andere aanknopingspunten voor vernieuwend en inspirerend onderzoek. Maarhet lijkt meweldatvanaldezerecente 'wendingen' deechteverstrengelingen demeestinteressantezijn:zoekbewegingen dusdieverbindingen aangaanmetmanierenvanvragenstellen enonderzoek doen diebuiten decomfortzone vandehuidige geesteswetenschappenliggenenjuist daaromeenkanshebbenom deverwarrendeverbanden
Lottejensen
Ambivalente vrede Gelegenheidsgesciiriften random deVredevanAken (1748)
van'cultuur' en'natuur', betekenis enmaterie teanalyseren diewealtijdveronderstellenmaarnogsteeds nauwelijks begrijpen.
Literatuur
Barad,K.,MeetingtheUniverseHalfway:QuantumPhysicsandtheEntanglement ofMatterandMeaning, Durham & Londen 2007.
Berlant, L.,'Intuitionists: HistoryandAffective Event'.In:AmericanLiteraryHistory 20(2008)nr. 4:
Devredesgeschriftendievervaardigdwerdenter gelegenheidvan devredevan Aken (1748)-gedichten,toneelstukken,redevoeringenenmeer- bejubelendetiervondenharmonieenvrijlieidenvoorspellenvoorspoedvoordesamenleving.InditartifeelrichtLotte Jensen, universitair hoqfddocent historische Nederlandse letterkunde aandeRadboud
BartKoubaa's"HetgebiedvanNevski"andJamesCameron's"Avatar"'.In:JournalofDutchLitera-
UniversiteitNijmegen,zichechteropeenminderbefeendkenmerfevandezevredestefesten.Zijsteltdatdergelijfee^eschriftentweeslac}itigvanaardzij'n:enerzijdspassenzein hetbovenbeschrevenfeader,anderzijdsIijfeensommyeoofejuistdeoorlo^teverheerh)'-
ture4 (2013) nr. 2:43-67-
kenofwijzenzij oppotentiele nieuwe})edreigingen.
845-860.
Besser, S.,'From the Neuron to the World andBack:The Poetics ofthe Neuromolecular Gazein
Bilalic,M.& R.,Langner,M.Erb,W.Grodd,'MechanismsandNeuralBasisofObjectandPatternRecognition:A StudywithChessExperts'.In:JournalofExperimentalPsychology139(2010) nr. 4:728-742.
6 Gybeminnelyke VRED E!
Braidotti,R.,ThePosthuman,Cambridge2013.
Dolphijn,R.& I.vanderTuin,NewMaterialism:Interviews& CartograpMes,AnnArbor2012.
6 Groote en onwaardeerbreschat,
Felski, R.,'After Suspicion'. In:Profession2009:29-34.
Diealle schooninu bevat,
Gibson,W.,PatternRecognition,NewYork2005[2003]. Hayles,K.,'TraumasofCode'.In:CriticalInquiry33(2006)nr. i:136-157.
Die'talverslindendstaalverzegeltindescheede! Gykweektalomdezagterust; Geennarekrygstrompet zal,daargyheerscht, onsstooren; Geenveldgeschreivervultuwooren, En'tblakendoorlogsvuur wordopuwkomst gebluscht (VanderWilp1749:6)
Jameson,F.,'Postmodernism,orTheCulturalLogicofLateCapitalism'.In:NewLeftReview(1384) nr.i4&:53-92.
Konstantinou, L.,'TheBrandasCognitiveMapinWilliamGibson's"PatternRecognition'".In: boundary2 36(2009)nr.2:67-97.
Latour,B.,WeHaveNeverBeenModern,Vert.C.Porter,Cambridge,MA,1993. Leys,R.,'TheTurntoAffect:A Critique'.In:CriticalInquiry37(2011)nr.3:434-472.
Manshande, V.enT.Koelewijn, 'Interview metRosiBraidotti:Detoekomst vandelinksehobby'. In:Voo^s32(2014)nr.i :55-59.
Sarasin,P.,DarwinundFoucaulf.GenealogieundGeschiditeimZeitalterderBiologie,Frankfurt/M.2009. Shouse,E.,'Feeling,Emotion,Affect'.In:M/CJournal8 (2005)nr.6.
Slaby,].,'Perspectievenvaneenkritischefilosofievandeneurowetenschappen'. In:Parmentier21 (2012)nr.i: 10-20.
Stafford,B.,'CrystalandSmoke:PuttingImageBackinMind. ' In:B.Staffordred.A Keld-Guideto a
NewMeta-FieM:BridgingtheHumanities-NeurosciencesDivide,Chicago&.Londen2011:1-64. Stafford,B.,EchoObjects:TtieCognitiveWorkofImages,Chicago2007.
Waugh,P.,'Introduction;Criticism,Theory,andAnti-Theory'.In:P.Waugh,red.LiteraryTheory and Criticism: An
OxfordGuide, Oxford2oo6:1-34.
Wetmore,A.,'ThePoeticsof"PatternRecognition":WilliamGibson'sShiftingTechnological Subject'.In:BulletinofScience,Technology &-Society,27(2007)nr. ir/i-So.
MetdezeverzenverwelkomdedeAmsterdamsedichteresSaraMariavanderWilpde Vrede van Aken in 1748. Eindelijk, zo schreefzij, was het 'blakend oorlogsvuur' geblast datvoor zoveel ellende enverdriet inheelEuropahadgezorgd. Nuhet'oorlogs-
monster'wasgeboeid,zouerin'hetvryeNederland'eennieuweperiodevanwelvaart aanbreken,waarindehandel,landbouwenkunstenweervolopzoudenbloeien. Met deVredevanAkenkwameeneindeaande OostenrijkseSuccessieoorlogdie achtjaarlangEuropahadgeteisterd. Hetconflict wasuitgebroken nadatMariaTheresia van Oostenrijk haarvader, KarelVI, hadopgevolgd nazijn doodin 1740.Andere vorsten, onderwiedePruisischekeurvorst KarelVIIendeSpaansekoningFilipsV meendeneveneens rechtte hebbenop detroon. Erbrakenhevigegevechten uittussen Oostenrijk en Pruisen, waarbij de Republiek en Engeland hun steun aan Maria Theresia
haddentoegezegd.IntussenzagFrankrijkzijnkansschoonomzijngebiednaarhet Noorden uittebreiden. NadatdeFransende Oostenrijkse Nederlanden haddeningenomen, belegerden zij enkele plaatsen in Staats-Vlaanderen, waaronder Hulst, Axel enSasvan Gent. Vervolgens kwamen ook Bergen op Zoom enMaastricht ondervuur
14
Vooys
32.3 | 2014
ARTIKEL
LOTTEJENSEN
15
te liggen. Volgens de inAken opgestelde afspraken moesten deFransen weer afstand doenvandezesteden. (Kraus1998:22-23;38-40;Wilschut2008:87-90) Behalve Van der Wilp waren er nog vele andere Nederlandse schrijvers die hun
politieke oorzakenvanhetconflict dandeander,maarbasaalgesprokenvolgen de
vreugde overdeVrede vanAken uitten. Erverschenen zo'n35gelegenheidsuitgaven, waaronder preken, toneelspelen, gedichten, prenten en verhandelingen. Verder kwam er eenimposante bloemlezing uit, getiteldDetempel derVrede,geopenddoor de
zich binnen het standaardvertoog vier motieven onderscheiden: Oranjegezindheid,
mogendhedenvanEurope(1749) waaraanmaarliefst 42verschillende dichters uit hethele
karakter. Inapril1747wasprinsWillemFrisotot algemeenstadhoudervandeRepu-
landhunmedewerkinghaddenverleend.Hetgingomeenluxeuitgavewaarvoorkos-
bliekuitgeroepeneninnovembervandatzelfdejaarwerdhetstadhouderschapinde
tennochmoeitevoorgespaardwaren,eenheusliterairmonumentvoordevrededus.
Dergelijke gelegenheidsgeschriften hebben eensterk clichematig karakter: het wemelt vandestandaarduitdrukkingen diemetvrede, vrijheid envoorspoedte maken hebben. Mede om diereden trekken zemaar zelden deaandacht vanletterkundigen
mannelijke envrouwelijke lijnerfelijk verklaard. Hetprinselijke paarhadaleendochterenkreegop8 maart1748eenzoon,delatereWillemV.Indevredesteksten wemelde het van de lofprijzingen op Willem IV en verwijzingen naar de pasgeboren erfprins. Vooral hetdappere optreden vanWillem IVtegen deFransen, dieonder meer
en historici. ' Toch zijn ze zeer de moeite waard. Vanuit het perspectiefvan natie- en
BergenopZoomenMaastrichtbelegerdhadden,werdgeroemd.ZoalsdeGroningse
identiteitsvorming gevenzebijvoorbeeldinzichtinhetzelfbeeldvandeRepubliekbij
dichteres ClaraFeyoenavanSytzamahetformuleerde:
meestendezelijn.
Behalve de opbouw zijn er ook veel inhoudelijke overeenkomsten. Globaal laten goddelijke uitverkorenheid, de vaderlandse geschiedenis en de terugkeer van een Gouden Eeuw. Ten eerste hebben vrijwel alle teksten eenuitgesproken Oranjegezind
conflictsituaties.2
Indezebijdragewilikdeblikopeenanderkenmerkvanvredestekstenrichten,na-
melijkophetambivalente karakterervan.Aandeenekantgaathetomeenverzameling teksten waarin eendracht denorm is: eensgezindjubelen de schrijvers over de herstelde vrede inEuropa endepositieve gevolgen daarvan voor heteigenland. Aan deanderekantzijnsommigeteksten dusdanigpropagandistischvanaarddatzeeerderoorlogszuchtig danvredelievend aandoen.Herhaaldelijkwijzenschrijversbovendien op potentiele bedreigingen van de vrede, zoals interne tweedracht. Wie beter kijkt, zietdanooktalvanfricties enscheuren onder deoppervlakte. Omdezeambiva-
MynFRI s 0 kwam;enstraksverbleekte 'twoestgelaat DerFranschen,dievoor'tlaatstnogalhunkrachtenparen,
Omeengedrochtzelfbyzyndoodsteelt'evenaren: DochNeerlandsheilkwammetdeOranjedageraad(VanSytzama1749:43)
Kortom:Frisokwam,zagenoverwon.HijhaddaarmeedetoekomstvandeRepubliek veiliggesteld. Degeboorte vanzijnzoonboodextrazekerheidvoordetoekomst: 'Het
lentiezichtbaartemakenzalikhiernaeersthetstandaardvertoog schetsenwaarinde
Opperstaatsbewind wordFrisoopgedragen, / Gevolgvan't Erfrecht, entot ieders welbehagen,/ SchenktGoddienPrinseenZoon,een'knoopaand'Eendrachtsband'.
eendrachtdomineertomvervolgensdeblikop deontwrichtendeelementente rich-
(Spyers 1749:44)
ten. Daarbij zullen verschillende genres aanbod komen, namelijk gelegenheidsgedichten, eenredevoering entwee toneelstukken. Tezamen geven dieeengoedbeeld
Auteursbrachtenhetherstelvanhetstadhouderlijkebewindendevredemoeiteloosmet elkaar inverband: hetkongeentoeval zijndatdevrede zichjuist nadebenoe-
vanhetexplosieve karaktervandevredesgeschriften van1748.
mingvaneennieuwe stadhouder hadaangekondigd. Sterker nog:deherwonnen vrijheidwasinbelangrijkemateaanWillemIVtedanken:TrinsF R i S o trokvooronsten stryde, [...] Hykeerde,enbragtaanonsdenVREE',aldusdedichteresSuzannaMaria
Hetstandaardvertoog VeelgelegenheidsgedichtenrandomdeVredevanAkenkennenminofmeerdezelfde opbouw. Eerstwordt deEuropese oorlog inalgemene termen beschreven, dandaalt de
Oortman. (Oortman 1749:13)
Tentweedespeeldehetmotiefvan degoddelijke uitverkorenheid eenbelangrijke
Vrede (alsallegorisch personage) neerinAken envervolgens komen allevoordelen
rol. Niet alleenwashet Godswilgeweest omdevrede inEuropateherstellen, Godzag
van de herstelde vrede aan bod. De ene auteur weidt weliswaar meer uit over de
daarbij ook eenvoortrekkersrol voor deRepubliekweggelegd, met aanhethoofd daarvan een stadhouder. Deze door God gezonden stadhouder werd als een tweede
1 Oplevingenzijnervooraltijdensjubilea,zoalsdevierhonderdjarigeherdenkingvandeVrede vanMunster in1998endetweehonderdjarige herdenking vandeVredevanUtrecht in2013.Zie
bijvoorbeeldSmits-Veldt1998,Spies1998enjensen2013.IkwilgraagAlanMossvoorzipcommentaar op dit artikel bedanken.
2 Hetonderzoeknaarderolvanvredesteksten inhetprocesvannatievorming isingebedinhet
Mazesafgebeelddiezijnvolk doorbenardetijdenleidde.Menigauteurmaaktebovendien de vergelijking tussen de Nederlanders enhet volk Israels. Eendichter uit
Groningen, die onderhetveelzeggende pseudoniem Ireniphilus (liefhebbervan de vrede) publiceerde, verwoordde ditbondgenootschap tussen God,deRepubliek ende stadhouderalsvolgt:
NWO-Vidiproject'ProudtobeDutch.Theroleofwarandpropagandaliteratureintheshaping ofanearlymodernDutchIdentity,1648-1815'(www.proudtobedutch.org). 1(3
Vooys | 32.3 | 2014
ARTIKEL
LOTTEJENSEN
17
0 God,dieOnszoZigbaarlyk Geredhebtuytdesvyandshanden.
perkdoormaakte.(Melissen1981-82)Het crucialeverschilwasechterdatditnieuwe gouden tijdperk expliciet aande komst van de nieuwe stadhouder werdverbonden. -.
Toen Gytot heil derNederlanden
ZoalsAnnaMariadeJonghetformuleerde:
Oranjenhieft,alsuithetslyk, EnkoosttotalgemenenHerder
0 Heer,bescherm denPrinsookverder (Ireniphilus 1749:8)
DeprekendienaaraanleidingvandeVredevanAkenwerdenopgesteldwareneveneensdoortrokkenvandeideedatdeNederianderseenbevoorrechtepositiebekleed-
den,omdatzijhetuitverkoren volkvanGodwaren.3
Eenderdemotiefvormde devaderlandse geschiedenis. Veelauteurs trokken een
^?ijl?gtussen d^recenteoorlogmetFrankrijkendeTachtigjarigeOorlogtegen schurken Spanje. Tegenover
als
Filips II en Alva plaatsten zij de stadhouders, die
aHen
manmoedighetvaderlandverdedigdhadden.Hundapperheidhaduiteindelijktotde
VredevanMunster geleid,waarmee desoevereiniteit vandeRepubliek officieeler-
kendwerd.Eenbeknopte(enuiterstOranjegezinde)weergavevandezegeschiedems
booddeUtrechtseschrijfsterSaraMariavanZon:
wantinzekere zinwarende drielaatstgenoemde ondergeschikt aanhet Oranjegezin-
demotief.Datklinktwellichttegenstrijdig,omdathetmeervoordehandligtdatGod helemaalbovenaanindehierarchie staat.Inretorisch opzichtstanddepolitieke bood-
den Eeuw zou ontstaan.
EnFREDRIK HEN DRi K s roem,invoor-entegenspoed? Neen,Helden!neen,elkmeldtuwdapprekrygsbedryven:
/*
UituweLaurensproothetloofvanvette Olyven. Detweede WILHEM zag,opGodsbestemden stand,
DeStaatenvryverklaard,by'tMunstersVreverbond(VanZon1748:5)
?^hrtu.it,gercken,dh.onderdjaargeledenwasdatdevredevanMunsterwasgete-
kend,gafdemogelijkheidtothistorischeidentificatiemetdeactuelevrede.Precies honderdjaarnadatdeRepubliekformeelalseensoevereinestaatwaserkend,hadzkh
immerseenvolgendehoogtepuntindevaderlandsegeschiedenisvoorgedaan.Dat
toondeopnieuwdekrachtenweerbaarheidvanhetNederlandsevolk.^
Eenvierdeenlaatste element betrofde voorspelling vaneennieuweGoudenEeuw
m deRepubliek Opgetogensteldendegelegenheidsdichters dateennieuwgouden
tijdperkophandenwas,nuderustinEuropahersteldwas:dehandel,landbouw,kun-
stenenwetenschappen zoudenweerbloeienalsvanouds.Ditbeeldgingterugopde
klassiekevoorstellingen vanOvidiusenVergiliusvaneen'aetasaurel'e^circ^leCTde
ookvolopindeRenaissanceliteratuur,toendeRepubliekeveneenseengoudentijd3 a!^eLhe^Nederlandsenatiebesefinachttiende-eeuwseprekenendevergelijkingdaarintussenhetNederlandsevolkenhetvolkIsraels:Huisman1983(metname52-65!
4 Voorderolvandegeschiedenisindeconstructievaneengemeenschappelijk-vaderiandbeeld' m devredestekstenrandom1748,ziejensen2015.
Vooys 32.3 | 2014
Moeitelooswerdenallebovengenoemdemotieven- Oranje,God,hetroemrijkevaderlandseverledeneneengoudentoekomst- ineenbezielendverbandgeplaatst.Zo ontstondeenkrachtigoffensiefvoor hetnieuwestadhouderlijke bewind. Er is wel sprakevan een zekerehierarchiein de hierbovengenoemdemotieven,
schapechtervooropenondersteundendeanderedriemotievenditpolitiekevertoog. Dewoordkeuze vanDeJongisindit opzichtveelzeggend: degrate FrisozouzichgesteundwetendoorGodmetalsgevolgdateronderFriso'sregeringeennieuweGou-
WILHELMu s vanNassauherleeft opalletongen. Wieblyft 'eronbewustvanMAURIT s oorlogsmoed,
i8
'oGrooteFRiso! [...] Godwilleuonderschragen In'twigtigStaatsbewind doorzyngeduchtehand! DatweonderuwbestiereengoudenEeuwzienbloejen GelyktoenDavidsZoonopIs'relsRyksstroon blank! (DeJong1749:23-24)
ARTIKEL
Bedreigingenvandevrede Zobezienwasergeenvuiltjeaandelucht:alswedezegelegenheidsauteursmogengeloven,standdeRepubliekaandevooravondvaneenongekendebloei.Tochzijnerook andere signalente beluisteren. Zo liet de Friese hoogleraar klassieke talen Lodewijk CasparValckenaer (1715-1785) eenheelandergeluidhoren.Ineenredevoering, diehij ter gelegenheid vande algemene bid- en dankdaginFraneker uitsprak, betoogde hij datdevredejuistslechtwasvoorhetvolk.Hetzoutoteenalgeheleverslappingvande zedenleiden.Metnametweeondeugden,gierigheidenluiheid,zoudenweervolopvat kunnen krijgen op dejeugd. Valckenaer sprak in dit verbandvan een'dubbele landpest'.(Valckenaeri749:21)
MetzijnsceptischehoudingslootValckenaeraanbijeenvigerenddiscoursoverhet negatieveeffectvanteveelweeldeenrijkdomop demenselijkezeden.(Schepperen De Vet 1998: 18-19) Liever verheerlijkte hij de helden van het slagveld, die grootse
prestatieshaddengeleverd.Hij omkleeddezijnbetoogmeteenflinkedosisregionalisme, want het waren vooral de Friezen die uitmuntende kwaliteiten lieten zien.
Valckenaer somde eenhele reeks namen van Friese veldheren op, die hun leven voor
de Republieken de stadhouderhaddengewaagd.Specialelof gingdaarbij uit naar Hobbe van Aylva, die Maastricht'manmoediglijk'tegen de vijand hadverdedigd. (Valckenaer1749:40)
Valckenaerwasnietdeenigediewaarschuwdevooreenvervalvandezeden.Ook de al genoemdeSaraMariavan Zonbenadruktehetbelangvan deugdzaamheidin LOTTE JENSEN
19
voor- entegenspoed. Zij bekritiseerde dehardnekkige neigingvan het Nederlandse volktot moreelverval,waarbijtypischNederlandseeigenschappenalsgodvruchtig-. heidenspaarzaamheidplaatsmaaktenvoorFranseondeugden.Deoorsprongvanhet kwaadlagweliswaarbij deaartsvijand vandeRepubliek, Frankrijk, maarhetNederlandsevolkbood onvoldoendeweerstand: 0 Volk!6 Neerlandsvolk! weleerinlofverbreid,
Alsdeugdzaam, deftig,vryvantrots- endubbelheid, Godsdienstig, dapper, spaar-enwerkzaam, traagtotmuiten; Ach!wiein deezentyd, wiekanmet waarheid stuiten
Denblaam,u opgelegd,vanalhettegendeel? Men ziet uw' bloem verwelkt, men ziet een' dorren steel.
Gy,daargeinvroom gedragtenvoorbeelde elkmogt strekken, Zytergerthans,danzywierfeilenu bevlekken. Welkeondeugdisbekend,in'tbygelegen Land, Diehiergeen'ingangvond, entoenamhandvoorhand? Watoverdaad!watpracht!Watderteleoneerlykheden! DerFranschenzondenzyndeNederlandsche zeden(VanZon1748:6-,)
VanZonsprakklaretaal:hetNederlandse volk moest oudedeugdenweerinereherstellen,wildehetnieuwerampenvoorkomen.Alsditnietzougebeuren,danzouG6d hetvolk opnieuw straffen.
Eennog grotere bedreiging voor de stabiliteit vormde echter het oplaaien van de interne politieke twisten. Heelwat auteurs lieten hunvreugdekreten gepaardgaan metwaarschuwingenvoorinternetweedracht.Achterdiewaarschuwingengingeen reele angst schuil:indejaren1747-1748vonden overal indeRepubliek ongeregeldheden plaats tussen Orangisten en Staatsgezinden. Inverschillende steden, waaronder Leeuwarden,GroningenenAmsterdam,brakenrellenuitonderdeburgers.HetAmsterdamseDoelistenoproerbehoorttotdebekendsteuitbarstingen:onderleidingvan DanielRaap kwamen Orangistenin opstandtegen de macht van de regenten. Ze ijverdenvoorbestuurlijke hervormingen enmeermachtvoordestadhouder. Oranje hadvooralsnog hetpleit gewonnen, maaruit devredesteksten sprakgrote angstvoornieuweonlusten.DefactorvandeHaarlemserederijkerskamerWitteAngieren, Abraham van Beaumont, vreesde bijvoorbeeld voor 'de felle kanker' die het 'IngewandvanStadenStaat'zoukunnenaantasten.(VanBeaumont1749:i6)Dedichter Abraham Veldhoven schreefin zijnVrede-zang op deAlgemeneVrede(1748) datbur-
gertwist'dezwaarsteallerplagen'was.(VanVeldhoven:5)Ookjohannes Boskoop, die lidwasvandehervormdegemeenteteRotterdam,standinzijnvredeszanguitgebreid stilbijde'InlandtscheBeroerten'.Hetwaseen'allernaarstgezicht'datdeenedeander naarhetleven stand: Illustratie:VinceTrommel
20
Vooys | 32.3
2014
ARTIKEL
LOTTEJENSEN
21
t Landtwordtalomberoert;menVegtnumetelkander;
Het is opmerkelijk hoeveel aandacht er in beide vredesspelen aan de dreiging van binnenlandse tweedracht wordt besteed. Het zijnVrede enEendracht dieuiteindelijk
0 allernaarst gezicht!DenEen'Vermoord denander!
Waarwilditheen!(6smart!)waaropdeVyandtloert, 'tLandtwordtalomberoert! (Boskoop 1748:9)
zegevieren,maarzij moeten eerst eenfelle strijdtegen de kwadekrachtenvoeren. Daarbij valt op dat Eendracht, met name in het stuk van Pater, vanuit een Oranjege-
Inaldezegevallenwerdeenkrachtigbestuurvandestadhouderalshetjuistemedicijn tegendeonlustenvoorgeschreven.Depotentieledreigingwerdondereendikkelaag vanOranjeretoriek weggepoetst, maarintussenklonkoveraltussenderegelsdeangst
voor een escalatie van debinnenlandse twisten door.
In twee vredesspelen vormde de bedreiging van interne tweedracht zelfs het hoofdthema, namelijk Europabevredigt vanjohannes Smit (1748) enLeeuwendaalhersteld
doordevrede(1749)vanLucasPater.s Hetloontdemoeiteombeidespelenwatnaderte
bekijken. Inhetallegorische stukvanSmitprobeert Mars, degodvandeoorlog,
Tweedracht voorzijnkarretje tespannenamzohet'vereenigt Nederland' inhetver-
derftestorten.MarsheeftzijnzinnenopMaastrichtgezetenschatzijnkansenhoog
in, omdat Nederiand volledig isafgemat door aanhoudende 'binnenlandsche twisten*.
Tweedrachtwordtechtergedwarsboomd doorEendrachtdiezowelophetEuropese alsNederlandse niveaudeoverhandweettekrijgen.DeEuropesevorstenblijkenhet oorlogvoerenbeutezijnenverlangennaarvrede.OokNederlanddenktterugaande 'goudentyd'toenEendrachteenvredigbestaanleidde.OnderleidingvandeVrede
zindperspectiefspreektenhandelt.DezeEendrachtstrijdtaandezijdevanWillemIV enisallesbehalvevredelievendofonpartijdig.OpzekermomentroeptEendrachtzelfs optotgewapendestrijdenlaatzeeenvanhaartegenstanders,Schrik,zonderpardon wegvoeren:'MenzaldeStadmetallemagtverweeren,/ Maaruwvermeetelheideerst straffennaarwaardy[...] Sleepwegdiensnooden.Dathystraksgekerkerdzy'.(Pater 1749:29)Eenpassagealsdezegeeftopnieuwhetambivalentekaraktervandevredesteksten aan:enerzijds prediken deauteurs niets danvrede, anderzijds maken zekorte mettenmethunpotentielevijanden.
Dathethiernietlouterompapierenvijandengaat,blijktweluiteenspotdichtophet toneelstukvanPater.IndeverzamelbundelDichtkundigPraal-tooneelvanNeerlands wonderen, waarin de antistadhouderlijke stem ruim baankreeg, schreefeen cynicus: 'Daarhoort men Frisoos naamtot aan't gesternte reyzen / Dogdat hy sulks verdient
datkangeenmenschbewyzen'.(Anoniem1748:110)Eendergelijkanti-stadhouderlijk geluidisechteruitzonderlijk:hetOrangistischevertoogdomineerdealom;voorkritischegeluiden wasnauwelijks plaats. (Jensen2015)
weten de Europese vorsten uiteindelijk een akkoord te bereiken, waarmee Mars en
Besluit: eendracht oftweedracht?
Tweedracht hetonderspit delven. EenrijvanNederlanders sluithetspelaf:zebetreu-
Vredeisdevoortzettingvanoorlogmetanderemiddelen.Zozoudenwe,varierend op uitsprakenvan de militair historicus Carl van Clausewitzen de Fransefilosoof MichelFoucaultdeteneurindegelegenheidsgeschriftenrandomdeVredevanAken kunnentyperen. Debekendefrasevan Clausewitzluidt dat oorlogdevoortzetting vanpolitiekmetanderemiddelenis,terwijlFoucaultsteltdatpolitiekdevoorzetting vanoorlogmet anderemiddelenis.Dehierbesprokenvredestekstenleggenhet accentop eenanderaspect,namelijkdevoortdurendedreigingvannieuweconflicten. Hoewelhetogenschijnlijkoveralpaisenvreewas,droegendezepublicatieseensterk propagandistischkarakter.Het Oranjegezinde,gereformeerdenatiebesefvoerdede
ren deverliezen, memoreren het moment waarop prins Friso aanhet roer kwam en prijzenzichgelukkigmetdeherstelderust.
OokinhetspelvanPaternemen OorlogenTweedrachthetoptegenpositieve
krachtenalsVredeVrijheid,Getrouwheid,WakkerheidenEendracht.Andersdanbij Smitligt defocusnietopdeEuropesevrede,maarophetwelvarenvandeRepubliek
(deGemeenebest).Eenvandegrootstebedreigingenvormtdebinnenlandsetwist,die zichalvakerindegeschiedenisheeftlatenzien.Eendrachtwaarschuwtdanookvoor
haarverwoestendeinvloed:'DoorTweedragtisuwStaatvantydtottydvervallen / Doormy,doorEendragtkanalleeneenLandbestaan'.(Pater1749:15)Degrootstemedestander vanEendracht isEdelmoedigheid, inwiezonderveelmoeite Willem IVvalt
te herkennen. Ditpersonage isversierd met oranje sluiers entreedt op alseenware
verlosserinnood.UithandenvandeVrijheidontvangtEdelmoedigheidhetopperbeveloverde'vereendeLanden',waarnahijzichbereidverklaartomzijnlevenvoorde vrijheid, 'tensteunvan't Staatsgebouw' tewagen. (Pater174923-24)Erontstaatberoering, wanneer Tweedracht ontsnapt is,maarEdelmoedigheid stelt zijnmedestanders gerust: nuEendrachthemvergezelt, zalhij allerampenwetente tarten. OokTwee-
boventoon. De rust en eendracht aan de oppervlakte waren echter schijn, want het
Oranjegezindeoffensiefging gepaardmet eenvoortdurende angstvoor mogelijke onrust.Keeropkeerwerdhetoplaaienvandebinnenlandsetwistenalseenmogelijke bedreigingvandeherstelde rust genoemd. DeAmerikaanse literatuurhistorica ElaineScarryheeft geponeerd datvredestrak-
tateneengrotevoorspellendewaardevoornieuweconflictenbezitten:'ithasbeenarguedthatpeacetreaties,farfromminimizingthepossibilityofwar,insteadspecifythe
drachtzalhijwetentekluisteren.
next occasionofwar;theyineffectbecome predictive models orarchitectural mapsof the next war. ' (Scarry 1985:142).Datgeldt ook voor dehierbesproken vredesteksten:
5 DetitelvanhettoneelspelvanPaterverwijstnaarhetvredesspeldatjoostvandenVondelin1647 tergelegenheidvandeaanstaandeVredevanMunsterschreef,Leeuwendalers.Inhoudelijkiser
van achterafkunnen we vaststellen dat onderhuids al broeide wat in de decennia daar-
weinigverwantschap.
22
zelijkenreedsdekiemvantoekomstigeconflicteninzichte dragen.Met dekennis natotvolleuitbarstingzoukomenenindejaren1780zouuitmondenineenheuseburgeroorlogtussenOrangistenenpatriotten.
Vooys
32.3 | 2014
LOTTEJENSEN
23
Literatuur
Karina van Dalen-Oskam
Anoniem, '0phetzinspelgenaamtLeeuwendaal,hestelddoordevrede,doordendigterLucasPater'.In:DichtkundigPraal-toonedvanNeerlandswonderen,deeli,Embden1748:log-iio.
Beaumont, A.van,'Deolyf-krans dervredemetParnasloofdoorvlochten, by'tgebroederschap derWitteAngieren;onderdezinspreuk'.In:Liefdegetrouw:opdeneerstenvanloumaand
MDCCXUX, Haarlem 1749.
TheRiddleofLiterary Qualify Opzoeknaarconventiesvanlitemriteit
Boskoop,J.van,NeerlandtshersteMeluisternodimerfeelyfeaangewassdien,doordeUydeopdagingeener lang-gewenschtevrede-zon[...],Rotterdam1749.
Huisman,C.,NeerlandsIsrael.Hetnatiebesefdertraditioned-gereformeerden indeadittiendeeeuw,Dordrechti983.
Ireniphilus, Zegezangover}ietverkondigendergeslotevredetusschendehovenvanWenen,Vrankryk, Spanje,EngelandendeverenigdeStatenvanNeerlandgetroffenbmnenAkenden18Oct.1748.EnopenhaargemaafetteGroningendeny Jury1745,Groningen1749.
Jensen,L.,'NationaalversusEuropees gemeenschapsgevoel: gelegenheidsverzen opdeVredevan Utrecht (1713)'.InrjaarboefeOud-Utrecht,Utrecht2013:117-132.
Jensen,L.,Toen'tvolkalsuiteen'mond,langlevenOranje!riep'.Orangismeinhetvredesjaar 1748'.In:Tijdschriftvoorgeschiedenis128(2015)i (teverschijnen).
Jong,A.M.de,'Lier-zangopdevrede.Geslootenden18.vanwynmaanddesJaars1748'.In:DeTempeldervrede,geopenddoordemogend}iedenvanEurope[...],Amsterdam1749:9-15. Kraus,T.R.,EuropasietitdenTagkuchten...DerAachenerFriedevon1748,Aachen1998. Melissen,S.,'DehedendaagscheGoude-eeuw'.In:Spefeatoni(1981/82):48-51.
Oortman,S .M.,'Lier-zangopdevrede'.In:DeTempeldervrede,geopenddoordemogendhedenvanEurope [...],Amsterdam 1749,9-15.
Pater,L.,LeeuwendaalhersteUdoordevrede;zmnespel.Metzangendans,Amsterdam1749 . Scarry, E.,Thebodyinpain.Themakingandunmakingofthemodernworld.NewYork/ Oxford1985. Schepper, H.deenj. deVet,'Deherdenking vandeVredevanMunster in1748en1948'.In:Dezeventiendeeeuva13(1997),11-35.
Smit,].,Europabevredigt:Zinnespel,Amsterdam1748. Smits-VeIdt,M.B.,"DeVieringvandeVredevanMunsterinAmsterdam: dedichtersGeeraardt
BrandtenJanVosbevestigen hunmaatschappelijke positie'.In:Dezeventiendeeeuw13(1998),193200.
Speyers,J.M.,-OpdevredevanEuropa[...]'.In:DeTempeldervrede,geopenddoordemogendhedenvan Europe [...], Amsterdam 1749:44.
Spies,M.,'DeVrijheidinde"Olyf-kransderVreede"(1649)'.In:Dezeventiendeeeuw13(1998),20i208
Sytzama, C.F.van 'Opdealgemenevrede,gesloteninAken1748'.In:DeTempeldervrede, geopend doordemogendhedenvanEurope[...],Amsterdam 1749:43.
Valckenaer, L.C.,Redevoering, overdeoudeenonlangshespeurdewisselvalligMd derNederlandsche zaa-
ken[...].UitgesprokenteFranekerden12dec.Lentemaand1745.EnuithetLatijnvertaalddoorErnst Willem Higt. Leeuwarden1749.
Veldhoven, A.van,Vrede-zangopdealgemenevrede,GetekendteAkenden18.October1748[...],Leiden 1748.
Wilp,S.M.vander,'Opdevrede,geslotenteAken,inwynmaand,1748'.In:DeTempe;dervrede,ge-
openddoordemogendhedenvanEurope[...], Amsterdam 1749,i-8. Wilschut,A.,Detydvanpruikenenrevoluties1700-1800,Zwolle2008.
Zon,S.M. van,Gedaditenisviering, derNederlandschevryMd: oplieteeuwgetydevandenMunsterschen vrede[...] Enopdentegenwoordigenvrede[...],Utrecht1748.
Erwasnogalwatopschuddingtoenop/j'uli2011destartvan}ietprojectTheRiddleof Literary Qualitywerdaangekondigd.Doelvan dit onderzoeksprojectis omliteraire kwaliteit via digitalewegteonderzoeken. Erontstonden discussies tussenverschiUende taal- en letterfeundyen; de nodye kritiek werdgeuit. Tocli bleven we onverminderd
nieuwsgierignaarditproject.Inmiddelslooptfietalruimanderhalfjaarenbe^innende eersteresultatennaarbuitentekomen.DeredactievanVooysvroegKarinavanDalenOskam,onderzoeksleidervan}ietveelbesprofeenproject,naardeopzet,achtergronden eneersteresultatenvan TheRiddle'
Hetprojectingrotelijnen In het computational humanities project The Riddle of Literary Quality (kortweg The Riddle) gaanwe nawelke formele verschillen er zijn tussen Nederlandse of naar net Nederlands vertaalde romans die als zeerliterair warden aangemerkt door lezers, en romans die dat predicaat niet krijgen. Ookkijken we ofer formele verschillen te vinden zijn tussen romans die door lezers als goed of slecht beoordeeld warden. Onder
formele eigenschappenverstaanwe tekstuele eigenschappen,tekstkenmerken, die weonderscheideninlow-levelenhigh-levelpatronen.Dehypothesediewewillentesten is deveronderstelling dat ercorrelaties zijntussenformele eigenschappen enlezersopinies. Correlaties diewe met het blote oog nooit zouden kunnen zien, maar die met behulp van decomputer misschien welzichtbaarwarden. Ishetbijvoorbeeld zo dat de boeken die hedendaagse lezers 'literair' noemen, gemiddeld een complexere zinsstructuur hebben?Enzoja,welke anderekenmerken treden daarvaakbij op?Bevatten als 'weinig literair' aangemerkte romans gemiddeld minder verschillende woorden? Gaanverschillenin omvangvanwoordenschatbijvoorbeeldsamenmetverschillenin
gebruikvanlange,meestalmoeilijkewoordeninverschillendgewaardeerderomans? Het gaatdusnooit ommaareeneigenschap ofaspecttegelijk, maarjuist ompatronen van samen voorkomende eigenschappen, frequente combinaties. Die kunnen we pas vaststellen alsweveelgegevens met elkaarcombineren. We definieren low-level patronen als eenvoudig met de computer meetbare eigenschappen zoals omvang van dewoordenschat, gemiddelde zinslengte, frequentie van bepaalde woorden enzo verder. High-levelpatronen zijn computationeel een stuk uit-
dagender,wantdaarvoorzijneenaantaltechnischetussenstappennodig.Diezijndus moeilijker te analyseren. We konden onmogelijk alle kigh-Ievel tekstuele patronen in 24
Vooys
32. 3 | 2014
ARTIKEL
KARINA VAN DALEN-OSKAM
25
