer omgooien. Bovendien is er geen eens­ gezindheid tussen de Vlaamse en Waalse fracties binnen de federale regering over alternatieve tracés. Alles wijst erop dat deze zaak nog jaren zal doorsudderen en dat is eerder in het nadeel van België dan van Nederland. Een woordvoerder van Verkeer en Waterstaat: ‘De beurt is aan de Belgen. Als het toch het historisch tracé wordt, dan is het nog geen ramp. Feit blijft dat we er economisch niets aan hebben.’ • Tristan van Rijn

Maart 2007

België laat onaangekondigd twee treinen rijden op delen van het spoor waar nog geen geluids­ maatregelen genomen zijn. De Kamer eist opheldering van ­minister Eurlings.

December 2007

Eurlings presenteert alternatieve tracés.

Maart 2008

De Kamer reageert enthousiast op de A52variant.

November 2008

Ministerieel overleg met België en Duitsland levert niets op. België gaat niet in op Eurlings’ voorstel om 100 miljoen extra te betalen voor de A52variant.

1 mei 2009 PM

13

opinie horen zien & schrijven

Recht, bestuurskunde en communicatie zijn de drie belangrijkste disciplines voor de moderne ambtenaar. In PM publiceren we elke twee weken drie columns waarop u via onze vernieuwde website kunt reageren. Op www.pm.nl staan ook de eerdere bijdragen van onze columnisten.

Soorteigen gedrag

E

r wordt nogal wat van ons gevraagd door degenen die ten strijde trekken voor de rechten van het dier. Dieren moeten de kooi uit, naar een binnen- en buiten­ verblijf. Dat buitenverblijf, ik citeer uit het programma van de Partij voor de Dieren, dient te zijn voorzien van ‘een beschutting tegen wind en regen, zon en kou overeenkomstig hun soorteigen gedrag.’ Eentje nog: ‘Voor kalkoenen en ganzen dient welzijnswetgeving te worden gemaakt.’ Zoals gezegd, het is nogal wat om dat aan de – overigens zelfbenoemde – Homo Sapiens over te laten, aan deze Wetende Mens, een tweevoetige primatensoort uit de familie der Hominidae. Kijken we naar deze Wetende Mens. Deze gaat elke dag naar zijn kooi. Ik betwijfel of het ‘soorteigen gedrag’ is: acht uur lang zitten met een bakje ­automatenkoffie. Als hij het kantoor op de 23e verdieping te heet vindt, mag hij geen raam openen in verband met de airco, uitgevonden door een soortgenoot. Berg je, Mens! ‘Soorteigen gedrag’ zou volgens de domme mens verkeerd geïnterpreteerd kunnen worden, zodat ik – ik ben Vissen – op een regen­achtige dag buiten moet blijven. Dan helpt alleen het oordeel van de rechter, achteraf. En welzijn? Welke soort laat zich ontdoen van zijn vacht en is bereid daarvoor te betalen?

14

PM 1 mei 2009

Recht

Weet deze Wetende Mens wel wat in het belang van een andere diersoort is? En weet deze Wetende Mens wel zeker dat hij andere dieren mag gebruiken voor zijn eigen belang? Het beste dat het dier in de ­afgelopen honderd jaar in de handen van deze Wetende Mens kon overkomen, is dat het in het Burgerlijk Wetboek werd gereduceerd tot een zaak, die ­onderdeel uitmaakt van het vermogen van de Hebbende Mens. Wie het waagt een dier van een ander te kwetsen kan aangesproken worden op een ­inbreuk op het eigendomsrecht van een ander. En degene die zijn eigen dieren pijn doet, komt op grond van ­overtreding van de Gezondheids- en welzijnswet voor dieren wegens dierenmishandeling in een heel speciale kooi, voor de Homo sadisticus. Maar sexuele handelingen van de mens met dieren zijn niet per se strafbaar. Waarom niet? Moet daar soort zoekt soort niet het adagium zijn? •

Rosalie Koolhoven is publiciste en docent Nederlands recht aan de ­Universiteit Osnabrück in Duitsland

Raw video

A

ltijd benieuwd naar de ­achterkant van de geregisseerde werkelijkheid, heb ik er een nieuwe verslaving bij. Naast het lezen van politieke biografieën en het bekijken van series als The West Wing, volg ik nu topontmoetingen via raw video’s op YouTube. De G20 in Londen was een voorlopig hoogtepunt. Waar de officiële berichtgeving in het Journaal ophoudt, beginnen deze filmpjes. De naam zegt het al: de filmpjes worden rauw, zonder bewerking, op het internet geplaatst. Het lijkt alsof er een camera is verstopt, die blijft draaien zonder dat iemand het weet.

opinie

Belastingboos Vorige week heb ik voor het eerst aangifte van inkomsten­belasting gedaan in A ­ merika. Dat viel me alleszins mee, zowel qua hoogte van het percentage als qua eenvoud van de aangifte. Maar zo content als ik was op deze frisse lentedag, zo ­woedend waren veel Amerikanen. Tax day, zo bleek op alle nieuwszenders, was ­uitgeroepen tot een dag van nationaal protest. Overal werden demonstraties ­gehouden waarin onvrede werd geuit over de spilzucht in Washington DC. Best begrijpelijk, na alle miljarden die de overheid namens de belastingbetaler in de financiële en de auto-industrie heeft gepompt. De woede over het wanbestuur van CEO’s en toezichthouders is nog lang niet voorbij. Maar de woede zit dieper dan deze recessie. Amerikanen houden sowieso al niet van overmatige staatsinterventie, inefficiënte overheidsdiensten en de rekening die ze daarvoor gepresenteerd krijgen. Soms slaat dat door: zelfs nadat Obama een belastingverlaging heeft aangekondigd voor 95 procent van de bevolking, een grootse bezuinigingsoperatie op al het beleid uitvoert en het begrotingstekort tot de helft zegt terug te brengen, wordt hij door opiniemakers weggezet als een tax-and-spend-president. Toch vind ik dat minder vreemd dan de tegenovergestelde situatie, in Nederland. Kritiek op de overheid is er altijd wel,

Bestuur maar zelden wordt er geprotesteerd tegen de hoogte van belastingen. Zelfs rechtse partijen hebben slechts milde kritiek en bescheiden voorstellen voor aanpassing. Terwijl we niet alleen in vergelijking met andere Europese landen (Scandinavië daargelaten) maar ook in absolute zin veel belasting betalen. Daar krijgen we ­natuurlijk veel voor terug, zeker meer dan in Amerika. Maar tegelijkertijd wordt er ook erg veel verspild aan hoge overheadkosten, overbodige beleidsmakerij, ­hopeloze hobbyprojecten en allerhande fiscale stimuleringsregelingen waarvan het effect op zijn best onduidelijk is. Ik ben nog nooit een ambtenaar tegengekomen die geen verspilling in zijn omgeving kon aanwijzen. Maar ik ben ook nog nooit een politicus met echt radicale belastingplannen tegengekomen. Het gebrek aan echt protest in Nederland vind ik ongerijmder dan de belastingwoede in de VS. •

Jorrit de Jong is als onderzoeker en docent verbonden aan Harvard University’s Kennedy School of Government

Communicatie Zo is van nabij te volgen hoe de ­Obama’s voorafgaand aan de G20 ­ontvangen worden door koningin ­Elizabeth en prins Philip. Barack Obama schuift wat onhandig rond en weet zich geen raad met zijn lange lichaam bij de kleine koningin. Een aantal van dit soort beelden haalt het grote publiek. Beroemd zijn de slechte grappen van de Italiaanse president Berlusconi bij de groepsfoto’s (slechte smaak), de hand van Michelle Obama op de rug van koningin Elizabeth (onprotocollair) en de te diepe buiging van Barack Obama voor de Saudische ­koning Abdullah (voer voor uren van kritiek in

de Amerikaanse rechtse media). Leuker is het om te kijken naar de schijnbaar meer triviale gedragingen die door de raw video’s worden blootgelegd. Mijn favorieten: 1. Minister­president Balkenende die met president Obama meehuppelt op weg naar de G20 groepsfoto. JP probeert iets duidelijk te maken en werpt zich zelfs tevergeefs in het ­looppad van de president om zijn aandacht te krijgen. Hierna druipt hij af naar de achterste positie voor de foto. 2. President Obama die president Lula van Brazilië begroet met een stoere handdruk die een hanggroepjongere niet zou mis-

staan en daarbij letterlijk zegt: ‘This is my man. I love this guy. This is the most popular politician on earth.’ Waarop een omstander snedig toevoegt: ‘The most popular longterm politician.’ •

Ruben Maes is partner van ­communicatiebureau Maes|Okhuijsen en werkzaam als strategisch adviseur en gespreksleider

1 mei 2009 PM

15

serie Ambtenaar in oorlogstijd deel 2 Zuivering bedrijfsleven werd tegengewerkt

Economie belangrijker dan ethiek Ondanks het uitdrukkelijk verbod van de Nederlandse regering, stortte de Nederlandse ­industrie zich met ambtelijke rugdekking gretig op orders van de Duitse wapenindustrie. Na de oorlog werd bestraffing van die economische collaboratie gesaboteerd. Tekst René Zwaap

O

ud-verzetsman Gerrit Jan van de Waal is 104 jaar oud, woont in een kleine kamer in een verpleeghuis, is nog kwiek van geest en leeft nu al ruim 60 jaar met een spreekverbod, hem indertijd opgelegd door minister van Justitie Wijers. Dat spreekverbod betreft de rapportages die Van de Waal in de eerste jaren na de Tweede Wereldoorlog opstelde in dienst van de Politieke Recherche Afdeling Collaboratie (PRAC) in Utrecht over de economische collaboratie in bezettingstijd van grote Nederlandse industriële

concerns als Werkspoor, Stork, de RDM en WiltonFijenoord. In de collectie van het Directoraat-generaal van de Bijzondere Rechtspleging (DGBR) van het Nationaal Archief in Den Haag is wel een resumé van zijn bevindingen te vinden, plus bijbehorende correspondentie over de kwestie tussen diverse bewindslieden en hoge ambtenaren. Daaruit blijkt dat Van de Waal en zijn collega’s met hun vasthoudende opstelling voor veel commotie zorgden bij de naoorlogse krachten die vreesden dat een grondige zuivering van het Nederlandse bedrijfsleven en de hoge ambtenarij contraproductief zou uitpakken. Die mening was bijvoorbeeld de naoorlogse president van de Hoge Raad Jan Donner toegedaan. Als voorzitter van de Centrale Zuiveringsraad voor het Bedrijfsleven (CZR) wist Donner een sterk stempel te drukken op de bedrijfszuiveringen. In de praktijk kwam het er op neer dat kleinere collaborateurs soms ongenadig hard werden gestraft, terwijl grote captains of industry die megadeals met de vijand hadden gesloten, ongemoeid werden gelaten, dit vanwege hun vermoede betekenis voor de wederopbouw en hun bevoorrechte positie in de Nederlandse samenleving. Die milde houding van Donner kwam mogelijk ook voort uit het feit dat hij zelf sterk bekritiseerd is vanwege de slappe houding die de Hoge Raad, waar hij in de oorlog al lid van was, tijdens de bezetting had aangenomen – bijvoorbeeld door het protestloze accepteren van het ontslag van zijn president L. Visser op grond van diens joodse afkomst.

Werkspoor

Rechts Jan Donner in 1958 (foto uit Noodzakelijk kwaad van J. Meihuizen)

16

PM 1 mei 2009

Oorzaak van alle consternatie waarmee Van de Waal als PRAC-rechercheur te maken had, waren de verrichtingen van de Nederlandse grootindustrieel M.H. Damme sr. en diens zoon M.H. Damme jr., die in de directie zaten van de N.V. Werkspoor. Werkspoor was als leidende onderneming in de metaalsector al direct in de eerste maanden van de bezetting begonnen met op grote schaal zaken doen met de Duitsers. Zo leverde de Utrechtse tak van de firma de kolenwagens die de Duitse Wehrmacht zo fel begeerde in zo’n snel

Bedrijfsleven zuiverde zichzelf

M.H. Damme sr. (r) en prins Bernhard (l) in 1951 (foto uit Noodzakelijk kwaad)

tempo dat de gastoevoer van de Utrechtse bevolking er zwaar onder leed. Ook leverde de firma zestig mijnenvegers aan de Duitsers à 4,2 miljoen gulden. Daarnaast leverde Werkspoor twaalf torpedojagers aan de Duitsers. De firma bood zelfs uit eigener beweging aan materiaal van de tijdens de meidagen gezonken Nederlandse torpedoboot ‘Gerard Callenburg’ te hergebruiken ten bate van torpedojagers voor de Duitse marine, die zo niet 2,5 miljoen maar slechts 1,2 miljoen gulden hoefden te kosten. Daarnaast werd Damme jr. ervan verdacht joodse employés te hebben aangegeven bij de Sicherheitsdienst, verzetsdaden te hebben gemeld bij de Duitsers en vrijwillige deelname aan de Arbeitseinsatz te hebben gestimuleerd door er premies op te zetten (50 gulden bij vertrek en 100 gulden bij terugkomst na gebleken goede arbeid). Kortom, er waren redenen te over de beide Dammes te vervolgen vanwege hulp aan de vijand, een misdaad waarop maximaal de doodstraf stond. Van de Waal ging over tot verhoren van Damme sr. en hield huiszoekingen bij Damme jr.

‘Zelfnazificatie’ van het Nederlandse bedrijfsleven was wat de Duitse bezetter in 1940 als economisch hoofddoel voor ogen stond. Door de medewerking van Nederlandse topambtenaren en captains of industry verliep dat proces snel en succesvol. De Duitse wens tot de invoering van een geleide planeconomie mocht rekenen op grote geestdrift bij zowel de Nederlandse ambtelijke top als de ondernemers. NIOD-onderzoeker Joggli Meihuizen, die in 2003 het b ­ aanbrekende proefschrift Noodzakelijk kwaad publiceerde over de b ­ estraffing van economische collaboratie, schat dat anno 1944 meer dan 40 procent van de Nederlandse industrie voor de Duitsers werkte. Hij toont aan dat de bestraffing van die collaboratie op een mislukking is uitgelopen en dat die ‘bewust is bewerkstelligd’. Meihuizen: ‘Er was niet sprake van slechts een paar demarches [­beïnvloeding van het recht, RZ], nee, die hele bijzondere r­ echtspleging was wat de economische collaboratie betreft één grote demarche.’ Direct na de oorlog werden er in het kader van de zuivering van het economische leven 32.232 dossiers van verdachte personen aangelegd (7 procent van het totale aantal politieke delinquenten). 61 pocent van die zaken zijn nooit afgerond. Slechts 5.957 zaken van economische collaboratie zijn door het Openbaar Ministerie in behandeling genomen, waarvan er slechts rond de 600 voor de strafrechter kwamen. Daarnaast had het bedrijfsleven de taak voor zelfzuivering te zorgen. Daarom werden 43 zuiveringsraden per bedrijfstak in het leven g ­ eroepen, wier uitspraken daarna nog moesten worden bekrachtigd door de Centrale Zuiverings­ raad. Van de in totaal 4.363 zaken die aan de CZR werden voorgelegd werd 40 procent informeel terzijde geschoven. Van de ­resterende 60 procent werd 34 procent geseponeerd, 46 procent terzijde gelegd en slechts voor 20 procent volgde de straf van bedrijfsontzetting. Meihuizen: ‘Door de ene ondernemer de andere te laten zuiveren, was er van objectiviteit geen sprake meer.’ De NIOD-onderzoeker noemt het ‘pervers’ dat de zuivering van secretaris-generaal M.H. Hirschfeld werd behandeld door een commissie onder leiding van industrieel F.H. Fentener van Vlissingen, die zelf tijdens de bezetting ook gemene zaken deed met de bezetter. Hirschfeld vond dat zelf ook. ‘Mag ik eerst even opmerken dat het een kwestie van toeval is, dat U aan die kant van de tafel zit en ik aan deze?’, zei hij tegen Fenterer van Vlissingen aan het begin van zijn verhoor.

Machtige vrienden De PRAC begaf zich met het Werkspooronderzoek op glad ijs, want de Dammes hadden machtige vrienden. Zo was grootindustrieel F.H. Fentener van Vlissingen van de Steenkolen Handelsmaatschappij ook commissaris van Werkspoor. Ook hij moest dus op de hoogte zijn geweest van de wapenleveranties aan de Duitsers en zou in geval van een veroordeling van de Dammes zelf ook in de gevarenzone komen. Maar zo ver kwam het niet. In het Nationaal Archief valt aan de hand van correspondentie over het PRAC-onderzoek naar Werkspoor aardig te reconstrueren hoe de demarche in deze kwestie in zijn werk ging. Zo is er een brief van de hand van Willem Drees (dan minister van Sociale Zaken in het kabinet-Schermerhorn) gedateerd op 18 augustus 1947 met een klinkende aanbeveling ten gunste van Damme sr.: ‘Ik kan niet beoordelen wat Werkspoor tijdens de bezetting wel of niet gedaan heeft, maar heb ir. Damme persoonlijk leren kennen als iemand die volstrekt

Nederlandsgezind was, en aan allerlei activiteit tijdens de bezetting ter voorbereiding van de toekomst deelnam.’ De pressie ten gunste van Werkspoor wordt telkens opgevoerd. In de nacht van 31 maart op 1 april 1948 wordt PRAC-chef J.B.A.M. van Gool gearres-

‘Ik hoop dat alle ­gedistingeerde zwendel geopenbaard zal worden’ teerd op beschuldiging van chantage met dossiers inzake economische collaboratie. Van Gool belandt zeven maanden in voorlopige hechtenis, waarna hij uiteindelijk moest worden vrijgelaten vanwege het ontbreken van enig bewijs. Van de Waal volgt hem op en komt vervolgens onder al even grote druk te staan. Zo doet minister G.W.H. Huysmans van Economische Zaken schriftelijk zijn beklag bij zijn collega van 1 mei 2009 PM

17

Justitie mr. J.H. van Maarseveen over het onderzoek van Van de Waal naar Werkspoor. Hij klaagt over een ‘kruisverhoor dat uren duurt, eenmaal van 9 uur ‘s ochtends tot 6 uur ’s avonds’. ‘De 67-jarige Damme moet zijn eigen broodjes meenemen,’ aldus de minister, die zich afvraagt ‘of voor een onderneming van het formaat en de administratie als Werkspoor wel aanleiding bestaat tot een dergelijke onderzoeksmethode’.

‘Waarom zijn mijn zestig verzetsvrienden doodgeschoten, vermoord, gemarteld of voor hun leven invalide?’

Onaanvaardbaar Ook het hoofd Bureau Coördinatie van het ministerie van Justitie mr. J.M.C. Romeijn komt eraan te pas. In een notitie gericht aan de SG van Justitie van 2 juni 1949 noemt Romeijn de houding van Van de Waal ‘onaanvaardbaar’. Maar ze merkt daarbij wel op dat ‘iedereen in de wereld van de machinebouw reikhalzend uitkijkt naar een uitspraak inzake Werkspoor’.

Waarna Romeijn besluit met de woorden dat ‘wanneer niet een in het openbaar gemotiveerde beslissing in deze zaak wordt genomen, uitsluitend op merites van de al of niet gepleegde collaboratie, het vervolgingsbeleid in het gehele land niet alleen in de waagschaal zal worden gesteld, doch onverdedigbaar zal blijken’. Van de Waal is inmiddels zo teleurgesteld dat hij dreigt met zijn Werkspoordossier naar de rechter te stappen. Hij laat weten niet medeschuldig te willen zijn aan ‘deze volksmisleiding en deze zwendel met het recht’ en spreekt van ‘utiliteits- en opportuniteitsrechtspraak’. Dat laatste komt Van de Waal te staan op een reprimande van minister van Justitie Wijers, die op 29 september 1949 een brief aan hem richt. ‘Ten aanzien van de bij u gerezen vraag of de wetgever u onder alle omstandigheden aan uw eed houdt, moge onder uw aandacht gebracht worden, dat u onverandelijk gebonden bent en blijft aan de door u afgelegde ambtseed. De persoonlijke verantwoordelijkheid van hem, die tot geheimhouding verplicht is, houdt op zodra de hem bekend geworden feiten door hem ter kennisgebracht is van hen, aan die de beoordeling daarvan is opgedragen’. Kortom, Van de Waal krijgt een spreekverbod opgelegd. Ondertussen gaan de Dammes min of meer vrijuit. Na rijp beraad wordt besloten Damme sr. onvoorwaardelijk buiten vervolging te stellen met toevoeging van de zogenaamde ‘clausule 2’ (‘verdenking wel gegrond doch geen aanleiding tot het nemen van verdere maatregelen’). Aangezien twee van de drie leden van de hoofddirectie van Werkspoor overleden zijn, is het volgens Justitie ‘thans niet geheel doenlijk de individuele verantwoordelijkheid der drie leden der directie precies af te bakenen’ en kwam het niet juist voor ‘thans de gehele strafrechtelijke verantwoordelijkheid door de heer Damme sr. te laten dragen’. Ook Damme jr., directeur van Werkspoor Utrecht, ontspringt de dans. ‘Onder collaboratie van de N.V. Werkspoor moeten tevens begrepen worden de “faits et gestes” van de directeur van Werkspoor Utrecht, de heer Damme jr.,’ zo staat te lezen in diens dossier bij het Nationaal Archief, maar uiteindelijk wordt zijn zaak geseponeerd. De affaire was ook geen beletsel om Damme jr. (1906-1980) na zijn pensionering bij Werkspoor te benoemen tot Nederlands consul op Las Palmas op de Canarische eilanden.

Evita Peron

Oproepen tot radicale zuiveringen vonden geen gehoor

18

PM 1 mei 2009

Volgens NIOD-onderzoeker Joggli Meihuizen, schrijver van het boek Noodzakelijk kwaad (zie kader op p. 17), was een belangrijke reden van de coulante behandeling van de Dammes gelegen in het feit dat Werkspoor in de periode dat Van de Waal zijn onderzoek deed, bezig was om een order à raison van 200 miljoen gulden voor een spooraanleg in het Argentinië van Juan Peron binnen te halen. Er was het kabinet veel aan gelegen die opdracht te verkrijgen. Prins Bernhard, een persoonlijke vriend van Damme jr., was er met een paarlen collier à 30.000 gulden voor Evita

serie Ambtenaar in oorlogstijd deel 2 Peron op uitgestuurd om de Argentijnen vriendelijk te stemmen en Werkspoor keerde met toestemming van de Nederlandse regering 30 miljoen gulden steekpenningen uit om de Argentijnen op het juiste spoor te krijgen. Tegenover zoveel economisch geweld moesten de beschuldigingen van de PRAC van tafel. Het onderzoek van de PRAC naar Werkspoor bleef een Haags geheim en werd bij het ministerie van Justitie ondergebracht in het zogeheten ‘ residu-archief ’ , een archief van 1,6 strekkende meter in 16 kartonnen dozen met dossiers over economische collaboratie, dat zo explosief werd geacht dat het decennia werd achtergehouden. Jurist Joggli Meihuizen, die de affaire ten behoeve van zijn proefschrift onderzocht, was de eerste buitenstaander die inzage kreeg in die dossiers en dat gebeurde, zo vertelde hij, ‘ min of meer bij toeval’ toen hij studie deed in het archief van het ministerie. Meihuizen weet dat het residu-archief een tijd lang was ondergebracht bij mr. A.D. Belinfante, die als beleidsambtenaar van het directoraat-generaal van de Bijzondere Rechtspleging direct met de kwestie was gemoeid. Belinfante is de auteur van een standaardwerk over de zuiveringen, toepasselijk In plaats van bijltjesdag geheten. Aan de zaak-Werkspoor besteedt Belinfante in dat boek geen aandacht, terwijl hij het was die minister Wijers adviseerde een spreekverbod aan Van de Waal op te leggen. ‘De pijnigende vraag kwam bij mij op en heeft mij nooit meer losgelaten: waarom zijn mijn zestig (verzets)vrienden doodgeschoten, vermoord, gemarteld of voor hun leven invalide?’, schreef oudverzetsman Gerrit Jan van de Waal eens verbitterd in een terugblik op de Werkspooraffaire. Hij stelde zijn onderzoeksmateriaal nog ter hand van dr. L. de Jong

Halmar Schacht (links) naast F.H. Fentener van Vlissingen in Berlijn (foto NIOD)

in de hoop dat deze de economische collaboratie van Werkspoor c.s. onder de aandacht zou brengen. Maar De Jong liet de zaak zo goed als onvermeld. Van de Waal vertrok naar de Haagse gemeentepolitie. Steun kreeg hij van enkelen, zoals CHU-senator J. Reijers: ‘Ik spuw op dit bijzonder recht en zijn toepassing,’ schreef de senator in 1950 aan Van de Waal. ‘Toch hoop ik dat God de dag geve, dat alle gedistingeerde zwendel geopenbaard zal worden.’ • Volgende keer in het laatste deel: Hoe het Nederlandse ambtelijke apparaat deelnam aan de jodenvervolging.

Economische capitulatie ten koste van bevolking ‘De militaire capitulatie geschiedde op 14 mei 1940. Zij werd gevolgd door de economische capitulatie van een grote Nederlandse bedrijfstak op 4 juni 1940,’ schreef de Rotterdamse advocaat – en latere minister van Justitie – A. C. W. Beerman in een terugblik op de ondertekening van het Protokoll von Schrötter op 4 juni 1940 door de belangrijkste vertegenwoordigers van de Nederlandse metaalindustrie. Freiherr Von Schrötter, Oberstleutnant der Luftwaffe, kreeg in mei 1940 van zijn directe chef Reichsmarchall Hermann Goering opdracht om de Nederlandse industrie in te schakelen ten behoeve van de Duitse Wehrmacht. Daarin slaagde hij met vlag en wimpel en in veel gevallen was daar geen dwang of dreiging voor nodig. Grote delen van de Nederlandse industriële sector verwelkomden de bezetter als een dankbare opdrachtenbron en dongen gretig mee naar Duitse Wehrmacht-orders. Het effect was dat de Nederlandse economie de eerste twee bezettingsjaren een grote groei beleefde. Werkloosheid en andere crisisfenomenen die Nederland in de jaren ‘30 in verlammende greep hadden gehouden, verdwenen als sneeuw voor

de zon. 183.000 Nederlandse arbeiders en boeren vertrokken ­in 1940 vrijwillig naar Duitsland om daar te gaan werken. Weliswaar eiste Duitsland 15 tot 20 procent van de Nederlandse welvaart voor zich op (later 35 tot 40 procent), maar dan bleef er nog genoeg over voor een jubelstemming in kringen van ondernemers en topambtenaren. Wel waarschuwde secretaris-ge­ neraal van Financiën Trip al in juni 1940 ‘dat een grote v ­ erarming van het volk onvermijdelijk’ was en dat er drastisch moest worden bezuinigd om een ‘financieel debâcle’ te voorkomen. De ernst van die waarschuwingen sijpelde langzaam door in de beraadslagingen van het college van SG’s. De Duitse honger naar ­Nederlandse l­andbouwproducten had een hoge prijs. Eind 1940 kregen de SG’s een geheime nota over de voedselpositie onder ogen waarin werd gewaarschuwd dat de hoeveelheid levensmiddelen ‘calorisch onvoldoende zijn om de normale mens in stofwisselingsevenwicht te houden’. In Drente werd al snel een tekort aan brandstof gemeld omdat de turfstekers allemaal naar Duitsland waren vertrokken. Profijt uit de bezetting was alleen weggelegd voor de happy few.

1 mei 2009 PM

19

interview

20

PM 1 mei 2009

Bestuursvoorzitter TU Delft kijkt terug op zijn ambtelijke carrière

‘Frustrerend? Oh, god, nee zeg!’ Dirk Jan van den Berg heeft zich gecommitteerd om als ambassadeur van het ­Innovatieplatform 1.000 promovendi naar ons land te halen. Waar de teller staat, kan hij niet aangeven, maar hij weet wel dat Nederland economisch achterop dreigt te raken, als we niet snel harder ons best doen.

B

ijna tien jaar is hij inmiddels weg uit het Haagse. Via New York en Peking is Dirk Jan van den Berg, voormalig secretaris-generaal van Buitenlandse Zaken, neergestreken in Delft. Als voorzitter van het college van bestuur van de TU Delft maakt hij zich hard voor de internationalisering van de wetenschappelijke wereld.

aan uitwisselingen met andere departementen. ­Andere ministeries zijn in toenemende mate b ­ ezig met internationale aangelegenheden. Het zou goed zijn als BZ daar beter op aansluit. De c­ oördinerende rol van BZ is belangrijk, ambtenaren moeten dus ook eens aan de andere kant hebben gekeken. Dat komt nu wel een beetje op gang, maar gebeurt nog veel te weinig.’

Eerst even terug naar het moment dat u secretaris-generaal werd. Minister Van den Broek van Buitenlandse Zaken heeft u destijds weggeplukt bij Economische Zaken.

U maakt nu ruim een jaar deel uit van de universitaire wereld. In welk opzicht verschilt die van de Haagse?

‘Dat klopt. Dat was in september 1992.’ De Volkskrant kopte ‘Minister kwetst ambtenaren met benoeming’. U werd op BZ niet met open armen ontvangen blijkbaar.

‘Nou, dat gold niet zozeer voor mij persoonlijk, althans dat heb ik nooit zo ervaren. Buitenlandse Zaken werkt nu eenmaal met het systeem dat er aan de voet wordt geworven, met het klasje. Daarna ligt er veertig jaar voor je van dienstbaarheid aan BZ. Als er dan iemand van buiten komt, dan wordt het systeem verstoord.’ En u werd ook nog direct benoemd tot SG.

‘Ja, zo ging dat toen. Niemand had overigens zin in die baan. In de diplomatieke wereld vindt men het SGzijn corvee. Maar ik vond het leuk.’ Is het departement sinds u weg bent veranderd?

‘Het genenmateriaal op Buitenlandse Zaken wordt buitengewoon sterk bewaakt, laat ik het zo maar zeggen. Moderne inzichten hebben inmiddels wel postgevat, maar het kan altijd beter.’ Een voorbeeld graag.

‘Het is voor BZ heel belangrijk dat het meer m ­ eedoet

Tekst Cindy Castricum Foto Rob Jongbloed

‘In Den Haag is het allemaal veel politieker. Dat klinkt als een open deur, maar je merkt het verschil goed als je op een universiteit werkt. Hier in Delft hebben mensen geen tijd voor allerlei politieke gedoetjes. Wetenschappers krijgen veel voor de kiezen. Ze doen onderzoek en geven onderwijs, maar moeten ook hun eigen funding regelen. Er wordt hier hard gewerkt. Er is weinig tijd voor gezeur en zaken worden snel concreet opgepakt. Er wordt een beslissing genomen en dat is het dan ook. Dat gaat erg gemakkelijk en soepel.’ Ik vroeg u naar de verschillen. In Den Haag wordt dus niet hard gewerkt en houdt men zich teveel bezig met gezeur?

‘Zoals ik zei, Den Haag is een veel politiekere ­omgeving. Ambtenaren houden vaak rekening met hoe hun actie valt bij de politieke leiding. Ik kan het ook anders verwoorden: als secretaris-generaal was ik veel meer tijd kwijt met nagaan of genomen beslissingen wel werden uitgevoerd dan hier op de universiteit.’ Vorige week was een aantal topambtenaren in Parijs om te kijken hoe attachés beter met Buitenlandse Zaken kunnen samenwerken. U bent ambassadeur in China geweest. Hoe heeft u destijds de samenwerking met de andere departementen ervaren? 1 mei 2009 PM

21

interview CV Dirk Jan van den Berg (1953) begon zijn a ­ mbtelijke ­carrière bij het ­ministerie van ­Economische Zaken op de directie ­Algemene ­Economische ­Politiek. In 1992 stapte hij over naar Buitenlandse Zaken waar hij ­secretaris-generaal werd. Na bijna tien jaar werd Van den Berg ­benoemd tot ­permanente vertegenwoordiger van Nederland bij de Verenigde Naties in New York, waarna hij in 2005 als ­ambassadeur in China begon. Sinds vorig jaar is hij weer terug in Nederland. Vanaf 1 maart 2008 is Van den Berg ­voorzitter van het college van bestuur van de TU Delft.

‘Ik heb me altijd verzet tegen het beeld van een ambassade met dertien naambordjes op de deur, namelijk van alle departementen. Attachés zijn een onderdeel van de ambassade, BZ is gewoonweg niet groot genoeg om in alle mankracht te voorzien. Met tien diplomaten kom je in zo’n groot land als China niet zover.’ Als SG was u ambtelijk verantwoordelijk voor de herijking van het departement. Een van de uitkomsten hiervan was de komst van een directoraat-generaal Regionale Zaken. Dat wordt nu weer afgeschaft.

‘Dat zijn keuzes die na mij gemaakt zijn. Het is wel jammer, want juist in landen en regio’s kan BZ haar coördinatiekracht goed ontwikkelen.’ Is dat niet frustrerend, dat iets wat u destijds heeft opgebouwd, nu weer wordt afgebroken?

‘Frustrerend? Oh, god, nee zeg! Als je nooit eens wat doet, dan is het ook maar saai.’ Onlangs berichtte NRC Handelsblad over het overmatig alcoholgebruik door diplomaten. Herkent u dit uit uw tijd dat u ambassadeur in Peking was?

‘De krant schetste wel een erg somber beeld. De ­meeste mensen op BZ zijn hard aan het werk. Een ­verschil met ambtenaren van andere departementen is dat BZ’ers elkaar ontzettend goed kennen. Men zit met elkaar op een post en is vaak op elkaar ­aangewezen, ook in de vrije tijd. Er is dus veel inzicht in het welzijn van de collega’s. Dat is op andere departementen veel minder. Je moet het verhaal dus door dit filter halen. Natuurlijk, het komt voor, maar ik ken ook een heleboel andere organisaties waar een stevige borrel wordt gedronken.’ Kijkt u, na een aantal jaar in het buitenland te hebben gewerkt, anders aan tegen Nederland?

‘Toen ik in Amerika en later in China werkte, heb ik altijd veel contact gehouden met Nederland. Zeker in China was dat goed mogelijk, want daar kwam heel Den Haag over de vloer. In dat opzicht ben ik niet ­anders naar Nederland gaan kijken, maar ik vind wel dat we wat meer het internationale debat moeten voeren. We zijn erg bezig met onze nationale problemen.

‘In de diplomatieke wereld vindt men het S ­ G-zijn corvee’ Dat is begrijpelijk, maar de Nederlandse economie is zo internationaal ingebed, daar moet over gesproken worden. Dat gebeurt veel te weinig in de Tweede Kamer, waar het de laatste tijd vooral over de economische crisis gaat. Een aantal ontwikkelingen in de wereld gaat intussen gewoon verder. Ook China heeft last van de crisis, maar wat ze daar hebben ingezet om een volwaardige kenniseconomie te worden, gaat gewoon door. Crisis of geen crisis. Als we kijken naar de huidige stand van zaken dan

22

PM 1 mei 2009

ligt Nederland aardig in de race, maar wanneer we vergelijken hoe we ons op het gebied van de kenniseconomie vooruit bewegen, dan zijn we zeker niet de snelste. De geluiden die het Innovatieplatform laat horen, mogen wel tot wat meer onrust leiden. Als we die niet serieus nemen, en er niet in slagen meer de internationale invalshoek in het politieke debat te vinden, dan hebben we over tien jaar een groot probleem.’ Sinds een jaar beweegt u zich in de universitaire wereld. Is die al voldoende internationaal georiënteerd?

‘Nederlandse universiteiten staan voor een enorme internationaliseringsslag. Amerika blijft natuurlijk een topspeler op dit gebied en de Aziatische landen zijn in opkomst. De komende tien jaar worden erg belangrijk: Hoe organiseert Europa zich in de wetenschap om mee te blijven doen? Nederland móet daarbij zitten, anders kunnen we onze ambities op het terrein van de kenniseconomie niet waarmaken. We zijn er enorm mee bezig, maar of het lukt is vraag twee. Nederland mag zich op dit terrein best wat meer visie permitteren.’ In de Keuzegids Hoger Onderwijs 2009 bungelt de TU Delft helemaal onderaan het lijstje van beste universiteiten. Dat lijkt me geen goed begin om die internationale ambitie waar te maken?

‘Tsja, als er geen nieuwe data worden verzameld, dan kom je nooit van die laatste plek af. Ze hebben dezelfde gegevens gebruikt als voor de vorige keuzegids.’ Is er iets veranderd dan?

‘Absoluut. We hebben de laatste jaren veel geïnvesteerd in de kwaliteit van het onderwijs. Dat blijkt ook uit onze eigen studententevredenheidsmonitor. Het is jammer dat dit nog niet wordt gereflecteerd in onderzoek van anderen.’ Vorig jaar heeft u zich gecommitteerd aan een doelstelling van het Innovatieplatform om 1.000 promovendi naar Nederland te halen. Waar staat de teller?

‘Daar zijn we hard mee bezig. We gaan eerst een pilot doen in China, dat is een goede visvijver – visoceaan mag ik wel zeggen – voor wetenschappelijk talent.’ U bent er al een jaar mee bezig. Hoeveel promovendi kunnen we op uw conto schrijven?

‘Delft is er natuurlijk al veel langer mee bezig. Bij technische natuurkunde bijvoorbeeld is driekwart van de promovendi afkomstig uit het buitenland. Zij zijn heel belangrijk voor de Nederlandse wetenschapsproductie.’ Tot slot, is de economische crisis een zegen voor de wetenschap, of een bedreiging?

‘We moeten de lange termijn niet uit het oog verliezen, ofschoon de crisis een groot aantal mensen treft. Dat is belangrijk om het niveau van wetenschap, ­kennis en innovatie op peil te houden. Daar moet je in blijven investeren, om na de crisis – die over een jaar of twee, drie voorbij zal zijn – goed in het veld terecht te komen.’ •

interactief proefschrift

Informatie en politiek Een interactieve dissertatie

Informatie speelt een belangrijke rol in besluit­ vormingsprocessen en bij het maken van politieke keuzes. Gebrekkige informatievoorziening blijkt een terugkerend thema te zijn in parlementaire onderzoeken van de laatste decennia. Informatie is cruciaal en een strategisch middel bij uitstek om een positie neer te zetten of te verstevigen. Tegelijkertijd is informatie onontkoombaar gekleurd, v ­ anwege de inherente noodzaak tot selectie, focus en precieze verwoording. Het thema ‘informatie in besluitvormingsprocessen’ is zo alledaags dat er nauwelijks bij stilgestaan wordt. Iedere ­ambtenaar, iedere bestuurder en iedere politicus verwerkt en produceert informatie. Men leeft van, in en door informatie. Het is zo dichtbij dat er niet meer op gelet wordt, zoals een vis de laatste is die het water ontdekt. ‘Sommige dingen zie je niet omdat ze zo nietig zijn dat ze niet opvallen, maar andere dingen zie je niet omdat ze zo ­kolossaal zijn’ (Pirsig). De relatie tussen informatie en ­politiek lijkt te vallen in de laatste categorie.

Tekst Guido Enthoven [email protected] Beeld Rob Jongbloed

1 mei 2009 PM

23

interactief proefschrift

Wat is uw ervaring? In samenwerking met Guido Enthoven start PM een experiment met een interactieve dissertatie. Lezers worden elke drie maanden getrakteerd op recente bevindingen en resultaten van het onderzoek naar informatie en politiek. Ieder stuk sluit af met de vraag om uw ervaringen of suggesties te mailen aan de a ­ uteur. Dit artikel wordt samen met andere onderzoeksresultaten ook geplaatst op de website van PM. Op deze manier wordt kennis en ervaring g ­ emobiliseerd, naast die van alle geraadpleegde wetenschappers en politici. Het wordt geen Wiki-dissertatie, omdat de auteur v ­ erantwoordelijk blijft voor de selectie en verwerking, maar het lijkt er wel op. In wetenschapsfilosofische termen is het experiment te beschouwen als een vorm van transdisciplinair onderzoek, waarbij gebruikerskennis en ‘lay expertise’ ­gemobiliseerd worden. Deze interactieve dissertatie biedt niet alleen inkijkjes achter de schermen van politiek Den Haag, maar ook een blik in de k ­ euken van het wetenschapsbedrijf. Ongeveer zoals Bruno Latour de p ­ roductie van bèta-kennis in Laboratory life beschreef, maar dan in de gammawetenschappen en de wereld van de politiek. De meeste lezers van PM zijn van de vroege ochtend tot de late avond bezig met het vergaren, verwerken en produceren van informatie. Het thema is daarmee voor velen herkenbaar.

Informatiegebreken In het debat over infrastructuurprojecten schetst Adri ­Duivesteijn de problematiek kort en bondig: ‘Informatie over alternatieven voor de Betuwelijn ontbrak of werd achtergehouden en informatie over de mogelijkheid van private financiering werd bewust optimistisch gekleurd. (…) Iets wat mislukt is, wordt gerelativeerd, of goedgepraat, of er wordt omheen gepraat.’ Bij de RSV-enquête was het al niet anders: ‘De informatie waarover de Tweede Kamer langs officiële kanalen kan beschikken was u ­ iterst onvolledig. Dat (…) betekende wel een aantal gevaarlijke “blinde hoeken”’. Ook in andere onderzoeken keert het thema terug. ‘De informatie (..) aan ministerraad en Kamer was op zijn best onvolledig.’ (Enquête bouwsubsidies, 1988) ‘Uit het onderzoek van de commissie is gebleken dat relevante informatie «onder de pet» gehouden wordt.’ (Enquête vliegramp Bijlmermeer, 1999). De commissie-Dijsselbloem constateerde dat er sprake was van een ‘tunnelvisie’ bij de ­ontwikkeling van onderwijsvernieuwingen. Dertig interviews met Kamerleden, voormalig bewindslieden en top­ambtenaren leidden tot een caleidoscopisch beeld van veel voorkomende informatiegebreken: onjuiste informatie, ontijdige informatie, over­dadige ­informatie, verhullende informatie, gekleurde informatie, selectieve informatie, achterhouden van informatie en bevoordelen met informatie. ‘Behalve te veel informatie krijgt de Kamer regelmatig ook te weinig informatie. Op een departement geldt het

24

PM 1 mei 2009

adagium: ‘Bij twijfel: mompel’. Bij sommige brieven golft de ‘beleidslulkoek’ als het ware over je heen. Dan denk ik na het lezen van zo’n brief: ‘Wat heb ik nu eigenlijk gelezen?’ (Mei Li Vos, PvdA). ‘Wat me vooral opvalt na een jaar Kamerlidmaatschap is de verpletterende hoeveelheid informatie. Deze massieve omvang maakt me achtereenvolgens woedend, machteloos en neerslachtig. Er moeten vormen zijn om deze informatieberg beter te ontsluiten.’ (Jan Schinkelshoek, CDA).

Innovatie Men spreekt in dit kader wel over de ‘informatie­ paradox’: Bij besluitvorming over grote projecten is er vaak tegelijkertijd sprake van te veel én te weinig ­informatie (Van Thijn). Vaak worden ­gedetailleerde dossiers aangeleverd die nauwelijks inzicht geven in centrale vragen en afwegingen. Het is w ­ aarschijnlijk dat de hoeveelheid informatie zal blijven toenemen. Daarmee groeit de noodzaak om effectieve convergentie- en selectiemechanismen te ontwikkelen. Er lijkt behoefte te zijn aan een betere informatievoorziening voor de politieke oordeelsvorming, aan informatie die rijker én ­selectiever is en die een betere basis biedt voor politieke afweging en besluitvorming. Kennis en informatie zijn sleutelfactoren voor het innovatief vermogen van een organisatie. Auteurs als Willke en Weick ­constateren dat het belangrijkste verschil tussen innovatieve organisaties en niet-­innovatieve ­organisaties, tussen ‘best performers’ en ‘bad performers’ gelegen is in de wijze waarop de ­kennisinfrastructuur is georganiseerd en de mate waarin informatie wordt gedeeld met anderen binnen en buiten de organisatie.

Probleemstelling Na het thema ‘informatie en politiek’ enige jaren van nabij te hebben kunnen volgen, ben ik steeds meer geïntrigeerd geraakt door de problematiek. Is er wel een probleem? Wat is precies het probleem en wat zijn haar belangrijkste verschijningsvormen? Zijn de geconstateerde spanningen en dilemma’s oplosbaar, of vormen zij een onontkoombaar en constituerend onderdeel van het politieke bedrijf ? De probleem­ stelling luidt: Wat zijn de dominante patronen in het informatieverkeer tussen regering en parlement, hoe kunnen deze vanuit staatsrechtelijk en theoretisch perspectief geduid worden, welke informatie-interventies en -relaties kunnen een bijdrage leveren aan het vergroten van het innovatief ­vermogen van het openbaar bestuur? En in welke mate ­worden de huidige en alternatieve informatiearrangementen gewaardeerd door de verschillende actoren?

Perspectieven Het thema ‘informatie en politiek’ kent vele mogelijke invalshoeken. In deze studie is ervoor gekozen het onderwerp enigszins af te bakenen tot de informatiepositie van het parlement, in het bijzonder in haar i­ nformatierelatie tot de uitvoerende macht.

interactief proefschrift Er worden verschillende perspectieven gehanteerd. Een terugblik in de tijd via 25 jaar parlementair onderzoek, een vergrootglas op de casus van de ­Tijdelijke Commissie Infrastructuurprojecten (TCI) die onderzoek verrichtte naar de besluitvorming over de ­Betuweroute en de HSL-Zuid, een breder ­internationaal perspectief in een internationaal vergelijkende studie naar relevante ontwikkelingen in a­ ndere ­westerse democratieën met bijzondere ­aandacht voor de Verenigde Staten, een schets van de relatie tussen ­Kamerleden en ambtenaren (o.a. ­oekaze-Kok) en ­beelden vanuit de Kamer via interviews en het proces van parlementaire zelfreflectie.

Interactie Voor de goede orde, deze interactieve dissertatie start niet lelieblank. Ik heb inmiddels enkele h ­ onderden pagina’s geschreven en een veelvoud daarvan gelezen over de problematiek in haar verschillende ­verschijningsvormen. Gezaghebbende Kamerleden en wetenschappers hebben zich uitgesproken in interviews. Misschien leidt dit experiment alleen tot enkele losstaande observaties en is het als zodanig vergelijkbaar met vormen van kwalitatief onderzoek. Wellicht leidt het ook tot een meer betekenisvolle ­invloed op de productie van wetenschappelijke kennis in termen van een verrijking van de probleemanalyse, de o ­ ntwikkeling van theoretische modellen of de articulatie van nieuwe perspectieven en handelingsopties. Ik ben oprecht benieuwd; de tijd zal het leren.

Op de website van PM (www.pm.nl) kunt u h ­ et e-mailadres vinden van de auteur voor uw reactie. U kunt ook anoniem reageren. Op deze site zijn tevens voor geïnteresseerden enkele concepthoofdstukken te downloaden. Het betreft delen uit: - Hoofdstuk 1 Informatiegebreken - Hoofdstuk 6 Internationale vergelijking, Verenigde Staten, ECPRD - Wetenschapsfilosofische reflectie over inter- disciplinariteit en transdisciplinariteit De oogst wordt in juni in PM kort besproken. Dan zal ook een nieuwe vraag aan de lezers ­worden voorgelegd.

Vragen aan u: 1. Ervaringen en patronen: Wat zijn uw meest pregnante ervaringen op het gebied van het informatieverkeer tussen kabinet en Kamer? Welke fenomenen en patronen in het informatieverkeer tussen kabinet en Kamer zijn u opgevallen? 2. Problemen: Zijn er terugkerende problemen of gebreken in het informatieverkeer tussen kabinet en Kamer bij beleidsnota’s, verantwoordingsstukken of bij de interactie rond Kamervragen? Liggen de problemen primair bij bewindslieden, bij Kamerleden, bij ­voorlichters, bij ambtenaren, bij de media, of anderszins? Wat zijn achterliggende oorzaken en mechanismen? Bij voorkeur toelichten aan de hand van concrete ervaringen. Antwoorden in een alinea of in staccato zijn ook welkom. Dat geldt ook voor reflecties op de algemene probleemstelling van het onderzoek.

Surf naar www.pm.nl en reageer!

Het onderzoek van Guido Enthoven wordt mede mogelijk gemaakt door het Rathenau Instituut en het ministerie van Verkeer en Waterstaat. Het wordt gefaciliteerd door de Tweede Kamer met een werkplek bij het Bureau Onderzoek en Rijksuitgaven. De auteur is directeur van het Instituut voor Maatschappelijke Innovatie. Als promotoren treden op prof. Roel in ’t Veld (RMNO) en prof. Wim van de Donk (WRR).

1 mei 2009 PM

25

Conferentie Managing diversity: Stronger communities, better cities INTERVIEW Irena Guidikova van de Raad van Europa

Interactie tussen migrant en gastland hebben te maken met een steeds grotere migrantenstroom. Deze wordt veroorzaakt door zaken als klimaatverandering, neem bijvoorbeeld de oprukkende Sahara, en voortdurende conflicten in gebieden als de Kaukasus en Afghanistan. De natuurlijke opnamecapaciteit van de samenleving is niet langer voldoende. We zien dat nieuwkomers vaak clusteren in hun eigen etnische gemeenschap. Dit maakt het voor hen moeilijker om de taal te leren, werk te krijgen en contact te maken met de reguliere maatschappij. Daarom moeten we speciale mechanismen en instrumenten inschakelen om interactie te creëren tussen de migranten en het gastland.’

Foto: Joop Wever

Dat klinkt mooi, maar hoe werkt dit dan in de praktijk? ‘Wat kleine projectjes zijn niet voldoende. Je hebt hiervoor een structurele verandering nodig binnen de instituties van een stad. Deze migranten hebben meestal niet de nationaliteit van het gastland en zijn daarom vaak uitgesloten van het normale politieke systeem. Als je niet genaturaliseerd bent, heb je ook geen stemrecht. Je moet daarom andere manieren vinden om hen bij politieke besluitvorming en publieke diensten te betrekken. Hiervoor ontwikkelen en experimenteren we met allerlei instrumenten. Van een pact tussen wijkbewoners en autoriteiten in het Italiaanse Reggio Emilia tot een buurtmanagementcomité in Berlijn, het zijn allemaal manieren om nieuwkomers weer in de focus van politieke systemen te krijgen.’

Krachtwijk of toch Vogelaarwijk? We hanteren verschillende benamingen, maar de vraagstukken zijn gelijk. Hoe ga je om met diversiteit en bouw je sterkere gemeenschappen? Dit zijn geen oer-Hollandse kwesties, wereldwijd kampen steden met deze issues.

H

et bouwen van betere steden. Met dit doel voor ogen kwamen delegaties afkomstig uit verschillende landen afgelopen maand bijeen, van wethouder tot wijkmoeder. Tijdens de werkconferentie Managing Diversity: Stronger communities, better cities werden kennis en ervaring volop uitgewisseld. Op uitnodiging van de Raad van Europa, de gemeente Tilburg en Ordina kwamen de deelnemers van 15 tot 18 april samen in het Tilburgse Willem II-stadion. Irena Guidikova voelt zich in deze melting pot van nationaliteiten als een vis in het water. Begin 2008 startte de manager van het Interculturele Stedenprogramma van de Raad van Europa met acht pilots. Inmiddels hebben steeds meer Europese steden zich aangesloten. Tilburg maakt sinds kort deel uit van dit stedennetwerk. Het driejarig programma wil richtlijnen en handvatten bieden voor stedelijke ontwikkeling in een multiculturele context. Wat houdt het Interculturele Stedenprogramma precies in? ‘Het is een praktisch programma dat gebaseerd is op het echte leven. Het belangrijkste doel is steden te helpen bij het aanpassen aan een nieuwe situatie. Europese steden

Wat is typerend voor de Nederlandse aanpak? ‘Ik ben voornamelijk op de hoogte van de Tilburgse situatie. Maar in het algemeen kun je spreken van een pragmatische doelgeoriënteerde benadering. Filosofie en identiteit zijn niet de belangrijkste aspecten voor Nederlanders. Er wordt ook veel ruimte gegeven aan het uitproberen van nieuwe initiatieven, werkwijzen en experimenten. Het is een pluspunt dat er geen hoge administratieve barrières zijn, maar de schaduwkant daarvan is dat er door publieke en private organisaties heel veel projecten in het veld worden uitgevoerd. De coördinatie van deze initiatieven, het geven van feedback en het aanpassen van het systeem hierop zou nog beter kunnen. Soms lijkt het erop dat politici een ander beeld van de werkelijkheid hebben dan de mensen in de praktijk.’ Het programma loopt ruim een jaar. Wat zijn jullie bevindingen tot nu toe? ‘Een paar bevlogen politici en bestuurders die de complexiteit van de kwestie begrijpen, zijn een belangrijke voorwaarde om je aanpak te laten slagen. Die back up heb je nodig, de toewijding van lokale overheden is de sleutel tot succes. Zij moeten een grotere coalitie bouwen van betrokken personen en zorgen dat de aanpak niet beperkt wordt tot kleine acties. NGO’s verrichten goed werk, maar je moet wel zorgen dat zij hetzelfde doel voor ogen hebben en niet als enige tegen de stroom in varen. Je moet dus veel tijd steken in het uitleggen van de plannen om mensen bewust te maken van de ideeën erachter. Een interculturele strategie kan pas werken als iedereen deze begrijpt.’

26

PM Perspectief

PM Perspectief

Tekst: Rianne Waterval

WORKSHOP Involving Citizens

Doordringen tot het hart en de ziel De burgers ‘erbij’ betrekken. Het wordt door bestuurders en politici vaak m ­ akkelijker gezegd dan gedaan. De weerbarstige praktijk van een ­stationsbuurt in het Italiaanse Reggio Emilia, de B ­ erlijnse wijk Neu-Kölln en de townships in Zuid-Afrika, laat zien dat gezamenlijke inspanningen worden beloond.

‘I

talië is het land van de ideeën, de vertaling naar concrete ­projecten is een stuk moeilijker,’ erkent Marina Pirazzi. Als ­consultant is zij nauw betrokken bij het pact dat buurtbewoners sloten met de ­gemeente Reggio Emilia. Na raadpleging van 180 stakeholders, 140 interviews met buurtbewoners en 4 workshops is het verdrag in ­februari 2008 ondertekend. Door regels en verantwoordelijkheden in een overeenkomst vast te leggen, wil de gemeente burgers continu betrekken bij de politieke besluitvorming en de uitvoering daarvan.

problemen niet zelf kan oplossen. Daarom zijn we op zoek gegaan naar partners in de samenleving,’ aldus de buurtmanager. In de afgelopen tien jaar is er een duizendtal projecten op het terrein van integratie, educatie en participatie uitgevoerd. ‘Het ene was succesvoller dan het andere,’ geeft Reichardt toe. De ­introductie van buurtmanagementcomités heeft volgens haar goed gewerkt. In teams gevormd uit 35 inwoners en lokale betrokkenen wordt ­besproken welke ontwikkelingen noodzakelijk zijn voor het verbeteren van de leefomgeving. Ook mogen de teams meebeslissen over de ­verdeling van budgetten in de wijk. ‘Toch blijven er nog groepen onbereikbaar voor ons,’ ­vertelt Reichardt. Als voorbeeld noemt ze de Roma-families die sinds de EU-uitbreiding in 2007 met Bulgarije en Roemenië flink in aantal zijn toegenomen. ‘Het blijkt lastig om contact met hen te maken. Het ­aantal verwaarloosde kinderen neemt toe en de leefomstandigheden ­verslechteren. De conventionele comités zijn ontoereikend. Daarom is er eind 2008 een taskforce ingesteld waarin gemeente, politie, ­justitie en hulpverleners samenkomen.’ Comfort zone ‘Hoe komen we tot het hart en de ziel van de mensen? Dat is de belangrijkste vraag die we moeten beantwoorden.’ Kevin Chaplin,

Foto: Amy Biehl Foundation

Hoewel er ruim een jaar na ondertekening al verscheidene successen zijn geboekt, is er nog een aantal struikelblokken. Met stip op één staat het Nimo-gedrag van deelnemende organisaties, oftewel de Not-in-my-office-houding. ‘Het blijkt lastig om de verschillende afdelingen op het gemeentehuis te laten inzien dat zij ook betrokken zijn bij dit project. Nog te vaak worden verantwoordelijkheden doorgeschoven,’ vertelt Pirazzi. Ook vraagt ze aandacht voor het risico van indirecte discriminatie en wijst ze op de bedreigingen door geldgebrek en nationale regelgeving die belemmerend werken. De Duitse delegatie veert op als het Nimo-gedrag ter sprake komt. Buurtmanager Victoria Reichardt: ‘Dit fenomeen kennen we in Neu-Kölln maar al te goed.’ Het district in het zuiden van Berlijn is een van de armste regio’s in Duitsland. De ruim 300.000 inwoners zijn afkomstig uit 160 verschillende landen. De buurt wordt gekenmerkt door hoge criminaliteit en werkloosheid, van de migranten verlaat ongeveer de helft de middelbare school zonder diploma. ‘We realiseren ons dat de overheid deze

een voormalig bankdirecteur die nu het grootste gedeelte van zijn tijd doorbrengt in de townships van Kaapstad, geeft de delegaties graag advies. Hoewel de situatie in de Zuid-Afrikaanse sloppenwijken niet een-op-een vergelijkbaar is, spelen er volgens Chaplin dezelfde kwesties. ‘Je moet ervoor zorgen dat bewoners de voordelen van betrokkenheid gaan inzien. Trek ze uit hun comfort zone,’ stelt hij. Chaplin vertelt enthousiast over zijn werk in Zuid-­Afrika. De oprichter van de Ubuntistichting organiseert maandelijks ­ontbijtsessies waarbij blanken en kleurlingen elkaar ontmoeten. ‘Door ­verschillende culturen met elkaar in gesprek te laten gaan, ontstaat er meer begrip.’ Hij erkent dat dit wat overtuigingskracht heeft gekost. ‘Eerst durven de blanken nauwelijks de townships in, maar als ze eenmaal ­binnen zijn gaat er een wereld voor ze open.’ Faciliteren is volgens hem het toverwoord. ‘Organiseer activiteiten waarbij ­migranten worden ­betrokken. Deze activiteiten functioneren als katalysator. Straat per straat kun je mensen de voordelen laten ­inzien.’

27

PM Perspectief

Conferentie Managing diversity: Stronger communities, better cities DE EXPERTS Visies wereldwijd

‘Talent organiseren is een kunst’ Wat kunnen we leren van de wereld? Tal van deskundigen zijn ingevlogen voor deze driedaagse conferentie. We vragen zes experts om advies. Foto’s: Joop Wever

‘D

e participatie door bewoners uit de gemeenschap is de sleutel voor ­integratie.’ Susan Brutchy, oprichter van de Amerikaanse NGO Apply Survey Research, geeft aan hoe belangrijk informele wegen zijn om snel informatie te verzamelen. ‘De peer-to-peer benadering en sociale marketing werken vaak het beste. Het mooiste is als je een buzz kunt creëren die zich als een olievlek verspreidt over de samenleving. Daarnaast is het van essentieel belang om contact te maken met de sleutelfiguren uit de gemeenschap en gezamenlijk doelen op te stellen.’

L

oreto Ditzel heeft in het Chileense Peñalolén ondervonden dat families er soms een andere prioriteitenlijst op na houden dan de hulpverleners. ‘Heldere doelstellingen en een duidelijk schema hoe deze te bereiken, zijn noodzakelijk voor ­succesvolle ontwikkeling.’ De psychologe pleit voor twee strategieën: een universele basisaanpak die voor ­iedereen geldt en een specifieke strategie voor de meest kwetsbaren in de ­samenleving.

Y

asuyuki Kitawaki, oud-­burgemeester van Hamamatsu en professor aan de Universiteit van Tokio, geeft aan dat steden de belangrijkste rol innemen als het gaat om het bouwen van een diverse ­samenleving. Maar de rol van de regering mag volgens hem niet onderschat worden: ‘De nationale overheid moet zich niet alleen richten op het beleid om migratie te controleren. Ook beleid gericht op sociale integratie is van essentieel belang.’

‘H

oe maken we de slapende reus ­wakker? Daar gaat het om. ­Talent ­organiseren is een kunst. Daarom moet je eerst weten wat mensen motiveert om een bijdrage te leveren.’ Mike ­Doolan, ­verbonden aan de Universiteit van ­Canterbury in Nieuw-Zeeland en grondlegger van de ­Eigen Krachtconferenties, pleit voor een grotere ­betrokkenheid van inwoners bij het opstellen van plannen voor de wijk.

R

ona Jualla-Ali, consultant bij ­International Child Development ­Initiatives, houdt een sprankelend ­betoog over het ontstaan van de Caribische ­identiteit. Jualla-Ali, zelf afkomstig uit ­Trinidad, drukt de aanwezigen op het hart de impact van de economische crisis op het integratiebeleid nauwlettend te volgen: ‘We weten allemaal dat loyaliteiten en prioriteiten in tijden van recessie verschuiven.’

‘R

espect voor elkaar, dat is waar het allemaal om draait.’ Kevin Chaplin, directeur van de Amy Biehl ­Foundation en South African Ubuntu Foundation, pleit voor het ­wegnemen van barrières ­tussen ­verschillende culturen. Eenvoudige ­methoden gaat hij daarbij niet uit de weg. ‘Via ­kinderen kun je ook hun ouders bereiken. Bied hen iets aan dat ze aantrekkelijk vinden en thuis niet krijgen. Al is het een maar een koekje, zo maak je in ieder geval het eerste contact.’

Het Interculturele Stedenprogramma Tilburg neemt deel aan het Europese Interculturele ­Stedenprogramma. De gemeente richt zich daarbij in het ­bijzonder op de ­wijken ­Groenewoud, Groeseind, ­Kruidenbuurt, Trouwlaan en ­Stokhasselt. Ordina ondersteunt de Raad van Europa bij de implementatie van het programma en begeleidt de ­gemeente bij de vormgeving

van ­activiteiten rond de vijf impulswijken. De raad zal, mede naar aanleiding van deze bijeenkomst, een strategisch document opstellen dat ­verspreid wordt onder de 200.000 Europese ­gemeenten. Ook wordt er door de Nederlandse organisatoren een boek ­uitgebracht. Voor meer informatie zie www.tilburgcoe.eu

28

PM Perspectief

In dit nummer 29 Nieuw in Den Haag: de scharrelambtenaar 30 Is de alliantiemanager dé oplossing bij publiek private samenwerking? 32 De overstap van … Marianne Aalbersberg (van BZ naar BZK) 33 Vacatures

spelers Meer spelers op www.pm.nl

Oprichters Inaxis slaan nieuwe wegen in

Tijd voor scharrelambtenaren Inaxis bestaat niet meer, maar het management van het innovatiecentrum van het openbaar bestuur gaat door. Léon Sonnenschein en Paul van Hal hebben hun vaste plek binnen de ambtelijke structuur en hiërarchie verlaten. Ze scharrelen nu zelf hun organisatieadviesklussen bij elkaar. ‘Als scharrelambtenaar hebben we nu misschien meer impact dan voorheen.’ BZK • ‘Scharrelambtenaar’ hebben Léon Sonnenschein en Paul van Hal op hun visitekaartjes laten drukken. Sinds Inaxis in december werd opgeheven, hebben ze zichzelf een nieuwe rol toebedeeld. Los van de ambtelijke structuren werken de twee BZK-ambtenaren verder aan de vernieuwing van het openbaar bestuur. Met alleen een mobiele telefoon, een e-mailaccount en een postadres ‘scharrelen’ ze sindsdien door het rijk zonder acht te slaan op departementale grenzen. Collega’s bij het rijk die hun hulp wensen bij organisatieveranderingen mogen een beroep op hen doen, maar ze zijn ook beschikbaar voor een ‘losse scharrel’, een goed gesprek over de prioriteiten in het werk bijvoorbeeld. ‘We garanderen dat zo’n gesprek twee a drie goede ideeën oplevert,’ zegt Van Hal. ‘Als BZK niet voor ons zorgt, zorgen wij wel voor BZK,’ was het uitgangspunt van de twee scharrelambtenaren. Ze kondigden dat aan in een heus scharrelmanifest, waarin ze ‘vrije en bevlogen ambtenaren’ opriepen de ‘ketenen’ af te werpen en te gaan ‘doen waarvoor u ooit ambtenaar geworden bent: het dienen van de publieke zaak’. In de blogs op hun websites leggen ze verantwoording af over hun activiteiten. ‘We willen transparant werken en hebben een bureau gevraagd onze resultaten te monitoren,’ zegt Sonnenschein.

Doorgeschoten Het concept scharrelambtenaar ontstond na het bijwonen van een BZK-lezing van Jaap Peters, de auteur van het populaire

managementboek Intensieve menshouderij, waarin beschreven wordt hoe de vrijheid van werknemers door standaardisatie van bedrijfsprocessen en sturen op kwantiteit zozeer afneemt dat de vergelijking met de intensieve landbouw zich opdringt. Volgens Peters zijn organisaties doorgeschoten in hun SMART-doelstellingen, waardoor werknemers soms het gevoel krijgen dat ze als kippen opgehokt zitten in een legbatterij. Sonnenschein en Van Hal fantaseerden van een bestaan na Inaxis met meer vrijheid en ruimte en waarin ze ook de opgedane inzichten en het Inaxis-netwerk konden gebruiken. De term scharrelambtenaar was toen snel geboren. Reacties van collega’s die langs het terras lopen op de Korte Poten waar het interview plaatsvindt, klinken ietwat jaloers. ‘Zo, hebben jullie je vrij weten te spelen,’ zegt een consultant die voorbij komt lopen. ‘Dat wil ik ook!’, krijgen Sonnenschein en Van Hal vaak te horen, maar die collega’s willen de scharrelstatus graag v oor hen georganiseerd zien en dat is niet de bedoeling. ‘De kern van het scharrelen is zelfsturing, los van de structuren.’ Philippe Raets, de pSG van BZK, keek wel even op van de plannen van de Inaxisoprichters, maar na de belofte dat ze snel met resultaten bij hem terug zouden komen, was hij gerustgesteld. De eerste klussen zijn binnen. Op Vrom gaan ze helpen bij een organisatieverandering, bij VenW werken ze aan de externe gerichtheid van het departement. Van Hal: ‘De ­departementen willen vaak wel verande-

ring, maar die wordt vaak in een apart traject gestopt dat niet direct betrokken is op het primaire proces. Het primaire proces gaat dan natuurlijk voor. Wij vinden dat verandering nooit naast het primaire proces mag staan. Een bijeenkomst over ontkokeren ontaardt namelijk gemakkelijk in een cursus verkokeren.’

Draagvlak ‘We denken dat deze manier van werken in Den Haag misschien veel meer impact heeft dan de experimenten die we voorheen deden,’ zegt Sonnenschein. ‘Je ziet bij projecten vaak dat aan het eind, als niemand het leuk vindt om te stoppen, geen moment gekozen wordt om de kennis die vergaard is, vast te leggen en er wat mee te doen.’ Daarbij komt dat de schar­ relambtenaren zoals ze het zelf uitdrukken ‘volledig vraaggestuurd’ werken. ‘We doen alleen wat mensen zinvol vinden. Het draagvlak is er dus al.’ En dan heeft deze manier van werken nog een paar voordelen boven de inhuur van dure externen. ‘Wij zijn gratis en laagdrempelig, we zijn immers collega’s.’ Ze adviseren vooral ook mensen die wat lager in de organisatie zitten. ‘We hoeven met onze adviezen geen vervolgopdracht te verwerven,’ aldus Van Hal. Ze vinden niet dat iedereen moet gaan scharrelen, maar medewerkers zouden van hun leidinggevenden misschien meer ruimte moeten krijgen om vaker te scharrelen naast hun taak en buiten de beleidsdossiers, zodat ambtenaren in de realiteit blijven staan. Sonnenschein: ‘Een dag in de week om verbinding te leggen met andere departementen of met de uitvoering zou moeten kunnen. De afdeling wordt er beter van en het zorgt er misschien ook voor dat je gaat samenwerken in ongedachte combinaties.’ • Chris van de Wetering

1 mei 2009 PM

29

spelers Pleidooi voor de alliantiemanager

Een onafhankelijke regisseur Publiek-privaat samenwerken kan effectiever. René van Diessen, oud-gedeputeerde van Gelderland en voormalig wethouder van Tilburg, vindt dat een ­overheid die wil samenwerken niet altijd de voorzitters­ hamer zou moeten willen hanteren. 

De overheid werkt steeds vaker samen met de markt. Publiekprivaat samenwerken zou tot grotere slagkracht moeten leiden, maar snel en efficiënt is het proces meestal niet. Volgens René van Diessen lopen projecten vaak vertraging op of ze m ­ islukken doordat partijen als het lastig wordt, achteroverleunen en gaan wachten op elkaar om een oplossing aan te dragen. De voorzitter zou dan met een voorstel moeten komen. Dit gebeurt echter te weinig als de voorzitter (meestal de overheid) ook partij is. Van Diessen vindt daarom dat de overheid de voorzittersrol van project- en stuurgroepen moet afstaan aan een alliantie­manager die zelf geen partij is. Een regisseur speelt immers zelf ook niet mee in het theaterstuk, aldus Van Diessen, die t­ egenwoordig is in te huren als alliantiemanager. Met een onafhanke­lijke regisseur die het proces begeleidt en een overheid die net als de andere partijen een van de partners is, zou iedereen aangezet worden de

Foto: Kamiel Koudijs

Door Chris van de Wetering

eigen creativiteit te gebruiken. En dat komt het project natuurlijk ten goede. PM vroeg ervaringsdeskundigen te reageren op de volgende stelling:

Een onafhankelijke regisseur smeedt betere allianties

‘Een alliantiemanager kan de bureaucratie vermin­deren’ Bart Lipsch

Directeur Libre Vastgoed

30

PM 1 mei 2009

‘Als partijen sneller tot elkaar komen en elkaars belangen bij het invullen van de opgave sneller kunnen doorgronden met een alliantie­manager, wordt enorme tijdwinst geboekt. Vaak wordt er ook een bepaalde beleefdheid in acht genomen door – in een klassieke opdrachtgever-opdrachtnemerrol – als marktpartij niet te veel van de opgave van bijvoorbeeld een gemeente af te wijken. Deze houding levert niet altijd het beste eindproduct op en vormt de kiem voor een disbalans in het proces. In mijn ogen zou de alliantiemanager de creativiteit van de betrokken partijen tot het uiterste moeten prikkelen om tot een goede

definitie van het gewenste eindresultaat te kunnen komen. Bovendien kan de alliantiemanager bij een directe relatie met de verantwoordelijke bestuur­der knelpunten direct naar het bestuurlijk niveau tillen, wat de bureaucratie aanzienlijk vermindert. Juist doordat de alliantiemanager geen belang heeft, kan hij werken aan het realiseren van een vertrou­wensplatform. Bij PPS gaat het veelal om langlopende processen waarbij tal van externe en interne factoren van invloed zijn. Het kenmerkt de kracht van de alliantie als partijen op elkaars belangen kunnen inspelen. Het profiel (ervaring en deskundigheid) van de alliantie­manager speelt daarbij wel een zeer belangrijke rol. Hij is de persoon die alle partijen kan aanspreken op hun inbreng om ook bij die gewijzigde omstandigheden het project succesvol af te ronden.’

spelers

‘Een onafhankelijke speler zou kunnen helpen’ ‘Bij Rijkswaterstaat werken wij veel met DBFMcontracten, waarbij een meestal private opdrachtnemer zich contractueel vastlegt een integrale prestatie te leveren op het gebied van Design, Build, Finance en Maintain van bijvoorbeeld een snelweg. Het is een andere manier van samenwerken dan in allianties, maar met hetzelfde oogmerk: complexe processen anders aanpakken dan traditioneel, om zo de service aan burger en klanten van overheidsdiensten te verbeteren. Het kan namelijk beter en/of goedkoper, maar de overheid kan dit niet alleen. De markt moet zich ook aanpassen en zich richten op integrale diensten en minder op een losstaand product. De overheid moet weten welke service

de klanten willen en niet steeds voor een nieuw product kiezen, hoe innovatief of mooi dit ook is. Een overheid die zich moet richten op dienstverlening stuit op lastige dilemma’s. Willen we snel een fileknooppunt oplossen of langdurige verkeershinder door onderhoudswerkzaamheden vermijden? Beide zijn service aan de burger, maar tegelijkertijd realiseren kan niet. Blussen we de brand of doen we aan brandpreventie, is eigenlijk steeds de vraag. Brand blussen is traditioneel. Brandpreventie is PPS. Hebben we snel nieuwe scholen nodig of zorgen we ervoor dat leraren voor de klas staan en alles eromheen door deskundigen wordt gedaan?  En ja, de overheid moet veranderen, maar dat vraagt wel keuzes van de politiek. PPS leidt tot betere service aan de burger door goede samenwerking tussen markt en overheid. Maar we moeten wel investeren in duurzaam samenwerken voor de toekomst. In deze discussie zou een onafhankelijke speler kunnen helpen.’

‘Ja, als hij maar onpartijdig is’ Vincent Dobbe Consultant Haute Equipe

‘Een onafhankelijke regisseur kan nuttig werk doen bij PPS, maar vertrouwen is een essentiële factor bij samenwerking, dus ook bij publiekprivate samenwerking. Een onpartijdige ­alliantiemanager is een manier om vertrouwen te behouden, aangenomen dat er voldoende ­‘startvertrouwen’ is. Van zo’n alliantie­manager

‘Het werkt misschien bij een stroeve uitvoering’ ‘Niet elk project leent zich voor een alliantie­ manager. Bij kleine projecten betekent een alliantiemanager weer een mond erbij en een mening extra. Maar bij grote projecten kan een ­alliantiemanager, afhankelijk van de persoon, goed werk verrichten. Dat moet dan wel een stevige figuur zijn, die overheid én markt snapt en oog heeft voor beider belangen. Ik heb goede ervaringen gehad bij de ontwikkeling van het stadshart van Amstelveen, dat een PPS-project was en waar een alliantiemanager is ingezet om

Jan van Schoonhoven Hoofd PPS Rijkswaterstaat

mag verwacht worden dat hij vertrouwd is met risicoverdelingen bij PPS-projecten, want daar gaan natuurlijk vaak de discussies over. Niet a­ lleen gebeurt het dat publieke en private ­partijen op elkaar gaan wachten, ook creëren ze beelden van de andere partij, waarin ze ­gemakkelijk blijven ‘hangen’. Een alliantie­ manager zou dit kunnen verminderen, mits hij/zij evident ­onpartijdig is. Dat impliceert ­bijvoorbeeld dat de alliantiemanager door publieke en private partijen in gelijke mate bekostigd wordt.’

kwartier te maken voorafgaand aan het sluiten van de contracten. Belangrijk daarbij is dan vooral de inbreng van inhoudelijke kennis over hoe je zulke contracten met elkaar sluit bij dit soort ingewikkelde grote projecten, waaraan gemeenten misschien voor de eerste en enige keer deelnemen. Een onafhanke­lijke regisseur kan de koudwatervrees wegnemen bij gemeenten, die vaak bang zijn dat ze zich van alles laten vertellen door marktpartijen met meer ervaring. Ook bij een stroeve uitvoering zou de pendel­diplomatie van een alliantiemanager, waardoor meer k ­ ennis van zaken in het proces wordt ingebracht, zaken beter laten lopen. Bij de Noord-Zuidlijn in A ­ msterdam waren zo m ­ isschien minder ­problemen geweest.’

Karin Laglas Chief operations officer van OVG Rotterdam (projectontwikkelaar)

1 mei 2009 PM

31

spelers De overstap van …

Marianne Aalbersberg (BZK)

V

orig jaar begon Marianne Aalbersberg (36), hoofd begrotingszaken bij Buitenlandse Zaken, aan het ­Kandidatenprogramma van de Algemene Bestuursdienst. Op de website van de ABD liet ze weten dat ze toe was aan een zwaardere baan. Die heeft ze gevonden. Per 1 juni wordt ze directeur Bestuursondersteuning bij BZK. ‘De spanwijdte van mijn nieuwe functie is, met een directie van vijftig man, veel groter. En er speelt meer. Bij BZ zit ik alleen in de financieel-economische hoek, terwijl ik bij BZK met alle facetten van de organisatie te maken krijg.’ Aalbersberg, opgeleid tot sociaal geografe, is ambitieus. Via het Kandidatenprogramma van de ABD is ze hard bezig de leiderschapskwaliteiten te ontwikkelen die ze nodig heeft bij BZK. Een belangrijk doel is dat ze mensen gemakkelijker leert loslaten. Aalbersberg: ‘Je zou me kunnen omschrijven als een energiek figuur. Dat is een prettige eigenschap, maar ik heb nog wel eens de neiging te snel in te springen. Als leider wil ik de mensen in mijn omgeving laten excelleren, in plaats van zelf een druk baasje te zijn.’ Aalbersberg groeide op in de Noordoostpolder, als dochter van een leraar Nederlands en een dominee. Taal speelde thuis een belangrijke rol en ook in haar werk verwacht ze duidelijk taalgebruik. ‘Anderen zullen zeggen dat mijn meest irritante eigenschap is, dat ik een pietje-precies ben met formuleringen’, aldus Aalbersberg. Ook groeide ze op met veel muziek, en speelt ze contrabas en altviool. ‘Ze zeggen over altviolisten dat ze de diplomaten van het strijkkwartet zijn. Dat klopt in mijn geval - ik ben een samenbinder.’

Krant ‘Ik ben nog net jong ­genoeg om NRC. next te lezen, dus dat doe ik. Ik heb graag een ­ochtendkrant voor in de trein en ik vind dit gewoon een fijn abonnement. Doordeweeks de NRC.next en in het weekend de echte NRC.’ Gefascineerd door ... ‘Muziek geeft ruimte in mijn hoofd voor creatieve gedachten. In ­sommige muziek kan ik helemaal opgaan, dan raak ik in tranen of word ik juist euforisch. Als ik er niet uitkom met iets op het werk dan zet ik de Enigma-variaties van Edward Elgar op. Dat is zulke gecompliceerde muziek! Kenners zijn er nóg niet over uit wat Elgar precies wilde met zijn variaties en wat het hoofdthema eigenlijk is. De muziek die ik draai is een verlengde van mijn stemming. Als je me een Mahler-symfonie ziet opzetten, dan kun je beter wegblijven. Verder houd ik van hardlopen en ben ik bezig met jiu-jitsu. In die sport zit een parallel met wat ik wil kunnen in het management: gebruik maken van andermans kracht. En ik zeil graag. Elk weekend de zee op, in plaats van de Amsterdamse drukte alleen maar de golven, de lucht en een windje. Dat heb ik nodig.’

Laatste boek ‘Het laatste boek dat ik heb Meest geleerd van ... ‘Mijn eerste baas. Die zei op mijn allereerste dag bij BZ: “Zo, Marianne, jij gaat hier een hoop fouten maken?” Dus ik dacht: Oké, dat is een fijne binnenkomer. Toen zei hij: “En dan moet je op de blaren zitten, hè?” Ook dat klinkt aardig, dacht ik. En toen kwam het. Hij zei: “Maar dan moet je onthouden dat ik achter je sta.” Dat vond ik zo goed! Zo’n baas zou ik iedereen toewensen. Een vertrouwensband is ontzettend belangrijk.’

Politiek actief ‘Nee. Maar ik stem ­GroenLinks. Wat me aantrekt in deze partij zijn de milieu­standpunten, mijn oude liefde bij BZ. En deze partij is redelijk genuanceerd in het Europadebat. Europa is ondanks de nadelen heel belangrijk, maar de meeste partijen zijn niet in staat daar genuanceerd een debat over aan te gaan. GroenLinks kan dat wel.’

32

PM 1 mei 2009

BZK

gelezen was Gehaaid van Steven Hall. Dat is een raar boek. Het heet zo omdat het uiteindelijk blijkt te gaan over een conceptuele vis. Dat werd me dus iets te conceptueel. Het boek dat ik wel echt kan aanraden is Dromen van een Arabische lente, van mijn collega bij Buitenlandse Zaken, Petra Stienen.’

Ligt wakker van... ‘Ik lig niet zo vaak wakker, want ik ben geen piekeraar. Wat me wel heeft beziggehouden is mijn maatschappelijke stage voor het ABD-programma, in een tehuis voor kinderen. Om aan tafel te zitten met vijf pubers, die niet weten of ze naar huis mogen of in een pleeggezin moeten, dat raakt me.’ Wakker maken voor... ‘Chocola. Daar ben ik officieel serieus verslaafd aan. En aan Cola Zero. Pure chocola maakt in je hersenen endorfine vrij, waardoor je je beter voelt. Misschien ben ik daarom wel zo energiek.’ • Tristan van Rijn

Foto: Welmer Keesmaat

Er wordt flink gejobhopt in ambtenarenland. Over de nieuwe functie valt meestal nog niet zoveel te zeggen, dus richt PM zich in deze rubriek op de mens achter de ambtenaar. Wie is Marianne Aalbersberg, de nieuwe directeur Bestuursondersteuning op het ministerie van BZK?

VacatureSpot

Hét overzicht voor banen in de publieke sector, schaal 12 en hoger

ZH

Enterprise Architect Ministerie van Verkeer en Waterstaat

www.verkeerenwaterstaat.nl

UT

Controller Belastingdienst, FIOD

www.belastingdienst.nl

GE

Afdelingshoofd Beheer en Toezicht Gemeente Maasdriel

www.maasdriel.nl

ZH

Coördinator Accountteams Provincie Zuid-Holland

www.zuid-holland.nl

ZH

Afdelingshoofd Bestuur Gemeente Albrandswaard

www.albrandswaard.nl

ZH

Coördinator Strategische Advisering Provincie Zuid-Holland

www.zuid-holland.nl

UT

Assistent Wijkmanager wijkservicecentrum Noord-West Gemeente Utrecht

www.utrecht.nl

ZH

Directeur Onderzoeksdirectie I Algemene Rekenkamer

www.rekenkamer.nl

Beleidsadviseur Gemeente Den Haag

www.denhaag.nl

ZH

Projectleider Rijksacademie voor Financiën en Economie Ministerie van Financiën

www.minfin.nl

ZH ZH

Directeur Projectmanagement Gemeente Dordrecht

www.dordrecht.nl

FR

Senior Adviseur Audit en Toezicht Rijkswaterstaat Noord-Nederland

www.rijkswaterstaat.nl

GE

Ervaren Afdelingshoofd Publiekszaken Gemeente Maasdriel

www.maasdriel.nl

ZH

Inspecteur Ministerie van Justitie

www.justitie.nl

NB

Gemeentesecretaris-algemeen directeur Gemeente Valkenswaard

www.valkenswaard.nl

UT

www.rivm.nl

ZH

Inspirerend Hoofd Bedrijfsbureau (lid MT) Gemeente Den Haag, DSO

www.denhaag.nl

Epidemioloog Milieugezondheid Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu

NL

Senior Adviseur Kennisinfrastructuur Rijkswaterstaat Waterdienst

www.rijkswaterstaat.nl

GE

Manager Communicatie en Bestuurlijk Juridische Zaken Waterschap Rijn en IJssel

www.wrij.nl

ZH

Afdelingshoofd Jeugd, Onderwijs en Sport Gemeente Leidschendam-Voorburg

www.leidschendamvoorburg.nl

FL

Senior Adviseur Prestatiesturing Rijkswaterstaat, Waterdienst

www.rijkswaterstaat.nl

ZH

Senior Beleidsadviseur HRM Ministerie van Buitenlandse Zaken

www.minbuza.nl

ZH

Senior Beleidsmedewerker Reisdocumenten Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties

www.minbzk.nl

UT

Ervaren Systems Engineer Rijkswaterstaat, Dienst Infrastructuur

www.rijkswaterstaat.nl

ZH

Senior Adviseur Infraproviding Rijkswaterstaat Zuid-Holland

www.rijkswaterstaat.nl

ZH

Senior Juridisch-bestuurlijk medewerker Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid

www.szw.nl

ZH

Senior Mobiliteitsadviseurs Ministerie van Verkeer en Waterstaat

www.verkeerenwaterstaat.nl

ZH

Teamleider Bedrijfsmiddelen Hoogheemraadschap Delfland

www.hhdelfland.nl

ZH

Strategisch Inkoopadviseur Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties

www.minbzk.nl

GE

Controller Belastingdienst, Centrum voor ICT

www.belastingdienst.nl

NH

Sectormanager JGZ GGD Kennemerland

www.vrk.nl

ADVERTORIAL

woensdag 13 mei in het Nu tshuis te Den Haag GE

VRAAGD:

de ambtenaar van de toekom

id

ende ieuw

Mark Frequin

rhe e ove nen d

als gast

in sen b

men

Annet Bertram

, Sa

skia Görtz, Ad muzikale begelei jiedj ding De Wi zardz of AZ locatie Nutshu is – Riviervism arkt 5 (Den Haa aanvang 17. g centrum) 00 uur zaal open 16. 30 uur aanmelden ww w.vom-online .nl

ern oor v lek v

p

s eting ntmo Een o

st

is gastheer

Bakas

Gevraagd: de ambtenaar van de toekomst Flexibel, ontkokerd en breed inzetbaar. Zijn dat de eigenschappen van de nieuwe generatie ambtenaren? Of wordt er zo al gewerkt? De overheidsorganisatie wil beter werk afleveren in een kleinere bezetting. Zal het rijk veel taken afstoten en zich ­voortaan meer als regisseur profileren? En wat betekent dit dan voor de werknemers? Discussieer mee op woensdag 13 mei!

REURING!

Cafés zij

n luchtig

e talk

er serieuz shows ov

e zaken,

van, voor

en door

en ambtenar

Gasten: Annet Bertram Gemeentesecretaris Den Haag Saskia Görtz Directeur Organisatie en Personeel op BZK Adjiedj Bakas Trendwatcher en futuroloog

Meer informatie en aanmelden: via www.vom-online.nl Toegang alleen met (gratis) toegangsbewijs Locatie: Het Nutshuis, Riviervismarkt 5, Den Haag Zaal open: 16.30 uur Aanvang: 17.00 uur precies!

ADVERTORIAL

Een impressie…

Drie bestuurslagen, één overheid?

Frits Huffnagel: ‘De overheid moet ook nee durven zeggen’ Is er sprake van één krachtig bestuur door rijk, provincies en gemeenten? Dit is de insteek van het ReuringCafé op 15 april. Tijdens het debat blijkt al snel niet het slagvaardig optreden, maar de kloof tussen burger en overheid het voornaamste punt van discussie. PM spreekt de Haagse wethouder Frits Huffnagel direct na afloop. ‘De ­gemiddelde bewoner wéét niet eens dat er drie overheidslagen zijn.’ ‘Bij de privacystreep voor de gemeente­ balie las ik “blijft u achter de lijn wachten”. Voor de baliemedewerker stond ik achter de lijn. Vanuit mijn oogpunt stond ik vóór de lijn. Dat heb ik zo snel mogelijk veranderd. De gemeente denkt te weinig vanuit de bewoner en te veel vanuit de ambtenaar.’ Frits Huffnagel praat bewust over bewoners, bezoekers en bedrijven. ‘Burgers dat klinkt te veel als burgers en buitenlui. Die term wil ik zoveel mogelijk vermijden,’ aldus wethouder citymarketing en organisatie. Is er sprake van een krachtig bestuur en een slagvaardige overheid?

‘We zijn hard op weg. Onze focus ligt op het jaar 2015 waarin we als gemeente het loket van de overheid moeten zijn. In negen van de tien gevallen kloppen bewoners aan bij de lokale ­overheden. De ­bewoner beseft niet dat er drie ­verschillende bestuurslagen zijn, die wil gewoon een oplossing voor zijn probleem. De gemeente Den Haag heeft al grote slagen gemaakt, maar we zijn er nog niet. Je kunt wel één front office introduceren, maar als we als verschillende overheden elkaar niet in de back office weten te vinden, loopt het alsnog mis.’ Waar schort het nog aan?

‘We mogen wat meer aan management of expectations doen. Ook moeten we het

34

PM 1 mei 2009

monopolist-zijn niet langer als excuus gebruiken om geen optimale prestatie te leveren. Als je bij de Albert Heijn ­ontevreden bent over je magnetron­ maaltijd kun je kiezen voor een andere ­supermarkt. Die luxe heb je bij de overheid niet. Daarom moeten we juist die goede service verlenen. De overheid moet ook eens nee durven zeggen ’ Amsterdam gaat het aantal stadsdelen terugbrengen van veertien naar zeven. Wat vindt u van deze bestuurslaag?

‘Zo halveer je het probleem. Als je het helemaal wilt oplossen moet je alle ­deelraden opheffen. Het is prima om te decentraliseren, maar je kunt ook overdrijven. Uiteraard is het goed om stadsdelen te onderscheiden, maar doe dat zonder de stadsdeelraden en het politieke spel dat daarbij wordt gespeeld. Het idee dat stadsdeelraden de overheid dichterbij de bewoner brengen, is faliekant m ­ islukt. Voor je het weet is je binnenstad een groot openluchtmuseum. De toegevoegde waarde van stadsdeelraden zie ik niet. Er zijn maximaal drie bestuurslagen nodig. Volgens mij zouden we het met twee overigens ook prima afkunnen.’ •

‘De overheid houdt de burger niet bij. We moeten proberen vaker te anticiperen in plaats van alleen maar te reageren. Als we niet uitkijken snappen populisten straks beter dan wij wat er aan de hand is op de werkvloer van de samenleving.’ WRR-voorzitter Wim van de Donk ­concludeert dat de burger steeds meer zelf het initiatief neemt. ‘De publieke dienstverlener moet meer oplossingsgericht denken en niet de percentages vooropstellen.’ Staatssecretaris Ank Bijleveld (BZK) vindt bijvoorbeeld dat vermindering van de regeldruk niet alleen in cijfers zichtbaar moet zijn. Door het inzetten van ­mediationvaardigheden wordt er volgens haar al hard aan gewerkt om dit te realiseren.

‘We moeten opletten dat ons instituut niet in eenzelfde bureaucratie wordt gezogen als de overheidsorganisatie.’ Nationale ombudsman Alex Brenninkmeijer heeft het verzamelde werk van Kafka op zijn bureau staan om dit te voorkomen.

‘Ik snap als burger niet meer waar ik mijn gelijk moet halen door alle regels en ingewikkelde organisaties.’ Volgens Erik van Heijningen, lid van ­Gedeputeerde Staten van de provincie ­ Zuid-Holland, moet iedere bestuurslaag terug naar haar core business. Hij pleit voor een minder complexe overheid.

et cetera Colofon PM is een uitgave van Politieke Pers BV, onderdeel van Sdu Uitgevers Redactieadres Postbus 20025 2500 EA Den Haag tel 070 – 378 96 39 fax 070 – 385 55 05 www.pm.nl, [email protected] Hoofdredactie Guikje Roethof, Cindy Castricum (adjunct) Redactie Rutger van den Dikkenberg, Tristan van Rijn, Rianne ­Waterval (projecten), Chris van de Wetering, René Zwaap (eindredactie) Medewerkers aan dit nummer Guido Enthoven, ­Jorrit de Jong, Rosalie ­Koolhoven, Yvonne Kroese, Ruben Maes, Margriet Rutgers (correctie), Jan Vis Vormgeving Rob Jongbloed ­(art­director), Welmer Keesmaat Uitgever Heleen Hupkens Directeur Sdu Openbaar Bestuur Rob Veneboer Salesmanager Asha Narain Drukkerij Senefelder Misset, Doetinchem Verschijning PM komt 21 maal per jaar uit in een oplage van 11.000 exemplaren Advertenties Asha Narain, 070 – 378 95 11, [email protected] Mediaservice Advertentiereserveringen: [email protected] Advertentiemateriaal: [email protected] Sdu Uitgevers, Afdeling Mediaservice PM, Postbus 34, 2501 AG Den Haag Abonnementen Het afsluiten van een abonnement (€ 149,- excl. btw per jaar) kan via www.pm.nl. Het doorgeven van een adreswijziging of annuleren van een abonnement kan alleen schriftelijk of per e-mail via [email protected]. Voor v ­ ragen kunt u terecht bij Sdu ­Klantenservice 070 – 378 98 80 Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen in welke vorm dan ook zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever kan op generlei wijze aansprakelijk worden gesteld voor eventueel geleden schade door foutieve vermelding in het blad. © 2009, Politieke Pers BV

Ingezonden Beste redactie, In het artikel ‘EU geeft toe aan kartelvorming op telecommarkt’ uit PM van 17 april 2009 staat de zin ‘partijen als Tele2 die zelf geen netwerk hebben’. Dit is niet juist. Tele2 heeft namelijk in Zweden, Noorwegen, Oostenrijk en natuurlijk Nederland, wel degelijk een uitgebreid glasvezelnetwerk. Volgens mij komt deze uitspraak over Tele2 van mevrouw Van der Haar, maar dit is dus absoluut niet juist. Ik ben ook van mening dat de r­ edacteur van dit artikel deze uitspraak van mevrouw Van der Haar of feiten had moeten ­nagaan en navraag had moeten doen bij Tele2. Het is overigens ook niet zo kort door de bocht dat andere partijen willen mee ­profiteren van glasvezelprojecten. Het is alleen niet logisch en kostenbewust om door allerlei verschillende partijen glas naar de voordeur van de consument te laten leggen. Het zou daarom het beste zijn als je voor het laatste stukje glas naar de voordeur een onafhankelijke partij hebt die deze infrastructuur beheert. Met vriendelijke groeten, Remco Meerstra, Corporate Reputation Executive, Tele2 Nederland B.V. Naschrift: Noch mevrouw Van der Haar noch de auteur van het artikel treft enige blaam. De regel is door de eindredactie toegevoegd, die vanuit een Nederlandse optiek heeft geredeneerd.

Evenementen 7 mei Lezing: Nederland en internationale ­duurzaamheid, door Simon Smits en Rietje van Dams-Mieras Ministerie van Buitenlandse Zaken i.s.m. Studium Generale Leiden Academiegebouw, Leiden www.studiumgenerale.leidenuniv.nl 7 mei Baronessegesprek met Ivo Opstelten Centre for Public Leadership ROI, Den Haag www.public-leadership.nl 12 mei Famo-voorjaarsbijeenkomst Famo Congrescentrum De Reehorst, Ede www.famo.org 13 en 20 mei Cursus Succesvol aanbesteden Studiecentrum voor Bedrijf en Overheid Regardz Meeting Center Weena Point, Rotterdam www.sbo.nl/cursusaanbesteden 14 mei Het Publieke sector debat 2009 ‘De sturende overheid’ Blommestein Groep Kasteel De Wittenburg, Wassenaar www.publiekesectordebat.nl

18 mei Directeurenkring zbo’s Centre for Public Leadership ROI, Den Haag www.public-leadership.nl 18 mei Debat: Is kraken crimineel Arminius i.s.m. Studium Generale Erasmus Universiteit Arminius, Rotterdam www.arminius.nu 19 mei Studiedag It-architect bij de overheid Studiecentrum voor Bedrijf en Overheid WTC, Rotterdam www.sbo.nl/itarchitect 26 en 27 mei Energie, metering & billing 2009 IIR Energy Scheepvaart en Transport College, Rotterdam www.iir.nl/metering 28 mei Debat lijsttrekkers Europese verkiezingen Felix Meritis, VDE en Dare2connect Felix Meritis, Amsterdam www.dare2connect.nl 9 en 10 juni VNG Jaarcongres Diverse locaties in Flevoland www.vngjaarcongres.nl

1 mei 2009 PM

35

beau monde Consultant Paul Meijs (l) in gesprek met Lem van Eupen, directeur van het RNTC, het opleidings­ centrum van de Wereld­ omroep. Dat de sector vaak defensief reageert op kritiek, vindt Van Eupen jammer. ‘Onterecht ook, de sector staat best open voor verandering.’

BZ’er Stijn Janssen (l) drinkt een glas met Peter van Tuijl van het ­European Centre for ­Conflict Prevention. Janssen heeft het boek al gelezen, want ze zat in de klankbordgroep. ‘Dat inzichtelijk wordt gemaakt hoe OS-organisaties werken is de grootste verdienste.’

‘Boekestijn roept maar wat!’ Marieke de Wal van Berenschot dook in de ontwikkelingssamenwerking en schreef een boek over de sector. ‘Strategie is een kwestie van kiezen,’ luidt haar nogal voor de hand liggende conclusie. Wat Waar Wanneer Paul Mudde is voorzitter van Partos, de branchevereniging voor particuliere internationale samenwerking. Sector onder vuur geeft een mooi overzicht van wat er in de sector gebeurt, vindt hij, al spreekt Mudde liever over ‘een sector vol vuur’.

Boekpresentatie Sector onder vuur De Kandelaar, Amsterdam Zuidoost Woensdag 22 april 17.00-18.30 uur

Tekst Cindy Castricum Beeld Rob Jongbloed

Mirjam Minderman (l) en Jasja van der Zijde hebben een boek op de kop getikt. Van der Zijde, consultant bij Sama Advies, werkte eerder bij Buitenlandse Zaken. ‘Ik ben liever in het veld bezig, maar weet met mijn BZ-ervaring wel hoe het er op het departement aan toe gaat.’

Waarom kent de OS-sector zo weinig zelfkritiek? Luc Steenhorst (l) van Berenschot weet het wel. ‘Kritisch vermogen levert geen externe baten op.’ Daar is Kees van den Broek van het L ­ illiane Fonds het mee eens.

Marije van Vilsteren (r) werkt nu bij Berenschot, net als ­Marika Stegmeijer. Vorig jaar was ze nog projectmedewerker van PvdA’er Thijs Berman. ‘Als consultant in het bedrijfs­ leven heb ik veel meer groeimogelijkheden dan in het EP.’

Auteur Marieke de Wal van Berenschot overhandigt het eerste ­exemplaar van haar boek aan Pieter Marres, speciaal adviseur van minister Koenders die er vandaag zelf niet bij kon zijn ­‘wegens verplichtingen elders’ aldus zijn persoonlijk assisent, die overigens niet op de foto wilde.

Pippa Groenenberg is junior consultant bij Warner Strategy & Fundraising. Ze roept de organisaties in de sector op, te laten zien wat hun bijdrage is geweest. ‘Pas dan wordt duidelijk dat we wel degelijk impact hebben.’

Frans Baneke (l) van de World Population Foundation gaat het boek aan al zijn medewerkers geven. Dat lijkt Frank van der Linde van Fairfood ook wel wat. Beiden zijn ­enthousiast over hun sector. ‘Die Arend Jan Boekestijn roept maar wat!’ aldus Baneke.