Alois Senefelder, uitvinder van de steendruk en lithografie in de Nederlandse media van 1905 DEEL 7 Research & samenstelling: M.E. van Oortmerssen - Basart Johann, Nepomuk, Franz, Alois Senefelder (Praag, 6 november 1771 - München, 26 februari 1834) was op jonge leeftijd acteur en toneelschrijver. Niet verwonderlijk, immers zijn vader Johannes, Peter Senefelder was professioneel toneelacteur. Alois Senefelder ging op zoek naar een goedkope methode om zijn toneelstukjes te kunnen afdrukken. In de periode 1894 - 1898 ontdekte hij de steendruk en lithografie. Een vlakdrukmethode die hij overigens eerst 'chemische druckerey' noemde en gebaseerd is op de afstotende werking van water en vet. In 1818 gaf hij zijn boek Volständiges Lehrbuch der Steindruckery uit, daarin beschrijft hij minutieus zijn mislukkingen en successen gedurende de zoektocht naar zijn uitvinding. Het boek bevat ook recepten en aanwijzingen voor aspirant steendrukkers. In 1819 volgden een Engelse en Franstalige versie en in 1824 een verkorte editie in het Italiaans. De Nederlandse vertaling door H.C.O. Nagel van het boek verscheen in 1929 onder de titel Het wezen van den steendruk door Alois Seneferder, uitgave: Vereeniging Amsterdamsche Grafische School, Amsterdam. In het Valkenswaard (N.Br.) wordt in het Nederlands Steendrukmuseum de ontdekking van de lithografie en steendruk belicht en het maatschappelijk belang ervan. De ontdekking door Godefroy Engelmann in 1837 van de chromolithografie maakten de productie van in massa geproduceerde steendrukken in kleur mogelijk. Eind 19e eeuw zorgde de fotolithografie ervoor dat ook fotomateriaal massaal kon worden gereproduceerd. Heden ten dage maakt de productie van de microchip gebruik van de microlithografie.
Hoe maakte Nederland kennis met Senefelder? En hoe vaak kwam de naam Senefelder nadien in het krantennieuws?
13-03-1905 Het nieuws van den dag : kleine courant. BEELDENDE KUNST. Steendrukken, Etsen en Gedreven Metaalwerken in “ Rotterdamschen Kunstkring “. Er is thans veel merkwaardigs of schoons te zien in het gebouw der Witte de Withstraat, te Rotterdam. 09-01-1905 De Tijd: gosddienstig-staatkundig dagblad. STADSNIEUWS. Koppermaandag. Ter gelegenheid van het Kopperfeest hebben vele drukkerijen haar cliëntele de gebruikelijke Nieuwjaarsattentie bewezen door toezending van een kalender. De drukkerij “ Holland “ maakte een eenvoudige maar practische adreskaart met memorandum-bladen voor iedere week, op stevig wit karton. De firma M. Lindebaum & Co. gaf een met bijzondere zorgen en royaal uitgevoerd vloeiboek, zeker een beste reclame. De omslag is naar onze meening niet gelukkig uitgevoerd, maar kan gemakkelijk verwijderd worden. De firma Desquerrois & Co. gaf maandstaten in allerlei tinten. De Brakke grond geeft op een sterk karton een twaalftal maandstaten, zeer practisch ingericht voor het maken van kleine aanteekeningen. De druk is natuurlijk onberispelijk en smaakvol uitgevoerd. Van de firma Blikman en Sartorius ontvingen wij weer een dier oud-modelsche wandkalenders, een proefje van fraaie typographie. Der traditie getrouw bestaat het vignet uit een eerlang verdwijnend stadsgezichtje, in zoover de paardentram weldra tot de historie zal behooren. Een mooie pendant, wat het genre betreft, is de kalender van De Roever Kröber en Bakels; ook daarop zien wij met vreugde, de oude gloed van typografen-kunst weer gloren. Er is veel en mooi gewerkt met nieuwe motieven; een puik werkje van gedistingeerde zelfkunst. Van de firma Roelofsen en Hübner ontvingen wij een artistieke wandkalender met maandstaten in fraaien rand, gedrukt in twee kleuren. De keurige afwerking getuigt op welke hoogte die inrichting staat. De Steendrukkerij Senefelder zond een wandversiering, bestaande in een zwartteekening, die goed is gereproduceerd, maar waarbij wij in het onzekere verkeeren, wat de menschen uitvoeren op den achtergrond. De Wed. J.W. Bronsveld gaf een stevig schrijfbord met vloeipapier, dat zekerwel in de smaak der gebruikers zal vallen. De firma Ipenbuur en Van Seldam maakte een klein, fijn en rein uitgevoerd karton met duidelijke, heldere maandstaatjes. Van de firma Aug. Pellemans te Helmond ontvingen wij een kalender met weekstaatjes. De figuurtjes op het karton zijn goed, maar de stopverfkleur schijnt ons niet bijzonder gelukkig gekozen. De firmaTresling en Co. bericht ons, dat zij dit jaar tot haar leedwezen geen Kopperkalender heeft kunnen maken wegens het vele werk. Dat is wel jammer, maar de rede dezer tekortkoming is anders niet erg bedroevend. Eenzelfde oorzaak maakt, dat de Kopperkalender van “ ’t Kasteel van Aemstel “ niet op tijd gereed kon komen. Wat wij er echter van gezien hebben kan ons nu reeds doen schrijven, dat de clientèle er best mee in haar schik zal wezen. Hiermee moeten we eindigen. Maar er werden ons nog eenige kalenders gezonden als reclame-stukken door allerlei firma’s en ondernemingen, die wij behooren te vermelden. Zoo ontvingen wij van de Alg.Maatschappij van Levensverzekering en Lijfrente een kleine zakkalender. Een idem van de Handelsdrukkerij Senefelder, hierboven reeds vermeld. Een statistisch Zakboekje voor de Gemeente Amsterdam, bewerkt door het Bureau van Statistiek der gemeente. Een duitsche scheurkalender van de firma Edler en Kirsche, te Hannover ( agentschap Henri Knoop alhier ). Een vloeiboek van de firma Orienson & Co., agenten van buitenlandsche huizen in wijnen, likeuren en gedistilleerd. Een scheurkalender van de Buch und Steindruckarberfabrieken van Gebr. Janecke en Fr. Schneemann te Hannover, Moscou, Londen, New York V.S. Een wandkalender van de firma Hub.J.J. Thuus alhier. Eindelijk een dikke rol van allerlei kalenders, uit te geven door de Maatschappij St. Augustinus, die hoofdzakelijk een propagandische strekking hebben en vooral voor drankbestrijders veel aantrekkelijkheid te zullen hebben.
10-01-1905 Het nieuws van den dag: kleine courant. Koppermaandag. De feestdag van het drukkersgilde kenmerkte zich heden niet door een overgroot aantal proeven van zet- en drukkunst. Begrijpelijk, omdat velen dit jaar van de gewoonte zijn afgeweken door hunne kalenders reeds vooraf te doen verschijnen, gelijk ook door vermelding in dit blad gedurende de afgeloopen week reeds is gebleken. De boek- en kunstdrukkerij v/h Roeloffzen-Hübner en Van Santen gaf een fraaien maandkalender van het gebruikelijke formaat, gedrukt op grijs papier met fraai gesneden letter, elk blad versierd met een in kleuren gedrukte omlijsting van rozen en doornige takken, die een sierlijke ornamentiek vormen. De naaml. Venn. Blikman & Sartorius heeft, naar gewoonte getrouw, haar kalender versierd met een Amsterdamsch stadsgezicht hetwelk ten doode is opgeschreven. Ditmaal de hoek van de Prins Hendrikkade en de Schippersgracht, waar een nieuwe brug wordt gebouwd. De kalender van de befaamde drukkers Ipenbuur & Van Seldam, onderscheidt zich door een smaakvolle uitvoering; het niet zeer groote schild in zwart met fraaie gouden versiering, de daarop vastgehechte maandelijksche bladen wit met duidelijke letters en cijfers in roodbruin. De wandkalender van de boek-, courant en handelsdrukkerij De Roever, Kröber & Bakels, een enkelvoudig blad in verschillende kleuren gedrukt, is een kunstig samenstel van lijnwerk en ondergronden, vertoont nog verwantschap met den kopperkalender naar ouderen trant. In dezen zin een unicum. Niet alleen van den drukker maar ook van den zetter werd hierbij veel zorg gevergd. Aangenaam van vorm en uitvoering is den kalender met wekelijksche bladen van de stoom-, boek-, couranten handelsdrukkerij F. Van Rossen. De handelsdrukkerij van de Erven H. van Munster & Zn., vervaardigde een aardig kalendertje, een eenvoudig karton waarop memoranda bladen die om de veertien dagen worden afgescheurd. De stoomdrukkerij “ de blaewe Werelt “ van M.J.Portielje, in de Spuistraat, vervaardigde een degelijke uitgevoerden wandkalender, waarbij de bladen zijn vastgehecht op een in stemmige tinten van blauw versierd karton. De kalender van de boek- en handelsdrukkerij D.J. van Tuyl, Laurierstraat, is versierd met twee plaatjes van Amsterdamsche stadsgezichten, kijkjes over de Nassaukade. Thans komen nog de eigenlijke steendrukkers. De steendrukkerij Senefelder versierde het hoofd van haren wandkalender met een gelithographeerde teekening in zwart en wit door Van der Not, een kijkje in de schaapskooi. Dezelfde inrichting gaf hare begunstigers nog een aardige kleine zak-agenda. De bekende fabriek van kantoorboeken, liniëer-inrichting en boekbinderij Wed. J.W. Bronsveld een groot karton met vloeibladen, als een eenvoudig en practisch sous-main voor de schrijftafel. Nog enkele buiten Amsterdam! De stoomdrukkerij G.J. Slothouwer, te Amersfoort, leverde een practischen maandkalender in langgerekten vorm op een stevig schild. Origineel is de kalender van de stoom- , boek-, handels- en kunstdrukkerij Aug. Pellemans, te Helmond. Het schild, waarop een block note met wekelijkschen bladen is vastgehecht, is versierd met een voorstelling van baby-drukkers, bezig met inktrollen. N.B. Bovenstaand artikel is ongecorrigeerd. 02-03-1905 Algemeen Handelsblad. Advertentie. Stoom Steendrukkerij “ Senefelder “. De ALGEMEENE VERGADERING van AANDEELHOUDERS zal worden gehouden op Donderdag 9 Maart a.s., des namiddags te 2 ½ uur, American Hotel (ingang Leidschekade). Agenda, alsmede Balans, Winst- en Verliesrekening liggen van af heden voor aandeelhouders ter inzage ten kantore der Vennootschap Looiersgracht 47, dagelijks van 10-12uur. DE DIRECTIE. 09-03-1905 Het nieuws van den dag: kleine courant. STADSNIEUWS. Vergaderingen. Donderdag 9 Maart. …Stoom-Steendrukkerij Senefelder. Buit. Verg. ( 2 ½ u. ) AmericanHotel…
09-03-1905 Algemeen Handelsblad. Onder de steendrukken zijn echter nog al bladen, die wel belangrijk zijn als vroege proeven der kunst door Senefelder in zwang gebracht; doch, over het geheel genomen, hebben de etsen der Fransche schilders en de drijfkunst van onzen tijd- en landgenoot F. Zwollo, mij meer geboeid. Als reproductieve kunst hebben de naakte figuren door de fijngevoelenden schilder Fantin Latour mij slechts matig kunnen boeien. De plastiek van de naaktstudies komt mij wat ongedecideerd en zwak van vorm voor. Ik voor mij zie veel meer schoons in de naakte figuren, welke Golzius, onze landgenoot, wel 200 jaren vroeger met de naald gegraveerd heeft en in de 18 de eeuw sommige Fransche meesters in de kunst. Maar…er is een mode in de voortbrengselen der kunst. De steendrukkunst is in den laatsen tijd weer gezocht en wie wil zich aan den invloed der mode geheel onttrekken? Wat mij onder de steendrukken het meest geboeid heeft, zal ik aanstippen. Er is veel karakter in de vertolkingen van dronkenschap en losbandigheid door Rambert.
Charles Rambert ( French, c. 1836-1867, he died before 1899 ) Printed by Kaeppelin Drunkeness, 1851 Lithograph, possibly from a zinc plate, or zincograph, in black crayon, pen and ink, scraping and tusche on cream wove paper, laid down on ivory wove paper. 409 x 266mm ( image ) – 431 x290 mm ( primary support ) – 526 x393 mm (secondary support ).
Een portret van Victor Hugo op jeugdigen leeftijd, door Deveria op steen geteekend in 1829, doet begrijpen, dat het betrekkelijk nieuwe procédé ingang zou vinden.
Hartstocht waardeert men in een leeuw, die een paard verslindt, door Eug. Delacroix, een der grootste der oude Fransche steenteekenaars. Eugéne Delacroix – French Lion devorant un cheval (1844)
De compositie in Isabey’s “ Maitre de forge ” boeit ons zeer aan dit werk. Van Géricault bewondert men een machtig en gevoelvol geteekend paar soldaten op hun terugtocht uit Rusland.
Théodore Géricault Rouen 26-09-1791 Paris 26-01-1824 - The Retreat from Russia
Op het kerkhof, door Huet, heerscht een kracht- en toonvol licht. Van den Franschen Engelschman Bonington boeit de afbeelding der Eglise St. SaSauveur.
Print made by Richard Parkes Bonington, 1802-1828, British, Caen – Eglise Saint-Sauveur, 1824, Lithograph with yellow tint on moderately thick, smooth, cream woven paper, Yale Center for British Art, Paul Mellon Fund.
Veel macht en karakter valt te waardeeren in de steendrukken van Nauteuil, tooneelen uit den Don Quichotte. Er zijn een drietal steendrukken van Gavarni, den met recht beroemden carricaturist. Wat zijn die “ Bohémiens “ typig en vol karakter!
Hippolyte Guillaume Sulpice Chevalier | Called Paul Gavarni 1804-1866 To Arms Citizens! | Lithograph, 1844 Gavarni and his contempory Honore Daumier (1808-1879) produced thousnas of prints satirizing French life and politics. This print, from a series called the Physiognomy of Singers, was published in the Musical Review & Gazette.
Ik kan altijd nog dweepen met den beroemden, ouden illustrator Grandville, die, volgens sommigen, wel wat uit den tijd raakt. Maar mij dunkt, dat het werkelijke goede, ofschoon, gelijk alles, helaas! aan mode onderhevig, inderdaad voor den onpartijdige goed blijft. Er zijn zes bladen van Granville, wiens fabels uit het dierenrijk vol geest zijn.
“ Le Loup et le chien” de Jean de Lafontaine Jean Ignace Isidore Gérard (13 sept.1803, Nancy, Meurthe-et-Moselle - 17 mrt 1847 Vanves), geneally known by the pseudonym of J.J. Grandville, was a French caricaturist.
Welk een karakter en mouvement in de Zigeuners en den veldslag van Raffet! Hij is ook een der groote steenteekenaars. Het “ Beleg en de inneming van Bergen- op Zoom “ is een boeiende steendruk van Charlet. De geest van Daumier grenst meestal aan de charge. Zijn kunst heeft vurige bewonderaars. In vele bladen is iets monumentaals, maar een hartstochtelijk bewonderaar ben ik slechts van enkele zijner werken ooit geweest. De charge is mij meestal te overdreven.
Honore Daumier created the lithograph “ Ingrate patrie, tu n’auras pas mon oeuvre! “ ( ungrateful country, you shall not have my work! ) in 1840.
Wat is er nu eigenlijk het schoone in Carrière’s portret van Edmond de Goncourt? Die vage, weggedoezelde kop met krentenoogen, moet dat een kunstwerk verbeelden van 28 gulden? Wanneer men onze groote 17de-eeuwsche Nederlandsche graveurs bewondert, kan men onmogelijk veel gevoelen voor zulk een uitgewischt, misschien spookachtig impressionistisch ding. De schilderijen van Carrière heb ik menigmaal in de Salons op het Champs de Mars bewonderd.
Edmond de Goncourt ( 1822- 1896 ) from “ Le Contemporaine “. 10 th May 1901 ( Litho )Primary createor: Carrier, Eugene ( 1849 – 1906 ) Nationality: French
“ What ’s in a name “, mag men wel zeggen bij de prijsbepaling der ruwe “ pochades “ door Manet. Zulke ruwe schetsen kan een portefeuille ontsieren.
“ La Verité “ is met recht de naakte waarheid van Steinlen.
Een eigenaarig besluit der verzameling steendrukken is Hanfstaengls portret van Senefelder, den uitvinder der steendrukkunst.
Ik voor mij heb meer genoten van de etsen, dan van de steendrukken, door de firma Van Gogh aan “ Rotterdamschen Kunstkring “ in bruikleen afgestaan. Het is, alsof het procédé den artist ernstiger stemt. Wat gevoelt men de plechtige stemming in de kunst van Daubigny! Er zijn wel tien etsen van dezen meester. Welk een ernstigen natuurindruk maakt o.a. zijn landschap bij onweêr ! ’t Is om zich te verdiepen in zulk een natuurvertolking. Wat heeft Bouvin onder den invloed der oude Hollanders gestaan! Zijn “ Keukenmeisje” herinnert aan den deftigen eenvoud van Pieter de Hoogh. Wat is de houding van het jongetje, dat zijn middagmaal gebruikt, uitstekend! Er is iets Ostade-achtigs in het kroegtooneeltje van Vollon, een mooi blad! In de twee Italiaansche havengezichten van Appian is een boeiende verlichting. De etsen van Huet, den ernstigen natuurvertolker, brengen ons ook in plechtige kunststemming. Vol klassieken geest zijn Braqquemonds illustraties van Rabelais. Wat heeft Lalanne het gezicht bij Haarlem met molen, ophaalbrug en schuiten karakteristiek weten af te beelden! De gezichten op Scheveningen en Rotterdam, door Flameng, zijn ook waardige etskunst. Een ets van Jongkind, gezicht op Maassluis, is blonder en niet zo zwart in de schaduwen als ik dat blad van hem ken.
Johan Barthold Jongkind (1819 – 1891 ) - 1862 | ets , inkt op papier - Hoogte 27cm x Breedte 36,5cm. Lehrmitte, die meermalen in Holland komt studeeren, ziet men vertegenwoordigd in een geestig oogsttafreel. Een zeldzaam kundige en krachtvolle ets is het kijkje in een plantenserre van Jacquemart.
Jules-Ferdinand Jacquemart | Plantes de Serre 1863 Etching in brown-black on laid paper 47,8 x 36,5 cm
Legros, Goya, Roybet en Corot zijn ook met enkele knappe etsen vertegenwoordigd. Onder de bijlage van “ Etsen, klein formaat “, vindt men o.a. waardige proeven van Fortuny, Legros en Harpignies. Het drijf-,ciseleer- en inlegwerk van onzen hoogst talentvollen landgenoot Zwollo, wiens vroegere tentoonstelling in den “ Rotterdamschen Kunstkring “ ik mij nog goed herinner, exposeert thans nog veel belangrijker proeven van zijn rijpe kunst. Zijn twee groote vazen, in tombach-metaal gedreven, zijn ware museumstukken. Zijn schotels, coupes, busjes, servetbanden, bakjes en bekers zijn uiterst begeerbare voorwerpen voor salon en étagère. Zijn kunst wint het in uitvoerigheid en zorgvuldige schoonheid nog van die der ouden. Men kan ze moeilijk meer rekenen onder de voorwerpen van nut, zooals veel der oude “ Dinanderies “. Er zijn ook voorwerpen van zilver onder, versierd met half-edele steenen, zoals turquoises. Vele dier fraaie kostbaarheden zijn reeds in vaste handen en door de bezitters tijdelijk afgestaan. Alleen deze tentoonstelling van kostbaarheden door Zwollo, zoo kunst- en smaakvol van bewerking, is een bezoek aan den “ Rotterdamschen Kunstkring “ ten volle waard. A.C. LOFFELT. 18-03-1905 Het nieuws van den dag: kleine courant. Effectenveiling. …1 Bewijs van deelgerechtigheid Stoomsteendrukkerij “ Senefelder”, ƒ 15… 22-04-1905 Het nieuws van den dag: kleine courant. Advertentie. Bekwaam TEEKENAAR, Chromo-Lithograaf, gevraagd. In staat eenvoudige ontwerpen te maken. Schriftelijke aanbieding met opgaaf van verlangd salaris aan de Steendrukkerij SENEFELDER, Looiersgracht 47, Amsterdam. 03-07-1905 Het nieuws van den dag: kleine courant. Advertentie. Bij de Steendrukkerij “ Senefelder “ kan geplaatst worden een aankomend Schrift-Lithograaf. Aanmelding in persoon van 9-1 en 2-5. 03-08-1905 Het nieuws van den dag: kleine courant. Advertentie Eenige bekwame jonge STEENDRUKKERS kunnen aangesteld worden op eene groote Duitsche Blikdoozenfabriek. Bij voorkeur komen zij in aanmerking, die reeds op eene dergelijke fabriek gewerkt hebben, die niet lid zijn van den Senefelder Bond en die op Aluminium kunnen drukken. Duitsche taalkennis geen vereischte. Hollandsche offerten met opgave van looneischen en copiën der getuigenschriften gelieve men te zenden, onder No.2023, aan SCHELTEMA & HOLKEMA’s Adv.-Bureau, Amsterdam. 07-08-1905 Het nieuws van den dag: kleine courant. Advertentie EEN LETTERZETTER kan geplaatst worden bij de Steendrukkerij SENEFELDER, Looiersgracht 47. 31-08-1905 Het nieuws van den dag: kleine courant. Advertentie De Kantoren en Werkplaatsen der Steendrukkerij SENEFELDER Looiersgracht 47, Amsterdam, zullen 31 Augustus Gesloten zijn.
