Alois Senefelder, uitvinder van de steendruk en lithografie in de Nederlandse kranten van 1875 tot 1900 DEEL 3 Research & samenstelling: M.E. van Oortmerssen - Basart Johann, Nepomuk, Franz, Alois Senefelder (Praag, 6 november 1771 - München, 26 februari 1834) was op jonge leeftijd acteur en toneelschrijver. Niet verwonderlijk, immers zijn vader Johannes, Peter Senefelder was professioneel toneelacteur. Alois Senefelder ging op zoek naar een goedkope methode om zijn toneelstukjes te kunnen afdrukken. In de periode 1894 - 1898 ontdekte hij de steendruk en lithografie. Een vlakdrukmethode die hij overigens eerst 'chemische druckerey' noemde en gebaseerd is op de afstotende werking van water en vet. In 1818 gaf hij zijn boek Volständiges Lehrbuch der Steindruckery uit, daarin beschrijft hij minutieus zijn mislukkingen en successen gedurende de zoektocht naar zijn uitvinding. Het boek bevat ook recepten en aanwijzingen voor aspirant steendrukkers. In 1819 volgden een Engelse en Franstalige versie en in 1824 een verkorte editie in het Italiaans. De Nederlandse vertaling door H.C.O. Nagel van het boek verscheen in 1929 onder de titel Het wezen van den steendruk door Alois Seneferder, uitgave: Vereeniging Amsterdamsche Grafische School, Amsterdam. In het Valkenswaard (N.Br.) wordt in het Nederlands Steendrukmuseum de ontdekking van de lithografie en steendruk belicht en het maatschappelijk belang ervan. De ontdekking door Godefroy Engelmann in 1837 van de chromolithografie maakten de productie van in massa geproduceerde steendrukken in kleur mogelijk. Eind 19e eeuw zorgde de fotolithografie ervoor dat ook fotomateriaal massaal kon worden gereproduceerd. Heden ten dage maakt de productie van de microchip gebruik van de microlithografie.
Hoe maakte Nederland kennis met Senefelder? En hoe vaak kwam de naam Senefelder nadien in het krantennieuws?
7-09-1877 Suriname: koloniaal nieuws- en advertentieblad De Caxton-Tentoonstelling. De Engelschen vragen noch naar Laurens Jansz. Koster, noch naar Gutenberg, naar legende of geschiedenis; Zij zij best tevreden met hun Caxton, die zonder de minste aanspraak te maken op de eer van uitvinder der boekdrukkunst, in 1477 van Duitsland naar Engeland overkwam om in zijn vaderland de nieuwe kunst, tot dusver daar onbekend gebleven, in te voeren. De Engelschen vierden dan ook het vierde eeuwfeest niet van de uitvinding, maar van de invoering (the introduction) der boekdrukkunst in hun vaderland. Het is ontegenzeggelijk een gelukkig denkbeeld om de herinnering aan Caxton door een tentoonstelling in South-Kensington te verlevendigen, waarop èn het verledene, èn het heden der boekdrukkunst zouden vertegenwoordigd zijn, waar wij de ontwikkeling der pers kunnen gadeslaan en waar wij eindelijk mogen opmerken, hoe de oude kunst op dit oogenblik een ambacht geworden is, waarbij alles van de mindere of meerdere voortreffelijkheid der werkende machine afhankelijk is. Men zou dan ook de tentoonstelling gevoeglijk in twee departementen kunnen verdelen: het verleden en het heden. Natuurlijk gevoelen wij ons bij een eerste bezoek het meest tot het verledene aangetrokken. In de groote zaal, waar de meeste machines door stoom worden gedreven, wordt ons de zeer bescheiden handpers aangetoond, die in Engeland gebezigd werd; een bejaard man, voor een deel als een handwerksman uit dat tijdvak gekleed, is aan het werk en waarschijnlijk innig verheugd, dat hij met zijn pers de avondeditie van een Londensch blad niet hoeft af te drukken. Onze drukker met zijn lange grijze krullen drukt eenvoudig drie regels af: Caxton Celebration-MDCCCLXXVII, “ And God saide let lyghte be, and auone lyghte was.” De omstanders worden met een afdruk vereerd en wanneer men onwillekeurig met bevreemding het ruwe papier beziet, dan verwijst de grijze drukker der vijftiende eeuw u naar zijn buurman, die het papier vervaardigt, zooals dat in den goeden oude tijd geschiedde. Iets verder staat de oude lithographische pers van Senefelder, de eerste in Engeland gebezigd en eerst van 1801 daterende. Ook deze steendrukkerij is in volle werking en men heeft uit Parijs een der eersten steenen, die door Senefelder gebezigd waren, van de firma Walter frères, opvolgers van Senefelder, ter leen gekregen, waarop Senefelders portret gelithografeerd is door N.H. Jacobs, artist van prins d’ Eichstadt. Uit den aard der zaak zijn nog verschillende persen van lateren datum tentoongesteld. Eigenaardig is een circulaire, bij een dezer machines overlegd, gedateerd September 11, 1830 en van de volgende karakteristieken inhoud: “ The proceedings of the first meeting of the letterpress-printers, respecting the evil of machinery”. Als een treffende tegenspraak van zulk een beschuldiging verschijnen aan de andere zijde der zaal de reusachtige stoompersen met de nieuwste verbeteringen van den tegenwoordigen tijd; de pers, waarmee de “ Times” gedrukt wordt, trekt natuurlijk het meest de aandacht. Niet alleen echter de persen zijn rijk vertegenwoordigd, maar ook de nieuwste uitvindingen van de composing machines ( letterzetmachines) zijn tentoongesteld. Twee verschillende geheel nieuwe uitvindingen op dit gebied verdienen een bijzondere vermelding. In de eerste plaats de nieuwe composing, justiying and distributing machine van Hatterley ( r. Hattersley 3 and 6 Sidneystreet, Oxfordstreet, Manchester), waarmede een werkman aan den “ Composer” 8000 minion per uur in regels van 15 ems pica afmeting zetten kan, terwijl een jongen met den “ Justifier” van 10-12000 (15 ems pica) per uur kan produceren. De zoogenaamde “ Distributor” kan ook, door een jongen bewerkt, 4000-5000 typen per uur in de type-kasten brengen. Deze “ composing”-machine verdient vooral de bijzondere opmerkzaamheid wegens de weinige drukking, die het klavier vereischt. Dat is van groot gewigt voor den zetter, die ettelijke uren arbeid te verrigten heeft. Een geheel nieuwe en ook aanbevelenswaardige “composing”-machine is door den heer M. L. Muller, 46 Hanington Street, Regents Park tentoongesteld. De verbetering, door deze machine aanbevolen bestaat in een apparaat, waar de regels tot elke lengte gezet kunnen worden; de werkman is door drukking op een veer in staat gesteld om de gezette lijn naar de “ galley” over te brengen en zoodoende ruimte te maken voor den volgenden regel, aldus formerende kolommen van elke gewenschte afmeting. Nog een bijzonder kenmerk der
machine is de uitgebreidheid van het klavier, niet alleen de verschillende letters e dubbele letters als ff of mm, maar de meest voorkomende kleine woordjes als the-and-of at-as, enz. worden door drukking op één noot voortgebragt. Wanneer een verkeerde letter “ bij abuis” in de bak gebragt wordt, staakt de machine, zooals sommige composing machines, het werkt niet, maar verwijdert de abusive letter zonder het geringste oponthoud te veroorzaken. Wanneer dagbladen ( zie meedeling der “ Kamper Courant” ) door gebrek aan letterzetters hun uitgave staken, dan zou door zulk een machine hierin tegen betrekkejk geringe opoffering, door aanschaffing der composing machine kunnen worden voorzien. Nog dient melding gemaakt te worden van een elekrtisch-magnetische composing-machine, waarbij de werkman met een koperen stift ( het einde van de draad ), de koperen plaatjes van het klavier, vormende de andere pool der galvanische batterij, aaraakt. De snelheid van deze machine is ontegenzeggelijk van overwegend belang. Een andere zaal toont ons de verschillende voortbrengselen der boekdrukkunst van den ouden tijd en gedeeltelijk ook van den nieuweren tijd. In deze zaal is Laurens Koster ook vertegenwoordigd. Daar ligt in de eerste plaats Jacobs Kortebrands Lof der Boekdrukkunste (1740), vermeldende hoe wij ons de eer der uitvinding toerekenen, maar ook onmiddellijk daarnaast prijkt het bekende werk van dr. Van der Linden, die het verhaal der uitvinding door Koster als een “legende” voorstelt. Onze vaderlandsche oude kunst is door boekwerken van Johan Enschedé en Zoon te Haarlem (1743), Elzevier (1712), Wetstein (1743) en anderen vertegenwoordigd. (O.) 8-11-1877 Het nieuws van den dag: kleine courant Buitenlandsch nieuws. Te München heeft men een gedenkteeken opgericht voor Senefelder, den uitvinder der steendrukkunst Links Stelenbüste van Alois Senefelder aan de Marsplatz te München
Rechts Een buste van Alois Senefelder in de Ruhmeshalle te München.
21-11-1877 Algemeen Handelsblad Allerlei Te München is op 6 dezer het gedenkteeken onthuld, opgericht ter eere van Aloys Senefelder, den uitvinder van den steendruk. 15-11-1882 Rotterdamsch nieuwsblad. Binnenland. ROTTERDAM, 14 november Kapitein F. De Bas uit ’s-Gravenhage hield gisteravond in de zaal Caledonia aan het Haringvliet alhier een lezing over de lithographie of steendrukkunst, met de aanverwante chromolithographie, cartographie, zincographie enz. Even degelijk als de heer De Bas een vorige maal den lichtdruk of photographie behandelde, besprak hij gisteravond de steendrukkunst. Groote waarde vooral had de lezing voor vakmannen. Na in het kort de geschiedenis der drukkunst, meer in ’t bijzonder die der
steendrukkunst, nagegaan te hebben, waarbij spreker geruimen tijd stil stond bij de hoofdpersonen op dit gebied, voornamelijk den Oostenrijker Aloys Senefelder, die in de tweede helft der vorige eeuw leefde, ging de spreker over tot het verklaren der lithographie zelve, de behandeling der steenen, de samenstelling er van enz. en toonde hij aan op welke wijzen verschillende “staalkaarten,” “stofkaarten” enz. verkregen worden. Verschillende kaarten stelden een en ander aanschouwelijk voor.
Litho uit prentenboek met de titel: Tooneelen uit vreemde landen met acht plaatjes met versjes 1883 Haarlem, I. de Haan. Lith.Emrik & Binger.
2-11-1885 De Tijd: godsdienstig-staatkundig dagblad STADSNIEUWS. ’s Hertogenbosch Door den heer B. Van Mantgem is zijn welbekende boek- en steendrukkerij uit de St.Luciënsteeg dezer dagen overgebracht naar de Singel bij de Vijzelstraat, in het voormalige huis De Fakkel. Bij de enorme vraag naar fijn drukwerk, waarvoor deze inrichting in de laatste jaren een goede reputatie heeft bekomen, was deze verandering meer dan noodig. Het publiek, dat in dit artikel gaarne persoonlijk zijn bestellingen doet, wordt thans ontvangen in een flink, ruim en goed verlicht bureau, waarachter de trap-, hand- en stoompersen onophoudelijk in de weer zijn. Achter de beide spiegels der winkelkasten prijken een paar grote staalkaarten van drukwerken en luxe-papieren. De fraaie lijsten, vervaardigd in de fabriek van den heer J. J. Höpken, zijn van geïmiteerd en geoxydeerd donker brons; bovenop prijken de relief-busten van Koster en Senefelder; de vaders van de boek- en de steendrukkunst. Deze stukjes zijn van terra-cotta, gegoten naar modellen vàn Bart van Hove, leeraar aan de Quellinusschool. De gansche inrichting geeft een goeden dunk van de snelheid en goede orde, waarmede alles er wordt uitgevoerd, en deze zijn ongetwijfeld, naast een bevallig uiterlijk, de beste aanbevelingen. 10-12-1890 Het Nieuws van den Dag: kleine courant. Advertentie Lithografen. Terstond gevraagd, voor Vast Werk, een Lithograaf, voor staand en Engelsch schrift, alsmede kleine Teekeningen ( Gravure en Penwerk). Aanbiedingen met opgave van verlangd Loon, onder motto “Senefelder”, Nieuws v/d Dag. 10-12-1890 Het Nieuws van den Dag: kleine courant. Advertentie Lithograaf, Een aankomend, jong Lithograaf kan direct geplaatst worden. Monsters en aanbiedingen onder het motto “Senefelder”, N. v/d D.
Een door de Vereeniging ter bevordering van de belangen des boekhandels uitgebrachte kleurenlitho, naar aanleiding van een in 1892 gehouden tentoonstelling. 4-06-1893 Het Nieuws van den Dag: kleine courant Amsterdam Een gelukkig toeval. Een der gewichtigste ontdekkingen, die der steendrukkunst heeft men aan louter toeval te danken. Het was in het jaar 1786; de Münchenaars hadden juist de eerste glansrijke opvoering van Mozart’s Don Juan bijgewoond, en de schouwburg was ledig, op één man na, Aloys Senefelder, die de ronde door het gebouw deed, om te zien of hier of daar ook eene vonk iets in brand gestoken kon hebben, en zich daarna naar zijn woning begaf, om entrée-biljetten voor de voorstelling af te stempelen. Toen hij zijne kamer binnenkwam, had hij drie dingen in de hand: een wetsteen, dien hij voor het slijpen van zijn scheermes gebruikte, een biljet-stempel, noch vochtig van den druk-inkt, en eene aanwijzing tot uitbetaling van zijn weekloon. Toen hij dit papier op de tafel legde, woei de tocht het in eene kom met water. Senefelder droogde het zoo goed als het ging af en legde het, om het weer glad te drukken, onder de wetsteen, waarop hij
vooraf toevallig den stempel gezet had. Toen hij den volgenden ochtend weer in de kamer kwam, was hij niet weinig verbaasd den afdruk van den stempel op het vochtige papier duidelijk te zien. Toen kwam hij op een inval. Hij overlegde of het niet mogelijk zou zijn om zulke afdrukken te maken van noten voor het koor, die hij te schrijven had, wat zijn werk niet weinig zou vergemakkelijken. Met een grooter steen, van dezelfde soort, dien hij zich dadelijk aanschafte, nam hij proeven, en daardoor werd hij de uitvinder van de zoo wijd verbreide lithographie of den steendruk. 11-07-1893 De locomotief: Samarangsch handels- en advertentie-blad. Verscheidenheid. Een der gewichtigste ontdekkingen, die der steendrukkunst heeft men aan louter toeval te danken. Het was in het jaar 1786; de Münchenaars hadden juist de eerste glansrijke opvoering van Mozart’s Don Juan bijgewoond, en de schouwburg was ledig, op één man na, Aloys Senefelder, etc. etc. Hetzelfde artikel stond al eerder in : Het Nieuws van den Dag van 4-06-1893…. Boekillustratie: Het leelijke jonge eendje naar het sprookje van H.C. Andersen geteekend en gelithographeerd door Theo van Hoytema 1893.
16-11-1893 Het Nieuws van den Dag: kleine courant. Kieswet Door onderstaande werkliedenvereenigingen is het navolgend adres verzonden Aan de Leden van de Tweede Kamer der Staten-Generaal. Door een groot deel der natie, en voorzeker door de meeste werklieden, werd met groote ingenomenheid de indiening van de thans aanhangige kieswet begroet, ook al voldeed zij niet aan aller wensch, aangezien zij slechts zoo ver kon gaan als de Grondwet veroorlooft. Vooral was dit het geval met hen, die tot nu toe van het kiesrecht zijn uitgesloten en toch gaarne wilden medewerken aan al wat strekken kan tot bevordering van den bloei en den welvaart van land en volk en tot verheffing van den Nederlandschen werkman ook langs staatkundigen weg. Zij toch zien hierin, naast het volbrengen van hunne plichten voor zich en de hunnen, het daadwerkelijk Staatsburgerschap, voor hen eene roeping als mensch en werkman; eene roeping waartoe zij niet maar gerechtigd zijn, maar tot welker vervulling zij door de overheid verplicht behoorden te worden. Ofschoon het, wellicht juist daarom, te verwachten was, dat dit wetsontwerp bij sommige leden der
Tweede Kamer, wier denkbeelden hieromtrent bekend waren, tegenstand zou ondervinden, hadden zij niet durven vermoeden, dat die tegenstand zich evenwel zou openbaren in beleedigingen, verachting, versmading en verdachtmaking van het streven en de bedoelingen van den Nederlandschen werkman. En vooral waren deze uitingen pijnlijk, waar zij kwamen van leden, in wie men integendeel, krachtens hun verleden, had mogen hopen warme voorstanders van deze kiesrechtuitbreiding te zien en op wie, juist bij deze wet, velen hun vertrouwen hadden gesteld. Helaas, hoe werden zij vooral door dezen teleurgesteld! Zij zullen evenwel hunnerzijds die Kamerleden niet volgen, die spreken van “stemvee”, “dronkaards”, “omkoopbaarheid der nieuwe kiezers” of meer dienovereenkomstige uitdrukkingen bezigden; evenmin hem, die vuurwapenen en zwaarden geschikter acht dan uitbreiding van het kiesrecht. Al zijn deze woorden hard en ongerechtvaardigd; al zijn zij voor den beleedigden werkman bijna niet te vergeten, zij zullen ze onbesproken laten, in het bewustzijn, dat dergelijke wapenen meer wonden en onteeren hem die ze hanteert dan hen op wie zij gericht zijn. Zij wenschen er alleen krachtig en ernstig protest tegenover te stellen. Want ofschoon deze verwijten niet slechts de Nederlandsche Volksvertegenwoordiging onwaardig zijn, maar zelfs krenkend en onjuist, is vooral die van “de omkoopbaarheid der nieuwe kiezers” nog bovendien eene verdachtmaking die zelfs niet te bewijzen is, aangezien de nieuwe groep van kiezers nog niet aan het werk is geweest, en niemand dus de deugden of ondeugden der nieuwe kiezers kan beoordeelen. Ook het groot aantal amendementen heeft hen teleurgesteld. Hierdoor toch kan niet slechts vertraging van de eindbeslissing van het wetsontwerp ontstaan, maar zelfs een gansch niet ongemotiveerd gevaar voor verwerping en mitsdien het voor vele Kamerleden zeker ongewenscht schuiven van de kiesuitbreiding op de lange baan. Een en ander brengt onderstaande Werklieden- en Kiesvereenigingen: 1 tot een zo krachtig en ernstig mogelijk protest tegen de smadelijke uitlatingen en verdachtmaking van sommige Kamerleden; 2 tot het uiten van het rechtmatig en gemotiveerd verlangen, dat niet door noodelooze amendementen de spoedige afdoening van het wetsontwerp van den Minister Tak van Poortvliet, betreffende de uitbreiding van het kiesrecht, vertraagd worde; 3 tot het kenbaar maken van den wensch aan de Nederlandsche Volksvertegenwoordigers, dat het nu aanhangig kieswetontwerp in hoofdzaak ongewijzigd worde genomen. ’ t Welk doende, De Werklieden-Kiesvereeniging “ Ontwikkeling” De ’s-Gravenhaagsche Ambachtsvereeniging. De Lithografische Vereeniging “Senefelder” De Behangers- Stoffeerdersvereeniging “Aurora” De Radicale Bond ( Afd. ’s Gravenhage ). Het Algemeen Nederlandsch Typographen-Bond (Hoofdbestuur Amsterdam). Het Algemeen Nederlandsch Typographen-Bond (Afd. ’s-Gravenhage). Het Nederlandsch Werklieden-Verbond “Patrimonium” (Afd.’s-Gravenhage). De Meubelmakers-Vereeniging “ Vereeniging voedt krachten”. De Timmerlieden- en Modelmakers- Vereeniging “Vooruitgang zij ons streven”. De Nederlandsche Bond voor Algemeen Kies- en Stemrecht ( Afd. ’s-Gravenhage). De Broodbakkers-Vereeniging “ Bijstand zij ons Doel”. De Slagers-Vereeniging “ Vriendschap en Eensgezindheid”. De “ Nationale Broederkring”. 11-10-1895 Algemeen Handelsblad De Frankf. Zeitung wijst er met een verklaarbaar plezier op, dat de Parijzenaars, die een tentoonstelling van lithographieën houden ter viering van het honderdjarig bestaan der lithographische kunst, hiermee een Duitsche uitvinding eeren. Want de Franschen hebben spoedig in de lithographie een zeer groote hoogte bereikt, maar Aloys Senefelder, een Beier, is de uitvinder van den steendruk.
7-11-1895 Bataviaasch nieuwsblad Het HONDERDJARIG jubilé der lithographie wordt te Parijs gevierd met een internationale tentoonstelling, op dit kunstvak betrekking hebbende. De lithographie is namelijk, nadat door den beierschen hofkapelaan Simon Schmidt de eerste proeven er mede genomen waren, door Aloys Senefelder van Praag omstreeks 1795 tot hoogere ontwikkeling bracht. Gelijk vele uitvinders had ook Senefelder met vele moeilijkheden te worstelen, alvorens zijn vinding tot eer te brengen. Na vele jaren slaagde hij echter daarin. Hij overleed in 1834 te München, waar zijn nagedachtenis door een monument in eere gehouden wordt. 14-01-1896 Algemeen Handelsblad Koppermaandag Vermoedelijk ten gevolge van een vergissing bij de bezorging, kregen we de kalender van den Algemeene Nederlandschen Typografenbond, waaraan de zetters zeker velen uren arbeid heeft moeten besteden om al die lijntjes omgebogen randen tot zuiver sluitend geheel op te bouwen. Daarna heeft de drukker met groote vlijt en zorg kleur voor kleur gedrukt. De geheele kalender werd gereed gemaakt ter drukkerij van K. C. Wiersmaen doet dus ook deze eer aan, ter zijde is een lichtdrukje van de Haarlemsche firma Kleinmann & Co. Aangebracht, het standbeeld voorstellende van Aloys Senefelder, den vader der steendrukkunst. Een andere koppergaven is die van de stoom boek- en steendrukkerij J. C. F. Veenman, Hoogte Kadijk alhier, een aardig geïllustreerde maandkalender met memorandum. Affiche door J.G. van Caspel. Steendrukkerij v/h Amand 1896, 107x75cm.
25-07-1897 Het nieuws van den dag: kleine courant. Een bezoek bij Storm van ’s-Gravensande en de Algraphie. Toen ik onlangs in het Nieuws van den Dag een artikeltje wijdde aan den talentvollen reproductieven etser Graadt van Roggen, die met zooveel gevoel en inzicht het karakteristieke der schilderkunst van Jacob Maris weet te vertolken, sprak ik terloops van onze beste productieve, oorspronkelijke etsers, ik bedoel hen, die zelf in de natuur rondzien en hun persoonlijke indrukken in beeld brengen. Later het stukje overlezende, bemerkte ik den grootsten onzer etsers naar de natuur, Storm van ’sGravensande, niet genoemd te hebben. Zoo gaat het helaas! menigmaal in de wereld: “ Out of sight, out of mind!” Storm woont niet in ons land en zijn kunst ziet men er betrekkelijk weinig, want de verzamelaars van hedendaagsche prentkunst zijn hier schaarsch en de etsen van Storm vinden in Engeland, Amerika en Frankrijk veel bewonderaars en collectioneurs.
Onze landgenoot is een kunstenaar, die nog steeds voor zijn kunst leeft, al heeft hij zijn vroegere woonplaats, Brussel, verwisseld met Wiesbaden, een stad, welke weinig herinneringen aan kunst bij ons opwekt. In HenriBeraldi’s Graveurs du XIXe siècle, waar Storms werk met eere vermeld wordt, telt de lijst van zijn prentkunst in 1888 reeds 257 nummers en sedert heeft de artist alles behalve stil gezeten. Toen er weinige jaren geleden als een revival ontstond van de artistieke steendrukkunst, die in 1895 haar honderdjarig jubilé vierde, gevoelde Storm zich aangetrokken door dit eenmaal door de grootste artisten hartstochtelijk vereerde en beminde procédé en gaf hij met het beste gevolg eenige lichtende, glanzende, van natuur tintelende riviergezichten, niets minder boeiend dan zijn etsen naar gelijksoortige natuurtafereelen. Ik zag er eenige bij Goupil en vestigde er, meen ik, in het Vaderland de aandacht op. Onlangs te Wiesbaden, bracht ik een bezoek aan Storm, om te zien hoe onze begaafde en in den vreemde zoo gevierde landgenoot het maakte en of er op zijn atelier soms weer wat schoons en nieuws te bewonderen was. De kunstenaar ging blijkbaar nog met hart en ziel op in zijn werk: zijn ateliers getuigden van een bedrijvig leven. Vol animo vertelde hij mij van zijn laatste liefde: Hamburg en Cuxhaven met de ruime riviergezichten, de levendige en schilderachtige scheepvaart, de breed en indrukwekkend welvende luchten, die hem als een grootscher, bewegelijker Dordrecht en Merwede geweldig imponeerden en waar hij weer vruchtbare studietijden had doorleefd. Die Storms kunst kennen, weten, dat hij zich tot nog toe het meest aangetrokken gevoelde tot groote watervlakten en de daarover welvende luchten, dikwijls alleen gestoffeerd met een zeilend of voor anker droomend scheepje en een paar dukdalven. Meermalen koos hij Dordrecht tot studieveld en zwierf dan in zijn boot over Biesbosch en Merwede. Ook Rotterdam en Katwijk heeft hij onder meer vaderlandsche plekken in zijn etskunst verheerlijkt. Geen wonder, dat hij zich enkele jaren geleden voor een tijd naar Venetië verplaatste, welks lagunen, gondels, barken en meerpalen zooveel pittoreske verwantschap vertoonen met ons eigen waterland. Storm verstaat de groote kunst van met weinig lijnen veel uit te drukken; daarom is zijn kunst zoo bijzonder suggestief en dichterlijk. Enkele juist op de rechte plaats aangebrachte krabbels geven volkomen de indruk van een golvende zee, een snel stroomende of in rust verkeerende rivier, een zwaar bewolkte of kalm gestrekte lucht. Haast met niets toovert hij ons het grootsche of het karakteristieke van een natuurtafereel voor oogen. Ik geloof altijd nog, dat alleen een echt kunstenaar bij machte is met zulke hoogst eenvoudige middelen een grootschen indruk te geven. Storm is thans geheel vervuld van een nieuwe uitvinding, die de lithographie waarschijnlijk zal vervangen. De uitvinding van Aloys Senefelder, ook volgens de Franschen de ontdekker der toepassing van den weeken Isarschen bergsteen bij het prentdrukken, zal het veld moeten ruimen voor de zoogenaamde Algraphie. Ook de nieuwe vondst is van een Duitscher, den fabrikant Scholz. In plaats van op de zware, onhandelbare steenen, die moeilijk op een studiereis kunnen worden meegenomen, wanneer de artist in de natuur direct zijn bezielende gegevens zoekt, teekent de artist op een metalen plaat van aluminium, ongeveer een millimeter dik, waarvan hij gemakkelijk enkele dozijnen in zijn koffer kan medenemen. Een scheikundige oplossing, het geheim van den uitvinder, fixeert de gedeelten der plaat, waarop de teekening met lithographisch krijt is aangebracht. Scholz, vernam ik, heeft het brevet voor belangrijke sommen in Frankrijk en Engeland verkocht. Het grootste voordeel der Algraphie moet ook bestaan in het letterlijk onbeperkte aantal drukken, dat van zulk een plaat genomen kan worden: de 50000ste proef is zoo schoon en krachtig als de eerste. De werkelijke vrienden van het volk en voorstanders van verspreiding van beschaving en genot zullen juichen in deze uitvinding. Het deed goed een aquafortist van het gehalte des heeren Storm van ’s-Gravensande, die zelf volgens overoud gebruik zijn kunst in verschillende staten en graden van zeldzaamheid en dus soms tegen hooge prijzen heeft moeten verspreiden, aangezien sterkwaterplaten spoedig haar eerste frischheid verliezen, met voldoening te hooren getuigen, dat nu zijn kunst door liefhebbers met zeer matige beurzen gekocht zal kunnen worden. Het heeft mij dikwijls gehinderd, dat, in navolging van sommige jonge kunstenaars, ook bij ons een cachet van zogenaamde zeldzaamheid een overigens vrij onbeteekenende lading moesten dekken.
In Amerika schijnt men zelfs gemerkt te hebben, dat die zeldzaamheid niet bijzonder streng kon worden opgevat en er in onze kunst, evenals een tijdlang in de boter en den Westlandschen vruchtenaanvoer, nogal bedrog school. ( Ericus heeft die slappe vaderlanders dikwijls naar verdienste getroefd, tot groote voldoening van de lezers van het Nieuws van den Dag.) De Algraphieën, die ik bij Storm van ’s-Gravensande zag, stellen voor gezichten bij Hamburg en Cuxhaven, met velerlei scheepvaart, houten havenhoofden, soms huizerijen in ’t verschiet, en eenige kijkjes in zijn smaakvol gemeubelde ateliers en vertrekken. Als men niet wist, dat zij afdrukken waren, zou men zeker meenen oorspronkelijk krijtteekeningen voor zich te hebben. De gezichten bij Hamburg zullen ongeveer een halven meter breed zijn. Het indrukwekkende eener schoone werkelijkheid spreekt eruit. Een enkele maal zou men vragen, of door het streven naar kracht het krijt zich niet te zwaar en zwart doet gelden. Maar er is een zilverzonnig uitgestrekt watergezicht bij, met witte scheepjes, wiegelend op de kalme vlakte, dat, als een visioen uit een tooverwereld, weldadig straalt. Dit is een gezicht bij Cuxhaven. Evenals David en wijlen Pieter Oyens, wordt Storm aangetrokken ook door stemmingvolle interieurs en atelierkijkjes en weet die slechts met zwart krijt zoo kleurrijk en toonvol af te beelden, als onze ouden teweegbrachten met verscheidenheid van verven. Een en ander bewijst wel, dat er met de Algraphie veel en velerlei te bereiken is. Mocht er in de schoone zalen van Arti of Pulchri eens een uitgebreide tentoonstelling van Storms ets-, steen- en aluminiumprenten, zijn weinige schilderijen en vele teekeningen gegeven kunnen worden. A. C. Loffelt. Affiche Ontwerper J.P. van Caspel 28-7-1898 Algemeen Handelsblad Naamlooze Vennootschappen. De St.-Ct. No.174 bevat … bevat de gewijzigde statuten van de naamlooze vennootschappen: Stoom-steendrukkerij Senefelder te Amsterdam … 29-7-1898 Het Nieuws van den Dag De statuten der navolgende Naamlooze Vennootschappen zijn opgenomen in de St.-Ct. No.174: … Stoom-steendrukkerij “Senefelder”, te Amsterdam (wijzingen) …
31-7-1898 Algemeen Handelsblad Advertentie Ter voldoening aan Art. 38 van het Wetboek van Koophandel wordt bekend gemaakt, dat bij Akte 13 Juli 1898 voor Notaris A. SCHELTEMA BEDUIN te Amsterdam verleden, zijn gebracht veranderingen in de voorwaarden der Naamlooze Vennootschap: “ Stoom Steendrukkerij Senefelder,” gevestigd te Amsterdam, op het ontwerp van welke akte de Koninklijke bewilliging is verleend bij besluit van 30 Juni 1898 No. 43. De Akte en het Koninklijk besluit zijn opgenomen in een bijvoegsel tot de Nederlandsche Staatscourant van Donderdag 28 juli 1898 no.174. (16151) 3-8-1898 Het Nieuws van den Dag Advertentie Chromo-Lithograaf, Volkomen op de hoogte van zijn vak, kan geplaatst worden bij de Stoomsteendrukkerij “ Senefelder ”, Looiersgracht 43 Amsterdam.
5-08-1898 Het Nieuws van den Dag Advertentie Portret H. M. WILHELMINA Bij de Stoom-Steendrukkerij “ SENEFELDER ”, v/h firma AMAND, te Amsterdam, is ter perse het nieuwste, fraai in kleuren gedrukte Portret ( buste) van H.M. de Koningin, formaat 48 X 64 cM. Volgens bevoegde beoordeelaars is dit een der fraaiste tot heden verschenen. Zeer geschikt tot uitdeeling aan schoolkinderen e. a. Bij de a. s. Inhuldigingsfeesten. Wegens de groote oplaag zeer billijken prijs. Johann G. Van Caspel (1870-1928 ) Kroningskalender 26x37, 1898, pr. Amand, Amst. 16-8-1898 Het Nieuws van den Dag Advertentie FOTOGRAAF Aan de Stoom-Steendrukkerij “ Senefelder “, 43 Looiersgracht, terstond gevraagd een Fotograaf bekend met collodion-procédé. Bekendheid met foto-lithografie en lichtdruk strekt tot aanbeveling. 11-09-1898 Algemeen Handelsblad Hulde aan de Amsterdamsche Politie? Onze geëerbiedigde Koninginnen zijn vertrokken! Gedurende hun verblijf heeft het woord “ Hulde “ op de lippen gelegen van de geheele burgerij. Dat zelfde woord zal in aangename herinnering blijven. Hulde was steeds voor de Koninginnen! Doch ondergeteekenden vragen of er ook niet een woord van hulde moet worden gebracht voor het verstandig beleid van onzen hoofdcommissaris van politie, den heer Franken, die zijn wakkere mannen dusdanige, van grooten tact getuigende, orders heeft gegeven en welke door allen met de meeste nauwgezetheid, die welwillendheid niet buitensloot, zijn uitgevoerd. Allen, die onze degelijke politiemannen hebben zien werken, zullen uit één mond moeten uitroepen: Hulde!!! Aan de Amsterdamsche Politie!!! Degenen, die het met ons eens zijn, verzoeken wij hun naamkaartje met adres te zenden aan een der ondergeteekenden als blijk van sympathie, en wij zouden gaarne zien, dat deze zo groot is, dat zij tevens iets wilden afzonderen om te storten als stoffelijk bewijs van erkentelijkheid en waardering. J. A. Veltman, 41 Looiersgracht, firma Veltman & Co., Kon. Dekenfabrie B. A. Alphonse Wübbe, 180 P C. Hooftstr., firma I. C. Wübbe & Zonen. C. A. Alexis Wübbe, 57 V.Eeghenstraat, firma J. C. Wübbe & Zonen. C. A. A. Dudok de Wit, 256 Keizersgracht. Chr. J. Schuver, 315 Nassaukade, directeur stoom steendrukkerij “ Senefelder “. D. Siem Jr., 8 Plantage Middenlaan. Justus van Maurik, 95 Singel. 30-10-1898 Algemeen Handelsblad STADSNIEUWS Ten Raadhuize (afdeeling Publieke Werken) kamer No.88, liggen ter visie verzoekschriften met bijlage van; … Chr. J. Schuver, betreffende het uitbreiden van de stoom-steendrukkerij “ Senefelder “ door het bijplaatsen van een dynomomachine op de eerste verdieping van het perceel Looiersgracht 43 voor de electrische verlichting dier richting;… Op Vrijdag 11 november, resp.om 11½, 11¾, 12, 12 ¼, 12½ en 12¾ uur precies, zal op het Raadhuis, afdeeling Publieke Werken, gelegenheid worden gegeven om, ten overstaan van den wethouder voor Publieke Werken, bezwaren tegen het gevraagde in te brengen, welke bezwaren, desgewenscht, vooraf schriftelijk kunnen worden ingezonden aan B en W., terwijl een ieder gedurende drie dagen vóór bovengenoemd tijdstip ter vermelde plaatse kennis zal kunnen nemen van al de ter zake ingekomen stukken.
1-11-1898 Het Nieuws van den Dag Nijverheid …Verder berichten B. en W. dat ten Raadhuize ( afdeeling Publieke Werken) kamer 88, ter visie zijn gelegd verzoekschriften met bijlagen van: Chr. J. Schuver ( het uitbreiden van de stoomsteendrukkerij “ Senefelder ”, door het bijplaatsen van een dynamomachine op de eerste verdieping van het perceel Looiersgracht 43, voor de electrische verlichting dier inrichting); bezwaren: 11¾ uur… 17-12-1898 Het nieuws van den Dag Stadsnieuws. Officieele Kennisgeving. … B. en W. berichten verder, dat bezwaren zijn ingediend tegen de inwilliging van het verzoek van Ch. J. Schuver ( betreffende het uitbreiden van de stoom-steendrukkerij “ Senefelder “ door het bijplaatsen van een dynamomachine op de eerste verdieping van het perceel Looiersgracht 43, voor de electrische verlichting dier inrichting), zoodat het nemen van eene beslissing op dat verzoek is verdaagd… 20-1-1899 Algemeen Handelsblad Een plechtigheid op den Beurs. De Amsterdammers hebben vanmorgen eens kunnen zien dat hun politie-corps heel wat mannen telt. In lange rijen stonden zij aan de Rokin ( stille zijde) onder bevel van hun hoofd-inspecteurs en inspecteurs aangetreden, en zooals te begrijpen is, de nieuwsgierigen waren in groote zwermen komen opzetten, ze hadden nog nooit zoveel agenten bij elkaar gezien. Wat al dat machtsvertoon te beteekenen had, begrepen velen blijkbaar niet. Wat moest dat? Er was toch niet plotseling een hevig oproer uitgebarsten? Evenwel, zij die het nog niet wisten, werden uit den droom geholpen, toen de geheele macht rechtsomkeert maakte en naar de Beurs marcheerde; toen begrepen de meesten dat het hier een huldebetoon aan de politie gold. … Welnu het zichtbaar teeken van de waardeering der Amsterdamsche Burgerij, dat wij straks hopen ter hand te stellen en waarvoor wij eene medaille kozen met het beeld der Koningin, te dragen aan een lint met de Amsterdamsche kleuren, moge dat eergevoel bij u levendig houden en versterken. Vooral voor de jongere leden van het corps zij het een prikkel om hun werk zóó op te vatten, dat zij den goeden naam van het corps hoog houden, dat zij het eereteken eervol blijven dragen. Bij de medaille wordt u uitgereikt een oorkonde, die door het medelid onzer commissie, den heer Schuver ten geschenke is gegeven en waarin geboekstaafd wordt wat de aanleiding was tot het uitreiken dezer medaille. Ook die oorkonde vertrouwen wij, dat voor u en uwe familieleden een welkome herinnering zal zijn aan de Septemberdagen… Het behoorend brevet is ontworpen in de Nederlandsche kleuren is gedekt door de Koninklijke kroon; daaronder leest men de woorden “ Kroningsfeesten, Amsterdam, 5-9 Sept. 1898 “. Dan volgt de buste der Koningin, waaronder het woord “ Hulde “ en dan de opdracht, luidende als volgt: “ Uit erkentelijkheid voor de bijzonder loffelijke wijze, waarop de Amsterdamsche politie in de feestdagen ter gelegenheid van de inhuldiging van Hare Majesteit onze geliefde Koningin, Hare zware taak heeft vervuld, zóó dat de geestdrift zich heeft kunnen uiten, zonder dat de orde is verstoord, biedt eene commissie van Amsterdamsche burgers namens de burgerij aan ( volgt de naam en qualiteit ) deze oorkonde een daarbij behoorend eerekruis.” Dan volgen de namen van de commissieleden, terwijl het geheele brevet gesloten wordt door het Amsterdamsche wapen, tusschen twee kraaiende hanen en waaronder de woorden “ Altijd waakzaam.” Het brevet was ontworpen door den heer Van Caspel, en gratis waren zij uitgevoerd in de drukkerij Senefelder, waarvan het lid der commissie, de heer Chr. J. Schuver de chef is; de firma Van Gelder Zonen leverde daarvoor gratis het oud-Hollandsch papier…
16-02-1899 Het Nieuws van den Dag Stadsnieuws. Officieele Kennisgeving. Nijverheid B. e W. brengen ter kennis, dat gunstig is beschikt op de verzoeken van: Chr. J. Schuver ( het uitbreiden van de stoomsteendrukkerij “ Senefelder “, door het bijplaatsen van een dynamomachine op de eerste verdieping van het perceel Looiersgracht 43, voor de electrische verlichting dier inrichting ). 16-02-1899 Algemeen Handelsblad Nijverheid B. e W. brengen ter kennis, dat gunstig is beschikt op het verzoek van M. Santeroos, betrffende het oprichten van eene sigarendrogerij in het perceel Hoedenmakersstraat 18, en Chr. J. Schuver, betreffende het uitbreiden van de stoomsteendrukkerij “ Senefelder “, door het bijplaatsen van een dynamomachine op de eerste verdieping van het perceel Looiersgracht 43, voor de electrische verlichting dier inrichting. 16-03-1899 Het Nieuws van den Dag In The Anglo-Dutchman vinden we een geïllusreerde beschrijving van de drukkerij “ Senefelder “, op de Looiersgracht, een voortzetting, zooals men weet, van de vroegere firma Amand, thans onder leiding van den Heer Chr. J. Schuver en vooral bekend geworden door de reclamebiljetten van den teekenaar Van Caspel.
19-03-1899 Algemeen Handelsblad Advertentie Zie op de Rijwieltentoonstelling P.v.V. HET RECLAMEBORD der Stoomdrukkerij SENEFELDER Voorheen Firma AMAND, Looiersgracht 43 Amsterdam.
24-03-1899 Het Nieuws van den Dag De tentoonstelling i/h Paleis voor Volksvlijt. We hebben nu achtereenvolgens de beide hoofdafdeelingn besproken, waaruit deze tentoostelling bestaat: de rijwielen en de automobielen. Maar bovendien zijn er nog in het Paleis ten toon gesteld een aantal zaken, die in een min of meer verwijderd verband tot de wieler- en automobielensport staan… Ten slotte worden nog vermeld de inzendingen van Ons Wielerblad en van De Fiets, de jongere zusters van De Kampioen, die van cricket- en voetbalartikelen, van sportkleeding, horloges en uurwerken, sport-beshuit, rijwiellak, papier en drukwerk ( van de firma Simons ), aanplakbiljetten, waaronder zeer fraaie en artistieke van de drukkerij Senefelder ….etc. etc. 23-04-1899 Algemeen Handelsblad. Engeland, Londen, 21 April ( part. Coor.) In zonneschijn en lentelucht is Lord Roseberry’s 18-jarige jongste dochter, die ieder hier kent als Lady Peggy Primrose, gereden door het juichende Londen, naar de eerwaardige Westminster Abdy, die voor het eerst sedert ik weet niet hoeveel jaar weer eens een huwelijk ziet voltrekken. Het was een echte, mooie, zachte lentedag, een dag, zooals een jonge bruid hem voor haar trouwdag niet anders zou kunnen wenschen. En heel Londen was uitgeloopen, om de bruid zeker, doch niet minder omdat die bruid de dochter is van Engeland’s populairsten staatsman. Men acht Roseberry om zijn kunde, zijn energie en zijn vele en groote verdiensten, doch men houdt van hem, omdat hij zoo natuurlijk, vriendelijk en beminnelijk is. En Lady Peggy moet het meest van zijn kinderen op haren vader gelijken, dezelfde liefhebberijen, dezelfde neigingen bezitten. Zoo was het dan geen wonder, dat om en bij de Abdij een massa menschen opeengehoopt stond, zooals men zelfs in Londen bijna nooit ziet. Lord Crewe, de bruigom, is 41 jaar, doch jong voor zijn jaren; hij is weduwnaar; zijn dochters waren bruidsmeisjes. Hij schijnt, behalve dan dat nog al groot verschil in jaren, bij zijn jong vrouwtje te passen, ook wat intellectueelen aanleg betreft. ’t Is misschien wat gewaagd geredeneerd, wat al te boeklievend, doch mij dunkt een man wien de oud-minister Asquith als huwelijkscadeau aanbiedt een zeldzamen eersten druk van Gulliver, zoo’n man is wat meer dan een alledaagsch schatrijk edelman. Tot op een zekere hoogte mag men immers het Fransche spreekwoord wel wijzigen en beweren: zeg mij welke cadeaux men u geeft en ik zal u zeggen wie ge zijt. Heden hebben we den lunch kunnen genieten door de firma Benson aan de pers aangeboden bij gelegenheid van den opening der “ Advertisers Exhibition “. Natuurlijk waren spijzen en speeches zooals ze behoorden te wezen, doch ik zal ze u maar niet opnoemen. De tentoonstelling zelf is een eerste poging – hier althans – om alles bijeen te brengen, wat op reclame betrekking heeft en als zoodanig kan ze geslaagd geacht worden. Wanneer ze nu ten gevolge heeft, dat de helden der reclame hier hun smaak wat komen beschaven – en daartoe bestaat wel aanleiding – dan zal dit een zeer gewenscht gevolg wezen. Nederland is flink vertegenwoordigd. Met genoegen zag ik er het ‘ Algemeen Handelsblad “ en andere Nederlandsche dagbladen. Verder zag ik er nu boek- en steendrukkers en onze uitgevers, zooals de firma’s Roeloffzen & Hübner, Faddegon, Mouton, Ellerman, Harms, Gebr. Binger, Senefelder, Scheltema & Holkema, Stemler en J. H. De Bussy. Deze laatste firma etaleert van de Nederlanders verreweg het meest en is het meest nationaal voor den dag gekomen. Zij tracht met groote energie hier een zaak op te bouwen en heeft als contractante voor het adverteeren op de stations der Staatsspoorwegen een reeks stadsgezichten, in Delftsch blauw en een schat van photographieën van Nederlandsche stations, tegen een warm rood doek, gegroepeerd, om het fraaie portret onzer jonge, bevallige Koningin, dat Buffa uitgaf. Verder heeft ze al haar kaarten en uitgaven op Indïe betrekkinghebbende, ten toon gesteld en ik durf de stellige verwachting uitspreken dat, waar met zooveel smaak en zaak-kennis gewerkt wordt en vooral, waar men zoo flink volhoudt, zij hetzelfde succes zal behalen, dat andere Nederlanders hier op den duur het hunne mochten noemen. Kunnen, durven en doorzetten is het wachtwoord voor wie in Londen wil slagen.
11-05-1899 Het Nieuws van den Dag: kleine courant Voor de Chemische Wasscherij en Ververij van den Heer T. Knottenbelt, aan den Sloterstraatweg, is door den bekenden illustrator Van Caspel een fraaie reclameplaat ontworpen en bij de drukkerij Senefelder op steen gebracht. Een eenvoudig goed decoratief biljet. 21-05-1899 Algemeen Handelsblad Advertentie NAAML. VENNOOTSCHAP Stoom-Steendrukkerij “ Senefelder “. Algemene Vergadering van Aandeelhouders op Dinsdag 30 Mei as., des namiddags 3 uur, in het Gebouw Eensgezindheid , Spui. Punten van behandeling alsmede Balans en Winst- en Verliesrekening liggen voor H. H. Aandeelhouders ter inzage ten kantore der Vennootschap, van af 23 Mei a. s. Van 10-1 uur, waar tevens in verband met Art.17 der Statuten gelegenheid tot deponeeren der aandeelen zal bestaan. (1184) AMSTERDAM, 20 Mei 1899. De DIRECTEUR. 28-10-1899 Het Nieuws van den Dag: kleine courant. Stadsnieuws. … De bekende kunstschilder Van Caspel ontwierp een sprekend aanplakbiljet voor de weldra hier op te voeren operette Het Model. ’t Is het beeld van eene Phryne vóor het beroemde oogenblik. Klassiek is het beeld niet, maar wèl sprekend, ook door de kleurrijke uitvoering van de stoomdrukkerij Senefelder… 9-11-1899 Algemeen Handelsblad.
KUNST EN WETENSCHAPPEN. Senefelder. Zondag j.l. werd de herinnering dat een eeuw geleden was sedert de steendrukkunst door Aloys Senefelder werd uitgevonden, te Berlijn eenigszins feestelijk gevierd door de versiering van het gedenkteeken dat aldaar te zijner eere is opgericht en een optocht van afgevaardigden der lithographische vereeniging, die er lauwerkransen kwamen neerleggen.
