Algemene richtlijnen bij diabetes en natrium beperkt dieet

Algemene richtlijnen bij diabetes en natrium beperkt dieet

1

2

INHOUDSOPGAVE: Algemene richtlijnen bij diabetes

4

Zoetstoffen

6

Variatielijst voor brood

8

Variatielijst voor broodbeleg

10

Variatielijst voor bouillon en vlees/gevogelte/vis

12

Variatielijst voor groente en aardappelen

14

Samengestelde gerechten

15

Variatielijst voor nagerechten

16

Variatielijst voor fruit

18

Variatielijst voor bijzonder fruit

20

Variatielijst bij feestelijke gelegenheden

21

Natriumarme drinktips

22

3

ALGEMENE RICHTLIJNEN BIJ DIABETES Diabetes is een chronische aandoening, waarbij de alvleesklier (pancreas) geen of niet voldoende insuline aanmaakt. Het gevolg hiervan is dat het glucosegehalte te hoog wordt. Glucose is de belangrijkste brandstof in ons lichaam. We gebruiken glucose om bijvoorbeeld te kunnen praten, denken en lopen. De behandeling bij diabetes is er op gericht de bloedglucosewaarden tussen de 4 en 9 mmol/liter te houden. Diabetes mellitus gaat vaak samen met hoge bloeddruk en een verhoogd cholesterolgehalte in het bloed en overgewicht (obesitas). Centraal in de behandeling bij diabetes mellitus staat een gezonde leefstijl. Een gezonde leefstijl betekent: • niet roken of stoppen met roken • een goed lichaamsgewicht • voldoende lichaamsbeweging • gezonde voeding Lichaamsgewicht Bij de behandeling van diabetes mellitus speelt het lichaamsgewicht een belangrijke rol. Bij overgewicht worden de lichaamscellen minder gevoelig voor insuline (insuline resistentie). Een daling van het lichaamsgewicht geeft vaak een daling van de bloedglucose, het cholesterolgehalte en van de bloeddruk. Naast het lichaamsgewicht is ook de middelomtrek belangrijk. Te veel vet rond de middel verhoogt het risico op hart– en vaatziekten. Lichaamsbeweging Lichaamsbeweging bevordert de opname van glucose uit het bloed in de lichaamscellen. Voldoende lichaamsbeweging betekent tenminste 5 x per week 30 minuten matig intensieve inspanning, bijv. lopen, fietsen, zwemmen. Extra lichaamsbeweging verhoogt het energieverbruik van het lichaam. 4

Voeding De basis van de voeding bij diabetes is goede voeding. Bij diabetes is extra aandacht nodig voor koolhydraten, vetten en voedingsvezels. • Koolhydraten Koolhydraten is een verzamelnaam voor: −

zetmeel, o.a. in:

brood, aardappelen, peulvruchten,

−

vruchtensuiker (fructose) o.a. in:

fruit,

−

melksuiker o.a. in:

melk, karnemelk, yoghurt, kwark

−

suiker o.a. in:

kristalsuiker, basterdsuiker, druivensuiker,

Glucose wordt gevormd uit koolhydraten in de voeding. Het is van belang de koolhydraten regelmatig over de dag te verdelen. Suiker is een van de koolhydraten en kan in de voeding bij diabetes worden ingepast. Suiker levert geen belangrijke (waardevolle) voedingsstoffen, maar slechts energie (calorieën). Wees matig met het gebruik ervan. Suiker kan eventueel worden vervangen door zoetstoffen. • Vetten Bij diabetes is de kans op het krijgen van hart- en vaataandoeningen verhoogd, daarom is het belangrijk te letten op de vetten. Vetten zijn onder te verdelen in onverzadigde en verzadigde vetten. ∗ Onverzadigde vetten, o.a. omega-3 vetzuren, kunnen het cholesterol 5

verlagen. Onverzadigde vetten komen o.a. voor in: olie, dieethalvarine. dieetmargarine, noten (amandelen, hazelnoten, walnoten) en vette vis. Omega-3 vetzuren komen vooral voor in vette vis zoals zalm, tonijn, heilbot, makreel, haring, paling, sardines en forel. Gebruik 2 x per week (vette) vis in plaats van vlees. ∗ Verzadigde vetten kunnen het cholesterol verhogen. Verzadigd vet komt o.a. voor in: vet vlees, volle melk, volvette kaas, roomboter, chocolade, cake en een sauzijzenbroodje. Transvetten komen vooral voor in koekjes, gebak, zoutjes en snacks. • Voedingsvezels Voedingsvezels kunnen de bloedglucosewaarden en het cholesterolgehalte positief beïnvloeden. Het is aan te raden voeding te gebruiken, die rijk is aan voedingsvezels. Voedingsvezels komen o.a. veel voor in: volkorenproducten, grove graanproducten, fruit, groente, peulvruchten. Alcohol Indien toegestaan 1 à 2 alcoholische consumpties gebruiken, bij voorkeur niet elke dag. Alcohol heeft een bloedglucose verlagend effect en kan de werking van sommige bloedglucose verlagende medicijnen versterken. ZOETSTOFFEN Suiker wordt in allerlei voedingsmiddelen vervangen door zoetstoffen. Het is aan te raden het gebruik van zoetstof te beperken om van de zoete smaak af te wennen. Bovendien kan het gebruik van teveel zoetstof een risico voor de gezondheid opleveren. Zijn voedingsmiddelen gezoet met een kunstmatige zoetstof, dan moet de naam van die zoetstof op de verpakking staan vermeld. Kinderen bereiken snel de bovengrens van de inname van de zoetstoffen cyclamaat en polyolen (zoals sorbitol). Kinderen bij voorkeur weinig pro-

6

ducten geven die gezoet zijn met zoetstoffen cyclamaat en polyolen. Het advies voor kinderen van 0-4 jaar maximaal 2 glazen per dag, voor kinderen van 4-8 jaar (gewicht 25 kg) maximaal per dag 0,4 liter en voor kinderen van 8-12 jaar (gewicht (30-50 kg) 0,6-1 liter dranken (frisdrank, vruchtensap, yoghurtdranken e.d.) gezoet met cyclamaat. Voor volwassenen is dit maximaal 1 liter. Zoetstoffen verschillen in zoetkracht en eigenschappen. Er zijn zoetstoffen die geen energie (calorieën) leveren en zoetstoffen die wel energie (calorieën) leveren, maar geen koolhydraten. Zoetstoffen die geen energie leveren. Acesulfaan-K, aspartaam, cyclamaat en sacharine leveren nagenoeg geen energie en dus ook geen koolhydraten, maar hebben een grote zoetkracht. Ze komen voor in: zoetjes, vloeibare of poedervormige zoetstof (Canderel, Natrena, Sweet’n low, Gold sweet) en in light dranken. Uitgezonderd aspartaam zijn deze zoetstoffen bestand tegen verhitting. Ze behouden dus hun smaak in warme gerechten en tijdens bakken in de oven. Zoetstoffen die energie leveren. Sorbitol, isomalt, lactitol, mannitol en xylitol leveren wel energie, maar hebben weinig invloed op de bloedglucose. Ze worden o.a. verwerkt in kunstmatig gezoete bonbons, cake, chocolade, gebak, koek, snoepjes, pudding en ijs. Deze zoetstoffen kunnen maagdarmklachten veroorzaken. Fructose. Fructose is een andere naam voor vruchtensuiker en wordt ook als zoetstof gebruikt. Fructose levert evenveel koolhydraten en energie als gewone suiker. Fructose wordt veel gebruikt als vervanging van suiker in koekjes. Andere zoetstoffen, die ook invloed hebben op de bloedglucose en even-

7

veel energie leveren als suiker zijn o.a.: glucose, druivensuiker, invertsuiker, maltose of moutsuiker en malto-dextrine.

VARIATIELIJST VOOR BROOD brood kan vervangen worden door 1 snee: −

1 snee bruinbrood

−

1 snee volkorenbrood

−

1 snee donker roggebrood

−

2 snee licht roggebrood

−

1 snee witbrood

−

1 dunne snee krentenbrood zonder spijs

−

2 (volkoren) beschuiten

−

2 snee (vezelverrijkt) knäckebröd

−

3 cracottes

−

3 rijstwafels

−

3 kleine matzes

−

1 grote matze

−

1 schaaltje magere yoghurt of halfvolle melk, zonder suiker, met 1 volkorenbeschuit

−

1 schaaltje magere yoghurt of halfvolle melk, zonder suiker, met 1 eetlepel muesli of cornflakes

−

1 schaaltje pap, zonder suiker, gemaakt van: 150 ml halfvolle melk of karnemelk, als bindmiddel: - 1 eetlepel griesmeel - 1 eetlepel boekweitgrutten of boekweitmeel - 2 eetlepels havermout - 2 eetlepels Brinta

8

2 snee brood kan vervangen worden door: −

1 bruin bolletje

−

1 mueslibol

−

1 krentenbol

−

1 kadetje

9

VARIATIELIJST VOOR BROODBELEG kaas

zoet beleg

bij voorkeur magere soorten o.a.: 20+, 30+

halvajam, jam, marmelade honing

magere smeerkaas

stroop

magere kwark

vruchtenhagel

20+, 30+

muisjes

Hüttenkäse, cottage cheese

suiker (basterd/kristal/riet)

Philadelphia light Zwitserse strooikaas

gistextract

Zonnezuivel

bijv. Marmite

vleeswaren

rauwkost

bij voorkeur magere soorten o.a.: rookvlees,

tomaat tuinkers

rosbief

radijs

lever

komkommer

magere runderrollade

geraspte wortel

magere kalfsrollade

sla

fricandeau achter- of schouderham

fruit

kip- of kalkoenrollade

schijfjes appel, peer of

kip- of kalkoenfilet

banaan

Filet americain

aardbeien

casselerrib

ei

vis

maximaal 3 eieren per week

alle soorten

10

tip: probeer als broodbeleg eens magere kwark vermengd met o.a.: −

verse kruiden

−

gedroogde kruiden, zonder zout

−

tomaat, wortel

−

achterham, schouderham

−

kaas

−

fruit

−

zoet beleg

11

VARIATIELIJST VOOR BOUILLON EN VLEES/GEVOGELTE/VIS zonder zout bereid magere bouillon: Zelfgemaakte bouillon kan ontvet worden door deze te laten afkoelen en de gestolde vetlaag eraf te scheppen. Aan de ontvette bouillon kan worden toegevoegd o.a.: − (soep)groente (vers of diepvries) − kruiden

(zie kruidenlijst)

− mager vlees, kip U kunt ook gebruik maken van natriumarme instantbouillon (blokje, potje). mager vlees

wild en gevogelte

mager rundvlees o.a.:

kip en kalkoen zonder vel

− bieflappen

wild konijn, wilde eend

− sukadelappen

haas, fazant

− riblappen − lendelappen

magere vis

− poulet

kabeljauw

− tartaar

koolvis

− mager rundergehakt

schelvis

mager kalfsvlees

schol

mager varkensvlees o.a.

tong

∗ filet

wijting

∗ hamlap

(snoek) baars

∗ ongepaneerde schnitzel ∗ haas- of ribkarbonade

12

Gebruik 2 x per week vis in plaats van vlees, waarvan 1 x vette vis zoals zalm of makreel. Veel zout komt voor in: ∗ gestoomde en gerookte vis ∗ vis in blik of glas bereidingswijze :

bakken of braden in weinig ongezouten bak- en braadvet of olie; koken, stoven of grilleren

magere jus

:

jus ontvetten door na afkoeling de vetlaag eraf te scheppen

opmerking

:

gebruik geen gepaneerde producten; deze producten nemen namelijk erg veel vet op

13

VARIATIELIJST VOOR GROENTE EN AARDAPPELEN zonder zout bereid Veel natrium komt voor in: − producten in het zuur ingemaakt. − producten in blik en glas, met uitzondering van fruit. − producten à la crème. − In zout ingelegde producten (bijv. zuurkool). groente − Van de meeste soorten groente is een ruime portie aan te raden. − Gebruik van doperwten, schorseneren, maïs en artisjokken een halve portie. − Bladgroente (o.a.: andijvie, spinazie en postelein) kan licht worden gebonden. − Rauwkost of rabarbermoes, zonder suiker, kan extra worden gebruikt naast gekookte groente. Rauwkost kan worden aangemaakt met: ∗ azijn of citroensap met kruiden en eventueel een beetje zoetstof ∗ een sausje van karnemelk, magere yoghurt of verdunde magere kwark met kruiden ∗ sladressing zonder olie opmerking Appeltjes, appelmoes en stoofperen zijn géén groente, maar fruit. 1 schaaltje appeltjes, appelmoes of stoofperen zonder suiker , kan in plaats van 1 portie fruit worden genomen (zie variatielijst voor fruit).

14

aardappelen

−

1 opscheplepel gekookte macaroni, spaghetti, mie

−

1 opscheplepel volkorenmacaroni

−

1 opscheplepel gekookte rijst (wit), mihoen

−

1 opscheplepel gekookte zilvervliesrijst

−

1 opscheplepel gekookte peulvruchten (bruine bonen, witte bonen, kapucijners, groene erwten)

−

1½ opscheplepel gekookte linzen

−

½ snee brood

Indien 1 bord gebonden soep wordt gegeten, dan 1 aardappel minder nemen. SAMENGESTELDE GERECHTEN 2 aardappelen en een ruime portie groente kunnen worden vervangen door: −

4 opscheplepels stamppot

−

4 opscheplepels macaroni met groente en vlees

−

2 opscheplepels nasi goreng

−

2 opscheplepels bami goreng

−

4 opscheplepels spaghetti bolognese

−

200 gram lasagne met vlees en saus

−

1 punt pizza (100 g)

−

1 pannenkoek (100 g)

−

1 punt hartige taart (200 g)

−

5 opscheplepels chili con carne

−

1 diep bord peulvruchtensoep

−

1 opscheplepel patat frites met een portie groente 15

VARIATIELIJST VOOR NAGERECHTEN Kies bij voorkeur halfvolle of magere melkproducten. 1 schaaltje nagerecht kan worden vervangen door: −

1 schaaltje vruchtenyoghurt

−

1 schaaltje vanilleyoghurt

−

1 schaaltje yoghurt of Biogarde met 2 eetlepels muesli

−

1 schaaltje yoghurt of Biogarde met 1 (volkoren)beschuit en ½ eetlepel suiker of stroop

−

1 schaaltje yoghurt of Biogarde met 1 portie fruit*

−

1 schaaltje yoghurt of Biogarde met 1 afgestreken eetlepel suiker

−

1 schaaltje yoghurt of Biogarde met 1½ eetlepel limonadesiroop

−

1 schaaltje kwark of Umer met 2 eetlepels muesli

−

1 schaaltje kwark of Umer met 1 portie fruit*

−

1 schaaltje vruchtenkwark

−

1 schaaltje kwark of Umer met 1 afgestreken eetlepel suiker

−

1 schaaltje vla

−

1 schaaltje havermout-, karnemelkse- of rijstepap met ½ eetlepel suiker of stroop

16

−

1 bord havermout- of karnemelksepap

−

1 schaaltje pap of vla: zie recept 1

−

1½ portie fruit*

−

1 schaaltje vruchtengruwel

−

1 schaaltje vruchtenpudding: zie recept 2

Bij uitzondering: −

3 bolletjes yoghurtijs

−

2 bolletjes roomijs of schepijs

−

1 bekertje roomijs

* zie variatielijst voor fruit

Recept 1: Pap of vla 150 ml

halfvolle of magere melk of karnemelk

½ eetlepel

suiker of stroop

Als bindmiddel 1 eetlepel

bloem, custard, maïzena, griesmeel, boekweitmeel of boekweitgrutten

1½ eetlepel

rijstebloem

2 eetlepels

havermout, cornflakes of Brinta

1

(volkoren)beschuit

Recept 2: Vruchtenpudding 125 ml

ongezoet vruchtensap

5 gram

gelatine

½ eetlepel

suiker

Verwarm het vruchtensap tot het bijna kookt en los de suiker hierin op. Neem de pan van het vuur. De in koud water geweekte en goed uitgeknepen gelatine al roerend in het vruchtensap oplossen. De massa overdoen in een met koud water omgespoelde puddingvormen. De pudding koud laten worden, hierna storten.

17

VARIATIELIJST VOOR FRUIT 1 vrucht of 1 portie fruit is:

18

−

330 gram aardbeien

−

9 abrikozen

−

1 schijf ananas

−

1 appel

−

½ banaan

−

250 gram bosbessen

−

250 gram bramen

−

1 carambola

−

400 gram cranberry’s

−

3 dadels, vers

−

20 druiven

−

200 gram frambozen

−

½ granaatappel

−

1 grote grapefruit

−

1 quave

−

1 kaki

−

125 gram kersen

−

2 kiwi’s

−

175 gram kruisbessen

−

10 kumquats

−

7 lychees

−

3 mandarijnen

−

¼ mango

−

2 nectarine

−

2 schijven netmeloen

VARIATIELIJST VOOR FRUIT 1 vrucht of 1 portie fruit is: −

200 gram papaja

−

1 peer

−

2 perziken

−

4 pruimen, vers

−

300 gram rode bessen

−

1 sinaasappel

−

1½ schijf suikermeloen

−

2 vijgen, vers

−

1 schijf watermeloen

−

200 gram zwarte bessen

−

ongeweekt gedroogd fruit: 2 eetlepels rozijnen, 2 eetlepels krenten 9 abrikozen, 6 pruimen 4 dadels, gekonfijt 1 vijg, 25 gram appel, peer, tutti-frutti

−

1 schaaltje vruchten op eigen sap (in blik en glas)

−

1 glas ongezoet vruchtensap (150 ml)

−

1 klein glas ongezoet druivensap (100 ml)

−

½ flesje Fruit2day

−

1 flesje Knorr Vie

1 passievrucht bevat 1 gram koolhydraat en kan extra genomen worden.

19

VARIATIELIJST VOOR BIJZONDER FRUIT 1 vrucht of 1 portie fruit (à 12 g Kh) is: −

1

avocado

−

2½ carambola

300 gram

−

½ cherimoya

100 gram

−

½ granaatappel

−

½ guave

−

½ kaki/sharon

75 gram

−

12 kumquats

75 gram

−

6

litchi’s

60 gram

−

2½ mangistan

60 gram

−

¼ mango

80 gram

−

1½ papaja

150 gram

−

1

ugli

125 gram

−

1

vijg

50 gram

−

dadels, gekonfijt

15 gram

−

dadels, vers

35 gram

−

kaapse kruisbes of physalis

Het fruit is gewogen zonder schillen en pitten.

20

185 gram

70 gram 145 gram

100 gram

VARIATIELIJST BIJ FEESTELIJKE GELEGENHEDEN Extraatjes: −

(cherry) tomaat, paprika, komkommer, (Parijse) worteltjes, bloemkoolroosjes

−

gevuld ei* of gevulde tomaat, zonder zout bereid

−

balletje tartaar, aangemaakt met natriumarme kruiden en even onder de grill

−

uitgeholde komkommer, (cherry) tomaat of paprika gevuld met tartaar, even onder de grill

Vervanging voor bijvoorbeeld 1 beschuit of 1 volkorenbiscuit: −

1 koekje*

−

2 ‘gewone’ biscuits

−

1 bonbon*

−

2 chocolaatjes*

−

1 slagroomsoesje*

−

4 eetlepels ongezouten pinda’s (80 gram)

−

3 eetlepels ongezouten gemengde noten (50 gram)

−

2 grote of 4 kleine toastjes met ei*

−

1 schaaltje kroepoek (10 gram)

21

Vervanging voor bijvoorbeeld 1 snee brood of portie fruit: −

1 dun plakje koek

−

1 dun plakje cake*

−

½ gebakje* of ½ taartpunt*

−

1 blokje gevuld speculaas* (30 gram)

−

1 stukje banketstaaf* (25 gram)

−

15 pepernoten

−

2 snee stokbrood met o.a.: ei*, kaas met minder zout of zelfgemaakte ragout zonder zout bereid

−

1 oliebol of 1 appelbeignet

−

3 eetlepels ongezouten studentenhaver (50 gram)

−

2 bolletjes huzarensalade, zonder zout bereid (100 gr)

* Deze producten bevatten veel verzadigd vet NATRIUMARME DRINKTIPS −

mineraalwater (minder dan 50 mg natrium per liter) (Spa rood/blauw, Bar le Duc, Evian, Crystal Clear) eventueel met citroensap

−

mineraalwater + scheutje limonadesiroop (Diaran, Slimpie)

−

½ glas mineraalwater + ½ glas ongezoet vruchtensap

−

½ glas mineraalwater + ½ glas light frisdrank

−

½ glas mineraalwater + ½ glas karnemelk of magere yoghurt eventueel met wat munt en/of komijn

−

½ glas water + ½ glas magere yoghurt met citroensap en zoetstof naar smaak

− 22

light frisdrank

NATRIUMARME DRINKTIPS − Ice tea light − Rivella light − magere (drink)bouillon zonder zout − thee, eventueel met smaakje − kruidenthee

Met mate: − mineraalwater + scheutje limonadesiroop (Lessini, Roosvicee dieet) − ongezouten tomatensap (maximaal 30 mg natrium per 100 ml), eventueel met peper of citroensap − groentesap (maximaal 30 mg natrium per 100 ml) − ½ glas ongezoet vruchtensap + ½ glas magere yoghurt, karnemelk of halfvolle melk − Dubbelcooler − Dubbelfris light − IJsthee van Pickwick − Lessini ready to drink − multivitaminesap light N.B. In plaats van mineraalwater kunt u ook water gebruiken

23

Telefonisch spreekuur: op werkdagen van 09.00-9.30 uur Tel. 0591 - 69 12 57 24

MA 1304 04-09 –v1 H

Scheper Ziekenhuis Afdeling Diëtetiek Boermarkeweg 60 7824 AA Emmen