Allochtoon ondernemerschap in Den Haag

Allochtoon ondernemerschap in Den Haag Kansen en belemmeringen in de dagelijkse praktijk van niet-westerse allochtone ondernemers

Guido Walraven Lector Dynamiek van de Stad

Radjinder Bhagwanbali Fellow kenniskring Dynamiek van de Stad

Allochtoon ondernemerschap in Den Haag

Allochtoon ondernemerschap in Den Haag Kansen en belemmeringen in de dagelijkse praktijk van niet-westerse allochtone ondernemers

Hogeschool INHOLLAND Rotterdam Lectoraat Dynamiek van de Stad Postbus 23145 3001 KC Rotterdam Maart 2008

Guido Walraven Radjinder Bhagwanbali

2


Inhoud Voorwoord............................................................................................................6 1

Inleiding.........................................................................................................8

2

Stimulering en facilitering ............................................................................ 14 2.1 Belastingdienst............................................................................................. 14

4

Kamer van Koophandel ................................................................................ 15

2.3

Starterstraject .............................................................................................. 16

2.4

Stichting Stabij ............................................................................................. 17

2.5

Het Startersfonds Den Haag ........................................................................ 18

2.6

Sociale Dienst en Werkgelegenheid ............................................................ 18

2.7

Instituut voor het Midden- en Kleinbedrijf (IMK) ........................................ 20

2.8

SEON ............................................................................................................ 20

2.9

Instituut voor Nieuw Ondernemerschap (IVNO) ......................................... 21

2.10

Stichting Ondernemersklankbord ................................................................ 21

2.11

Partners in Nieuw Ondernemerschap (PINO) .............................................. 22

2.12

Fortis project microfinanciering................................................................... 22

2.13

Stichting Vrouwelijke Entrepreneurs (SVE).................................................. 22

2.14

Zwarte zakenvrouwen Nederland (ZZVN).................................................... 23

2.15

Importante ................................................................................................... 23

2.16

Unie van Vrouwelijke Ondernemers Nederland (UVON) ............................ 23

2.17

LiveWire ....................................................................................................... 24

2.18

Samenvatting ............................................................................................... 24

Aspecten van het ondernemerschap ............................................................. 26 3.1 Branchekeuze............................................................................................... 26 3.2

Belemmeringen............................................................................................ 27

3.3

Ondersteuning ............................................................................................. 29

3.4

Samenvatting ............................................................................................... 30

Mannelijke ondernemers ............................................................................. 32 4.1 Etniciteit ....................................................................................................... 32 4.2

Leeftijd ......................................................................................................... 32

4.3

Opleiding ...................................................................................................... 33

4.4

Branchekeuze............................................................................................... 34

4.5

Rechtsvorm van ondernemingen................................................................. 34

4.6

Ondernemingsplan ...................................................................................... 35
3

2.2

3


6

Motieven ...................................................................................................... 36

4.8

Ondernemingsfinanciering .......................................................................... 36

4.9

Klantenoriëntatie ......................................................................................... 37

4.10

Sterke punten van mannelijke ondernemers .............................................. 38

4.11

Zwakke punten van mannelijke ondernemers ............................................ 38

4.12

Kansen.......................................................................................................... 39

4.13

Knelpunten................................................................................................... 39

4.14

Samenvatting ............................................................................................... 41

Vrouwelijke ondernemers ............................................................................ 43 5.1 Etniciteit ....................................................................................................... 43 5.2

Leeftijd ......................................................................................................... 44

5.3

Opleiding ...................................................................................................... 45

5.4

Branche ........................................................................................................ 46

5.5

Rechtsvorm van de onderneming................................................................ 46

5.6


5.7


5.8


5.9

Motieven ...................................................................................................... 49

5.10

Sterke punten vrouwelijk ondernemers ...................................................... 49

5.11

Zwakke punten vrouwelijke ondernemers .................................................. 50

5.12

Kansen.......................................................................................................... 50

5.13

Knelpunten................................................................................................... 51

5.14

Samenvatting ............................................................................................... 53

Ondersteunende instellingen ....................................................................... 55 6.1 Algemeen ..................................................................................................... 55 6.2

Motieven ...................................................................................................... 55

6.3

Branche ........................................................................................................ 56

6.4

Rechtsvorm van onderneming..................................................................... 56

6.5


6.6


6.7


6.8

Sterke punten .............................................................................................. 58

6.9

Zwakke punten............................................................................................. 58

6.10

Kansen.......................................................................................................... 59

6.11

Belemmeringen............................................................................................ 59
5

4.7

4


6.12 7

Conclusie ...................................................................................................... 61

Samenvatting, conclusies en aanbevelingen.................................................. 63 7.1 Samenvatting ............................................................................................... 63 7.2

Conclusies .................................................................................................... 66

7.3

Aanbevelingen ............................................................................................. 67

Literatuurlijst ...................................................................................................... 71

5


Voorwoord

Een speciaal woord van dank gaat uit naar Dr. Richard de Brabander voor het nalopen van het gehele manuscript. Zijn intelligente commentaar heeft ons aangezet tot talloze verbeteringen. Dr. Jan de Bas en Dr. Eric de Haas namen eveneens deel aan de inhoudelijke discussie. Hun commentaar is van belang geweest voor de richting van dit onderzoeksrapport. Wij willen hen bedanken voor de vakbekwame hulp en de professionele ondersteuning. Onze dank gaat ook uit naar Mr. Mieke Stuger. Zij heeft zich vooral bezig gehouden met het interviewen van vertegenwoordigers van diverse sociaal-

Voorwoord

Dit onderzoeksrapport gaat over het ondernemerschap van niet-westerse allochtonen in Den Haag. Het aantal ondernemers onder de niet-westerse allochtonen is de laatste jaren flink gestegen. Ondanks deze positieve ontwikkeling valt uit publicaties van de Kamer van Koophandel Haaglanden op te maken, dat jaarlijks een niet gering aantal niet-westerse ondernemers over de kop gaat. Dit heeft voor de desbetreffenden zowel economische als sociaal-maatschappelijke gevolgen. De School of Economics van hogeschool InHolland – waarbij ondernemerschap hoog op de onderwijsagenda staat – heeft aandacht voor de precaire situatie van de getroffen ondernemers en wil daarom meer inzicht krijgen in de factoren die stagnerend werken op het ondernemerschap. Daarvoor heeft zij de kenniskring Dynamiek van de Stad gevraagd om in beeld te brengen welke barrières niet-westerse allochtone ondernemers in Den Haag in de praktijk tegenkomen. In dit onderzoeksrapport is, in overeenstemming met de opdracht, aandacht besteed aan de belemmeringen in het ondernemerschap alsmede kansen die hieruit voortvloeien. Met deze kennis hoopt de School of Economics een bijdrage te leveren om het (niet-westerse allochtone) ondernemerschap succesvoller te doen verlopen. Dit project is uitgevoerd door de Kenniskring Dynamiek van de Stad. Deze kenniskring bestaat uit de volgende fellows: - Dr. Jan de Bas - Dr. Radjinder Bhagwanbali - Dr. Richard de Brabander - Drs. Ron Emmerik - Dr. Eric de Haas - Drs. Yvonne van Heerwaarden - Drs. Josien Hofs - Dorothee Peters MSc. - Drs. Piet Pijpelink - Drs. Hanneke Pot - Drs. Erica Stedenburg - Drs. Afke Theunissen - Drs. Piet Zoeteweij

6


maatschappelijke en overheidsinstellingen. Een aantal studenten heeft meegewerkt aan het afnemen van interviews. Wij willen hen bedanken voor de bereidwilligheid mee te werken aan dit onderzoek. Mark de Bruijn, projectleider Ondernemerschap bij de School of Economics, stelde tijdens de diverse briefings lastige vragen. Daarmee hield hij ons scherp. Wij bedanken Mark de Bruijn voor zijn enthousiaste ondersteuning en opbeurende woorden. Deze waren van onschatbare waarden. Dorothee Peters MSc., ook fellow bij Dynamiek van de Stad, heeft het onderzoeksrapport op geweldige wijze geredigeerd en de pagina’s van het eindrapport gecontroleerd. Dank voor deze inzet en medewerking. Dr. Radjinder Bhagwanbali coördineerde dit project, hetgeen vooral in de interviewfase veel werk met zich meebracht. Daarnaast was hij degene die de vragenlijst ontwikkelde, het literatuuronderzoek deed en de interviews analyseerde. Al deze taken en verantwoordelijkheden heeft hij met grote deskundigheid en betrokkenheid opgepakt en uitgevoerd. Tot slot gaat onze dank uit naar de vele respondenten van wie wij veel hebben kunnen leren, die wij mochten interviewen en over wie wij mochten schrijven.

Voorwoord

Guido Walraven

7


Veel mensen dromen ervan een eigen bedrijf te starten. Een eigen bedrijf betekent voor hen ideeën bedenken voor nieuwe producten, marktonderzoek doen en klanten werven. Dat niet alleen: het betekent ook een kantoor inrichten, veel vrijheid om je tijd in te delen en eigen baas zijn. Volgens deze voorstelling van zaken heeft een eigen bedrijf heel veel leuke kanten. Je kunt de eigen kennis en vaardigheden helemaal op je eigen manier toepassen binnen het eigen werk. Voor het starten van een bedrijf heeft een ieder zijn motieven maar vooral die zelfstandigheid trekt. Onder meer om die redenen beginnen jaarlijks vele duizenden personen een bedrijf (Kamer van Koophandel, 2000-2007). Met name de overheid, VNO-NCW en MKB Nederland verlenen ondersteuning aan allochtone ondernemers ( Min. Economische Zaken, 2005; Rademaker en Masurel, 2007). Het uitgangspunt van deze ondersteuners is dat ondernemerschap niet alleen werkgelegenheid biedt, maar tevens de integratie bevordert. Bovendien biedt het allochtone vrouwen de mogelijkheid economische zelfstandigheid te verwerven. Dit is een stap in de richting van sociaal-maatschappelijke emancipatie van de allochtone vrouw. Het aantal zelfstandige allochtone ondernemers neemt sinds het laatste decennium toe (Tesser, 1996, p.117; Kamer van Koophandel, 2007). Dit gebeurt voornamelijk voor in de vier grote steden Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht. Allochtone ondernemingen zijn terug te vinden in allerhande branches. In het algemeen zijn ze geconcentreerd aan de ‘onderkant’ van deze branches. Ze leggen zich toe op laagdrempelige activiteiten als snackbars, groentetoko’s, bakkerijen, etc. Deze activiteiten kennen relatief weinig beslommeringen en zijn vaak technologisch eenvoudig van aard. Verder vergen de investeringen in deze ondernemingen geringe(re) financiële offers. Van het totaal aantal allochtone ondernemers in Nederland is ongeveer 35% niet-westers (EIM, 2004; Tillaart, 2002). Tot deze groep worden gerekend: Turken, Marokkanen, Surinamers en Antillianen/Arubanen (CBS, 2004, Choenni, 2005). Zij vormen in de grote steden ook de grootste groep allochtonen. Het aantal niet-westerse allochtone ondernemers groeit in deze steden opvallend sneller dan het aantal autochtone ondernemers (EIM, 2004; Tillaart, 2002). Het zijn over het algemeen gedreven en voortvarende lieden die zich concentreren op de zogenoemde ‘klassieke sectoren’: detailhandel, horeca en de zakelijke en overige dienstverlening. Hun bedrijven liggen meestal in achterstandswijken waar veel etnische groepen wonen. Daar voorzien zij in de specifieke wensen en behoeften van hun (meestal) etnische doelgroep. Om hun bedrijf te laten slagen, is het uiteraard belangrijk dat zij goed zijn in hun vak. Aan de literatuur over allochtone ondernemers kunnen wij belangrijke inzichten ontlenen over de motieven voor ondernemerschap. Een complex van factoren wordt genoemd als drijfveer voor

Inleiding

1 Inleiding

8


Inleiding

ondernemerschap. De factoren kunnen worden gecategoriseerd in intrinsieke en extrinsieke factoren. Hoewel intrinsieke motieven doorslaggevend zijn, wordt het ondernemerschap eveneens gestimuleerd door externe factoren. Dit maakt het starten van een onderneming steeds gemakkelijker en aantrekkelijker. Het wil echter niet zeggen dat het starten van een bedrijf een eenvoudige klus is en het ondernemerschap altijd succesvol verloopt. Uit publicaties van de Kamer van Koophandel blijkt dat er jaarlijks vele honderden bedrijven in de regio Haaglanden over de kop gaan. (Zie verderop tabel 1; Kamer van Koophandel, 2004 en 2005). Ook zonder faillissement kunnen ze om allerlei redenen stoppen. Een grove landelijke schatting is dat van de startende bedrijven binnen een jaar meer dan de helft ophoudt te bestaan. Deze gegevens zijn inclusief allochtone ondernemers. Uit diverse rapporten blijkt bovendien dat niet-westerse allochtone ondernemers relatief gezien een hogere uitval kennen dan andere ondernemers (Rademaker en Masurel, 2007; Kamer van Koophandel, 2002 – 2007). Dit heeft meerdere oorzaken. Een aantal van deze oorzaken worden toegeschreven aan persoonlijke eigenschappen van de ondernemer. Daarnaast worden verschillende externe valkuilen genoemd waar allochtone ondernemers vaker intuimelen. Ook de slechte ondersteuning van ondernemers draagt bij aan de uitval. Volgens deze onderzoeken weten de ondersteunende instanties vaak niet wat de kwaliteiten en behoeften zijn van de allochtone ondernemers. Deze instanties beseffen niet wat deze ondernemers precies willen en welke specifieke behoeften zij hebben. Kortom: er is geen sprake van op maat gesneden ondersteuning. Literatuur over uitval van niet-westerse allochtone ondernemers specifiek in Den Haag is schaars. Tot nu toe hebben slechts enkele onderzoeken (o.a. verricht door de Haagse Hogeschool) zich daarmee beziggehouden. Door de schaarse informatie over het niet-westerse allochtone ondernemerschap in Den Haag wordt het moeilijk daarvan een helder beeld te geven. Het gevolg daarvan is dat adequate maatregelen tegen deze uitval uitblijven. Daarom vindt de opdrachtgever, de School of Economics het van essentieel belang de factoren die uitval onder de nietwesterse allochtone ondernemers in Den Haag veroorzaken helder in kaart te brengen. Daarmee kunnen preventieve beleidsmaatregelen worden getroffen om uitval tegen te gaan. Gelet op de hierboven geschetste bevindingen uit de literatuur is het voor succesvol niet-westerse allochtone ondernemerschap van essentieel belang de ondernemers in Den Haag over hun bevindingen zelf aan het woord te laten. Hierdoor kunnen de percepties van de ondernemers zelf en die van de ondersteunende instanties tegen het licht worden gehouden. Pas dan kunnen de belemmeringen in het niet-westerse allochtone ondernemerschap van de eerste hand worden verzameld en kunnen er adequate maatregelen worden getroffen. In dat kader heeft Lilian Callender, directeur van School of Economics van

9


Hogeschool INHOLLAND in Den Haag, aan het lectoraat Dynamiek van de Stad gevraagd om een verkennend onderzoek naar de belemmeringen van nietwesterse allochtone ondernemers in Den Haag. Het gaat de opdrachtgever om de vraag welke barrières deze groep ondernemers in de dagelijkse praktijk tegenkomen. Met deze kennis wil zij nagaan op welke wijze de School of Economics deze barrières kan slechten en daarmee allochtoon ondernemerschap succesvoller kan laten starten en verlopen. De directeur van School of Economics is zich er van bewust dat iedere uitval van een onderneming grote financiële consequenties met zich meebrengt en tevens sociaal-maatschappelijke gevolgen heeft. (Volgens een onderzoeksrapport van Wolff & Rath investeert de niet-westerse allochtone ondernemer gemiddeld 14.000 Euro in de onderneming. (Wolff & Rath, 2000). Daarom hecht zij er grote waarde aan dat de potentiële ondernemer ( en met name de nietwesterse allochtonen) zich goed voorbereidt op het ondernemerschap. Tabel 1 Aantal opheffingen in Den Haag (2001-2005)

Jaar 2001 2002 2003 2004 2005

Aantal opheffingen 3.706 3.794 4.205 4.130 4.136

Bron: Kamer van Koophandel: 2001-2005

Een adequate aanpak staat of valt met een scherpe analyse van de situatie. De probleemstelling van dit onderzoek heeft betrekking op de belemmeringen die niet-westerse allochtone ondernemers in Den Haag in de dagelijkse praktijk tegenkomen. De kennis van en inzicht in deze factoren is nog gering. De opdrachtgever heeft het onderzoeksteam de volgende centrale vraag voorgelegd: “Op welke wijze kan de School of Economics een bijdrage leveren aan niet-westerse allochtone ondernemers in Den Haag op het voorbereiden op ondernemerschap?”. Behalve verkennend is het onderzoek ook praktijkgericht omdat de School of Economics op basis van de resultaten wil nagaan hoe aankomende niet-westerse allochtone ondernemers beter toegerust kunnen worden voor succesvol ondernemerschap.

Allochtonen: in dit onderzoek wordt de CBS-omschrijving van allochtonen overgenomen: “Tot de allochtonen worden al diegenen gerekend van wie tenminste één van de ouders in het buitenland is geboren”. Het CBS onderscheidt twee hoofdgroepen allochtonen: westerse en niet-

Inleiding

Operationalisatie Hieronder volgt een omschrijving van de in dit onderzoek gehanteerde kernbegrippen.

10


westerse allochtonen. Volgens het CBS zijn de westerse allochtonen afkomstig uit: Europa (exclusief Turkije), Noord Amerika, Indonesiё, Japan en Oceaniё. Niet-westerse allochtonen zijn afkomstig uit: Afrika, Aziё (exclusief Indonesiё), Latijns-Amerika en Turkije. Dit onderzoek richt zich op allochtone ondernemers uit niet-westerse landen van herkomst. In het integratiebeleid van de Overheid worden zij aangeduid als etnische minderheden. Tot deze minderheden worden gerekend: Turken, Marokkanen,Surinamers, Antillianen, Arubanen, Grieken, Italianen, (voormalige) Joegoslaven, Portugezen, Spanjaarden, Kaapverdianen en Tunesiёrs. Van deze groep vormen de Turken, Surinamers, Marokkanen en Antillianen/Arubanen de grootste groep (1.1 miljoen; CBS Statline, 2007). Deze vier etnische groepen zijn in grote mate vertegenwoordigd in de grote steden, ook in Den Haag. Daarom zal in dit onderzoek vooral aandacht zijn voor op deze vier etnische minderheidsgroepen in Den Haag. Ondernemers: In dit onderzoek wordt de situatie van niet-westerse allochtone ondernemers in Den Haag geanalyseerd. Onder ondernemers wordt verstaan: personen die voor inkomstenbelasting inkomen uit onderneming aangeven en (eventueel) gebruik maken van de zelfstandigenaftrek. Deze omschrijving ‘selecteert’ zelfstandigen voor wie werkzaamheden in de onderneming hoofdactiviteit is. Deze personen staan bij de Kamer van Koophandel geregistreerd als ondernemers. Formele netwerken: zakelijke relaties met formele instituties (bancaire en overheidsinstellingen) Informele netwerken: zakelijke relaties met familie, vrienden en kennissen

Onderzoeksopzet Reeds werd aangegeven aan dat dit onderzoek een verkennend karakter heeft en praktijkgericht zal zijn. Om nader inzicht te krijgen in de oorzaken van de belemmeringen van allochtone ondernemingen is er een veldonderzoek gehouden. Er werd een aantal interviews afgenomen met: - allochtone ondernemers in Den Haag - betrokken bestuurlijke en ambtelijke organisaties

Inleiding

Doelstellingen De hoofddoelstelling van dit onderzoek is drieledig: 1. Het in kaart brengen van de belemmeringen die niet-westerse allochtone ondernemers in Den Haag in de dagelijkse praktijk ondervinden. Daarbij worden de bevindingen opgezet tegen bestaande literatuur. 2. Het formuleren van suggesties voor geslaagd allochtoon ondernemerschap in Den Haag. 3. Het geven van adviezen aan de School of Economics waardoor de School initiatieven ontplooien kan om potentiële (niet-westerse allochtone ondernemers) succesvoller voor te bereiden op het ondernemerschap.

11


- gemeente en andere belanghebbenden Tijdens deze interviews hebben deze groepen de gelegenheid gekregen hun verklaringen te motiveren. Het veldonderzoek zal vooraf worden gegaan door een desk research. Het veldonderzoek wordt door middel van interviewvragen gehouden. Deze vragen zijn afgeleid uit literatuuronderzoek en regarderen ondernemers- en ondernemingsspecifieke factoren. Centraal in de interviews staan de percepties van de ondervraagden. Om deze percepties inzichtelijk te maken, worden er in dit onderzoek diverse vragen gesteld over ondernemers- en ondernemingsspecifieke aspecten: - Wie zijn deze ondernemers en wat zijn hun persoonlijke eigenschappen? - Wat is hun leeftijd en hoe lang zijn ze actief als ondernemer? - In welke branche zijn ze actief en waarom? wat is hun opleidingsniveau? - Voor welke ondernemingsvorm hebben zij gekozen? - Hebben zij een ondernemingsplan gemaakt? - Hoe hebben zij hun onderneming gefinancierd? - Wat zijn hun motieven voor ondernemerschap? - Wat zijn hun sterke kanten? wat zijn hun zwakke kanten? - Welke belemmeringen komen zij in de praktijk tegen? - Welke kansen biedt de markt? - In hoeverre sluit externe ondersteuning aan bij hun behoeften? - In hoeverre verschillen vrouwelijke ondernemers van hun mannelijke counterpart?

Inleiding

Om de percepties van niet-westerse allochtone ondernemers tot hun recht te doen komen, heeft het Lectoraat Dynamiek van de Stad gekozen voor een kwalitatief onderzoek . Deze keuze biedt ons de mogelijkheid om niet alleen inventariserend aan de slag te gaan maar ook om enkele kwantitatieve gegevens te verwerken voor het onderzoeksdoel. Enige voorzichtigheid bij deze beeldvorming is geen overbodige luxe. Immers, er wordt in dit onderzoek hoegenaamd geen gebruik gemaakt van een controle groep: de mening van ervaren Nederlandse ondernemers in dezelfde sector/branche. Dit is met opzet achterwege gelaten om de opdracht gericht te kunnen uitvoeren. Het onderzoek heeft aselect plaats gevonden in diverse wijken van Den Haag. Het merendeel van de allochtone ondernemers is gevestigd in deze zogenoemde ‘achterstandswijken’. De grootste groep allochtone ondernemers worden hier gevormd door Turken, Marokkanen, Surinamers en Antillianen/Arubanen. De keuze om niet-westerse ondernemers in deze wijken te interviewen is hierop gebaseerd. Daar werden bedrijven benaderd die geëxploiteerd worden door niet-westerse allochtone ondernemers.

12


Voor wat betreft het onderzoek onder de hulpverlenende instanties is er sprake van bewuste keuze. Het uitgangspunt daarbij is de importantie van de desbetreffende instantie voor het ondernemerschap in Den Haag. Alle ondervraagden zijn geïnterviewd met behulp van een halfgestructureerde vragenlijst die tijdens de gesprekken als handleiding gebruikt werd door de onderzoeker. De veronderstelling bij de half-gestructureerde interviews hieronder is dat met deze methode de respondent beter in staat is, zijn of haar ervaringen met betrekking tot ondernemerschap in beeld te brengen. Deze onderzoeksmethode biedt ook de mogelijkheid om vragen toe te lichten of door te vragen en de vraagstelling indien noodzakelijk aan te passen.

Inleiding

Leeswijzer De opbouw van dit onderzoeksrapport ziet er als volgt uit. In hoofdstuk 2 worden de verschillende ondersteunende instellingen kort besproken. Wat is hun ontstaansgeschiedenis en hoe verlenen zij ondersteuning aan de ondernemers. In hoofdstuk 3 worden op beknopte wijze de verschillende visies en standpunten uit de literatuur tegen het licht gehouden. Vanuit de literatuur worden met name drie aspecten van het ondernemerschap belicht: branchekeuze, belemmeringen en ondersteuning. In hoofdstuk 4 worden de resultaten van de interviews met de mannelijke niet-westerse allochtone ondernemers besproken. Aan de orde komen de persoonlijke kenmerken alsmede de externe problemen die zij tijdens het ondernemerschap tegenkomen. Hoofdstuk 5 bespreekt de resultaten van de interviews met vrouwelijke niet-westerse allochtone ondernemers. Hierbij worden dezelfde criteria getoetst als bij de mannen in het hoofdstuk. Hoofdstuk 6 geeft de visie van ambtelijke en sociaal-maatschappelijke belanghebbenden weer op het niet-westerse allochtoon ondernemerschap. In hoofdstuk 7 komen samenvatting en conclusies aan de orde. Hierna worden enkele aanbevelingen gedaan aan de opdrachtgever.

13


2 Stimulering en facilitering Ondersteuning van allochtoon ondernemerschap

Startende en reeds gevestigde allochtone ondernemers kunnen in Den Haag bij problemen ondersteuning krijgen bij diverse gemeentelijke en particuliere organisaties en instellingen. Het leidmotief voor deze ondersteuning is het stimuleren van (allochtoon) ondernemerschap. Deze organisaties en instellingen hebben ieder hun eigen motief. Grofweg kunnen deze motieven onderverdeeld worden in twee categorieën: 1. met de ondersteuning van ondernemers streven gemeentelijke instellingen politieke, economische, sociaal-maatschappelijke en emancipatiedoelstellingen na. 2. particuliere instellingen daarentegen hebben voornamelijk economische belangen bij de ondersteuning. Succesvol ondernemerschap vereist niet alleen persoonlijke motivatie en competenties van de ondernemer, maar ook kennis van regels en instituties en gebruiken in het desbetreffende marktgebied. Juist aan deze kennis schort het bij de allochtone ondernemer. Daarom worden er door diverse organisaties en instellingen veel inspanningen gedaan om ondernemers ondersteuning te bieden. Dit kan op drie manieren (M. Folkeringa, 2007): 1. het stimuleren en vergroten van het aantal allochtone ondernemers (politieke en economische doelen); 2. het stimuleren van ondernemingsactiviteiten (economische, sociaalmaatschappelijke doelen); 3. het vergroten van sociale zekerheid (sociaal-maatschappelijke en emancipatiedoelen). Ondersteuning en begeleiding van starters en reeds gevestigde ondernemingen wordt in Den Haag verleend door diverse organisaties en instellingen. Deze worden hierna kort besproken.

De nationale overheid en de gemeente Den Haag proberen het verstrekken van diverse fiscale faciliteiten tegemoet te komen aan de verschillende behoeften van startende ondernemingen. Ondernemingen krijgen hierdoor de beschikking over enkele specifieke voordelen. Hieronder worden enkele ondernemingsfaciliteiten op een rij gezet (M. Folkeringa 2007; Nyfer 1998; Belastingdienst Haaglanden 2007). -

Zelfstandigenaftrek Met deze regeling hebben zelfstandige ondernemers de mogelijkheid (onder bepaalde voorwaarden) een bedrag af te trekken van de winst.

Stimulering en facilitering

2.1 Belastingdienst

14


-

Startersaftrek Startende ondernemers krijgen met deze regeling een extra aftrekbedrag (ook hier gelden bepaalde voorwaarden)

-

Kleinschaligheidsinvesteringsaftrek De ondernemer krijgt hiermee de mogelijkheid een deel van het geïnvesteerd bedrag af te trekken van de winst.

-

Willekeurige afschrijving starters Startende ondernemers krijgen met deze regeling de mogelijkheid om willekeurig te kunnen afschrijven op bedrijfsmiddelen die zij voor hun bedrijf hebben aangeschaft (tot een vastgesteld maximum bedrag).

-

Fiscale oudedagsreserve Zelfstandige ondernemers kunnen volgens deze regeling binnen hun onderneming geld weg zetten voor de oude dag. Jaarlijks is dat 12 % van de winst. Dit bedrag mag worden afgetrokken van de winst voor belasting.

-

Verliescompensatie Met de compensatieregeling kunnen ondernemers hun verliezen compenseren met andere bronnen van inkomsten.

-

Tante Agaath-regeling Deze regeling maakt voor particulieren (bloedverwanten, familie van de ondernemer) aantrekkelijk te investeren in een onderneming. Een deel van het geïnvesteerd bedrag wordt fiscaal aftrekbaar gesteld.

De Kamer van Koophandel (KvK) heeft de wettelijke taak om iedere onderneming (en rechtspersoon) in te schrijven in het handelsregister. Iedereen die staat ingeschreven in dit register betaalt jaarlijks een financiële bijdrage. De tweede taak van deze kamer is het geven van voorlichting. De KvK helpt startende en gevestigde ondernemers op het gebied van informatie en kennisoverdracht van het ondernemerschap. Daarvoor heeft de KvK Haaglanden op voorstel van de gemeente Den Haag een BedrijvenBalie in het leven geroepen. Ondernemers kunnen hier terecht voor advies en diensten betreffende het ondernemerschap. Deze adviezen en diensten bestaan uit verschillende onderdelen: -

Voorlichtingsmateriaal en mondelinge informatie De informatie betreffen: o het starten van een bedrijf aan huis o aanvraag vergunningen o economische beleid van de gemeente


2.2 Kamer van Koophandel

15


o o o o

stadsdeelkantoren van de gemeente starten van een kinderdagverblijf bedrijfs- en kantoorruimte openingstijden horeca en detailhandel

-

Gerichte doorverwijzing Bij specifieke vragen wordt de ondernemer doorverwezen naar de juiste instantie en de juiste contactpersoon.

-

Bemiddeling De BedrijvenBalie zorgt voor bemiddeling tussen ondernemers en gemeentelijke diensten.

Bij de KvK kunnen ondernemers ook terecht voor het doen van zaken over de grens. Een consulent van de KvK geeft voorlichting over cultuurverschillen en zakelijke gedragscode in het buitenland, in- en uitvoerbepalingen, antidumpingheffingen, BTW en internationaal betalingsverkeer. Verder voert deze consulent de regeling Programma Starten op Buitenlandse marketen (PSB) uit. Dit is een financiële ondersteuning van het ministerie van Economische Zaken ondermeer op het gebied van marktonderzoek, een bezoekprogramma of een vakbeursdeelname in het buitenland. De BedrijvenBalie geeft verder informatie over bestemmingsplannen, legesverordening, bouwvergunning en precariorechten.

2.3 Starterstraject

-

Fase 2: Uitwerking In deze fase wordt de starter geleerd een ondernemingsplan te schrijven

-

Fase 3: Coaching In deze fase wordt de ondernemer gecoacht door een ex-ondernemer;


Het Starterstraject is ontstaan uit een samenwerking tussen de gemeente Den Haag en de Kamer van Koophandel Haaglanden. Dit traject is bedoeld voor startende ondernemers in het midden- en kleinbedrijf (bedrijven met maximaal 50 werknemers). Het Starterstraject biedt aan een aantal categorieën startende ondernemers een financiële tegemoetkoming en gratis begeleiding. De bedoeling daarvan is om ondernemers goed voor te bereiden op de start van hun eigen bedrijf. Het Starterstraject Haaglanden kent drie fasen: - Fase 1: Oriëntatie In deze fase vindt er een gesprek plaats met een adviseur van de kamer; vervolgens ontvangt de ondernemer een starterspakket en diverse brochures

16


verder is er een netwerk bijeenkomst en twee uur extra begeleiding door een adviseur van de kamer. De kosten van dit traject voor een starter bedragen 800 euro. De gemeente Den Haag komt voor enkele doelgroepen (vrouwen, studenten en allochtone starters) in deze kosten tegemoet. Starters uit deze doelgroep met een inkomen lager dan 1100 euro per maand leveren een eigen bijdrage van 100 euro. Het resterende bedrag van 700 euro komt voor rekening van de gemeente. De gemeente Den Haag heeft hiervoor voor 2007 een bedrag van 50.000 euro gereserveerd. Om voor ondersteuning in aanmerking te komen moet de aanvrager aan een aantal criteria voldoen: - Een positief advies van de KvK Haaglanden( criteria hiervoor zijn o.a levensvatbaarheid van het bedrijf, formulering idee, ondernemingscapaciteiten, initiatief, kennis en ervaring) - Redelijke beheersing van de Nederlandse taal in woord en geschrift - Een schriftelijke weergave van een bedrijfsidee, door het invullen van een intakeformulier - Een onderdeel uitmaken van één van de doelgroepen: a. Startende MKB-ondernemers die zich in de gemeente Den Haag willen gaan vestigen b. Bestaande MKB-ondernemers gevestigd in de gemeente Den Haag, ingeschreven in het Handelsregister van de KvK en maximaal anderhalf jaar actief c. Startende MKB-ondernemers die tijdens de startfase woonachtig zijn in de gemeente Den Haag. Personen met een werkloosheids-, bijstands- of arbeidsongeschiktheidsuitkering komen ook in aanmerking, indien zij aan kunnen tonen geen beroep te kunnen doen op (begeleidings-)regelingen van de afdeling Zelfstandigen van de dienst Sociale Zaken en Werkgelegenheid of van het UWV.

Sommige ondernemers hebben meer intensieve begeleiding nodig naast of juist in aanvulling op het KvK Starterstraject. Stichting Stabij kan dan daarin voorzien. Stabij is in 1997 door de gemeente Den Haag opgericht en heet formeel ‘de Haagse Startersbegeleidingsmaatschappij’. Zij biedt ondernemers individuele coaching, ondersteuning in het opstellen van een ondernemingsplan, expertise op het gebied van administratie en belasting. Ondernemers worden verder geadviseerd en begeleid bij de financiering en/of de huisvesting van hun bedrijf. Stichting Stabij heeft een internetportaal ontwikkeld voor ondernemers in de Haagse wijken. Dit portaal bevat een database met ruim 4300 adressen van Haagse ondernemers en ruim 150 adressen van instanties. Verder is er een forum aanwezig, waar iedereen


2.4 Stichting Stabij

17


berichten achter kan laten of discussiëren over allerlei onderwerpen betreffende het ondernemerschap. Om voor ondersteuning van Stabij in aanmerking te kunnen komen, moet de aanvrager in principe aan dezelfde voorwaarden voldoen als voor het KvK-Starterstraject. Aan de begeleiding door Stabij zijn geen kosten verbonden.

2.5 Het Startersfonds Den Haag Dit fonds is een kredietregeling gericht op startende ondernemers uit Den Haag Centrum-Zuid (het zogenaamde D2-gebied). Dit fonds is een initiatief van de gemeente Den Haag. Het Startersfonds is bedoeld om steun te bieden aan veelbelovende startende ondernemers die onvoldoende reguliere financiering kunnen vinden. De gemeente Den Haag en het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling hebben gezamenlijk een kapitaal beschikbaar gesteld, waarmee nieuwe bedrijven kunnen worden gefinancierd. Financieringen worden alleen verstrekt aan ondernemingen met perspectief. Ze moeten beschikken over een onderbouwd plan en geleid worden door een ondernemer met noodzakelijke vaardigheden. De financiering uit het Startersfonds betreft een rentedragende lening van minimaal 5000 euro en maximaal 50.000 euro. In het geval het om een innovatieve technostarter gaat is het mogelijk om maximaal 100.000 euro te lenen. Het rentepercentage is de actuele commerciële rente; de maximale looptijd van de lening is 4 jaar. Voor de oriënterende gesprekken rekent het Startersfonds geen kosten. Dit fonds is bedoeld voor ondernemers die een bedrijf beginnen en aan de volgende voorwaarden voldoen: - Het bedrijf is of wordt gevestigd in het D2-gebied van de gemeente Den Haag - Het bedrijf is levensvatbaar - Het bedrijf bestaat minder dan 5 jaar - De ondernemer heeft onvoldoende eigen middelen en de gehele financiering is via een bank niet mogelijk - De ondernemer heeft een goed en gedegen ondernemersplan opgesteld - Het bedrijf dient waarde- zoals werkgelegenheid – toe te voegen aan het D2-gebied

Startende ondernemers die werkloos zijn of een uitkering uit de bijstand krijgen kunnen voor financiering van hun onderneming bij de Sociale Dienst en Werkgelegenheid terecht. Hier kunnen zij op grond van het Besluit Bijstandsverlening Zelfstandigen (Bbz) in aanmerking komen voor een startkapitaal. Dit is een krediet en moet terugbetaald worden. Dit besluit heeft betrekking op drie soorten starters die gebruik maken van een uitkering.


2.6 Sociale Dienst en Werkgelegenheid

18


b. Starters vanuit een arbeidsongeschiktheidsuitkering Personen die een WIA-, Wajong-, WAZ-uitkering ontvangen en een eigen bedrijf willen starten kunnen op grond van het Bbz eveneens in aanmerking komen voor een financiële ondersteuning in de vorm van een starterskrediet. Om in aanmerking te kunnen komen voor dit krediet moet de aanvrager een bedrijfsplan hebben opgesteld. Dit krediet moet worden terugbetaald. Gedeeltelijk arbeidsgeschikte personen die een eigen bedrijf willen beginnen, krijgen vanaf 2007 een extra fiscale stimulans. Zij mogen van de belastingdienst in het eerste jaar 12.000 euro opvoeren als aftrekpost, in het tweede jaar 8.000 euro en in het derde jaar 4.000 euro. Dit onder de voorwaarde dat de ondernemer tenminste 800 uur per jaar in het bedrijf werkt Opmerking: dit is aanmerkelijk minder dan de standaardeis van 1225 uur.


a. Starters vanuit de bijstand Mensen die een eigen bedrijf willen beginnen kunnen via het Bbz in aanmerking komen voor aanvullende inkomensondersteuning, een bedrijfskapitaal of een vergoeding voor begeleidingskosten. De aanvrager moet aan de volgende voorwaarden voldoen: o Het bedrijf is na bijstandsverlening levensvatbaar. Dat betekent dat het inkomen uit het bedrijf voldoende oplevert om de ondernemer met zijn gezin te onderhouden o Een uitgewerkt ondernemingsplan o Voldoen aan de vestigingseisen o De ondernemer werkt minimaal 1225 uur per jaar in het bedrijf o Hulp via bank is niet meer mogelijk o In de van leeftijd 18 – 65 jaar o Verblijfvergunning Als het vermogen van de aanvrager een bepaalde grens te boven gaat, verstrekt de Sociale Dienst bijstand op grond van de Bbz. Tot een eigen vermogen van 39.186 euro is bijstand mogelijk als uitkering. Bij een eigen vermogen van meer dan 164.677 euro bestaat bijstand altijd als lening. Het totale vermogen omvat al de bezittingen van de aanvrager. Als het inkomen uit het eigen bedrijf beneden het bijstandsniveau ligt, kan de ondernemer gedurende maximaal 36 maanden aanspraak maken op aanvullende inkomensondersteuning. Aan een startende ondernemer kan de Sociale Dienst een bedrijfskapitaal verstrekken van 31.502 euro als rentedragende lening. Verder stelt de Sociale Dienst in het eerste jaar na de start voor begeleidingskosten een bedrag beschikbaar. Verder kan de ondernemer voor het doen van marktonderzoek of aanschaf van bedrijfsmateriaal een renteloze lening ontvangen (maximaal 2570 euro).

19


c. Starters vanuit de WW WW-trekkers die een eigen onderneming willen beginnen moeten zich melden bij hun re-integratiecoach van het UWV. In een oriëntatieperiode van zes maanden gaat de coach na of de aanvrager voldoende kwaliteiten bezit voor ondernemerschap en of het betreffende bedrijf kans van slagen heeft. Gedurende deze periode is de aanvrager vrijgesteld van de sollicitatieplicht.

2.7 Instituut voor het Midden- en Kleinbedrijf (IMK)

-

Advies De vakgroep Advies is gespecialiseerd in het verrichten van onderzoek en advies met betrekking tot ondernemingsregelingen, zoals Bbz, loaz en URS voor overheden

-

Begeleiding De vakgroep Begeleiding richt zich op coaching en begeleiding van personen die een bedrijf willen starten. Degenen die hun ondernemersvaardigheden verder willen ontwikkelen kunnen eveneens hier terecht.

-

Consulting Binnen de Vakgroep Consulting verzorgt IMK onderzoek en advies voor: ondernemers, franchiseorganisaties, verzekeraars, rechtbanken en overheden.

-

Detachering De vakgroep Detachering richt zich op het ondersteunen van overheden bij de uitvoeringstechnische aspecten van ondernemingsregelingen. Dit betreft zowel het uitvoeren van de werkzaamheden zelf als het opleiden van medewerkers van overheden voor deze taken.

2.8 SEON SEON is een stichting die als doelstelling heeft het stimuleren, ondersteunen en begeleiden van groepen mensen naar ondernemerschap in Nederland. SEON is in 1994 opgericht door de Facet Group en de Triodos bank. SEON heeft een eigen methodologie ontwikkeld voor het begeleiden van starters en


Het IMK ondersteunt ondernemers en professionele partijen bij het nemen van beslissingen die bepalend zijn voor de continuïteit van de onderneming. Om kwalitatief hoogwaardige ondersteuning te kunnen bieden is het IMK onderverdeeld in vakgroepen en branchegroepen. In de vakgroepen van het IMK zijn kennis en ervaring gebundeld naar de soorten dienstverlening. Het IMK heeft de volgende vakgroepen:

20


doorstarters in het midden- en kleinbedrijf. Deze stichting richt zich met name op mensen die als gevolg van haar sociale, culturele of economische positie in een achterstandssituatie verkeren. Personen uit deze doelgroep krijgen optimale aandacht en begeleiding van SEON. De ondernemer staat centraal in de dienstverlening, waarbij het uitgangspunt een betrokken begeleiding op maat is. De diensten van SEON hebben betrekking op drie terreinen: - Bedrijfsadvies & training voor startende ondernemers - Ondernemen in een multiculturele samenleving - Ondernemerschapontwikkeling binnen organisaties SEON voert opdrachten uit voor gemeenten en organisaties die zelfstandig ondernemerschap willen stimuleren. Ook begeleidt SEON bedrijven bij het creëren van een ondernemende werkwijze of cultuur. Startende ondernemers kunnen een aanspraak maken op het SEONGarantiefonds. Dit fonds is in het bijzonder bedoeld voor startende ondernemers in het MKB, die een aanvullende garantie nodig hebben voor het opzetten van een bedrijf.

2.9 Instituut voor Nieuw Ondernemerschap (IVNO) Het IVNO is opgericht in 2005 door een aantal ondernemers en specialisten, die hun sporen hebben verdiend op het gebied van etnisch ondernemerschap, het Midden- en Kleinbedrijf, grote steden problematiek en multiculturele marketing. Het stelt overheden en bedrijven in staat in te spelen op de kansen en mogelijkheden die de (nieuwe) samenleving biedt. De activiteiten van het IVNO kunnen gegroepeerd worden op de volgende gebieden: - voorlichting en informatie - Onderzoek en advies - Opleidingen en trainingen - Organisatie van bijeenkomsten - Quick-scans - Communicatie en marketing

Ondernemersklankbord is een organisatie van ondernemers, managers en specialisten die bedrijven in het ondernemerschap praktische ondersteuningen begeleiding bieden. De ondersteuning heeft betrekking op alle vlakken van de bedrijfsvoering: ondersteuning op het gebied van marketing, verkoop, internet, organisatie, management en administratie op financieel gebied. Ondernemersklankbord heeft vooral aandacht voor startende ondernemers. De hulp is erop gericht om de vragen in korte tijd te beantwoorden. Deze eindigt als het doel bereikt is, tenzij er nog behoefte bestaat aan verdere begeleiding.


2.10 Stichting Ondernemersklankbord

21


De kosten voor deze ondersteuning worden gesponsord door de overheid en het bedrijfsleven. De stichting vraagt slechts een tegemoetkoming in de reisen administratiekosten (75 euro).

2.11 Partners in Nieuw Ondernemerschap (PINO) PINO is een samenwerkingsverband tussen diverse organisaties met als doel het nieuw ondernemerschap in Den Haag te bevorderen. Deze samenwerking is ontstaan uit de behoefte om beter contact te krijgen met de nieuwe ondernemers. Extra aandacht wordt besteed aan etnische ondernemers. Vanuit dit samenwerkingsverband worden uiteenlopende activiteiten georganiseerd en ondersteund, zoals (gratis) bijeenkomsten voor ondernemers, beursdeelname en ondersteuning van culturele manifestaties. Tijdens deze bijeenkomsten worden uiteenlopende onderwerpen aan de hand van stellingen en discussie besproken, zoals belastingen, vergunningen, financiering en internationale handel.

2.12 Fortis project microfinanciering Fortis Bank heeft het initiatief genomen tot het starten van een pilot microfinanciering. Fortis wil hiermee mensen helpen die met een goed plan willen starten als zelfstandig ondernemer maar niet in aanmerking komen voor een kleine startfinanciering. Het gaat hier om personen die geen lening kunnen krijgen voor een bedrag tussen 5000 – 10.000 euro. Naast deze financiering worden ondernemers gedurende de eerste twee jaren door een Fortis coach begeleid.

In 1985 werd de Stichting Vrouwelijke Entrepreneurs opgericht als een inspirerend en professioneel landelijk netwerk voor vrouwelijke ondernemers. Zij is aangesloten bij de Federatie Zakenvrouwen. Daarom richt de SVE zich vooral op vrouwelijke ondernemers met een eigen bedrijf. De SVE heeft als missie vrouwelijk ondernemerschap te stimuleren en te ondersteunen. Daarmee hoopt zij de positie van vrouwelijke ondernemers zowel nationaal als internationaal te versterken. Dit doet zij vanuit een zevental kernwaarden: - Krachtenbundeling - Politieke uitstraling - Maatschappelijk verantwoord ondernemen - Professionaliteit - Netwerken - Gunnen - Fun De SVE wil graag levenslange, economische zelfstandigheid van vrouwen stimuleren.


2.13 Stichting Vrouwelijke Entrepreneurs (SVE)

22


2.14 Zwarte zakenvrouwen Nederland (ZZVN) In 2004 is de businessclub Zwarte Zaken Vrouwen Nederland opgericht om het ondernemerschap van zwarte vrouwen een nieuwe impuls te geven (Deze organisatie richt zich niet op Turkse en Marokkaanse vrouwen).. De ZZVN is een onderdeel van de European Federation Black Woman Business Owners (EFBWBO). Volgens de ZZVN zijn drie zaken erg belangrijk om ondernemerschap onder de zwarte vrouwen te stimuleren: - Netwerken - Rolmodellen - Coaching

2.15 Importante Importante is een organisatie die zich inzet voor een gelijkwaardige participatie van vrouwen en meisjes in de samenleving, in het bijzonder in Den Haag. Dit houdt in dat Importante naast emancipatie en de integratie ook de maatschappelijke participatie van vrouwen en meisjes wil bevorderen. De basis voor dit streven is gelegd in een tweesporenbeleid: a. Het zoeken van ‘ruimte ‘ voor gelijkwaardige participatie in de samenleving, en b. het benutten van deze opportunity. Daarvoor heeft deze organisatie zich een aantal kerntaken toebedeeld: - Ondersteuning - Informatie - Advies Van deze kerntaken krijgt ondersteuning de meeste aandacht. Importante doet dit door middel van deskundigheidsbevordering en belangenbehartiging maar ook door middel van facilitaire ondersteuning. Importante geeft bij voorkeur ondersteuning aan zwarte-, migranten- en vluchtelingen vrijwilligers organisaties. Deze ondersteuning bestaat uit onder andere het aanreiken van en meedenken over actuele thema’s voor bijeenkomsten, discussies, conferenties en het netwerken.

De UVON is in 1950 opgericht. Door het leggen van contacten, kennis vergaren, uitwisselen van vaardigheden en ervaringen streeft de UVON de belangen van met name vrouwelijke ondernemers te behartigen. Het ledental bestaat uit vrouwelijke ondernemers met grote en kleine bedrijven in diverse sectoren. De UVON leden zijn regionaal georganiseerd. Zij komen maandelijks bij elkaar om informaties uit te wisselen over het ondernemerschap.


2.16 Unie van Vrouwelijke Ondernemers Nederland (UVON)

23


2.17 LiveWire LiveWire helpt technisch innovatieve ondernemers met de ontwikkeling van hun bedrijf. Met het bieden van persoonlijke begeleiding en een professioneel netwerk, wil LiveWire de weerbaarheid en de kans op succes van ondernemers vergroten. LiveWire richt zich specifiek op technisch innovatieve ondernemers. Het is een internationaal Shell-programma dat in Nederland wordt uitgevoerd door Syntens. LiveWire geeft ondersteuning aan ondernemers die hun producten, processen of diensten commercialiseren op basis van eigen technische vindingen of door nieuwe combinatie van bestaande technologieën. Deze ondersteuning kan bestaan uit: - Kosteloos advies Het advies wordt gegeven door: a. Syntens: over productontwikkeling, marketing, strategie, P & O, samenwerking en octrooien b. BDO: financiële, fiscale en bedrijfskundige advisering c. Shell werkmaatschappijen d. Andere partijen, met tegemoetkoming in de advieskosten - Netwerken - Publiciteit - Nieuwsbrief

2.18 Samenvatting

Aan de meeste faciliteiten zijn strikte voorwaarden verbonden. Bij het niet voldoen aan de gestelde eisen kan ondersteuning geweigerd worden. De meeste initiatieven zijn gericht op netwerkvorming en individuele ondersteuning. De opstelling van de instanties valt te omschrijven als gereserveerd: advies en/of ondersteuning wordt(en) verleend vanuit de eigen visie en niet vanuit de behoefte en wensen van de individuele ondernemer. Daardoor ontstaat er in de ‘hulpverleningswereld’ een zogenoemde eilandencultuur: iedere organisatie handelt vanuit haar eigen visie; er is geen


In Den Haag zijn er diverse organisaties en instellingen die ondersteuning bieden aan starters en reeds gevestigde ondernemingen. Het zijn niet alleen gemeentelijke maar ook particuliere instellingen die helpen het ondernemerschap te stimuleren. Daarbij bieden zij aan de toetredingsdrempels voor ondernemingen te verlagen, introduceren fiscale prikkels, verstrekken subsidies en geven op aanvraag begeleiding en trainingen. Met verschillende soorten faciliteiten trachten ze de ondernemers tegemoet te komen: - Voorlichting - Coaching - Financiën - Huisvesting

24



sprake van een eenduidig beleid in de ondersteuning van (allochtone) ondernemers. De diverse organisaties en instellingen behartigen verschillende belangen en streven naar verschillende doelen in het ondersteuningsproces. Aangenomen mag worden dat dit van invloed zal zijn op de mate en wijze van ondersteuning. De kwaliteit van de ondersteuning zal naar verwachting dan ook evenredig lopen aan deze doelstellingen. Tot slot mag uit het bovenstaande opgemaakt worden dat ongeschoolde en slecht of niet-Nederlands sprekende ondernemers er de meeste hinder in het ondersteuningsproces zullen ondervinden. Voor hen zullen de in de Nederlands taal geformuleerde eisen moeilijk leesbaar en begrijpelijk zijn. Immers, voor de meeste instellingen is het beheersen van de Nederlandse taal een belangrijke vereiste bij het verkrijgen van hulp.

25


3 Aspecten van het ondernemerschap Een theoretische discussie

Ondernemerschap is op de agenda van de Nederlandse overheid geplaatst als een belangrijke drijfkracht achter de economische groei. Sinds de jaren 80 van de vorige eeuw is de populariteit van ondernemerschap sterk gegroeid. Nadat er decennialang sprake was van fluctuaties in het aantal ondernemingen, schreven de Kamers van Koophandel in 2006 landelijk ongeveer 90.000 nieuwe ondernemingen in. In de dagelijkse praktijk kunnen startende en reeds gevestigde ondernemers rekenen op ondersteuning van zowel de overheid als particuliere instellingen. Hiermee proberen zij het ondernemerschap te bevorderen. Desalniettemin gaan jaarlijks vele tientallen ondernemers over de kop. Over de oorzaken hiervan wordt in de recente literatuur heftig gediscussieerd. Om de opdrachtgever goed van advies te voorzien en de resultaten van het veldonderzoek (interviews) te kunnen beoordelen, wordt deze discussie kort weergegeven. Het gaat in deze discussie om drie aspecten van het ondernemerschap: de branche, de belemmeringen en de ondersteuning. Overige aspecten van het allochtoon ondernemerschap worden behandeld in de hoofdstukken 4, 5 en 6. De aspecten vormen het kader waarbinnen de resultaten van ons onderzoek worden getoetst.

In de discussie over de branchekeuze van allochtone ondernemers lopen de meningen uiteen. Volgens de Monitor Etnisch Ondernemerschap is het nietwesterse allochtoon ondernemerschap in de periode 1989-2000 verspreid over verschillende sectoren uit het bedrijfsleven (Monitor Etnische Ondernemerschap, 2004). Allochtone ondernemers zijn in allerhande branches terug te vinden. Ze zitten in bakkersbedrijven of slagerijen, in reparatie van auto’s en motorfietsen, in restaurants en snackbars, in taxivervoer en reisbureaus, in uitzend- en schoonmaakbedrijven (Startersprofiel, 2004). Met name de tweede generatie niet-westerse allochtone ondernemers zijn actief in de zakelijke dienstverlening (adviesdiensten, facilitaire diensten en persoonlijke diensten). Rusinovic spreekt in dat verband van ‘klassieke sectoren’, waarin migranten actief zijn (Rusinovic, 2007). Rath en Wolff daarentegen opperen dat met name de eerste generatie niet-westerse allochtone ondernemers zich concentreren in de horeca en detailhandel. Wel constateren zij bij deze groep in de laatste jaren enige veranderingen in branchekeuze. Maar toch blijft dat marginaal (Rath en Wolff, 2004). Over het algemeen zijn ze geconcentreerd in bepaalde economische sectoren (Van Praag, 2006). Ook Dagevos en Gesthuizen signaleren veranderingen in de branchekeuze: “… in vergelijking met tien jaar geleden kiezen niet-westerse allochtone ondernemers steeds vaker voor de bouw en dienstverlening en minder vaak voor de horeca en detail- en groothandel” ( Dagevos en Gesthuizen, 2005). Tillaart komt in zijn zeer

Aspecten van het ondernemerschap

3.1 Branchekeuze

26


uitgebreid onderzoek naar allochtoon ondernemerschap tot een soortgelijke bevinding (Tillaart, 2002). Volgens een onderzoek van de ING bank zijn de meeste allochtone ondernemers actief in de handel en dienstverlening ( ING bank, 2005). De branchekeuze van deze ondernemers is veelal afhankelijk van hun opleidingsniveau. Ondernemers die hoger opgeleid zijn kiezen voor de financiële en overige dienstverlening. De lager opgeleiden zitten in de detailhandel. Is er een verklaring voor branchekeuze van de allochtone ondernemers? In de literatuur is over deze vraag een interessante discussie ontstaan. Sommige onderzoekers wijzen er op dat deze ondernemers slechts gefocust zijn op etnische markten en als zodanig die branches kiezen die in deze etnische behoeften kunnen voorzien (Tillaart, 2002; Wolff & Rath, 2004; Startersprofiel, 2004). En daarop bouwen zij hun succes als ondernemer. De basis van deze strategie is het hebben van een netwerk binnen de eigen etnische groep. Rademaker en Masurel spreken in dat kader van sociaal kapitaal: doordat de allochtone ondernemer toegang heeft tot bepaalde netwerken start hij eerder een eigen bedrijf, is zijn kans op overleving groter en kan hij meer succesvol zijn dan wanneer hij die toegang niet zou hebben (Rademaker en Masurel, 2007). Andere onderzoekers, waaronder Rath en Wolff, wijzen er op dat de keuze veelal beïnvloed wordt door de factoren gemak en zakelijkheid. Het zijn vooral zaken die relatief weinig formele belemmeringen kennen en ook geen grote investeringen vergen (Rath en Wolff,2004).

Ondanks de goede wil en de voortvarendheid waarmee veel ondernemers hun bedrijfsvoering ter hand nemen, komen zij in de dagelijkse praktijk verschillende barrières tegen die het ondernemerschap belemmeren en in het ergste geval hen het faillissement injagen. In aangehaalde onderzoeken en uit publicaties van de SER, het MKB Nederland en de Kamers van Koophandel wordt een complex van factoren genoemd dat een belemmering vormt voor succesvol ondernemerschap. De literatuur schrijft deze belemmeringen toe aan ondernemersspecifieke en ondernemingsspecifieke factoren. Zo noemt Folkeringa de volgende belemmeringen van niet-westerse allochtone ondernemers: slechte voorbereiding, laag opleidingsniveau, geringe taalbeheersing (Nederlandse taal) en slechte benutting van informatie en adviezen (Folkeringa, 2007). Het EIM noemt dezelfde zwaktes en voegt er bovendien aan toe dat deze groep ondernemers niet in staat blijkt efficiënt te netwerken (EIM, 2004). Het Ministerie van Economische Zaken is in zijn kritiek veel specifieker en noemt met name de gebrekkige kennis van weten regelgeving als de belangrijkste barrières voor het allochtone ondernemerschap( EZ, 2005). Rademaker en Masurel zijn van mening dat allochtone ondernemers over het algemeen slecht netwerken. Zij zijn minder vaak lid van een branche- of een winkelvereniging (in vergelijking tot bijvoorbeeld autochtone ondernemers). Hierdoor komen zij in een isolement


3.2 Belemmeringen

27

en zijn op lange termijn kwetsbaar en beperkt in de ontwikkelingsmogelijkheden (Rademaker en Masurel, 2007). Een andere onderzoeker, Rusinovic, is veel scherper in haar kritiek op het allochtone netwerk. Volgens haar vinden onder de allochtone ondernemers die uitsluitend afhankelijk zijn van informele netwerken ook de meeste bedrijfsopheffingen plaats (Rusinovic, 2007). Belemmeringen die aan de marktomstandigheden worden toegeschreven komen voor bij alle ondernemingen in het midden- en kleinbedrijf. Toch worden er in de literatuur enkele knelpunten genoemd die betrekking hebben op specifiek niet-westerse allochtonen. Volgens het EIM hebben niet-westerse allochtone ondernemers vaker problemen bij het aantrekken van financieel kapitaal. Behalve de ingewikkelde aanvraagprocedures voor leningen worden zij vaak ook geconfronteerd met uitsluitingprocessen van financiers. Financiële instellingen veralgemeniseren veelal knelpunten van de ene groep etnische ondernemers naar de andere. Dit terwijl er grote verschillen kunnen bestaan tussen de diverse etnische groepen.(EIM, 2004). Rath en Wolff schrijven deze generalisatie enerzijds toe aan slecht financieel management van de allochtone ondernemers en anderzijds is er (soms ongegrond) wantrouwen van de kant van financiële instellingen(Rath en Wolff, 2004). Opvallend in deze discussie is het onderscheid dat gemaakt wordt tussen mannelijke en vrouwelijke ondernemers. Op grond van profielschetsen van deze twee geslachten proberen diverse auteurs duidelijk te maken dat vrouwelijke ondernemers anders zaken doen dan mannen. Vrouwen komen daardoor andere barrières tegen dan hun counterpart. Het profiel van vrouwelijke ondernemers dat bijvoorbeeld Stigter schetst, is eveneens gebaseerd op een aantal dimensies: ondernemersspecifieke en ondernemingsspecifieke. In haar onderzoek komt zij door toetsing van deze dimensies aan de praktijk tot de conclusie dat vrouwelijke ondernemers over het algemeen veel zwaarder hebben dan mannen, maar ze kunnen juist door ondernemersspecifieke kwaliteiten succesvol zijn (Stigter, 2006). Ook Verheul is deze mening toegedaan. Het zijn vooral externe factoren die een belemmering vormen voor succesvol ondernemerschap. Vrouwelijke ondernemers moeten voortdurend opboksen tegen discriminatie op maatschappelijk en financieel gebied. Dit is jammer want vrouwelijke ondernemers brengen juist diversiteit in het ondernemerschap. Dit leidt tot een divers aanbod van producten en diensten en ruimere keuzemogelijkheden voor consumenten, aldus Verheul (Verheul, Vrouwelijk ondernemerschap, 2006). Bij Folkeringa is het beeld van vrouwelijke ondernemers, en met name van niet-westerse allochtonen, negatief. Belemmeringen in het ondernemerschap schrijft zij ondermeer toe aan de slechte keuzes die vrouwen maken bij het ondernemen (Folkeringa, 2007).



28


Wat betekent het voorafgaande voor de desbetreffende ondernemers? Worden zij aan hun lot overgelaten? Worden deze ondernemers vervolgens de speelbal van de marktwerking: survival of the fittest? Uit de literatuur en publicaties van overheidsinstellingen blijkt dat ondernemers ondersteuning (kunnen) krijgen van zowel de overheid als particuliere en sociaalmaatschappelijke organisaties en instellingen. De overheid ondersteunt het ondernemerschap door het treffen van voorzieningen op het gebied van weten regelgeving. Voor startende ondernemingen bijvoorbeeld worden toetredingsdrempels verlaagd door het introduceren van fiscale prikkels en het verstrekken van subsidies. Ook faciliteert zij activiteiten die aan één of meerdere aspecten van het ondernemerschap tegemoetkomen. Lichamelijk gehandicapten en personen in uitkeringssituaties worden (eveneens) aangemoedigd voor zichzelf te beginnen. Dit in het kader van het zogenaamde re-integratiebeleid (TNO rapport , 2004; Ministerie van Economische zaken, 2006). Ook particuliere en sociaal-maatschappelijke organisaties en instellingen leveren hun bijdrage aan de ondersteuning van ondernemers. Zij geven workshops, adviezen, trainingen en waar nodig persoonlijke begeleiding om het ondernemerschap tot een succes te maken. Men kan zich afvragen welke motieven deze organisaties en instellingen gebruiken bij de verstrekking van steun aan allochtone ondernemers? Uit de literatuur en uit diverse rapporten blijkt dat iedere vorm van ondersteuning plaats vindt vanuit een bepaald perspectief. De overheid ziet in de groei van het aantal ondernemingen een stijging van de kans op werkgelegenheid en het verhogen van de welvaart en het welzijn van de bevolking. Verder voorkomt de groei van het aantal ondernemingen verpaupering van de directe omgeving (achterstandwijken) en zorgt het voor een sociale cohesie. De overheid streeft ook naar bevordering van financiële en sociale zelfstandigheid onder de desbetreffende doelgroep. Schippers en Siegers noemen dit beleid van de overheid de “ontsnaproute” (Schippers en Siegers, 2002). Ondernemingsverenigingen en andere sociale instellingen beschouwen ondersteuning als hun sociaal-maatschappelijke plicht. Voor sommige andere particuliere instellingen, zoals banken en accountants, biedt groeiend allochtone ondernemerschap een bron van financiële inkomsten. In de literatuur en uit de publicaties van overheidsinstanties en bancaire instellingen blijkt waardering voor de manier waarop (allochtone) ondernemers worden ondersteund. Volgens deze visies zijn veel initiatieven gericht op netwerkvorming en individuele ondersteuning via coaches, mentoren en adviseurs. Eventuele klachten over ondersteuning worden toegeschreven aan de slechte bereikbaarheid van ondernemers, bijvoorbeeld via schriftelijke mailings of massale informatiebijeenkomsten. Bovendien wordt de allochtone ondernemers door de voornoemde instellingen wantrouwen verweten ten aanzien van de verstrekte adviezen/ ondersteuning (ING Bank, 2005). Diverse andere onderzoekers leveren


3.3 Ondersteuning

29


ernstige kritiek op de ondersteunende instellingen. Zij bestempelen hun beleid als inadequaat en inefficiënt (Wolff en Rath, 2004; Tillaart, 2002; Folkeringa, 2007). Vooral bancaire instellingen krijgen kritiek van deze onderzoekers. Zij zijn van mening dat de meeste banken bij een aanvraag voor lening een risicoverse houding aannemen en subjectieve beoordelingscriteria hanteren. Volgens Tillaart is de ondersteuning van allochtone ondernemers dermate zwak dat zij snellere spreiding van allochtone bedrijvigheid belemmert. Hij noemt met name de dienstverlening van de gemeentelijke overheid, de Kamers van Koophandel en bancaire instellingen en ook van intermediairs op het gebied van bedrijfshuisvesting zeer ongunstig (Tillaart, 2007). Belangrijkste oorzaken daarvan zijn de risicoaversie en discriminatie. Rademaker en Masurel zijn van mening dat banken en winkeliersverenigingen zich actiever en opener moeten opstellen richting allochtoon ondernemers. Tot nu toe schort het behoorlijk daaraan Rademaker en Masurel, 2007). Ook Rusinovic is niet te spreken over de ondersteuning en informatie die overheidsinstanties aan allochtone ondernemers verstrekken. Zij wijst allereerst op het feit dat allochtone ondernemers het gevoel hebben door de betrokken instanties niet serieus te worden genomen. Een tweede reden is dat de verstrekte ondersteuning niet aansluit bij de wensen en behoeften van de ondernemers (Rusinovic, 2007).

Op grond van de voorgaande discussie kan worden opgemaakt dat de nietwesterse allochtone ondernemers in diverse branches actief zijn. De eerste generatie niet-westerse ondernemers zitten voornamelijk in de horeca en de detailhandel. De tweede generatie niet-westerse allochtonen kiest meer voor de zakelijke en overige dienstverlening. Hoewel de motieven voor de branchekeuze niet eenvoudig zijn te achterhalen blijkt uit de discussie dat de eigen keuze en het opleidingsniveau van de ondernemer een belangrijke rol spelen. Ook eenvoud van ondernemerschap en etniciteit beïnvloeden de branchekeuze. De niet-westerse allochtone ondernemers komen in de dagelijkse praktijk diverse hindernissen tegen. Deze hebben enerzijds te maken met de persoonlijke kenmerken van de ondernemer (ondernemersspecifiek) en anderzijds met het ondernemingsproces (ondernemingsspecifiek). De ondernemersspecifieke hindernissen zijn voornamelijk persoonlijke tekortkomingen, die succesvol ondernemerschap in de weg staan, zoals het ontbreken van een gedegen opleiding, culturele barrières, taalproblemen, slechte voorbereiding bij de start, gebrekkige marketingkennis zijn slechts enkele van deze voorbeelden. Ondernemingsspecifieke belemmeringen liggen zowel bij de onderneming als daarbuiten. Over het algemeen zijn deze barrières voor de ondernemer moeilijk beheersbaar. Naast enkele overheidsinstanties zijn er ook diverse bancaire, intermediaire en sociaal-maatschappelijke instellingen die hulp bieden aan allochtone ondernemers. De ondersteuning bestaat uit informatie, trainingen


3.4 Samenvatting

30



en eventuele financiële bijstand. Doel hiervan is om het allochtone ondernemerschap succesvol te doen verlopen. Echter, in de literatuur staat men over het algemeen heel sceptisch over de hulpvoorzieningen. Men verwijt de instellingen onvoldoende begrip en kennis te hebben van de wensen en behoeften van de specifieke hulpaanvragers. Daardoor brengen zij de overlevingskansen van de allochtone ondernemers zelfs in gevaar.

31


4 Mannelijke ondernemers Samenvatting van de afgenomen interviews

In dit hoofdstuk wordt een samenvatting gegeven van de afgenomen interviews met mannelijke niet-westerse allochtone ondernemers in Den Haag. Deze ondernemers zijn in verschillende branches en sectoren actief en hebben hun bedrijf in diverse wijken van Den Haag. Om een beeld te krijgen van de niet-westerse allochtone ondernemers en hun bedrijf in Den Haag worden eerst enkele algemene karakteristieken van hen besproken. De interviews zijn afgenomen aan de hand van een gestandaardiseerde vragenlijst. Tijdens dit onderzoek was de non-response laag: slechts drie van de 43 benaderde ondernemers weigerden mee te werken (twee Turkse en 1 Marokkaanse ondernemer). Als reden hiervoor gaven ze op geen tijd te hebben. Om een beeld te vormen van de onderzochte doelgroep worden hieronder enkele specifieke eigenschappen van hen besproken.

4.1 Etniciteit Om de etnische achtergrond van de ondervraagde ondernemers in kaart te brengen, stelden wij hen de vraag tot welke etnische groep zij zich beschouwen. Het resultaat is weergegeven in tabel 2. Tabel 2 Etnische achtergrond ondernemers in procenten

Etnische achtergrond Turks Surinaams Marokkaans Antilliaans en Arubaans

Percentage 52 24 20 4

4.2 Leeftijd De leeftijdsverdeling van de geïnterviewde ondernemers is in tabel 3 weergegeven. Hen werd gevraagd naar de leeftijd op het moment waarop zij een bedrijf startte. Met deze gegevens kan ondermeer worden nagegaan hoelang zij ondernemer zijn.

Leeftijdscategorieën

Huidige leeftijd (%)

0 – 20 20 – 30 30 – 40 40 – 50 50 – 60 60 en ouder

11 26 21 32 8 2

Leeftijd op moment van start (%) 21 45 21 9 2 2

Mannelijke ondernemers

Tabel 3 Huidige leeftijd en leeftijd op moment van start onderneming in procenten

32


Uit het antwoord van de respondenten kan worden opgemaakt dat de leeftijd van deze niet-westerse allochtone ondernemers gemiddeld 38 jaar is. Deze bevinding komt overeen met andere onderzoeken (Monitor Etnische ondernemerschap, 2004, Ondernemerschap en inburgering, 2005, Raad op Maat, 2006). Volgens het EIM is dit 6,5 jaar jonger dan het gemiddelde van alle ondernemers in Nederland (Monitor Etnische Ondernemerschap, 2004). Uit het bovenstaande overzicht kan worden opgemaakt dat ongeveer tweederde van de ondervraagde, mannelijke ondernemers jonger is dan 45 jaar. Uit de antwoorden van de respondenten kan verder worden opgemaakt dat de mannelijke niet-westese allochtone ondernemers over het algemeen op jongere leeftijd met ondernemerschap zijn begonnen (dan bijvoorbeeld hun autochtone collega’s). Ongeveer 66% startte voor zijn 30e jaar. Tabel 3 laat ook zien dat de zin voor het ondernemerschap op latere leeftijd onder deze groep aanzienlijk afneemt. De leeftijdscategorieën vanaf 40 jaar laten die afname zien. Frappant hierbij is dat wanneer men de leeftijd waarop men startte vergelijkt met de huidige dan kan worden opgemaakt dat de ondernemers in de hogere leeftijdscategorieën (boven 40 jaar) het ondernemerschap juist langer volhoudt.

4.3 Opleiding Een ander belangrijk aspect dat steeds terugkomt in de discussie over nietwesterse allochtone ondernemers is hun opleidingsniveau. Het uitgangspunt in deze discussie is dat een goede opleiding de basis vormt voor succesvol ondernemerschap. Het ontbreken van een opleiding daarentegen vormt een ernstige belemmering in het ondernemerschap. Volgens verschillende onderzoeken bezitten allochtone ondernemers over het algemeen een laag scholingsniveau. Daardoor zijn zij niet of nauwelijks in staat zich de meest basale competenties voor het ondernemerschap eigen te maken (Monitor Etnische Ondernemerschap, 2004, Blom, 1998, EIM, 2007). Daarom is in dat kader in dit onderzoek aan de geïnterviewden gevraagd naar hun opleiding (zie tabel 4).

Opleiding* Geen opleiding Lager opgeleid Middelbaar opgeleid Hoger opgeleid


* Met opleiding wordt bedoeld: Laag: basisschool, VMBO, Mavo, Lagere vakcursus Middelbaar: Havo, MBO, Middelbare vakcursussen Hoog: HBO,WO,VWO


Tabel 4 Opleidingsniveau geïnterviewde ondernemers in procenten

33


Uit tabel 4 kan worden opgemaakt dat er slechts een klein deel van de ondervraagde allochtone ondernemers in Den Haag (20%) geen (8%) of laag (12%) opgeleid is. Enkele respondenten uit deze categorieën gaven aan speciale cursussen te hebben gevolgd. Het overgrote deel van de onderzochte ondernemers (80%) heeft een middelbare en/of zelfs een hogere opleiding genoten. Het middenkader is hierin het sterkst vertegenwoordigd (58%). Generaliserend duidt dit aan, dat de niet-westerse allochtone ondernemers in Den Haag beter geschoold zijn dan tot nu toe werd aangenomen (vergelijk de verschillende rapporten uit vermelde literatuurlijst).

4.4 Branchekeuze Uit dit onderzoekt blijkt dat de ondervraagde niet-westerse allochtone ondernemers in Den Haag actief zijn in verschillende branches. De meeste branches vallen onder de handel en de zakelijke en overige dienstverlening. Tabel 5 Branchekeuze van mannelijke ondernemers in procenten

Branche Detailhandel Verzorging(uiterlijke) Kleding Huishoudelijke artikelen Telecommunicatie Slijterij Horeca Reisbureau Groothandel Rij instructeur (auto)

Percentage ondernemers 33 13 13 5 13 7 7 5 2 1

4.5 Rechtsvorm van ondernemingen De meest gekozen rechtsvorm van ondernemingen onder de onderzochte niet-westerse allochtone mannelijke ondernemers is de eenmanszaak (zie tabel 6). De respondenten geven aan dat een eenmanszaak zonder al te veel


Tabel 5 laat zien dat 35% van de ondervraagde ondernemers actief is in de handel (detail- en groothandel). De meeste onderzochte niet-westerse allochtone mannelijke ondernemers in Den Haag zijn actief in de zakelijke en overige dienstverlening. De branchekeuze lijkt grotendeels gebaseerd te zijn op gevoelsmatige motieven zoals het ‘leuk vinden’, ‘gemakkelijk werk’ etc. Frappant is daarbij dat de respondenten geen verband leggen tussen hun opleiding (competenties) en branchekeuze. Toch mag worden aangenomen dat vooral voor de technische sectoren scholing enige invloed zal hebben gehad op de keuze. Sommige technische branches kunnen niet functioneren zonder vakkundigen, zoals telecombedrijven, etc.

34


beslommeringen kan worden opgericht. Wel is de ondernemer persoonlijk aansprakelijk voor de schulden. Tabel 6 Rechtsvorm ondernemingen van niet-westerse allochtone ondernemers in procenten

Rechtsvorm Eenmanszaak Besloten Vennootschap Vennootschap onder Firma Naamloze Vennootschap Franchise

Percentage* 58 20 18 2 1

*Telt niet op tot honderd, vanwege afronding

Meer dan de helft (58%) van de onderzochte niet-westerse allochtone mannelijke ondernemers heeft in Den Haag een eenmanszaak. Ongeveer 20% heeft gekozen voor een Besloten Vennootschap. Vooral ondernemers in de technische sector (zoals telecommunicatie) gaven voorkeur aan Vennootschap onder Firma (18%). Een klein deel van de ondernemers heeft gekozen voor een andere rechtsvorm: een Naamloze Vennootschap (2%) of Franchise (1%).

4.6 Ondernemingsplan Iedereen die met een onderneming start moet weten waar hij of zij aan begint. Een goed overwogen ondernemingsplan is belangrijk voor de winst, groei en continuïteit van de onderneming. Daarom is het van essentieel belang om alvorens van start te gaan een goed ondernemingsplan te schrijven. Dit is de algemene tendens in de ondernemingswereld. In dat kader heeft dit onderzoek aan de geïnterviewden de vraag voorgelegd of zij een ondernemingsplan hebben gemaakt voordat zij het bedrijf startten. Tabel 7 Aanwezigheid ondernemingsplan in procenten

Percentage 45 55

Tabel 7 laat zien dat meer dan de helft van de onderzochte niet-westerse allochtone mannelijke ondernemers geen ondernemingsplan had ( en nog steeds niet heeft) toen zij met hun bedrijf begonnen. Hiervoor gaven zij verschillende redenen op. Het meest werd naar voren gebracht dat het door de officiële instanties (Kamers van Koophandel) niet verplicht was (en is) gesteld. Daarom vinden zij het ook niet noodzakelijk om het te doen. Sommigen gaven aan het niet nodig te vinden, omdat zij het in hun “hoofd” hebben. Anderen droegen aan geen enkele meerwaarde te zien in een ondernemingsplan.


Ondernemingsplan Wel Geen

35


4.7 Motieven Op de vraag naar de motieven om een eigen zaak te starten lopen de antwoorden van de respondenten sterk uiteen (zie tabel 8). Tabel 8 Motieven voor start eigen zaak in procenten

Motieven Geld (verdienen) Zelfstandigheid (eigen baas) Overname (opvolging) Beter leven kunnen leiden Droom verwezenlijken Geen werk vinden

Percentage 17 26 26 3 14 14

Uit tabel 8 blijkt dat de onderzochte niet-westerse allochtone mannelijke ondernemers in Den Haag bewust hebben gekozen voor het ondernemerschap. De behoefte aan zelfstandigheid en opvolging (van ouders/familie) zijn vaak genoemde motieven. Ongeveer 17% van de ondervraagden geeft aan veel geld verdienen als motief te hebben. Een ander deel hoopt met het ondernemerschap hun kinderwens (droom) te verwezenlijken. Een even groot deel van de geïnterviewden geeft aan met een onderneming begonnen te zijn omdat zij niet aan een baan konden komen. Dit wordt in de literatuur “gedwongen ondernemerschap”genoemd (Ondernemerschap en Inburgering, 2005).

4.8 Ondernemingsfinanciering Een ander aspect van niet-westerse allochtone ondernemers dat steeds in de discussie terugkomt is de manier waarop deze ondernemers hun zaak financieren (Zie Rath, Centen tellen, 2000). In dit verband werd de vraag gesteld hoe de geïnterviewde aan geld kwamen om hun onderneming te financieren. In tabel 9 zijn de resultaten weergegeven. Tabel 9 Financieringsbron in procenten


Bijna de helft van de respondenten gaf aan uit eigen vermogen (dat is gespaard geld door het gezin) de onderneming te hebben gefinancierd. Een ander belangrijk deel van de ondervraagden ( ruim 37%) heeft geld geleend bij naaste familie en/of vrienden. Ongeveer 15% heeft zijn onderneming gefinancierd met een lening bij de bank. Een respondent weigerde deze vraag te beantwoorden.


Financieringsbron Eigen Vermogen Familie/Vrienden Bankinstellingen Overige

36


Op grond van bovenstaand overzicht mag worden geconcludeerd, dat de onderzochte niet-westerse allochtone mannelijke ondernemers in Den Haag meer gebruik maken van het persoonlijke netwerk om aan kapitaal voor investering te komen: ongeveer 82% concentreert zich op het eigen “circuit”. Slechts een klein deel maakt gebruik van de professionele kanalen zoals banken en hypotheekverstrekkers (15%).

4.9 Klantenoriëntatie In de literatuur wordt herhaaldelijk gewezen op het feit dat allochtone ondernemers in het algemeen en niet-westerse in het bijzonder alleen oog te hebben voor de eigen etnische groep (Rath, 2000, ING, Raad op Maat, 2006, EIM, 2004). Zij hebben alleen oog voor de wensen en behoeften van de eigen groep. Ze doen niet mee aan de breedtewerking van de markt. Hierdoor worden deze ondernemers kwetsbaar voor marktontwikkelingen (EIM, Monitor Etnisch Ondernemerschap, 2004). De klantenoriëntatie van de ondernemers is een belangrijke indicator voor het meten van de gerichtheid op de eigen etnische groep. In dat kader is aan de geïnterviewden de vraag gesteld wie zij tot hun doelgroep rekenden. Tabel 10 toont het resultaat van deze vraag. Tabel 10 Klantenoriëntatie in procenten

Percentage 56 44

Meer dan de helft van de ondervraagde mannelijke ondernemers geeft aan de eigen groep tot doelgroep te rekenen. Zij stemt haar dienstverlening af op de specifieke wensen en behoeften van deze groep. Dit betekent echter niet dat deze ondernemers klanten uit andere etnische groepen uit hun onderneming weren. Een ander deel rekent een breed publiek tot zijn klantenbestand. Dit is een eerste indicatie voor het loslaten van de oriëntatie op de eigen groep. Ook werd gevraagd hoe deze ondernemers hun doelgroep benaderen. Dit om de creativiteit van de ondernemer in kaart te brengen. Uit de antwoorden kan worden opgemaakt dat de meeste mannelijke ondernemers nauwelijks gebruik maken van moderne technologische middelen. Slechts enkelen geven aan wel eens bijvoorbeeld digitaal met potentiële klanten te communiceren. De marketingconcentratie op de eigen etnische groep blijkt op grond van tabel 10 een belangrijke rol te spelen voor de ondervraagde niet-westerse allochtone mannelijke ondernemers in Den Haag bij het genereren van omzet en bij het rekruteren van personeel. Ook is de onderlinge communicatie tussen de ondernemer en zijn klanten relatief gemakkelijker. Dit heeft invloed op de effectiviteit en de efficiëntie van de onderneming (zie ook Ramaker en Masurel, 2007).


Klanten Eigen (etnische) groep Breed publiek

37


4.10 Sterke punten van mannelijke ondernemers In de afgelopen decennia is etnisch ondernemerschap steeds vaker onderwerp van onderzoek geworden. Uit verschillende publicaties en rapporten blijkt dat zij om verschillende motieven kiezen om ondernemer te worden. Die motieven gelden voor alle ondernemers. Daarnaast is het interessant te achterhalen waarin de ondervraagde niet-westerse allochtone mannelijke ondernemers zich onderscheiden van de andere ondernemers. Anders gesteld: wat zijn hun sterke kanten? Voor de ondervraagde mannelijke ondernemers was de vraag sterke punten over zichzelf te noemen lastig te beantwoorden, omdat ze zich bescheiden opstelden. Na enige aandrang werden er verschillende punten aangedragen. Sommigen gaven aan een sterk empathisch vermogen te hebben. Zij menen snel en gemakkelijk de wensen en behoeften van hun potentiële klanten aan te voelen en daarop te kunnen anticiperen. De meeste allochtone ondernemers onderhouden goede contacten met hun klanten. Zij benaderen hun klanten persoonlijk en bieden hen ‘service op maat’. Dit bevordert klantenbinding en biedt bestaanszekerheid aan de onderneming. Ook menen zij erg flexibel te zijn in de bedrijfsvoering. Bij kleine tegenslagen laten zij het hoofd niet hangen. Zij bezitten een grote motivatie. Deze ondernemers werken hard en maken lange dagen in de zaak en zijn erg prestatiegericht. Deze prestatiegerichtheid vindt haar verklaring in de drang naar erkenning en waardering (binnen de eigen groep). Daarom zijn ze bereid soms (grote) financiële risico’s te nemen. Voor de financiering van de eigen onderneming lenen zij liever bij de eigen familie en vrienden dan bij financiële instellingen. De belangrijkste reden daarvoor is om niet afhankelijk te zijn van deze instellingen (vaak vanwege religieuze redenen). Tenslotte valt op dat deze ondernemers een goede neus hebben voor niche-markten. Zij kunnen heel snel een gat in de markt ontdekken en daarop anticiperen.

Tijdens de interviews werden verschillende punten van zwakte genoemd. De meeste ondernemers starten veelal zonder een goede voorbereiding. Verder wordt de beslissing een zaak te starten vaak impulsief genomen. Men meent een gat in de markt te hebben ontdekt en springt er onvoorbereid in. Velen beginnen een onderneming zonder een ondernemingsplan. Daardoor ondernemen zij marketingactiviteiten zonder zich goed op de marktsituatie te oriënteren. Sommigen geven aan onvoldoende kennis te hebben van de Nederlandse weten regelgeving. Uit dit onderzoek blijkt dat veel van deze ondernemers onvoldoende communiceren met ondersteunende instellingen zoals de Kamer van Koophandel. Ook de bedrijfsboekhouding is vaak onvoldoende onderhouden. De respondenten geven aan over het algemeen een zwakke financiële basis te hebben voor het doen van grote uitbreidingen of investeringen. Bedrijfsvoering is veelal gericht op korte termijn resultaten en niet op het opbouwen van financiële reserves voor de toekomst. Een ander


4.11 Zwakke punten van mannelijke ondernemers

38


zwak punt bij deze niet-westerse allochtone ondernemers is dat zij nogal solistisch opereren. Zij hebben geen ambitie zich te organiseren, ondanks de aanwezigheid van andere ondernemers in dezelfde straat of in de directe omgeving. Door deze solistische houding hebben velen moeite met het vinden van de weg naar de verschillende officiële instanties voor bijvoorbeeld subsidies, ondersteuning of andere zaken). Bij de branchekeuze nemen zij vaak de winkelformule over van de gevestigde zaken. Bij dit kopieergedrag wordt onvoldoende rekening gehouden met de eventuele marktruimte. Om te kunnen overleven hanteren zij vaak de strategie van prijsconcurrentie. Zij gaan zelden over tot innovatie en/of hebben ook geen unique selling point. Opvallend is de ‘trots’ die sommigen hebben. Zij weigeren in geval van nood enige professionele hulp in te roepen van anderen. Dit beschouwen zij als een teken van zwakte. Voor wat betreft het netwerken blijft dat beperkt tot locaties waar zij vaak komen (moskee, theehuis). Vaak ontbreken relevante netwerken buiten de eigen etnische groep; bij een enkeling blijft het beperkt tot winkeliersverenigingen of brancheorganisaties.

4.12 Kansen Door de vestiging van steeds meer nieuwe groepen etnische allochtonen in de verschillende wijken wordt de kans op overleving van onderneming steeds groter. Ook doordat er steeds meer autochtonen uit de directe omgeving de winkel van deze ondernemers weten te vinden, groeit de kans op afzet. Hierdoor ontstaan er ook niches. Uit de antwoorden van respondenten blijkt dat niet-westerse allochtone mannelijke ondernemers wel degelijk hun concepten hebben, die de kans op overleving vergroten. Verder worden steeds meer bedrijven professioneler. Niet alleen de winkel maar de gehele bedrijfsvoering wordt professioneel aangepakt. De doorstroom naar andere branches vindt gestaag plaats. Door de vergrijzing en het niet vinden van een geschikte opvolging, worden steeds meer autochtone bedrijven overgenomen door niet-westerse ondernemers. Tenslotte wijzen de respondenten op het feit dat er steeds meer niet-westerse allochtonen de Nederlandse taal beter beheersen en goed opgeleid zijn. Hierdoor groeit de kans op efficiëntie, innovatie en marktverbreding.

Tijdens dit onderzoek vonden veel niet-westerse allochtone mannelijke ondernemers het in eerste instantie lastig de vraag over knelpunten te beantwoorden. Aanvankelijk gaven velen aan geen knelpunten te ervaren. Maar na doorvragen werden diverse punten aangedragen die zij in het ondernemerschap als belemmering ervaren. Het meest werden genoemd: de Belastingdienst,de Keuringsdienst van Waren en Arbeidsinspectie. De onverwachte inval van deze instellingen vormt voor velen een bedreiging voor het imago en daarmee ook voor de toekomst van de onderneming. Veel ondernemers ervaren dit optreden als een vernedering. Deze instellingen


4.13 Knelpunten

39

komen onaangekondigd de zaak binnen en laat de zaak tijdens hun aanwezigheid sluiten. Deze controles vinden gewoonlijk overdag plaats. De klanten die op dat moment aanwezig zijn en anderen die niet binnengelaten mogen worden, moeten achteraf worden uitgelegd wat er aan de hand was. Bedrijven lopen daardoor onherstelbare schade op. Daarnaast ervaren sommigen de naheffingen door de Belastingdienst als een doodsteek voor het voortbestaan van de onderneming. De onderlinge concurrentiestrijd is een ander punt dat als een knelpunt in het ondernemerschap wordt ervaren. Deze strijd oefent grote druk uit op de winst van de onderneming. De niet-westerse allochtone ondernemers nemen over het algemeen genoegen met een lage winstmarge. Dit om de prijs laag te houden en klanten aan zich te binden. Daardoor oefent elke strijd op de prijs een grote druk op de winstgevendheid en daarmee ook op het voortbestaan van de onderneming. Ook de afhankelijkheid van de relatief beperkte eigen etnische groep wordt door sommige ondernemers als een bedreiging voor de toekomst ervaren. Sommigen noemen de conjuncturele ontwikkelingen als een bedreiging. Vooral het duurder worden van grondstoffen wordt veelvuldig genoemd. Ondernemers vertelden dat de hogere prijs van grondstoffen niet aan de klant wordt doorberekend. Daardoor smelt de winstmarge tot een dieptepunt (laagte). Vaak werden de complexiteit en de diversiteit van de regelgeving waaraan ondernemerschap in Den Haag gebonden is als knelpunt aangehaald. Men beklaagde zich daarbij dat het voor allochtonen haast onmogelijk is om op de hoogte te zijn van alle regels, temeer daar deze regels in de Nederlandse taal zijn gesteld. Daardoor neemt de kans op onreglementair handelen toe. Met alle gevolgen van dien. Sommige ondervraagde mannelijke ondernemers klagen over het gebrek aan parkeerplaatsen bij hun onderneming. Daardoor blijven de klanten weg en kopen hun producten elders. Ook zijn er ondernemers die aangeven gediscrimineerd te voelen. Zij menen minder makkelijk een goede winkellocaties te vinden. Daardoor worden zij gedwongen in de zogenaamde achterstandswijken hun zaak te beginnen. Sommigen gaven aan slachtoffer te zijn geworden van klanten die zij te goede trouw producten hebben verkocht. Deze klanten kopen op krediet en wanneer zij weigeren te betalen blijft de ondernemer met een financiële strop achter. Een ander punt van bezwaar dat de respondenten aandragen is de manier waarop de overheid en andere sociaal-maatschappelijke instellingen het ondernemerschap in Den Haag ondersteunen. Volgens hen scoren deze instellingen in de ondersteuning onder de maat, omdat zij geen expliciet doelgroepenbeleid voor onder andere de niet -westerse allochtonen hebben. Er is sprake van miscommunicatie door bijvoorbeeld taalproblemen. Problemen blijven daardoor vaak onopgelost liggen. Verder is niet alle informatie op een centraal punt beschikbaar. Ondernemers met vragen



40


worden daardoor doorverwezen van de ene instelling naar de andere. Men weet niet welke informatie waar te vinden is. Voor de schematische weergave van de SWOT-analyse van de mannelijke ondernemers, zie figuur 1.

Sterkten -ambitieus -empathisch -durf om risico’s te nemen -goede relationele contacten met klanten -groet doorzettingsvermogen -flexibiliteit -prestatiedrang -expertise op eigen assortiment -neus voor niche-markten

Zwakten -impulsief -zwak netwerk -onvoldoende kennis van weten regelgeving -kopieergedrag -zonder planning werken -onvoldoende (Nederlandse) taalbeheersing -moeite met het vinden van de weg naar de verschillende overheidsinstellingen -marketingkortzichtigheid -niet innovatief -zwakke financiële positie

Kansen -toename aantal (beter) opgeleiden -verbetering van taalbeheersing -doorstroom naar verschillende branches -groei aantal allochtonen in de winkelwijken -groei aantal autochtone klanten -nieuwe niche-markten -kans op marktverbreding -wegtrekken van autochtone ondernemers uit ‘allochtone wijken’ -geen verplichting middenstandsdiploma -door nieuwe technologieën meer kans op innovaties en professionele aanpak van ondernemerschap

Belemmeringen -de Belastingdienst -complexiteit van weten regelgeving -hoge woonlasten -conjunctuur (dure grondstoffen) -te veel regels -onvoldoende parkeerplaatsen voor klanten -problemen met financiële instellingen voor een lening -veel concurrentie -taalbarrières -dubieuze debiteuren -discriminatie -geen toegang tot autochtone netwerken

4.14 Samenvatting In het bovenstaande hoofdstuk hebben wij geprobeerd op basis van kwalitatieve gegevens meer zicht te krijgen in het ondernemerschap van de mannelijke niet-westerse allochtone ondernemers in Den Haag. Op grond van


Figuur 1 SWOT-matrix mannelijke ondernemers

41



deze gegevens mag het volgende worden gesteld. De mannelijke nietwesterse allochtone ondernemers zijn gemiddeld jong. Het grootste deel van hen heeft over het algemeen een ‘redelijke opleiding’ achter de rug en zijn vooral actief in de handel en in de zakelijke en overige dienstverlening. Er is in Den Haag een tendens van doorstroom naar andere sectoren. De meeste ondernemers hebben een kleine onderneming met de rechtsvorm eenmanszaak. Hun onderneming is meestal gefinancierd met eigen vermogen of met geleend kapitaal van familie en/of vrienden. Voor de vestiging van de onderneming kiezen ze veelal locaties met een hoge concentratie allochtonen. In de klantenoriëntatie richten ze zich meestal op de eigen etnische groep, in wier wensen en behoeften wordt ingespeeld. Een groot deel van deze ondernemers blijkt zonder een business plan te werken. De onderzochte ondernemers beschikken over enkele sterke en enkele zwakke punten. Deze zijn over het algemeen persoonlijke karaktereigenschappen van de ondernemer. Motivatie, empathie en durf zijn de belangrijkste sterke punten van deze ondernemers. Als zwakte worden hen aangerekend de impulsiviteit, onvoorbereide start en marketingbijziendheid. Tot slot mag worden opgemerkt dat deze ondernemers in de praktijksituatie verschillende belemmeringen tegenkomen. Deze worden veelal door externe factoren veroorzaakt. De meest voorkomende knelpunten worden ervaren in de complexiteit van de weten regelgeving, de concurrentiestrijd en het optreden van de Belastingdienst.

42


5 Vrouwelijke ondernemers Samenvatting van de afgenomen interviews

In dit hoofdstuk worden de interviewresultaten van de ondervraagde vrouwelijke niet-westerse allochtone ondernemers in Den Haag gepresenteerd. Aan de hand van de interviews schetsen wij een profiel van deze ondernemers. Dit profiel geeft en inzicht in de persoonlijke kenmerken van deze ondernemers en in hun manier van ondernemen. In dit hoofdstuk worden eerst enkele persoonlijke kenmerken besproken en erna de manier van ondernemerschap. De volgende vragen werden onder andere gesteld: op grond van welke motieven werden voor het ondernemerschap gekozen en waarom koos men voor een bepaalde branche? Verder werd navraag gedaan over sterke en zwakke punten van vrouwelijke ondernemers. Om het beeld van deze ondernemers compleet te maken werd nagegaan welke kansen en belemmeringen zij in de dagelijkse praktijk tegenkomen. Hoewel wij enthousiast zijn over het onderzoek en daarbij zeer voortvarend te werk gingen, viel het niet altijd mee de niet-westerse allochtone vrouwen over te halen voor een interview. Sommige vrouwelijke ondernemers zijn erg wantrouwend en verstrekken niet graag informatie over hun onderneming aan ‘anderen’. Sommigen hadden eerst toestemming nodig van hun partner alvorens een interview toe te staan. Er waren ook vrouwen die dachten dat de onderzoekers onder een hoedje speelden met de Belastingdienst. Zij waren er van overtuigd dat de verzamelde informatie door de Belastingdienst te zijner tijd tegen hen gebruikt zouden worden. Sommigen gaven aan geen belangstelling te hebben voor het onderzoek of vertelden er geen tijd voor te hebben. Vooral vrouwen die de Nederlandse taal niet goed beheersten, toonden duidelijke aversie tegen onderzoekers. In enkele gevallen werden mannelijke onderzoekers om religieuze redenen in de zaak zelfs niet toegelaten. Turken en Marokkanen in Den Haag vormen samen de grootste groep niet-westerse allochtonen. Vrouwelijke ondernemers uit deze twee groepen waren moeilijk toegankelijk voor het onderzoek. Toch zijn er voor dit onderzoek een redelijk aantal vrouwen geïnterviewd. In totaal 24 vrouwelijke niet-westerse allochtone ondernemers. Alle vier etnische groepen (nietwesterse allochtonen) zijn vertegenwoordigd.

Volgens het handelsregister van de Kamer van Koophandel Haaglanden neemt het aantal vrouwelijke ondernemers (inclusief allochtonen) de laatste jaren aanzienlijk toe (Info KvK, 2002 t/m 2007). De etnische afkomst van de ondernemers is niet te achterhalen omdat die niet wordt geregistreerd in het handelsregister van de Kamers van Koophandel. In verband met de doelstelling van dit onderzoek legden wij de geïnterviewden de vraag voor tot welke etnische groep zij zichzelf beschouwen. Het resultaat is in tabel 11 weergegeven.

Vrouwelijke ondernemers

5.1 Etniciteit

43


Tabel 11 Etnische achtergrond vrouwelijke ondernemers in procenten (N=24)

Etniciteit Turk Marokkaan Surinamer Antilliaan


De meeste ondervraagden zijn van Surinaamse afkomst (42%). Daarmee vormen zij onder de respondenten de grootste groep vrouwelijke nietwesterse allochtone ondernemers uit Den Haag. Verschillende redenen kunnen hiervoor worden aangedragen. Over het algemeen beheersen de Surinamers de Nederlandse taal redelijk tot goed en zijn zij tweetalig. Ze spreken de eigen moedertaal en het Nederlands (basistaal). Daardoor kunnen zij gemakkelijker instanties benaderen en informaties inwinnen over onder andere ondernemerschap. Een andere verklaring ligt in de historie van deze groep. De Surinamers (en de Antillianen) hebben zich eerder in Nederland (i.c Den Haag) gevestigd dan de andere niet-westerse allochtonen. Zij startten dan ook eerder met bedrijven. De volgende grote groepen vrouwelijke ondernemers zijn van Turkse en Marokkaanse afkomst (elk 25%). Diverse onderzoekers signaleren groeiende belangstelling voor ondernemerschap onder deze twee groepen. Vooral onder de tweede en de derde generatie Turken en Marokkanen is de belangstelling groot. Dit wordt toegeschreven aan hun steeds betere opleidingsniveau, ambitie en het groeiende markpotentieel (Essers, 2008, Tillaart, 2002, Eim, 2004). De onderneemsters uit de Antillen vormen de kleinste groep in ons onderzoek (8%). Dit komt ook overeen met de grootte van deze bevolkingsgroep in Den Haag.

5.2 Leeftijd Een ander interessant aspect in dit onderzoek is het overzicht van de huidige leeftijd en die op het startmoment. Dit biedt mogelijkheden tot vergelijking met bijvoorbeeld hun mannelijke counterpart. Daarom vroegen wij de geïnterviewden hoe oud zij waren op het moment van het interview en bij de start van hun onderneming (zie tabel 12).

Leeftijdscategorieën

Huidige leeftijd (%)

0 – 20 20 – 30 30 – 40 40 – 50 50 – 60

29 42 21 8

Leeftijd op startmoment (%) 4 59 25 4 8


Tabel 12 Huidige leeftijd en leeftijd op moment van start onderneming in procenten (N=24)

44


De gemiddelde leeftijd van de onderzochte niet-westerse allochtone onderneemsters in Den Haag is 33 jaar. Uit de respons van de ondervraagden valt op te maken dat het overgrote deel van deze vrouwen voor hun dertigste met een onderneming is begonnen. Dit loopt parallel aan de leeftijdscategorie van de mannelijke ondernemers. Deze bevinding staat haaks op die in de literatuur: “… de vrouw is minder ondernemend in haar jongere jaar…”(Blom, 2003). Ook in de andere categorieën is het aantal vrouwelijke ondernemers enigszins gelijk aan dat van de mannen (Vergelijk Tillaart, Blom, Rath).

5.3 Opleiding In dit onderzoek is gevraagd naar de opleiding van de respondenten. Bij die vraag hebben wij geen onderscheid gemaakt tussen de opleiding in het land van herkomst en die in Nederland: zolang die maar relevant is voor het uitoefenen van het beroep en ondergebracht kan worden in de hieronder benoemde niveaus (zie tabel 3). Tabel 13 Opleidingsniveau geïnterviewde vrouwelijke ondernemers in procenten (N=24)

Opleiding* Geen Laag Middelbaar Hoog


Naar aanleiding van tabel 13 kan worden vermeld dat de onderzochte vrouwelijke ondernemers in Den Haag tenminste de basisschool hebben doorlopen of een lagere vakcursus hebben gevolgd (12%). Slechts één respondent vertelde geen opleiding (scholing) te hebben gehad. De grote meerderheid van de vrouwelijke ondernemers heeft een middelbare opleiding genoten. Het relatief aantal hoger opgeleide vrouwelijke ondernemers staat gelijk aan de onderzochte mannen. Dit staat haaks op de beeldvorming in de literatuur: “wel is het aandeel hoger opgeleide mannen hoger (dan van vrouwen)” (EIM, 2004; zie ook Tillaart, 2001; ING Bank, 2006; Blom, 2003). Uit tabel 13 kan worden opgemaakt dat de vrouwen uit ons onderzoek over het algemeen beter geschoold zijn dan de mannelijke ondernemers. Toch gaven vele ondervraagden aan geen specifieke ondernemersopleiding te hebben gevolgd. Om toch met een onderneming te beginnen behaalden ze een vakdiploma of bouwen ze op hun learning experience.


*Met opleiding wordt bedoeld: Laag: basisschool, VMBO, Mavo, Lagere vakcursus Middelbaar: Havo, MBO, Middelbare vakcursussen Hoog: HBO,WO,VWO

45


5.4 Branche Allochtone ondernemers bevinden zich in diverse sectoren en branches. Verschillende onderzoeksrapporten geven aan dat allochtone ondernemers slechts in een beperkt aantal branches actief zijn (Eim, 2004; Tillaart, 2002; Rath, 2000; ING, 2004). Met dit onderzoek willen wij ondermeer achterhalen in welke branches de vrouwelijke ondernemers in Den Haag hun emplooi vinden. Daarom stelden wij hen de vraag voor welke branche is er gekozen? Uit de antwoorden kan worden opgemaakt dat deze groep ondernemers in diverse branches actief is (zie tabel 14). Tabel 14 Branchekeuze van vrouwelijke ondernemers in procenten (N=24)

Branche Uiterlijke verzorging Kapsalon Kleding Horeca Horeca Autorijinstructeur Reis- en uitzendbureau Overige

Percentage 34 17 17 12 8 4 4 4

Tabel 14 laat zien dat de meeste onderzochte vrouwelijke allochtone ondernemers actief zijn in de zakelijke en overige dienstverlening. Dit komt inderdaad overeen met het beeld in de literatuur. Van de ondervraagden geeft 34% aan als ondernemer actief te zijn in de uiterlijke verzorging. Ruim 17% heeft een kapsalon; eenzelfde aantal is actief in de kledingbranche (modebranche). Ongeveer 12% van de vrouwelijke ondernemers zit in de detailhandel. De rest is actief in andere branches, zoals uitzendbureaus, schoonmaakbedrijven en autorijscholen.

5.5 Rechtsvorm van de onderneming Aan de respondenten werd de vraag gesteld voor welke ondernemingsvorm zij hebben gekozen. Daarmee wordt de leiding en de mate van verantwoordelijkheid van de onderneming in beeld gebracht (zie tabel 15).

Rechtsvorm Eenmanszaak Vennootschap onder Firma Besloten Vennootschap Franchising Naamloze Vennootschap

Percentage 67 21 8 4 -


Tabel 15 Rechtsvorm ondernemingen van niet-westerse allochtone vrouwen in procenten (N=24)

46


Uit tabel 15 blijkt dat tweederde (67%) van de ondervraagde vrouwelijke ondernemers in Den Haag de voorkeur heeft gegeven aan een eenmanszaak. Als belangrijkste reden daarvoor geeft ze aan dat deze rechtsvorm relatief eenvoudig is. Andere argumenten voor deze keuze zijn de vrijheid en zelfstandigheid die deze ondernemingsvorm biedt aan de ondernemer. In tabel 5 valt verder op dat er meer vrouwen dan mannen uit ons onderzoek gekozen hebben voor de Vennootschap onder Firma, respectievelijk 21% en 18%. Mogelijk speelt daarbij risicospreiding een rol. Elke vennoot namelijk is in deze rechtsvorm hoofdelijk verantwoordelijk voor de financiële risico van de onderneming.

5.6 Ondernemingsplan Het schrijven van een ondernemingsplan wordt in de literatuur gezien als een goede start voor iedere ondernemer. De ondernemer is daardoor beter voorbereid op de marktontwikkelingen en eventuele tegenslagen. Uit diverse onderzoeksrapporten ontstaat de indruk dat de niet-westerse allochtone ondernemers een aantal ondernemerskwaliteiten mist, zoals het ontwerpen van een ondernemingsplan (Tillaart, 2001; Eim, 2004; Choenni, 1998). Het gevolg daarvan is dat de ondernemingsactiviteiten niet volgens een bepaald plan verlopen. Dit verkleint de overlevingskansen van de onderneming. In dit onderzoek proberen wij ook te achterhalen hoeveel van de vrouwelijke nietwesterse allochtone ondernemers met een ondernemingsplan van start zijn gegaan. Tabel 16 geeft het percentage aanwezige ondernemingsplannen bij vrouwelijke allochtone ondernemers in Den Haag. Tabel 16 Aanwezigheid ondernemingsplan in procenten (N=24)

Percentage 46 54

Meer dan de helft van de ondervraagde onderneemsters geeft aan zonder een ondernemingsplan te zijn begonnen en de meeste hebben het ook nog steeds niet geschreven. Dit is opmerkelijk omdat uit dit onderzoek blijkt dat de meeste vrouwen toch een redelijke opleiding hebben genoten en dus in staat geacht kunnen worden om een ondernemingsplan te schrijven. Echter, in vergelijking tot de mannen zijn er een weinig minder vrouwen zonder een ondernemingsplan (zie tabel 7; 55% om 54%). Bij het doorvragen naar de reden daarvan gaven velen aan weliswaar geen ondernemingsplan te hebben geschreven maar wel te werken met een zogenoemde ‘persoonlijk plan’. In dit plan beschrijven zij hun bedrijfsactiviteiten en vormt het de routing voor ondernemerschap. Sommigen vertelden ons het ondernemingsplan in ‘het hoofd’ te hebben. Ongeveer 46% van de ondervraagden geeft aan wel een ondernemingsplan te hebben gemaakt en aan de hand daarvan ook te werken.


Ondernemingsplan Wel Geen

47


5.7 Ondernemingsfinanciering In dit onderzoek wordt ook nagegaan achterhalen hoe de vrouwelijke ondernemers hun bedrijf hebben gefinancierd. Daarmee kunnen de financiële afhankelijkheid en de investeringskracht van de onderneming in beeld worden gebracht. Daarom vroegen wij de respondenten op welke manier zij hun onderneming hebben gefinancierd (zie tabel 17). Tabel 17 Financieringsbron in procenten (N=24)

Financieringsbron Bankinstellingen Eigen vermogen Familie/vrienden Overige

Percentage 42 33 25 -

5.8 Klantenoriëntatie Met de vraag naar de klantenoriëntatie van de onderneemsters wordt nagegaan in welke mate zij hun marketingactiviteiten richten op de etnische groep. Daarmee komt de ondernemingsstrategie in beeld: doet de ondernemer aan focusstrategie of aan marktverbreding? Tabel 18 geeft de klantoriëntatie van de allochtone onderneemster weer.


Tabel 17 laat zien dat van de ondervraagden 42% aangeeft de onderneming te hebben gefinancierd met een bancaire lening. Dit is aanzienlijk meer dan in de literatuur wordt beweerd (Blom, 2003; ING Bank 2006; Eim, 2004; Rusinovic, 2007). Ongeveer 33% heeft de zaak met eigen vermogen opgestart; ongeveer 25% heeft de financiële hulp ingeroepen van familie of vrienden. Uit het bovenstaande en het vorige hoofdstuk mag geconcludeerd worden, dat meer vrouwen dan mannen financiële hulp zoeken (en vinden) bij bancaire instellingen (zie tabel 9: 15% om 42%). Als reden daarvoor geven sommigen op dat ze de informele financiering niet positief vinden. Het geld kan door de geldschieter plotseling en ineens opgeëist worden of deze wil ook medezeggenschap in de onderneming. Daarom geven zij de voorkeur aan een zakelijke financiering waar de afspraken transparant zijn. Daarnaast is het mogelijk dat meer vrouwen dan mannen aan de eisen van de banken voldoen: het overleggen van een gedegen ondernemingsplan, de betere perspectieven in de gekozen sector, etc. De ondernemers die er niet in geslaagd zijn bancaire leningen te sluiten, zijn over het algemeen aangewezen op de financiële steun van familie en vrienden. Maar dit kan ook op vrijwillige basis hebben plaats gevonden omdat voornamelijk bij ondernemers met een islamitische achtergrond om godsdienstige reden er geen rente betaald hoeft te worden. Ook de terugbetalingsregelingen met familieleden kunnen soepeler zijn dan bij de bancaire instellingen.

48


Tabel 18 Klantenoriëntatie in procenten (N=24)

Doelgroep Eigen etnische groep Breder publiek

Percentage 33 67

Uit de antwoorden van de ondervraagden kan worden opgemaakt dat tweederde van de vrouwelijke niet-westerse allochtone ondernemers hun ondernemingspijlen richt op een breed marktsegment. De potentiële klanten komen uit diverse etnische groepen. Ongeveer 33% van de ondernemers focust zich primair op de eigen etnische groep. Echter, klanten uit het breder marktpotentieel zijn eveneens welkom.

5.9 Motieven Tijdens de interviews werd ook gevraagd welke krachten de vrouwen dreven om voor het ondernemerschap te kiezen. De antwoorden sterk uiteen. De meest genoemde motieven worden in tabel 19 vermeld. Tabel 19 Motieven voor start eigen zaak in procenten (N=24)

Motieven Droom verwezenlijken Geld verdienen Zelfstandigheid (eigen baas) Vooropleiding en deskundigheid Geen baan vinden Uit de uitkeringspositie willen

Percentage 36 22 14 14 7 7

5.10 Sterke punten vrouwelijk ondernemers De persoonlijkheid van de ondernemer vormt vaak het uitgangspunt voor het al dan niet succesvol opereren in de ondernemingswereld. Deze wereld biedt kansen en uitdagingen aan de individuele ondernemer. Om van die mogelijkheden profijt te trekken moet men als ondernemer sterk in de schoenen staan. In dat kader werd gevraagd naar sterke kanten van respondenten.


Tabel 19 geeft aan dat er bij een groot deel van de ondervraagde vrouwelijke ondernemers sprake is van vrije motivatie Zij hebben bewust gekozen voor het ondernemerschap. De start van een onderneming is voor een grote groep (36%) een wens om in een eigen zaak hun fantasie te verwezenlijken. Ongeveer 22% van de respondenten geeft aan dat geld verdienen het belangrijkste motief is. Niet onder een baas willen werken wordt door 14% aangegeven als reden. Van de ondervraagden noemden 14% zogenoemde dwangmotieven: geen baan kunnen vinden ( 7%) en uit de sociale uitkering willen stappen (7%).

49


In tegenstelling tot de mannelijke ondernemers tonen de ondervraagde vrouwen voldoende zelfkennis en noemen een waslijst aan sterke punten. De meeste respondenten noemen motivatie en doorzettingsvermogen als hun sterke kant. Zij werken heel ‘gepassioneerd’ aan hun marketingactiviteiten en geven niet snel op. Deze vrouwen hebben lef en durven financiële risico’s te nemen. Zij zijn empatisch, marktgeoriënteerd en hebben goede contactuele kwaliteiten. Zij stellen zich open en eerlijk op tegenover hun klanten en zijn altijd gastvrij. Zij hebben goede kennis van de producten en het assortiment dat ze voeren en zijn vakbekwaam. Sommigen hebben een vakopleiding gevolgd en dragen voldoende kennis van algemene ondernemersvaardigheden. Als ondernemer bezitten zij voldoende improvisatietalent en zelfvertrouwen. Zij onderscheiden zich in de markt door het bieden van goede kwaliteit, service en vragen een lage prijs voor hun producten/diensten. Dit zien ze als hun unique selling point. Ook de geografische ligging van hun onderneming wordt als een sterk punt beschouwd: ze ligt vaak in de directe omgeving van de doelgroep.

5.11 Zwakke punten vrouwelijke ondernemers Vanwege het zelfbeeld van de ondernemers is gevraagd naar hun zwakke punten. Bijna alle ondervraagde onderneemsters vinden dat zij zakelijk gezien ‘soft’ zijn: zij zijn niet erg hard in de zakenwereld. Een aantal beschouwt zich als erg ongeduldig. Daardoor nemen zij soms overhaaste beslissingen. Sommigen geven aan moeilijk met andere personen te kunnen samenwerken. Zij hebben moeite met het uit handen geven van zaken en raken daardoor in een isolement. Veelal maken zij ook geen deel uit van een georganiseerd netwerk. Sommige ondervraagden geven aan dat hun Nederlandse taalkennis niet toereikend is om de complexe weten regelgeving goed te begrijpen. Mede daardoor hebben zij minder zicht op de mogelijkheden voor ondersteuning of subsidies.

Uit de interviews kan worden opgemaakt dat de ondervraagde vrouwelijke ondernemers in Den Haag heel veel kansen zien liggen. Allereerst wijzen zij daarbij op het groeiend aantal allochtonen in typisch etnische wijken. Deze groei vergroot het marktpotentieel. Een andere ontwikkeling die kansen biedt aan ondernemers is het steeds kleiner worden van de barrières tussen allochtonen en autochtonen. Steeds meer autochtonen weten de winkels van de allochtonen te vinden. Hierdoor wordt de kans op marktverbreding groter. De producten en diensten die deze allochtone ondernemers aanbieden, onderscheiden zich meestal van het autochtone aanbod. Deze nieuwe producten die elders hun succes hebben bewezen, vergroten de overlevingskansen van de ondernemer. Het niet verplicht stellen van een middenstandsdiploma en een


5.12 Kansen

50


ondernemingsplan wordt door (startende) ondernemers eveneens gezien als een kans: men kan zonder al teveel beslommeringen een zaak beginnen.

In de interviews is aan de vrouwelijke ondernemers gevraagd welke prangende knelpunten zij in de praktijksituatie tegenkomen. Daarmee kan in beeld worden gebracht welke hindernissen er zijn voor een succesvol ondernemerschap. In de eerste instantie werd aangegeven geen knelpunten te ervaren. In de loop van het gesprek kwamen echter toch verschillende punten aan de orde die als een belemmering voor het ondernemerschap werden ervaren. De meeste ondervraagden noemen de complexe weten regelgeving als een van de grootste knelpunten. Er zijn te veel wetten en regels waarmee de ondernemer in de dagelijkse praktijk rekening moet houden. Deze regels zijn over het algemeen erg moeilijk geformuleerd en met name voor allochtonen moeilijk te begrijpen. De administratieve verplichtingen zijn daarvan een voorbeeld. Ook het gemeentelijke bestemmingsplan wordt als hindernis ervaren. De ondervraagden zeggen dat de niet-westerse allochtone vrouwen minder snel in aanmerking komen voor een door de gemeente voorbestemde winkellocatie. De vestigingskosten voor deze a-locaties zijn voor deze ondernemers bovendien te hoog. Diverse procedures van de Belastingdienst worden eveneens als belemmerend voor het ondernemerschap ervaren. Een voorbeeld daarvan is het vooraf afdragen van belasting. De ondernemers zijn van mening dat je vooraf belasting moet betalen terwijl je niet zeker bent of jouw bedrijf geld zal opleveren. Ook de naheffingen door de Belastingdienst wordt als belemmering aangegeven. Vooral als men als gevolg van deze naheffing het aangeslagen bedrag in een keer moet betalen. Dit brengt de overlevingskansen van de onderneming in gevaar. Ook het verkrijgen van een BTW-nummer van de Belastingdienst werd als een knelpunt gezien. Men verwijt de Belastingdienst traagheid in de procedures en te veel op details te letten. Ook de bureaucratie van de officiële instellingen wordt als een belemmering ervaren. Als voorbeeld noemen sommigen de tijd en vele moeite die men moet doen voor het verkrijgen van diverse soorten vergunningen. Een ander punt dat als beklemmend wordt ervaren is de risicoaversie van sommige banken. Volgens de respondenten hebben deze banken weinig tot geen begrip voor de financieringswensen van de allochtone ondernemers. Deze banken gaan vooral uit van het eigen vermogen, de rentabiliteit en de geboden zekerheden van de aanvrager(Zie ook Rath, 2000). Wanneer deze door de bank onvoldoende worden bevonden, blijft financiële ondersteuning dan ook uit. Voor verdere financiële ondersteuning wordt de ondernemer teruggeworpen op vrienden en/of familie. De juridische verplichtingen met betrekking tot de aanname van personeel in loondienst wordt eveneens als een belemmering ervaren. Ondernemers kunnen niet zomaar personeel in dienst nemen of hen zomaar


5.13 Knelpunten

51


ontslaan. Men is op dit gebied aan regels gebonden. Daardoor durven ondernemers niet zomaar personeel aan te nemen. Vaak worden dan familieleden ingeschakeld voor het verlenen van onbetaalde of laagbetaalde hulp. Dit gaat meestal ten koste van de kwaliteit van het ondernemerschap. Een andere belemmering die men in de praktijk tegen komt is de slechte informatievoorziening door de officiële instanties. De ondervraagden wijzen er op dat er hoegenaamd geen op maat gesneden voorlichting of informatie ter beschikking is. Er zijn algemene informaties over het ondernemerschap beschikbaar, maar in specifieke gevallen kan men niet worden geholpen. Ondernemers worden soms ook voor een soort informatie naar diverse instellingen verwezen. Dit is niet alleen tijdrovend, maar ook frustrerend. Sommige ondervraagden noemen de onderlinge concurrentiestrijd als een belemmering. Volgens hen zijn er te veel ondernemers met hetzelfde product/dienst die op eenzelfde relatief kleine doelgroep richten. Daardoor worden bedrijven genoodzaakt de prijs als concurrentiewapen te gebruiken. Dit oefent grote druk op de winstmarge en brengt op termijn de continuïteit van de onderneming in gevaar. In die concurrentiestrijd bevinden zich ook ‘valse concurrenten’: dat zijn ondernemers zonder diploma’s die geen vaste vestigingsplek hebben. Zij hebben lage vaste kosten en kunnen nog verder in de prijs concurreren. Sommige vrouwen noemen de dubbele rol die zij moeten vervullen als een knelpunt. Thuis vervult de ondernemer ook nog eens de rol van een moeder, huisvrouw en echtgenote. Dit vergt veel inzet, flexibiliteit, geduld en energie, die moeilijk altijd opgebracht kunnen worden. Vandalisme en criminaliteit zijn twee andere punten die het ondernemerschap belemmering opleveren. De beschadigingen door de vandalen aangericht moeten veelal door de ondernemer zelf hersteld worden. Dit vergt soms grote investeringen. Diefstal en inbraken zijn twee andere schadeposten die de continuïteit van de onderneming in gevaar kunnen brengen. Het ontbreken van voldoende parkeerfaciliteiten wordt eveneens door de ondernemers als een belemmering ervaren. Klanten lopen weg naar concurrenten waar zij wel kunnen parkeren. Dit leidt tot omzetverlies.


Zie de volgende pagina voor de schematische weergave van de SWOT-analyse van de vrouwelijke ondernemers.

52


Sterkten

Zwakten

-motivatie -grote doorzettingsvermogen -passie -lef -durf economische risico’s te nemen -empatisch -marktgericht -goede contactuele vaardigheden -eerlijk -gastvrij -goede kennis van producten/diensten -vakbekwaam -kennis van algemene ondernemersvaardigheden - improvisatietalent -zelfvertrouwen -unique selling point

-niet hard voor de zakenwereld -ongeduldig -moeilijk samenwerken met anderen -onvoldoende netwerk -individualistisch -onvoldoende taalkennis

Kansen -groei aantal allochtonen -groei aantal autochtone klanten -nieuwe exotische producten/diensten -geen verplichte diploma’s en ondernemingsplan -strategische ligging van de onderneming

Knelpunten -complexe weten regelgeving -zwakke Nederlandse taalbeheersing -slechte winkellocatie -veel administratieve verplichtingen -hoge naheffingen (Belastingdienst) -vooraf afdragen van belastingen -moeilijk verkrijgbaar BTW-nummer -bureaucratie (vergunningen) -risico-averse houding van bankinstellingen -risico informele leningen -strenge regels voor personeelsbeleid in loondienst -geen beschikbaarheid van op maat gesneden informatie en voorlichting -felle concurrentiestrijd -dubbele (functie) rol -vandalisme/criminaliteit -weinig parkeerfaciliteiten

5.14 Samenvatting Uit het bovenstaande blijkt dat van de ondervraagde vrouwelijke ondernemers in Den Haag, de meesten een Surinaamse afkomst hebben. De


Figuur 2 SWOT-matrix vrouwelijke allochtone ondernemers

53



Turkse en Marokkaanse vrouwelijke ondernemers zijn de volgende grote groep ondernemers. Echter, er zijn voldoende aanwijzingen dat de belangstelling voor ondernemerschap onder deze eerder genoemde allochtone groepen erg groot is (Tillaart, 2001; ING Bank, 2006; Essers, 2008). Wel wordt verwacht dat het aantal vrouwen met een onderneming onder hen binnen afzienbare tijd zal stijgen. De gemiddelde leeftijd van de ondervraagde vrouwelijke niet-westerse allochtone ondernemers in Den haag is 33 jaar. De meesten van hen hebben een redelijke scholing. Zij zijn in diverse branches actief. De meesten zitten in de zakelijke en overige dienstverlening. Voor wat betreft de keuze van de rechtsvorm mag geconcludeerd worden dat het bij het overgrote deel de eenmanszaak de voorkeur heeft. Opvallend is dat de meeste onderneemsters geen ondernemingsplan hebben en of er niet mee werken. De meeste vrouwen hebben hun onderneming met bancaire lening gefinancierd. Hun klantenkring bestaat uit de eigen etnische groep en het breder publiek. Uit dit onderzoek blijkt verder ook dat zij een complex van motieven aangeven voor de deelname aan het ondernemerschap. Met betrekking tot de persoonlijke eigenschappen mag gesteld worden dat motivatie en doorzettingsvermogen de grote drijfveren achter het ondernemerschap zijn. Daarnaast tonen de ondernemers opvallend veel lef en durf om financiële risico’s te nemen. De meeste ondervraagden vinden dat zij zich niet hard genoeg kunnen opstellen in de zakenwereld. Hierdoor hebben ze het gevoel door deze wereld overruled te worden. Den Haag als marktgebied biedt deze vrouwelijke ondernemers kansen voor een succesvol ondernemerschap. Het marktpotentieel voor deze ondernemers groeit door de vestiging van nieuwe groepen allochtonen en door de toenemende belangstelling voor exotische producten onder autochtonen. De meeste ondervraagden noemen de complexe weten regelgeving als de belangrijkste hindernis in de praktijk van het ondernemerschap. De bureaucratie en de verschillende procedures van de officiële instanties worden eveneens als een ernstige belemmering voor succesvol ondernemerschap ervaren. Een ander knelpunt wordt gezien in de risicoaversie van sommige bankinstellingen. Verder geeft men aan dat er geen sprake is van op maat gesneden voorlichting en informatie betreffende het ondernemerschap. De onderlinge concurrentiestrijd en vooral door de aanwezigheid van valse concurrenten worden de overlevingskansen van de onderneming bedreigd.

54


6 Ondersteunende instellingen Samenvatting van de afgenomen interviews

In dit onderzoek zijn verschillende Haagse instellingen bevraagd die startende en reeds gevestigde ondernemers ondersteunen. Het gaat om: Belastingdienst Haaglanden, Kamer van Koophandel Haaglanden, Gemeente Den Haag afdeling BedrijvenBalie, Stichting Ondernemersklankbord, Instituut voor Nieuw Ondernemerschap en Zwarte Zaken Vrouwen Nederland. De geïnterviewden gaven aan dat het beleid van hun organisatie niet specifiek gericht is op de niet-westerse allochtone ondernemers. Zij maken in de benadering geen onderscheid in de etniciteit van de ondernemers en zijn ook niet van plan dit in de toekomst te veranderen.

6.1 Algemeen Op de vragen over leeftijd, etniciteit en opleiding van de niet-westerse allochtone ondernemers vertelden ze ons geen andere informatie te beschikken dan die uit de literatuur. Wel hadden enkelen het vermoeden dat de ondernemers uit de voornoemde groep gemiddeld jong is. Op grond van hun praktische ervaring menen zij dat de meeste ondernemers in Den Haag van Turkse en Marokkaanse afkomst zijn. De opleiding van deze doelgroep schatten zij niet erg hoog in.

Aan de geïnterviewden werd de vraag gesteld naar de motieven van de nietwesterse allochtone ondernemers voor het ondernemerschap. Zij noemden verschillende motieven. Als belangrijkste motief voor het ondernemerschap noemden zij zelfstandigheid. Men wil niet graag onder een baas werken, men wil zelf de werktijd bepalen, zelf beslissingen nemen en vooral economisch onafhankelijk zijn. Om deze zelfstandigheid te realiseren willen deze personen dan ook veel geld verdienen. Sommige personen hebben voor het ondernemerschap gekozen omdat zij op de arbeidsmarkt kansloos waren. Sommigen zijn ondernemer geworden om aanzien te verwerven: ondernemerschap vergroot de status binnen de eigen etnische groep. Zij vervullen graag een rolmodel. Volgens een van de respondenten hebben nietwesterse allochtonen van nature een drive voor ondernemerschap: het zit hen gewoon in de genen. Een andere wijst op het overheidsbeleid, dat er op gericht is om personen in uitkeringssituatie te stimuleren voor zelfstandig ondernemerschap (BBZ-regeling). Dit motiveert sommige uitkeringsgerechten om ondernemer te worden. Een tweetal van de ondervraagden meent dat het niet meer verplicht stellen van o.a een middenstandsdiploma voor sommige allochtonen een reden is om ondernemer te worden. Uit de antwoorden van de ondervraagden kan worden opgemaakt dat allochtonen heel vaak branches kiezen, waarvan ze zien dat een collega-

Ondersteunende instellingen

6.2 Motieven

55


ondernemer ook een zaak heeft: ‘na de tiende bakker komt er gewoon een elfde bij in de straat’.

6.3 Branche De mannelijke niet-westerse allochtone ondernemers zijn volgens onze respondenten tegenwoordig actief in verschillende sectoren en branches. De ondernemers van de eerste generatie zijn vooral te vinden in de horeca en de detailhandel. Bij de tweede generatie vindt er in de branchekeuze een verschuiving plaats in de richting van zakelijke dienstverlening. Dit wordt toegeschreven aan het hogere opleidingsniveau en de betere (Nederlandse) taalbeheersing van deze groep.

6.4 Rechtsvorm van onderneming Op de vraag naar de rechtsvorm van de ondernemingen van de niet-westerse allochtonen verwezen de respondenten naar het handelsregister van de Kamer van Koophandel Haaglanden. Hierin staat de rechtsvorm van alle ingeschreven ondernemingen. De respondenten vermoedden wel dat de meeste ondernemingen een eenmanszaak als rechtsvorm hebben.

Voor wat betreft de keuze van de locatie menen de geïnterviewden dat de meeste ondernemingen niet in het centrum van Den Haag zijn gevestigd maar net daarbuiten. De belangrijkste reden daarvoor is dat de zogenoemde A1locatie voor veel van deze ondernemers te duur is. Bovendien ligt deze locatie ook niet in de looproute van hun potentiële doelgroep. Hierdoor ontstaan er buiten het centrum nieuwe winkelwijken: een wirwar van bedrijven met ondernemers van verschillende culturen. Sommige ondervraagden zijn van mening dat dit op den duur zal leiden tot gettovorming. Daarom juichen zij het beleid van de gemeente toe om deze wijken te renoveren. De bedoeling van de gemeente is om deze wijken nieuwe impuls te geven door ook grote bedrijven daar aan te trekken. Voorbeelden hiervan zijn de Schilderswijk en Transvaal. De niet-westerse allochtone ondernemers focussen voornamelijk op hun eigen etnische groep, die meestal ook in de directe omgeving van de zaak woont – aldus de respondenten. De ondernemer kent de klanten veelal persoonlijk. De marktbenadering vindt dan ook informeel plaats. In de eerste instantie biedt dit goede perspectieven voor de ondernemer. De ondernemers kennen de specifieke wensen en behoeften van hun klanten spelen daarop adequaat in. In de aanschaf van diverse productsoorten naar de wens van de doelgroep vormt ook geen probleem, omdat zij precies weten waar die voor een lage prijs verkrijgbaar zijn. Echter, door de aanwezigheid van meerdere concurrenten, die allen op dezelfde doelgroep zich oriënteren, wordt de winstgevendheid van deze markt marginaal. En door de grote afhankelijkheid


6.5 Klantenoriëntatie

56


van de groep gebeurt het niet zelden dat het voortbestaan van de onderneming in gevaar komt. Volgens sommige respondenten zijn vooral de tweede generatie niet-westerse allochtone ondernemers in de klantenoriëntatie gericht op de breedtewerking van de markt. Daarnaast zijn deze ondernemers innovatiever, waardoor zij een breder publiek tot hun doelgroep kunnen maken.

6.6 Ondernemingsfinanciering Uit de antwoorden van de ondervraagden kan worden opgemaakt dat de nietwesterse allochtone ondernemers het erg moeilijk hebben om van banken en andere financiële instellingen krediet te krijgen. De meesten gaven aan geen onderpand of een goed onderbouwde business plan te hebben, waardoor elk verzoek voor financiering door de bancaire instituten van de hand wordt gewezen. Ook de keuze van de winkellocatie is daarbij van invloed. De financiële instellingen zijn over het algemeen terughoudend bij het verstrekken van kredieten aan ondernemingen in bepaalde gebieden (zogenaamde achterstandswijken). Ook de factoren opleidingsniveau en taalbeheersing worden door de bancaire instellingen meegenomen in de beslissing voor kredietverstrekking. Deze ondernemers zijn dan aangewezen op de financiële ondersteuning door familie en/of vrienden. Dit wordt door een van de respondenten enigszins genuanceerd: met name Turken en Koerden regelen de financiering van hun onderneming via familie en kennissen, omdat zij de wegen naar de financiële instellingen niet goed kennen.

Op de vraag of de allochtone ondernemers zich op het ondernemerschap goed voorbereiden, waren de meeste geïnterviewden onomwonden negatief. Het verwijt luidt dat de meeste ondernemers zich heel slecht voorbereiden op het ondernemerschap. Zij hebben over het algemeen geen ondernemingsplan, terwijl dat van essentieel belang is voor het ondernemingsproces. Het ondernemingsplan is er niet alleen voor de aanvraag van bankkrediet. Het geeft aan met welke bedrijfsactiviteiten de ondernemer zich zal gaan bezighouden. Ook worden hierin de toekomstverwachtingen op korte en lange termijn uiteen gezet. Omzet- en winstverwachtingen worden eveneens in dit plan uitgesproken. Aan de hand daarvan kan worden nagegaan. Dit marketingplan kan daarom als controlemiddel in het bedrijfsproces dienen: waar gaat het goed en waar gaat het minder. De ondernemer kan vervolgens bijtijds maatregelen treffen. Volgens de ondervraagden vinden de meeste ondernemers klaarblijkelijk dat juist niet nodig. Toch klonken er tijdens de gesprekken ook enkele optimistische geluiden. Daarbij werd gewezen op de hoger opgeleide ondernemers. Volgens de optimisten handelen ondernemers met een goede opleiding over het


6.7 Ondernemingsplan

57


algemeen volgens het boekje. Bij deze groep is er sprake van een consistent plan van aanpak en worden de marketingactiviteiten weloverwogen uitgevoerd.

6.8 Sterke punten Op de vraag naar de sterke kanten van de niet-westerse allochtone ondernemers kregen wij bij de ondersteunende organisaties vaak hetzelfde antwoord. Het grote doorzettingsvermogen en het aangeboren ondernemersinstinct worden het meest genoemd. Verder blijkt dat de allochtone ondernemers een sterke drive voor ondernemerschap. Zij hebben veel lef en zijn bereid (soms) groet financiële risico’s te nemen. Ze treuzelen niet om te starten en hebben grote prestatiedrang. Daardoor zijn ze bereid om lange werkdagen te maken. Over het algemeen gaan ze heel creatief om met de beperkte beschikbare winkelruimte. Voor de Nederlandse markt zijn ze vaak innovatief: ze brengen nieuwe producten en diensten op markt. Voor wat betreft de financiering van hun onderneming streven er naar om zo min mogelijk afhankelijk te zijn van de bancaire instellingen. Zij proberen daarom om zoveel mogelijk de investeringen te doen uit eigen vermogen of met leningen van familie en/of vrienden.

Alle ondervraagden bij de ondersteunende organisaties noemen de slechte voorbereiding op het ondernemerschap de zwakste schakel. Velen starten impulsief en missen essentiële informatie over het ondernemerschap. Er is geen van een consistente plan van aanpak. Marketingsuccessen worden overgelaten aan toeval en ‘hoop van zegen’. Een ander zwak punt betreft de marktoriëntatie. In deze oriëntatie blijft men beperkt tot de eigen etnische groep maakt de ondernemer erg kwetsbaar voor concurrentie en conjuncturele ontwikkelingen. De meeste ondernemers hebben slechts beperkte kennis van marketing en weten veelal niet hoe over te gaan tot marktverbreding. Hun strategie is niet gericht op uitbreiding. Eerder op het eindresultaat van de dag: zoveel mogelijk cash binnenhalen. De meeste ondernemers hebben onvoldoende kennis van de weten regelgeving met betrekking tot het ondernemerschap. Daardoor overtreden zij vaak de formele voorschriften zonder zich er bewust van te zijn. In het marketingproces is er nauwelijks sprake van een unique selling point. De meeste ondernemingen zijn op identieke wijze ingericht als hun branchegenoot en hanteren zij dezelfde winkelformule. Gebrek aan inventiviteit en organisatievermogen zijn hiervoor aansprakelijk. Ook de slechte taalbeheersing (vooral onder de mannelijke nietwesterse allochtone ondernemers) wordt als een zwakte beschouwd door de respondenten. Het slecht beheersen van de Nederlandse taal belemmert de communicatie met de officiële instanties en met de klanten van autochtone en/of andere etnische afkomst.


6.9 Zwakke punten

58


6.10 Kansen De ondervraagden stelden onomwonden vast dat er in Den Haag (en daarbuiten) voldoende kansen zijn voor ondernemers. In de loop van de tijd zijn er steeds meer autochtonen en personen van verschillende etnische afkomst die hun boodschappen halen bij de niet-westerse allochtone ondernemers. Daarmee groeit het marktpotentieel van deze ondernemers. De vestiging van nieuwe groepen migranten in de winkelwijken vergroot eveneens de markt. Daardoor groeit het aantal niche-markten, die de autochtone ondernemers nog niet hebben ontdekt of risicovol vinden, en kansen bieden aan deze allochtone ondernemers. Bij professionele aanpak kunnen bedrijven hierin succes boeken. Op deze markten kunnen ondernemers nieuwe producten en diensten aanbieden die elders hun succes al hebben bewezen. Door de renovatie van de zogenoemde achterstandswijken worden de huisvestingsfaciliteiten van allochtone ondernemers beter. Dit biedt kansen voor herpositionering en betere uitstraling van de onderneming. Steeds meer allochtone ondernemers starten met een betere opleiding. Hierdoor verbeteren zij hun kennis en inzicht in de marktwerking. Zij kunnen beter en sneller anticiperen op marktontwikkelingen en vergroten daarmee hun kansen op succes. Door het langere verblijf in Nederland van de eerste generatie allochtonen en de betere scholing van hun nazaten neemt de (Nederlandse) taalbeheersing toe. Zij zijn daardoor in staat beter te communiceren met de belanghebbenden.

De focusstrategie op de eigen etnische groep wordt door de meeste respondenten beschouwd als een belangrijke belemmering voor een succesvol allochtoon ondernemerschap. Verschillende ondernemers uit dezelfde branche richten hun pijlen op een relatief kleine groep afnemers. Hierdoor ontstaat er fragmentatie in de markt. En om de gunst van de klant te winnen en aan zich te binden gooien de ondernemers de prijs in de strijd. De prijs wordt bewust laag gehouden, hetgeen de winstgevendheid van de onderneming onderdruk zet. Met dit kopieergedrag stelt de ondernemer zich erg kwetsbaar. In sommige gevallen zijn de allochtone ondernemers ook genoodzaakt zich op de eigen etnische groep te concentreren omdat zij onvoldoende toegang hebben tot autochtone netwerken. Daardoor blijven grote omzetkansen buiten hun bereik. Volgens sommige critici biedt de focusstrategie misschien wel succes op korte termijn. Maar voor uitbreiding van de onderneming op lange termijn kan dit belemmerend werken: de markt blijkt dan niet voldoende potentie in zich te hebben voor grote omzetten, i.c. veel winst. Volgens de respondenten onderschatten vele ondernemers de verschillende formele verplichtingen die bij het ondernemerschap behoren. Vaak is er sprake van onbekendheid en onbegrip voor de weten regelgeving.


6.11 Belemmeringen

59


Het negeren van wettelijke voorschriften (met betrekking tot openings- en sluitingstijden, hygiëne, etc.) en geen goede boekhouding op na houden zijn daarvan slechts enkele voorbeelden. Ondernemers komen daardoor in conflict met de autoriteiten. De laatstgenoemden leggen dan sancties op om de naleving van de regels af te dwingen. Een andere knelpunt die de respondenten noemen is het ontbreken van een businessplan bij sommige ondernemingen. Hierdoor handelen ondernemers minder marketinggericht en is er nauwelijks sprake van een consistent beleid. Marketingactiviteiten vinden meestal op informele wijze plaats. Goederen- en kasstromen worden daardoor minder overzichtelijk. De toekomst van de onderneming komt daardoor in gevaar. Onder de niet-westerse allochtone ondernemers komt het veel voor dat zij informeel met hun klanten omgaan. Goederen en diensten worden aan klanten vaak ook op grond van vertrouwen op krediet meegegeven. Deze ondernemers worden niet zelden het slachtoffer van dubieuze debiteuren. Een andere barrière die allochtone ondernemers in de dagelijkse praktijk tegenkomen is de terughoudendheid van banken met betrekking tot financiering. Ondernemers die geen onderpand kunnen bieden of geen ondernemingsplan beschikken en de Nederlandse taal onvoldoende beheersen lopen grote kans afgewezen te worden voor de aanvraag van financiering. Vele uitbreiding van ondernemingen en innovaties van producten zijn daardoor achterwege gebleven. In geval van afwijzing zijn de ondernemers aangewezen op hun familie en/of vrienden vaak tegen ongunstige voorwaarden. Tot slot noemen de respondenten de slechte winkelhuisvesting als een belemmering voor succesvol ondernemerschap. De meeste winkels zijn in de achterstandswijken gevestigd. De woningen in deze wijken zijn oud en zelden gerenoveerd. Ondernemers hebben in deze wijken veel overlast van inbraken en andere vormen van criminaliteit.


Zie de volgende pagina voor de schematische weergave van de SWOT-analyse.

60


Figuur 3 SWOT-matrix op basis van input ondersteunende instellingen

Sterke punten -grote doorzettingsvermogen -geen treuzelaars -creatief -ondernemersinstinct -grote drive -bereidheid om hard te werken -innovatief -durf/lef

Zwakke punten -beperkte marktoriëntatie -focus op eigen etnische groep -geen marktverbreding -korte termijn oriëntatie -onvoldoende kennis van weten regelgeving -geen usp -beperkte organisatievermogen -onvoldoende taalbeheersing -impulsief -slechte voorbereiding bij de start

Kansen -groei van markt (autochtonen en andere etnische groepen) -groei eigen etnische groep -toename nichemarkten -introductie nieuwe producten -door renovatie betere uitstraling -betere taalbeheersing -betere opleidingsniveau

Belemmeringen -sterke focus op eigen groep -felle concurrentiestrijd -kopieergedrag -beperkte toegang tot autochtone netwerken -beperkte kennis van weten regelgeving -slechte administratie -geen ondernemingsplan -informele klantenbenadering -dubieuze debiteuren -slechte voorbereiding bij start -slechte bedrijfshuisvesting

Uit dit hoofdstuk kan opgemaakt worden dat volgens de respondenten uit de ondersteunende organisaties in Den Haag de grootste groep niet-westerse allochtone ondernemers van Turkse afkomst is. Daarna volgen de Surinaamse en de Marokkaanse ondernemers. De Antilliaanse/Arubaanse ondernemers behoren tot de kleinste groep niet-westerse allochtone ondernemers. Over het algemeen zijn de ondernemers (met name de tweede generatie) redelijk geschoold. Deze ondernemers beschikken over verschillende persoonlijke eigenschappen, waardoor ze succesvol zijn. Zij hebben veel lef en zijn sterk gemotiveerd. Ze ontdekken gemakkelijk niche-markten en springen snel daarop in. Over het algemeen stemmen zij hun marketingbeleid af op de eigen etnische doelgroep. Uit de marktontwikkelingen kan er worden opgemaakt dat er ook allochtone ondernemers zijn die overgaan tot marktverbreding. In de strijd om de gunst van de doelgroep is er veel concurrentie. Daardoor wordt de markt gefragmenteerd. Om in de gefragmenteerde markt


6.12 Conclusie

61



toch enig aandeel te behalen, wordt de prijs laag gehouden. Dit legt een groet claim op de winstgevendheid van de onderneming. Bij de meeste ondernemingen is er geen sprake van een unique selling point, eerder van een kopieergedrag. Veel ondernemers starten impulsief en hebben zich slecht voorbereid op het ondernemerschap. Vaak is er ook sprake van onvoldoende kennis van weten regelgeving. Dit kan worden toegeschreven aan de complexiteit van de regelgeving en anderzijds aan het opleidingsniveau van de ondernemer zelf. Aldus de respondenten van de ondersteunende organisaties.

62


7 Samenvatting, conclusies en aanbevelingen Tot nu toe is er nauwelijks onderzoek gedaan naar de belemmeringen die de niet-westerse allochtone ondernemers in de praktijk ervaren. De (schaarse) onderzoeken leveren weliswaar enkele algemene inzichten op over diverse aspecten van het allochtone ondernemerschap, maar deze zijn zo globaal dat er geen helder beeld gevormd kan worden van het niet-westerse allochtone ondernemerschap in Den Haag. Dat beeld van Den Haag levert het onderzoek waarover hier gerapporteerd wordt.

In dit rapport is er aan de hand van een verkennend onderzoek een beeld geschetst van de niet-westerse allochtone ondernemers in Den Haag (zowel vrouwen als mannen). Daarbij zijn niet alleen de algemene kenmerken van deze ondernemers tegen het licht gehouden, maar zijn ook hun persoonlijke sterktes en zwaktes geanalyseerd. Tevens zijn hun marktkansen en belemmeringen in de dagelijkse praktijk bestudeerd. Het resultaat van dit verkennend onderzoek bevestigt weliswaar voor een groot deel het bestaande beeld uit de literatuur, maar komt anderzijds tot enkele opvallende constateringen. Daardoor wordt het beeld van de niet-westerse allochtone ondernemingen in Den Haag scherper en genuanceerder. De centrale vraag van dit onderzoek luidt dan ook: welke kansen en belemmeringen komen niet-westerse allochtone ondernemers in Den Haag in de praktijk tegen? Om deze vraag adequaat te kunnen beantwoorden, wordt aan de hand van deelvragen diverse aspecten van het allochtoon ondernemerschap tegen het licht gehouden. Deze deelvragen geven dan tezamen antwoord op de centrale vraag. Zoals reeds vermeld heeft dit onderzoek betrekking op de nietwesterse allochtone ondernemers specifiek in Den Haag. Tot deze groep worden volgens het Centraal Bureau voor de Statistieken gerekend Turken, Marokkanen, Surinamers en Antillianen(inclusief Arubanen). Hoe staat het met de etnische afkomst van de in dit onderzoek betrokken niet-westerse allochtone ondernemers in Den Haag? Van de ondervraagden vormen onder de mannelijke ondernemers Turken de grootste groep (52%), terwijl de Surinaamse vrouwen het merendeel (42%) uitmaakt van het aantal vrouwelijke ondernemers. Er zijn echter aanwijzingen voor een groeiende belangstelling voor ondernemerschap onder de (tweede generatie) Turkse en Marokkaanse vrouwen. Gelet op de leeftijd mag gesteld worden dat de niet-westerse allochtone ondernemers uit ons onderzoek gemiddeld jong zijn. De vrouwelijke ondernemers zijn bovendien jonger dan hun mannelijke counterpart. Voor wat betreft scholing valt op dat het overgrote deel van de niet-westerse allochtone ondernemers het middelbare beroepsonderwijs heeft doorlopen. De vrouwelijke ondernemers in deze groep zijn relatief beter geschoold. Hun aandeel in hogere opleiding is eveneens groter dan dat van de

Samenvatting, conclusies en aanbevelingen

7.1 Samenvatting

63

mannen. De ondervraagde niet-westerse allochtone zijn over algemeen actief in de handel en zakelijke en overige dienstverlenende sector. In deze sectoren (branches) is over het algemeen weinig gespecialiseerde kennis nodig. Er valt een onderscheid te constateren in de branchekeuze. De mannelijke ondernemers zijn voornamelijk actief in de handel en zakelijke dienstverlening. Het overgrote deel van de vrouwelijke ondernemers oefent haar bedrijvigheid uit in de verzorgende dienstensector. Volgens de laatste ontwikkelingen zijn er steeds meer allochtone ondernemers in diverse andere sectoren te vinden. De branchekeuze van de niet-westerse allochtone ondernemers is vooral afhankelijk de persoonlijke voorkeur en het opleidingsniveau. De niet-westerse ondernemers kiezen over het algemeen voor een eenmanszaak. De belangrijkste reden daarvoor is dat de eenmanszaak relatief weinig beslommeringen met zich meebrengt en eenvoudig en snel kan worden opgericht. Opvallend is dat een belangrijk deel van de niet-westerse allochtone ondernemers zijn/haar bedrijf opzet zonder een ondernemingsplan. De bedrijfsactiviteiten vinden plaats op basis van ervaring en/of op het ‘vrije’ gevoel. Bijna evenveel mannen als vrouwen uit ons onderzoek starten hun bedrijf op deze manier. Een mogelijke verklaring daarvan is dat het ondernemingsplan door de overheid voor bepaalde branches niet verplicht gesteld is. De motieven voor ondernemerschap lopen sterk uiteen. Toch kan uit dit onderzoek een beeld gevormd worden van de drijfveren van deze ondernemers. Grosso modo mag gesteld worden dat in ons onderzoek de mannelijke ondernemers streven naar economische zelfstandigheid ( meer geld verdienen, eigen baas zijn, eigen tijd en werkzaamheden indelen, etc. ) en de vrouwen naar sociaal-maatschappelijke onafhankelijkheid. Overigens zijn er ook niet-westerse allochtonen ondernemer geworden omdat zij nergens emplooi in loondienst konden vinden. In de literatuur staat dit bekend onder de naam ‘gedwongen ondernemerschap’. Voor de financiering van de onderneming beginnen de meesten met het eigen vermogen. Indien dat niet toereikend is, wordt er een beroep gedaan op het eigen netwerk (familie en vrienden) of op bancaire instellingen. Vooral bij de mannelijke ondernemers uit ons onderzoek heeft een lening binnen het informele circuit voorkeur boven bancaire instellingen. De informele leningen bieden de ondernemer verschillende voordelen, zoals weinig of geen rente, geen onderpand, snel en gemakkelijk verkrijgbaar, onderhandelbare voorwaarden, soepelere betalingsregelingen, etc. Er kleven ook enkele nadelen aan deze kredietvorm: de gehele lening kan ineens worden teruggevorderd, de geldschieter eist bemoeienis in de onderneming, etc. Deze negatieve factoren zijn ook de redenen waarom veel vrouwen uit ons onderzoek voor een lening eerder bij bancaire instellingen aankloppen dan bij het informele netwerk. De bancaire instellingen zijn over het algemeen terughoudend in het verstrekken van kredieten aan niet-westerse allochtone



64

ondernemers. Veel afwijzingen van kredietaanvragen door niet-westerse ondernemers zijn toe te schrijven aan de risico-averse houding en aan de ‘subjectieve beoordelingscriteria’ van deze instellingen. De meeste niet-westerse allochtone ondernemingen zijn gevestigd in de zogenoemde achterstandswijken. Hier wonen grote concentraties etnische minderheden. Deze (eigen) etnische groepen vormen de kerndoelgroep van de ondernemers, ook bij de respondenten in ons onderzoek. Dit betekent niet dat de ondernemers klanten uit andere etnische groepen uit de zaak weren. De onderzochte ondernemers menen de behoeften en wensen van de eigen etnische doelgroep goed te kennen en daarop ook beter te kunnen inspelen. In de marktbenadering is er veelal sprake van informele klantenbehandeling. Om de gunst van de doelgroep te winnen, vindt er een felle concurrentiestrijd plaats. Deze strijd wordt meestal uitgevochten met de prijs als concurrentiewapen. Dit oefent grote druk uit op de winstmarge, hetgeen de overlevingskansen van de onderneming onder druk zet. De (sterke) persoonlijkheid van de ondernemer vormt vaak het uitgangspunt voor succesvol ondernemerschap. De niet-westerse allochtone ondernemers uit ons onderzoek noemen een waslijst aan sterke punten van zichzelf: lef, risico’s durven nemen, motivatie, doorzettingsvermogen, etc. Zij geven aan eerder ‘doeners ‘ te zijn dan ‘treuzelaars ‘. Zij werken gepassioneerd aan de onderneming en geven bij tegenslag niet snel op. Zij hebben improvisatietalent en groot zelfvertrouwen. Zij geven hun klanten goede service en bieden hen ook goede kwaliteit en vragen lage prijs voor de aangeboden producten en diensten. De niet-westerse ondernemers uit ons onderzoek zijn zich ook bewust van hun zwakke persoonlijke kanten. Zij vinden zich zelf impulsief en ongeduldig. Daardoor kunnen zij moeilijk (goed) met anderen samenwerken. Sommigen beschouwen het onvoldoende beheersen van de Nederlandse taal als een zwakte. Dit belemmert hen niet alleen in de effectieve communicatie met de klanten maar ook met de overheidsinstanties met betrekking tot de weten regelgeving. Door deze ‘zwakte ‘ zijn zij niet goed op de hoogte van de mogelijkheden voor ondersteuning of subsidies (die ze dan ook vaak mislopen). Allochtone ondernemers zien veel kansen liggen in Den Haag. De vestiging van het groeiend aantal allochtonen in bepaalde wijken beschouwen zij als groei van hun marktpotentieel. Verder constateren zij in ons onderzoek, dat er steeds meer autochtonen en klanten uit andere etnische groepen tot hun afnemers gerekend kunnen worden. Ook verschijnen steeds nieuwe niches aan het firmament. Ook door het groeiend aantal hoger opgeleide ondernemers en de toepassingsmogelijkheden van nieuwere technologieën, worden de kansen op succesvol ondernemerschap steeds beter. Er zijn tevens diverse hindernissen die het succes van de niet-westerse allochtone ondernemer in de weg staan. De weten regelgeving beschouwen de ondernemers uit ons onderzoek als de grootste categorie belemmeringen. Ook de ‘strenge ‘ regels van de Belastingdienst en de slechte



65


informatievoorziening door de Kamer van Koophandel worden als belemmering ervaren. De ondernemers verwijten de Belastingdienst onbegrip en onverbiddelijkheid jegens hen. De algemene beleving over de dienstverlening van de Kamer van Koophandel is dat die inadequaat is. De informatie en voorlichting van de Kamer van Koophandel zijn meestal niet op maat gesneden en vaak irrelevant voor de ondernemer. Sommige belemmeringen komen specifiek onder de vrouwelijke ondernemers voor. Zo hebben bijvoorbeeld vrouwen uit ons onderzoek vaak te maken met dilemma’s als het gaat om hun positie binnen de traditionele familie in relatie tot hun ambitie als ondernemer. Daardoor zijn zij genoodzaakt tot het vervullen van een dubbele rol: in de thuissituatie is de ondernemer bijvoorbeeld een zorgzame moeder, huisvrouw en echtgenoot en op de zaak is zij dus ondernemer. Deze dubbele taakbelasting vormt vaak een belemmering om zich vol te kunnen concentreren op het ondernemerschap.

Op grond van dit onderzoek mag worden vastgesteld dat het gros van de nietwesterse allochtone ondernemers in Den Haag uit ons onderzoek zich minder goed voorbereiden op het ondernemerschap. De meeste ondernemers doen geen vooronderzoek en hebben ook geen gedegen ondernemingsplan. De bedrijfsuitvoering is veelal gebaseerd op ervaring en het vrije gevoel. Het bestaansrecht en de continuïteit van de onderneming worden ontleend aan klantentrouw van de eigen etnische doelgroep. Hierdoor manoeuvreert de ondernemer zich in een isolement en maakt zich vervolgens op termijn kwetsbaar. Dit isolement wordt verder versterkt door het ontbreken van formele zakelijke netwerken. Deze netwerken zijn voor de informatievoorziening van groot belang. Zonder netwerk blijven ondernemers verstoken van belangrijke informatie en worden regelingen voor ondersteuning onbenut gelaten. Toch kunnen de ondernemers in Den Haag aan diverse overheidsinstanties en sociaal-maatschappelijke instellingen om ondersteuning en informatie en voorlichting vragen. In de dagelijkse praktijk schort er hier behoorlijk wat aan. De Haagse niet-westerse ondernemers uit ons onderzoek geven daarvoor twee redenen aan. De meeste ondernemers hebben het gevoel dat zij door deze instellingen niet serieus worden genomen. Daarnaast geven zij aan dat de verstrekte ondersteuning meestal niet aansluit bij hun specifieke behoefte. Ook de taalbarrière tussen de steunverleners en de allochtone ondernemers speelt in deze discussie een rol. De ondersteunende instellingen communiceren meestal in de Nederlandse taal. De strategie hierachter is om de integratie onder de allochtonen te bevorderen. Echter, de niet-westerse allochtonen zijn verschillende etnische afkomst en hebben een eigen taal en cultuur. Zelfs binnen de etnische groepen bestaan er taal- en cultuurverschillen. In deze diversiteit aan taal en cultuur is communicatiebias bijna onvermijdelijk. Er zijn aanwijzingen dat niet-westerse allochtone ondernemers veel


7.2 Conclusies

66


meer moeite hebben (dan bijvoorbeeld autochtone ondernemers) om in aanmerking te komen voor een lening bij bancaire instellingen (Wolff & Rath, 2001; Tillaart, 2001). In de beleving van de niet-westerse ondernemers uit ons onderzoek stellen deze instellingen strenge eisen voor een lening, waaraan zij hoegenaamd niet kunnen (en of niet willen) voldoen. Kredietaanvragers kunnen daardoor niet aan voldoende kapitaal komen om bijvoorbeeld (grote uitbreidings) investeringen te doen. Daardoor verkleinen zij hun overlevingskansen op termijn. Als ondernemer hebben mannen en vrouwen veel raakvlakken. In de dagelijkse praktijk zijn er toch enkele frappante verschillen. Deze verschillen liggen met name op het gebied van de branchekeuze en de taakbelasting. In ons onderzoek zijn de mannelijke ondernemers veelal actief in de handel en de zakelijke dienstverlening, terwijl de meeste vrouwelijke ondernemers in de zogenoemde ‘softe-sectoren’ zitten (persoonlijke verzorgende dienstverlening). De meeste vrouwelijke ondernemers ervaren - zoals gezegd in de dagelijkse praktijk een dubbele taakbelasting. Zij hebben daar moeite mee.

7.3 Aanbevelingen

Algemeen: Curriculum en netwerk Onze algemene aanbeveling is: om een bijdrage te leveren kan de School of Economics het beste de aandacht voor alle aspecten van (allochtoon) ondernemerschap vergroten en meer structureren. In het curriculum van zowel de initiële opleidingen als het nascholingsaanbod. Daarom raden wij de School aan om na te gaan welke aspecten van het ondernemerschap nu al een plaats hebben in het curriculum van de School en welke aspecten daarin nog een (sterkere) plaats moeten krijgen. Daarnaast bevelen wij aan om het netwerk in het beroepenveld rond allochtoon ondernemerschap van de School in Den Haag te versterken en uit te breiden. Welke aspecten denken wij met name aan? Voor een deel aan algemene aspecten, die ten aanzien van allochtoon ondernemerschap een nadere uitwerking kunnen krijgen (zoals het ondernemingsplan); voor een ander deel


Uit dit onderzoek blijkt dat de niet-westerse allochtone ondernemers in Den Haag in de dagelijkse praktijk diverse belemmeringen ervaren. Zij proberen deze hindernissen zoveel mogelijk met eigen middelen te overwinnen. Dit levert niet altijd succes op. De opdrachtgever van dit onderzoek, de School of Economics, wil weten op welke wijze zij een bijdrage kan leveren om dit allochtone ondernemerschap in Den Haag succesvoller te maken. Om op dit verzoek te kunnen ingaan, hebben de belemmeringen in het niet-westerse allochtone ondernemerschap in dit onderzoek dan ook een prominente plek gekregen. Wij richten onze aanbevelingen dus niet aan overheidsinstanties en sociaalmaatschappelijke instellingen, maar aan de opdrachtgever.

67


aspecten die specifiek gelden voor allochtoon ondernemerschap (zoals bepaalde ondersteuning en belemmeringen voor vrouwen).

Administratieve boekhouding Vele niet-westerse ondernemers uit ons onderzoek ervaren de administratieve verplichtingen als “energievretende rompslomp”. Zij beschouwen dat als een zinloze taakbelasting. Velen kunnen of willen dat niet zelf doen. Enkelen besteden dit uit aan derden (accountants of boekhouders). Maar velen “modderen ermee”. Daardoor raakt men het overzicht kwijt van de bedrijfsactiviteiten en komt men vervolgens in conflict met de officiële instanties. Daarom is het van belang om ondernemers de administratieve competenties bij te brengen. Een efficiënte boekhouding van de goederen- en kasstromen geeft de ondernemer een goed overzicht van de bedrijfshuishouding en kunnen zij gemakkelijker aan de formele verplichtingen (van de Belastingdienst) voldoen. Daardoor zullen zij beter in staat zijn de ontwikkelingen van de onderneming in de gaten te houden. Daarom raden wij de School aan om meer gestructureerde aandacht te besteden aan de boekhouding van onderneming en het doen van belastingaangifte. Internationale handel Steeds meer allochtone ondernemers drijven handel met andere landen (Tillaart, 2000; Min. Economische. Zaken, 2005). Voor deze ondernemers is het van groot belang om de internationale weten regelgeving goed te kennen. Voor een succesvolle marktbenadering is het verder van eminent belang om de taal en cultuur van de doelgroep te kennen. Daarom dient de kennis van de internationale weten regelgeving vergroot te worden. Zij dienen verder voldoende cross culturele management vaardigheden te bezitten. Daarom raden wij de School aan om niet alleen ruimte te creëren


Ondernemingsplan Gebleken is dat veel niet-westerse allochtone ondernemers uit ons onderzoek zonder een ondernemingsplan starten. De bedrijfsvoering vindt in dat geval op grond van ervaring en gevoel. Beleidsbeslissingen worden daardoor ad hoc genomen. Voor succesvol ondernemerschap is het van belang dat er sprake is van een gericht beleid bij ondernemers. Een ondernemingsplan is de eerste stap die de ondernemer een routing geeft voor zijn/haar ondernemingsbeleid. Men kan aan de hand van het ondernemingsplan de marketingstrategie van de onderneming vaststellen en een kosten en baten overzicht bijhouden. Daarnaast kan dit plan gebruikt worden bij de onderhandelingen voor leningaanvraag bij bancaire instellingen. Daarom raden wij de School aan meer gestructureerde aandacht te besteden aan het leren schrijven van een deugdelijk ondernemingsplan (aan zowel allochtone kandidaat-ondernemers in de initiële opleiding, alsmede aan allochtone ondernemers die nog geen ondernemingsplan hebben in de nascholing).

68


voor internationale weten regelgeving maar ook aandacht te geven aan (internationale) culturele diversiteit. Training/coaching De markt waarop ondernemers opereren is dynamisch. Dat wil zeggen dat de behoeften en wensen van de afnemers voortdurend veranderen. Om die redenen moeten ondernemers flexibel zijn en anticiperend handelen. Daar hebben vele ondernemers moeite mee. Door workshops, trainingen en begeleiding kunnen onder meer marketingstrategische vaardigheden aan ondernemers bijgebracht worden. Daarom raden wij de School aan om in het trainingsprogramma aandacht te besteden aan zowel marketing als strategieontwikkeling.

Subsidiëring Het bevorderen van het ondernemerschap, specifiek onder de niet-westerse allochtonen is een van de speerpunten van het overheidsbeleid. Het doel van dit beleid is tweeledig: het creëren van werkgelegenheid en het bevorderen van de integratie. Door het institutionaliseren van de opleiding voor ondernemerschap draagt de School of Economics bij aan de realisatie van de eerder genoemde overheidsdoelstellingen. Daarvoor dient de School in dit streven gesubsidieerd te worden door zowel de gemeente Den Haag als door de centrale overheid. Daarom bevelen wij de School of Economics aan om voor de opleiding Ondernemerschap bij de voornoemde overheden subsidie aan te vragen. Vrouwelijke ondernemers Meer allochtone vrouwen moeten worden gestimuleerd om ondernemer te worden. Dit vooral in het kader bevordering emancipatie en integratie. Daarom raden wij de School aan, om ondernemerschap op school onder de aandacht van vooral allochtone studenten te brengen. De belangstelling kan verder versterkt worden door promotie en aandacht voor succesvolle vrouwelijke allochtone ondernemers. Deze vrouwen fungeren in dat geval als rolmodellen.


Voorlichting en ondersteuning Er zijn diverse organisaties en instellingen die allochtone ondernemers informatie en inlichtingen bieden over het ondernemerschap. Deze informatievoorziening blijkt in de praktijk niet effectief te zijn doordat er geen sprake is van een eenduidig beleid. Daarom moet een één-loket bureau worden geïnstalleerd. Dit loket is het aanspreekpunt voor alle vragen over het allochtone ondernemerschap. Daarom raden wij de School aan om in overleg met de betrokken instanties en instellingen een één-loket functie te helpen ontwikkelen, mogelijk met een vestiging in de hogeschool(?) . De School moet de (niet-westerse allochtone) ondernemer een op maat gesneden ondersteuning aan bieden.

69



Contacten met succesvolle ondernemers is overigens een van de redenen voor onze aanbeveling aan de School, om het bestaande netwerk met het beroepenveld rond allochtoon ondernemerschap te versterken en uit te breiden.

70


Bakker, J. & S. de Jong. Leren Ondernemen. Draagvlak voor een vignet Leren Ondernemen? Groningen: Wetenschapswinkel Economie & bedrijfskunde RvG, 2006 Blom, R.J. Vrouw in Zaken. Amsterdam: Bert Bakker, 2003 Bruins, A. Werkgelegenheid bij startende bedrijven. Zoetermeer: EIM, mei 2007 Choenni, A. Veelsoortig assortiment. Allochtoon ondernemerschap in Amsterdam als incorporatietraject 1965 – 1995. Amsterdam: Het Spinhuis, 1997 Choenni, C. Facts en figures. Integratie etnische minderheden 2006 in Nederland. Den Haag: DI&I, januari 2007 Dagevos, J & M. Gesthuizen. Niet-westerse allochtonen met een stabiele arbeidsmarktpositie: aantallen en ontwikkelingen. Den Haag: SCP, november 2005 EIM Monitor Etnisch Ondernemerschap 2004.Zoetermeer: Ministerie van Economische Zaken, november 2004 Essers, C. Enterpricing Identities; Female Entrepreneurs of Moroccan and Turkish Origin in the Netherlands. Nijmegen: Ph D Dissertation, 2008 Folkeringa, M & P.Vroonhof. Armoede onder zelfstandige ondernemers. Zoetermeer:EIM, december 2004 Folkeringa, M. & P.de Jong-’t Hart. Een eigen bedrijf: loon naar werken? Cijfers en achtergronden over inkomens van ondernemers 1990 – 2004.Zoetermeer: EIM, mei 2007 Foodconsult. Succesfactoren Allochtoon Ondernemerschap. Woerden: Foodconsult Bedrijfsadvies, januari 2007 Gruijter, M. de. Kansen en belemmeringen bij maatschappelijke participatie van hoger opgeleide vrouwelijke vluchtelingen. Vooronderzoek voor het project ‘Barrière of Carrière ?’ Utrecht: Verwey-Jonker Instituut, juni 2005 Gruijter, M. de, ed. Allochtone vrouwen doen mee! Eerste generatie allochtone vrouwen in Rotterdam en hun perspectief op activering. Utrecht: Verwey – Jonker Instituut, februari 2007 ING Bank. Ondernemerschap en Inburgering. Ondernemerschap in perspectief. Diemen: Economisch Bureau ING, april 2005 ING Bank. Raad op Maat. Ondernemers, vraag en aanbod van advies. Zoetermeer: EIM, september 2006 Medina. Een kwalitatief onderzoek naar het zelfstandig ondernemerschap onder allochtone vrouwen. Groningen: POZW, juli 2002 Ministerie van Economische Zaken. Actieplan ‘Nieuw Ondernemerschap: Kansen benutten .Den Haag: Ministerie van Economische Zaken, juni 2005 Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Buitenspel of buitenkans. Bedreigingen en kansen voor allochtonen op de arbeidsmarkt. Den Haag: SZW, 2004 Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Eigen baas, een werkend alternatief. Eindrapport van de projectgroep Stimulering Ondernemerschap SZW. Den Haag, maart 2006 Molenaar, K & M. Joosten. A challenging future for enterpricing migrants. Den Haag: IntEnt, mei 2005 Projectgroep HHS. Startersonderzoek Den Haag. Den Haag, april 2005 Rademaker, L. & E. Masurel. Isolement van allochtone ondernemers buiten de Randstad: keuze of dwang? In Migrantenstudies (2007), 23 (2), pp. 131 – 144

Literatuurlijst

Literatuurlijst

71


Literatuurlijst

Rath, J. Ondernemerschap en werkgelegenheid in de buurt. Tussen souterrain en dakterras: Wonen als motar voor maatschappelijke kansen. Nieuwegein: VROM, november 2002 Rijkschroeff, B.R. Etnisch ondernemerschap. De Chinese horecasector in Nederland en in de Verenigde Staten van Amerika. Capelle a/d IJssel: Labyrint Publication, april 1998 Rusinovic, K. De (in)formele sociale netwerken van eerste en tweede generatie migranten ondernemers in Migrantenstudies (2007), 23 (2), pp. 99 – 114 Schippers, J & J. Siegers. Allochtonen op de Nederlandse markt: Bedreigingen en kansen in Migranten studies, 2002, 18 (2) pp. 107 – 114 Stigter, H.W & I. Verheul. Financiering van startende vrouwelijke ondernemers. Een onderzoek naar factoren die van invloed zijn op de financiering van bedrijven van startende vrouwelijke ondernemers. Zoetermeer: EIM, december 1999 Stigter, H. Uitkomsten knelpuntenstudie. Zoetermeer:EIM, september 2003 Tillaart, H. van den. Monitor etnisch ondernemerschap 2000. Zelfstandig ondernemerschap van etnische minderheden in Nederland in de periode 1990 – 2000. Nijmegen: ITS, juni 2001 Tillaart, H. van den. Etnisch ondernemerschap in Nederland: ontwikkelingen en perspectieven in Migrantenstudies (2007), 23 (2), pp. 76 – 98 TNO rapport. Zeker verzekerd? Arbeidsongeschiktheidsverzekeringen voor zzp-ers nu en straks. Hoofddorp: TNO, maart 2004 Vereniging van Kamers van Koophandel. Startersprofiel 2004. Startende ondernemers in beeld. Woerden:VVK, juni 2005 Vereniging van Kamers van Koophandel. Startersprofiel 2006. Woerden:VK, april 2007 Wolff, R & J. Rath, Centen tellen: een inventariserende en verkennende studie naar de financiering van immigrantenondernemingen. Amsterdam: Het Spinhuis, 2000

72

Allochtoon ondernemerschap in Den Haag

Recommend Documents