Alois Senefelder, uitvinder van de steendruk en lithografie in de Nederlandse media van 1904 DEEL 6 Research & samenstelling: M.E. van Oortmerssen - Basart Johann, Nepomuk, Franz, Alois Senefelder (Praag, 6 november 1771 - München, 26 februari 1834) was op jonge leeftijd acteur en toneelschrijver. Niet verwonderlijk, immers zijn vader Johannes, Peter Senefelder was professioneel toneelacteur. Alois Senefelder ging op zoek naar een goedkope methode om zijn toneelstukjes te kunnen afdrukken. In de periode 1894 - 1898 ontdekte hij de steendruk en lithografie. Een vlakdrukmethode die hij overigens eerst 'chemische druckerey' noemde en gebaseerd is op de afstotende werking van water en vet. In 1818 gaf hij zijn boek Volständiges Lehrbuch der Steindruckery uit, daarin beschrijft hij minutieus zijn mislukkingen en successen gedurende de zoektocht naar zijn uitvinding. Het boek bevat ook recepten en aanwijzingen voor aspirant steendrukkers. In 1819 volgden een Engelse en Franstalige versie en in 1824 een verkorte editie in het Italiaans. De Nederlandse vertaling door H.C.O. Nagel van het boek verscheen in 1929 onder de titel Het wezen van den steendruk door Alois Seneferder, uitgave: Vereeniging Amsterdamsche Grafische School, Amsterdam. In het Valkenswaard (N.Br.) wordt in het Nederlands Steendrukmuseum de ontdekking van de lithografie en steendruk belicht en het maatschappelijk belang ervan. De ontdekking door Godefroy Engelmann in 1837 van de chromolithografie maakten de productie van in massa geproduceerde steendrukken in kleur mogelijk. Eind 19e eeuw zorgde de fotolithografie ervoor dat ook fotomateriaal massaal kon worden gereproduceerd. Heden ten dage maakt de productie van de microchip gebruik van de microlithografie.
Hoe maakte Nederland kennis met Senefelder? En hoe vaak kwam de naam Senefelder nadien in het krantennieuws?
28-01-1904 Het nieuws van den dag: kleine courant. Advertentie. Chromo-Lithograaf. Aan de Steendrukkerij SENEFELDER, Looiersgr. 47, kan direct een bekwaam Lithograaf geplaatst worden. 20-05-1904 Het nieuws van den dag: kleine courant. Advertentie. Lichtdrukmachinedrukkerij. Aan de Steendrukkerij Senefelder, Amsterdam, kan direct een Lichtdrukker geplaatst worden. 16-06-1904 Algemeen Handelsblad. Advertentie. Stoom Steendrukkerij “ Senefelder “. ---------------De Algemeene Vergadering van AANDEELHOUDERS zal worden gehouden op Vrijdag 24 Juni a.s. des namiddags te 2 ½ uur, American Hotel ( ingang Leidschekade ). Agenda alsmede Balans en Winst- en Verliesrekening liggen vanaf heden voor Aandeelhouders ter inzage ten kantore der Vennootschap Looiersgracht 47, dagelijks van 10-12 uur. DE DIRECTIE. 24-06-1904 De Telegraaf. AGENDA -----------------------------AMSTERDAM. Vergaderingen. HEDEN (…) 2 ½ u. Stoom Steendrukkerij “ Senefelder “.Algem. Verg. American Hotel…. 14-10-1904 De Tijd: godsdienstig – staatkundig dagblad. Een mooie lithografische plaat, ontworpen door heer G. Van Caspel en uitgevoerd in de werkplaatsen der Stoom-steendrukkerij Senefelder, wordt verspreid door de naamlooze vennootschap “ Nederlandsche Fabriek van verduurzame Levensmiddelen “, voorheen W. Hoogstraten & Co. te Leiden. Als reclamemiddel zal deze plaat – een tuinman voorstellende – te grooter diensten bewijzen, daar zij een kunstwerk van teekening en kleurendruk is. 17-12- 1904 Algemeen Handelsblad In het Prentenkabinet. Als het Prentenkabinet in het Rijksmuseum op dit oogenblik blijkbaar bijzondere belangstelling ondervindt, dan is dat vermoedelijk niet te wijten aan het aardige tentoonstellinkje, dat sedert 1 December in de standaards aan de buitenzijde te zien is, maar aan de prenten van dien Lucas van Leiden… men weet wel. Maar na die prachtige gravures, die men nooit te veel zien kan, om welke aanleiding dan ook, moge men eens even kijken naar de Fransche steendrukken, die over drie maanden weer door iets anders vervangen worden. De heer Moes heeft ons hier in deze honderd prenten een overzichtje gegeven van de steendrukkunst in Frankrijk, van 1800 af tot heden toe. Er is een grappig primitief prentje uit 1809, gemaakt door baron Denon “ à la lithographie de Munich”, zooals er op staat – men weet dat de steendrukkunst is uitgevonden in Beieren, door Aloys Senefelder, die te München de eerste directeur is geweest van de koninklijke steendrukkerij -. Print made by: Baron Dominique Vivant Denon. Lithograph in brownish ink, on stiff cream wove paper. Height: 175 mm – Width: 142 mm. Inscription Content: Signed, titled and dated “ Munich 1809 “ on stone and signed and inscribed on stone: ‘ fait a la lithographie de munich le 15 9bre 1809 Denon “ ( collection British Museum ).
Er is ook een litho van Fantin-Latour, uit 1898. Artist: Henri Fantin-Latour 1898 Style: Symbolism Genre: religious painting Technique: lithography Dimensions: 18 x 12,3 cm Natuurlijk is dit overzicht vluchtig, dat kan niet anders, maar deze tentonstellingen moeten niet te groot worden en dan, een overzicht is het toch wel. Men ziet de lithographie hier worden, van een zeer gebrekkig uitdrukkingsmiddel tot één, waarmee alles te doen is en ook alles gedaan wordt, zoo zelfs, dat er op het laatst iets verfijnds in komt, dat het mooie van het procédé minder opgemerkt wordt. En ook laat deze reeks zien de zeer uiteenloopende manieren, waarop men zich van het reeds vervolmaakte procédé kan bedienen. Vooraf een kleine waarschuwing. Er zijn onder deze litho’s verschillende, die een zeer ouderwetschen indruk maken. De lithographie is zeer in de mode geweest omstreeks het jaar 1850, vooral voor illustraties – ieder herinnert zich bijv. het oude prentje met de Hollandsche jongens erop vóór de “ Camera Obscura “- en ook voor reproducties en op zich zelf staande platen. Die prenten waren niet altijd mooi. En dat heeft, meen ik, bij een deel van het publiek den steendruk eenigszins in discrediet gebracht. Voeg daarbij het ouderwetsche in de voorstelling van enkele prenten, dan is er wellicht voor sommigen reden om met een: “ O, dat…” voorbij te gaan. Toch zou het jammer zijn, omdat voor de ontwikkeling van deze kunst ook die drukken van belang zijn. Er is al dadelijk verschil tusschen het eerste onhandige prentje en no.2, een familiegroep, ook van den reeds genoemden teekenaar, graveur en oudheidkenner Denon. Het aardige portretje van den beremde schilder Vernet door De Lasteyrie is al weer iets verder.
Portret of Madame Perregaux, 1816. Horace Vernet ( French, 1789-1863 ) printed by Comte Charles Philibert de Lasteryrie ( French, 1759-1849 )Lithograph in black on cream wove paper 160 x 114 mm ( image to edge of signature); 253x 162 mm ( sheet )
De Mamelukkenhoofdman van Napoleon’s verheerlijker baron Gros zal door de tamelijk vervelende voorstelling niet boeien, maar let men op den naakten rug van den man vóór hem, dan merkt men reeds iets van kleur in de verschillende tinten zwart. (Baron Antoine-Jean Gros a Mameluke Chief on Horseback.Original Lithograph H.36,5 cm – W. 27,5 cm)
Horace Vernet had het, te oordeelen naar zijn portret van zijn vader Carle Vernet verder in de lithographie gebracht dan deze: diens “ Voyeurs Anglais “ tenminste zijn niet heel mooi. Maar veel beter is Géricault’s werk, vooral no.10 “ The coalwaggon “. THÉODORE GÉRICAULT:The Coal Waggon, 1821 Litograph - National Gallery of Art, Washington D.C.
Nog zijn niet al de tinten bereikt, die wij in later werk zien zullen, maar de wagen, de paarden, de bergen staan toch door het verschil in kleur reeds goed tegen elkaar. Van Bellangé zijn o.a.twee met de hand gekleurde prenten; no.17 is niet onaardig. Nog wat veel zwart is er in den schimmel van Victor Adam ( no.18 ). Dan volgen er eenige nog al slappe prenten: het gezicht van Karel X op de groote no.21 van Charles Aubrey is niet kwaad; In Boilly’s “ amateurs de tableaux “, een caricatuur, is wel meer vastheid en meer tint, maar heel hoog als lithographisch werk staat dit alles niet. The Art Connoisseurs ( Les Amateurs de Tableaux ), from the series Recueil des Grimaces ( Collection of Grimaces ) Louis Léopold Boilly ( French, La Bassée 1761-1845 Paris ) Printed by Delpech – Date 1823-28 – Hand-colored lithograph – Sheet 31,4cm x 25,5 cm - Signed in stone, on lower right: “ L.Boilly “The Metropolitan Museum of Art. Beter is dan no.31, een familietoneeltje van Crétien, waarop o.a. de stof van de japon knap is weergegeven; de jongelui in een kerk van Vauzelle, waarin het licht mooi is weergegeven en de volgende nummers, o.a. het vervelende prentje “ La prière “ ( no. 35 ), dat echter heel goed is van kleur.
Dan volgt Devéria en met hem, den eersten toepasser van den kleursteendruk, die dus blijkbaar het métier goed kende, zijn wij in eens een heel eind verder. Zie eens in “ Le Sommeil “al die verschillende tinten, van het donkerste zwart op den achtergrond tot de heele fijne lichtgrijze, waarmee de plooitjes in het fijne hemdje van het meisje zijn gedaan.
Devéria, Achille, 1800-1857 – Sommeil ( Sleep ) – 1829 – lithograph on chine appliqué – sheet : 31.3 x 38,6 cm – border: 19,2 x 27,1cm – image: 17,1 x 24,9 cm . Dat is reeds virtuosenwerk en het groot portret van Victor Hugo, forsch gedaan met toch reeds eenige van die teere overgangen er in, waarvan de lithograaf het geheim bezit is een mooi stuk, ( zeer interessant is het aan de andere zijde van de zaal onder de nieuwe aanwinsten portretten te zien geëtst, in kopergravure en in de zwarte kunstmanier; alle goede portretten ) evenals dat van Rachel door Grevedon. Wij zijn nu ongeveer in den bloeitijd van de romantiek, ongeveer het jaar 1830, die ook voor de lithographie een tijd van grooten bloei is geweest. Isabey, met een teekening van Rouen, Charlet met zijn oorlogstoneelen – no.51, “ Twee Spaansche vrijbuiters in een hinderlaag “ is misschien wel de mooiste – Raffet met voorstellingen uit oorlogen en dergelijke zijn echte romantici. En het procédé leent zich ook goed voor rantische voorstellingen. Zoo’n groep Spanjaarden van Raffet ( no.58 ): in gezichten, kleeren, houdingen is alles romantiek. En wat een pracht kleur, van kleuren zou men bijna zeggen! Dan komt Delacroix, van wien er eenige zeer mooie prenten zijn. De prachtige hartstocht van den grooten romanticus komt in zijn schilderijen niet sterker uit dan in deze verbijsterende litho’s. Van de beroemde Hamlet-serie is er niets, maar twee uit de Faust-serie en een gevecht uit “ Gotz van Berlichingen “. Dat is geen beweging meer, dat is één zwaai; hier is alles hartstocht. Maar mooier is de leeuw die een paard opvreet – een onderwerp dat Delacroix meer dan eens ook schilderde – in een pracht van donkere tinten, die wel niet overtroffen is: zoo fluweelig zwart, zoo veel zware donkerten zijn er in dit ellendige paardenlijf, in dien vraatkop van den leeuw.
Lion Devouring a Horse – 1844 – by Eugène Delacroix – Lithograph. Wonderlijk zooals Gavarni met al zijn wonder mooie tinten, toch weer heel anders is dan Delacroix. Zijn “ Thomas Vireloque “, zijn “ Laterne magique “, de bekende typische figuren, hebben niet van die overweldigende tinten, maar zijn misschien nog kleuriger.
Paul Gavarni Paris,1804 – Paris,186 La Laterne Magique, 1854 Lithograph - Image: 280 mm x 217 mm Sheet : 448 mm x 314 mm SPENCER Museum of Art ( the University of Kansas ).
En ook het prachtige licht op “ Une famille Pauvre “, de scherpe teekening van “ Satan “ no.71, bewijzen een buitengewone knapheid van dezen lithograaf; dat hij niet nog grootscher werk heeft geleverd ligt in zijn heele persoonlijkheid, niet aan de wijze van werken op den steen.
Paul Gavarni – The poor Family ( Une famille pauvre ) – 1843/1848 Lithograph – National Gallery of Art, Washington D.C. Gavarni schijnt hier grooter dan Daumier, die niet heel goed vertegenwoordigd is. Zijn “ Visité électorale “ is een mooie litho, maar hij heeft er mooiere gemaakt. Door de kracht van de uitdrukking wint hij het echter ook hier van Gavarni, ook al komt zijn “ Satan “ hem zeer nabij.
Daumier, Honoré, 1808 – 1879 “ La visité électorale “ – A demain donc mon cher monsieur Filochard… du reste si je ne suis pas élu j’aurai pour consolation que ma candidature m’ a procuré le plaisir de faire votre connaissance!...- Ah! Monsieu!...ah Monsieu!.. Published in : Le Charivari, April 3, 1843. 35,5 mm x 25,5 mm.
Ook na dezen grooten is er nog zeer mooi werk zoowel reproductief, van Mouilleron en Le Roux, als origineel van Dupré, Barye, Diaz, Chaplin ( een zeer fijn naaktfiguurtje ). Ik zal hierover niet uitweiden. Maar wel wil ik nog even wijzen op de laatste twee plaaten in hun interssante tegenstelling. Manet’s heftige “ Revolution “, zoo forsch in de loodrechte en de horizontale lijnen van de staande soldaten en hun geweren, zoo pakkend door die weinige zwarte partijen tegen het helle wit – en daarnaast Fantin’s harmonieuze “ Femme dansant “, in zwevende lijnen als op de maat der muziek neergezet.
Edouard Manet, French, 1832 – 1883 Civil War (Scene from the Paris Commune). With its sketchy tonal areas and seemingly hastily-scribbed lines, looks more like a drawing than a print. Aardig is het vóór in de zaal eens even te zien naar een paar dingen die Hollanders in steendruk hebben gemaakt, een kopje van Israëls, reproducties naar Israëls van Allebé, Jan Veth enz. Misschien zou er van de lithographieën van Hollanders ook wel een aardig tentoonstellinkje bijeen te krijgen zijn. Voor het oogenblik geniete men van het zeer mooie Fransche werk.
