Agressieve Arabieren en primitieve culturen Stereotypering van moslims en de islam in geromantiseerde egodocumenten
Universiteit van Amsterdam Master Religiestudies Linda Moerman (5645859) 14 december 2011 Begeleider: Richard van Leeuwen Tweede lezer: Gerard Wiegers
Samenvatting Vanaf de jaren tachtig, met de publicatie van het boek Not without my daughter, is er in de literatuur een genre ontstaan dat gedefinieerd kan worden als geromantiseerde egodocumenten. Deze verhalen, waarvan de (meestal vrouwelijke en westerse) auteurs stellen dat zij op ware gebeurtenissen gebaseerd zijn, spelen zich vaak af in het Midden-Oosten en zetten een overwegend negatief beeld neer van de Arabische wereld. Het oriëntalistische discours, maar ook de hedendaagse opvattingen over de Arabische wereld, zijn in deze scriptie als basis gebruikt voor het creëren van een lijst van stereotypen over het Midden-Oosten. Met deze acht stereotypen zijn vervolgens vier boeken uit het bovengenoemde genre geanalyseerd en is gekeken in hoeverre de auteurs zich in hun verhalen bedienen van deze stereotypen over het Midden-Oosten. Uit het onderzoek is gebleken dat het stereotype „het onderdrukken en overheersen van de vrouw door de moslimman‟ het meest gebruikt is in de geanalyseerde verhalen. De auteurs bedienen zich dus vooral van een beeld van een vrouwonvriendelijke islam. Op de tweede en derde plaats van meest gebruikt stereotype staan „de Arabische wereld is primitief en achtergesteld‟ en „de primaire, vaak in agressiviteit uitmondende reacties van de Arabier‟. Daarnaast is gebleken dat niet elk boek dat het stempel „waarheidsgetrouw‟ heeft ook daadwerkelijk op ware gebeurtenissen is gebaseerd. Juist omdat deze boeken de beeldvorming kunnen beïnvloeden, dient men dus zorgvuldig om te gaan met dit genre.
Summary The publication of the book Not without my Daughter in the nineteen eighties, led to a new literary genre that may be defined as romanticized egodocuments. These stories, almost invariably written by western females, are often set in the Middle East. Their authors claim that their story, which usually portrays a predominantly negative image of the Arab world, is based on true events. Orientalistic discourse and current western views on the Arab world formed the foundation of the list of stereotypes used in this thesis. Four books from the genre mentioned above were analysed to determine to which extent the authors use these eight stereotypes on the Middle East. This thesis demonstrates that the stereotype „Male suppression and domination of females‟, is used most frequently in the analyzed stories. In doing so, the authors depict an image of Islam as being male oriented and misogynistic. The second and third most used stereotypes are „The Arab world is primitive and subordinated‟ and „The primary and/or agressive reactions of the Arab male‟. As these books may greatly influence the general opinion on the Arab world, we have to be careful to distinguish facts from fiction. This thesis shows that not every author is as prudent when claiming to have written a story based on facts.
Index INLEIDING ........................................................................................................................................................... 1 1. FRAMING ......................................................................................................................................................... 4 1.1 DEFINITIE ...................................................................................................................................................... 4 1.2 SOORTEN FRAMES ......................................................................................................................................... 5 1.3 FRAMING: HET PROCES .................................................................................................................................. 7 1.4 FRAMING EN DE ISLAM .................................................................................................................................. 8 2. DOOR WESTERSE OGEN: EEN KIJK OP DE ORIËNT .......................................................................... 9 2.1 ORIËNTALISME DOOR DE EEUWEN HEEN...................................................................................................... 10 2.2 THE EAST IS A CAREER: ENKELE TEKSTEN OVER HET ORIËNTALISME .......................................................... 14 2.2.1 ‘Orientalism in crisis’ ......................................................................................................................... 14 2.2.2 ‘Critique of the English-speaking Orientalists’ .................................................................................. 15 2.2.3 Orientalism ......................................................................................................................................... 17 2.3 HET ORIËNTALISMEDEBAT .......................................................................................................................... 19 2.3.1 ‘Orientalism in crisis’ ......................................................................................................................... 19 2.3.2 ‘Critique of the English-speaking Orientalists’ .................................................................................. 20 2.3.3 Orientalism ......................................................................................................................................... 21 3. DE ISLAM ALS ACHTERLIJKE CULTUUR? .......................................................................................... 25 3.1 HOE ONTSTAAN STEREOTYPEN? .................................................................................................................. 26 3.2 HET STEREOTYPE „MOSLIM‟ ........................................................................................................................ 28 3.3 SELECTIE VAN STEREOTYPEN ...................................................................................................................... 31 4. ONDERZOEKSRESULTATEN.................................................................................................................... 34 4.1 METHODE EN ACHTERGROND ...................................................................................................................... 34 4.2 FATWA ......................................................................................................................................................... 35 4.2.1 Het verhaal ......................................................................................................................................... 35 4.2.2 Opbouw............................................................................................................................................... 36 4.2.3 Analyse ............................................................................................................................................... 37 4.2.4 Kritiek ................................................................................................................................................. 40 4.3 NOG EENMAAL MIJN MOEDER ZIEN ................................................................................................................ 40 4.3.1 Het verhaal ......................................................................................................................................... 40 4.3.2 Opbouw............................................................................................................................................... 42 4.3.3 Analyse ............................................................................................................................................... 43 4.3.4 Kritiek ................................................................................................................................................. 45 4.4 VERBODEN LIEFDE ....................................................................................................................................... 46 4.4.1 Het verhaal ......................................................................................................................................... 46 4.4.2 Opbouw............................................................................................................................................... 47 4.4.3 Analyse ............................................................................................................................................... 48 4.4.4 Kritiek ................................................................................................................................................. 49 4.5 DE VLINDERMOSKEE ..................................................................................................................................... 52 4.5.1 Het verhaal ......................................................................................................................................... 52 4.5.2 Opbouw............................................................................................................................................... 53 4.5.3 Analyse ............................................................................................................................................... 55 4.5.4 Kritiek ................................................................................................................................................. 57 5. CONCLUSIE ................................................................................................................................................... 58 LITERATUURLIJST ......................................................................................................................................... 60
Inleiding In 1984 werd het boek Not without my daughter 1 van de Amerikaanse schrijfster Betty Mahmoody gepubliceerd. In 1991 werd het boek verfilmd onder dezelfde titel. Not without my daughter beschrijft het verhaal van Betty die, samen met haar dochter Mahtob, door haar man Moody in Iran vastgehouden en mishandeld wordt. Moody, een arts afkomstig uit Iran, woonde al jaren in Amerika en haalde zijn vrouw op een dag over om met het hele gezin op vakantie naar Iran te gaan om daar familie te bezoeken. Betty twijfelt, maar stemt uiteindelijk in met een korte vakantie van twee weken. Eenmaal in Iran deelt Moody mee dat het gezin niet meer terug zal keren naar Amerika en dat Betty en Mahtob zich moeten verzoenen met hun nieuwe leven in Iran. Het land wordt op dat moment geleid door Ayatollah Khomeini en Betty wordt geconfronteerd met de harde regels en omgangsvormen van een streng islamitisch regime. De enige manier voor haar om terug te keren naar Amerika is te scheiden van haar man. Dit heeft echter wel tot gevolg dat zij haar dochter bij hem zal moeten achterlaten, omdat de man bij een scheiding de voogdij over het kind krijgt. Betty weigert het land zonder haar dochter te verlaten en zet alles op alles om Iran, mét Mahtob, te ontvluchten. Eenmaal terug in Amerika besluit Betty haar verhaal op papier te zetten. Het boek leest als een spannende roman. Not without my daughter werd een bestseller en was het startpunt voor een nieuw genre. In de daarop volgende jaren werden vele soortgelijke verhalen gepubliceerd, die zich veelal in het Midden-Oosten afspeelden. In de praktijk is dit genre moeilijk te definiëren, omdat het veel gebieden omvat: autobiografie, memoires, non-fictie, fictie, egodocument etc. Mijns inziens is de beste omschrijving „geromantiseerde egodocumenten die pretenderen waarheidsgetrouw te zijn‟. Omdat de boeken persoonlijke ervaringen bevatten kunnen zij egodocumenten genoemd worden. Het probleem ligt echter in het waarheidsgehalte van deze boeken. De auteur pretendeert een non-fictief verhaal af te leveren, maar de vraag is in hoeverre dit zo is, aangezien dit vaak niet te controleren is. De grens tussen fictie en non-fictie is in dit genre soms moeilijk te stellen, omdat narratieve technieken worden toegepast die aan de romanvorm zijn ontleend. Hoewel deze boeken verhalen uit landen over de hele wereld omvatten, worden er binnen het genre veel boeken over het Midden-Oosten gepubliceerd, met tot de verbeelding sprekende titels als Gevangen in het land van mijn geliefde 2 en Voor de liefde van mijn zoon.3
1 2
Nederlandse vertaling In een sluier gevangen, Betty Mahmoody, Houten: Van Reemst, 1996. Heike Wagner, Baarn: Tirion, 2000.
1
Vaak zijn deze boeken geschreven door (westerse) vrouwen die negatieve ervaringen hebben gehad in het Midden-Oosten. Juist omdat deze boeken non-fictief pretenderen te zijn, zijn zij belangrijk voor de beeldvorming. De vaak negatieve en dramatische verhalen schetsen een beeld van de Arabische wereld en dragen zo bij aan de beeldvorming. De vraag of het verhaal werkelijk non-fictief is, is in dit verband dus zeer belangrijk. Daarnaast is de vraag in hoeverre de auteurs zich beroepen op stereotypen over het Midden-Oosten. Zo zou er in Not without my daughter een onjuiste voorstelling van Iran zijn gegeven en is er veelvuldig gebruik gemaakt van stereotypen. Caryn James stelt in haar artikel Embrace the stereotype: kiss the movie goodbye: „Though "Not Without My Daughter" exploits the stereotype of the demonic Iranian (...) it is not an exploitation film. It is, however, an utter artistic failure, and its reliance on cultural stereotypes is a major cause (…). He [Moody] seems to be a product of his culture, a mysterious, misogynist Easterner.‟4 Het is dit aspect, stereotypering in het genre van egodocumenten, waar ik in deze scriptie aandacht aan wil besteden. Als lezer van de boeken van dit genre is mij in de loop der jaren opgevallen hoe vaak er een beroep wordt gedaan op negatieve ervaringen en hoe weinig aandacht er wordt besteed aan eventuele positieve aspecten van het land, de bevolkingsgroep en de cultuur waarin het verhaal zich afspeelt. Ik vroeg mij steeds meer af of het beeld van het Midden-Oosten niet te eenzijdig is en om deze reden heb ik besloten mijn scriptie te wijden aan het beeld dat in dit genre over het Midden-Oosten en de islam wordt gegeven. Dit zal ik doen aan de hand van de centrale onderzoeksvraag In hoeverre komen de stereotypen over het Midden-Oosten, zoals beschreven in het oriëntalisme volgens het model van Edward Said, tot uiting in het genre van geromantiseerde egodocumenten die pretenderen waarheidsgetrouw te zijn? Ik maak hierbij gebruik van het begrip „framing‟ en meer specifiek van het begrip „oriëntalisme‟ als een vorm van framing. Voor de Oriënt zijn vele benamingen mogelijk: het Oosten, het Midden-Oosten, de Arabische wereld, de islam, moslims en Arabieren. Ik zal in deze scriptie in principe de term „het Midden-Oosten‟ gebruiken, waarmee ik de landen binnen de Arabische wereld, hun inwoners (Arabieren en moslims) en hun religie (islam) bedoel. Door een aantal stereotypen uit het oriëntalistische discours te toetsen aan vier boeken uit het genre egodocumenten hoop ik te kunnen concluderen in hoeverre deze boeken zich beroepen op bestaande stereotype representaties van het Midden-Oosten.
3
Jean P. Sasson, Utrecht: Bruna, 2011. Zie http://www.nytimes.com/1991/01/27/movies/embrace-the-stereotype-kiss-the-moviegoodbye.html?src=pm. 4
2
In hoofdstuk één zal ik de definitie en functies van framing weergeven en framing in relatie tot de islam beschrijven. Hoofdstuk twee zal beknopt de vroege Europese opvattingen over het Midden-Oosten behandelen, waarna ik aan de hand van enkele schrijvers de opkomst van het oriëntalisme en de oriëntalistiek zal behandelen, met verwijzingen naar Edward Saids Orientalism uit 1978. Ook komen in dit hoofdstuk de vele reacties en kritieken op Saids werk aan bod. Hoofdstuk drie zal ingaan op stereotypen: ik zal het ontstaan van stereotypen en de gevaren ervan benoemen, waarna ik acht stereotypen over de islam en moslims, zoals gevonden in het oriëntalisme en het huidige debat over de islam, nader zal uitwerken. Aan de hand van deze acht stereotypen zal ik vervolgens vier boeken uit het genre egodocumenten analyseren en bekijken in hoeverre de auteurs van deze boeken op deze stereotypen leunen. Het gaat hierbij om de boeken Fatwa van Jacky Trevane, Nog eenmaal mijn moeder zien van Zana Muhsen, Verboden liefde van Norma Khouri Albqaeen en ten slotte De vlindermoskee van G. Willow Wilson. In de conclusie moet vervolgens naar voren komen in hoeverre de auteurs van de gelezen boeken zich schuldig maken aan stereotypering en van welk stereotype over moslims en de islam zij zich het meest bedienen.
3
1. Framing In dit hoofdstuk zal ik het begrip framing nader omschrijven. Het blijkt dat er niet één vastomlijnde definitie van framing bestaat, maar dat het begrip op verschillende manieren uitgelegd kan worden. Na het noemen van enkele definities zal ik vervolgens een aantal verschillende frames en hun functies behandelen en het framingproces beschrijven.
1.1 Definitie Framing kan worden vertaald als omlijsting of inkadering. Het begrip framing blijkt in essentie redelijk abstract te zijn, waardoor er verschillende betekenissen aan het begrip kunnen worden gegeven: „Framing is het toekennen van een kader waardoor we betekenis kunnen ontlenen aan een tekst of beeld.‟5 Koenen geeft een soortgelijke omschrijving en ziet framing als inkadering „waarbij de kaders kunnen worden gezien als abstracte begrippen die dienen om sociale betekenissen te organiseren of te structureren.‟6 Een ander soort omschrijving vinden we in Rhoads: „A frame is a psychological device that offers a perspective and manipulates salience in order to influence subsequent judgement.‟7 Hiermee legt Rhoads meer de nadruk op de mogelijkheid mensen te manipuleren door middel van frames. Hij noemt als voorbeeld focusframe, een techniek waarbij de nadruk op bepaalde aspecten wordt gelegd, terwijl andere, vaak negatieve aspecten, genegeerd worden. Een vrouw die op dieet is en te horen krijgt dat een bepaalde hamburger voor 75 % mager is, zal sneller geneigd zijn deze hamburger te nemen dan wanneer haar verteld wordt dat de hamburger voor 25 % uit vet bestaat.8 Inhoudelijk zit er geen verschil in, het is maar hoe je de boodschap brengt en of je hem in een positief of negatief frame plaatst. Framing wordt dus veelvuldig in de media en reclame gebruikt. Bryant, die zich in zijn werk Media effects. Advances in theory and research vooral op dit gebruik van framing in de media richt, haalt Erving Goffman aan, die in 1974 zijn boek Frame analysis publiceerde. Hierin onderscheidt hij zogenoemde primary frameworks, oftewel interpretatieve schema‟s of kaders, die volgens hem redelijk stabiel zijn en die door mensen gebruikt worden om nieuwe informatie te classificeren.9 Een naar mijn mening goede en beknopte omschrijving van het begrip framing wordt gegeven door Deborah Tannen: „Frames (are) “schemas”: structures of expectation, associated with situations, objects, people 5
Genderen (2011) p. 28. Koenen (2008) p. 50. 7 Rhoads (1997) Framing IV. 8 Ibidem, Framing III. 9 Bryant (2009) p. 18. 6
4
and so on.‟10 Een andere duidelijke omschrijving wordt gegeven door Brewer: „In short, frames may guide how people understand the world and thus form judgements.‟ 11 Op basis van de verschillende genoemde definities kan tot dusver worden geconcludeerd dat een frame een geconstrueerd kader is dat bepaalde ideeën of beelden bevat, waaraan nieuwe informatie wordt getoetst of op basis waarvan nieuwe informatie wordt geïnterpreteerd. Daarnaast heeft framing een functie in de reclame en media, waar het ook gebruikt kan worden om mensen te manipuleren en om een boodschap beter te doen uitkomen.
1.2 Soorten frames Hoewel frames vaak redelijk stabiel lijken te zijn, kunnen ze wel aan verandering onderhevig zijn en kan een frame kan door bepaalde gebeurtenissen veranderen. Met betrekking tot de islam is er bijvoorbeeld een duidelijke verandering in de berichtgeving over moslims te zien na de terroristische aanslagen van 9/11.12 Om dit te verduidelijken is het eerst nodig te kijken naar de verschillende soorten van framing. Koenen noemt op basis van Semetko en Valkenburg vijf verschillende nieuwsframes: het conflictframe, het human interestframe, het integratie- of moraliteitsframe, het verantwoordelijkheidsframe, en het economische gevolgenframe. Daarnaast is ook een emancipatieframe te onderscheiden.13 Elk van deze frames is bepalend voor de manier waarop nieuws wordt gebracht. Zo wordt er in het conflictframe, in het geval van de islam, nadruk gelegd op de onverenigbaarheid van de islam met de Nederlandse normen en waarden. Binnen dit frame wordt ook gebruik gemaakt van een „wij – zij‟ gevoel. Het human interestframe beroept zich op het persoonlijke of emotionele aspect van een gebeurtenis of verhaal. In het geval van de islam vallen hier bijvoorbeeld verhalen onder die over mishandelde dan wel gevluchte moslima‟s gaan. Het integratie- of moraliteitsframe definieert het probleem vanuit een morele visie en bericht over een succesvolle integratie van moslims in de Nederlandse maatschappij of juist het falen van deze integratie.14 Het verantwoordelijkheidsframe stelt dat de verantwoordelijkheid voor een bepaald probleem bij een bepaalde groep of instantie ligt. Een voorbeeld binnen dit laatste frame is de moord op Theo van Gogh: geweld tegen moslims of het bekladden van hun moskeeën wordt binnen dit frame als hun eigen verantwoordelijkheid
10
Tannen (1993) p. 6. Brewer (2003) p. 496. 12 Koenen (2008) p. 16. 13 Ibidem p. 73. 14 Ibidem p. 74. 11
5
gezien, omdat zij Van Gogh dan maar niet hadden moeten vermoorden.15 Binnen het economische gevolgenframe wordt vanzelfsprekend de meeste aandacht besteed aan de economische gevolgen die een bepaalde gebeurtenis of een bepaald probleem met zich meebrengt. Het emancipatieframe ten slotte legt de nadruk op het individu dat zich door emancipatie dient te ontwikkelen.16 Naast deze vijf nieuwsframes kan men ook een onderverdeling maken tussen individuele frames, collectieve frames en mediaframes. Koenen heeft onderzoek gedaan naar de meest gebruikte frames in nieuwsberichten over moslims in Trouw, de Telegraaf en de Volkskrant in verschillende periodes. In het jaar 1992 werd volgens hem het emancipatieframe het meest gebruikt, gevolgd door het human interestframe. Het conflictframe staat op de derde plaats. In het onderzoeksjaar 1997 staat opnieuw het emancipatieframe bovenaan, het human interestframe op de tweede plaats en aansluitend het conflictframe op de derde plaats. Opvallend is vervolgens dat in het onderzoeksjaar 2002 het conflictframe ineens bovenaan staat op de lijst van meest gebruikte frames.17 Een soortgelijk resultaat laat het onderzoek van Van Genderen zien: hoewel in dit onderzoek, dat de berichtgeving over moslims in het NRC Handelsblad in de jaren 1995, 2002 en 2009 beslaat, het conflictframe in het jaar 1995 ook op de eerste plaats staat, is er een duidelijke toename in het aantal artikelen dat vanuit het conflictframe is geschreven: van 24 in 1995 tot 51 in 2009.18 Zowel Koenen als Van Genderen ziet een verband tussen deze verschuiving in de berichtgeving over moslims en (de nasleep van) de aanslagen van 9/11.19 De houding tegenover moslims lijkt na 9/11 duidelijk negatiever te zijn, iets wat zijn uitwerking heeft gehad op het gebruik van frames in de media.20 Ensink toont op een andere manier aan hoe frames aan verandering onderhevig zijn: hij onderscheidt frame embedding en frame de-embedding.21 Bij frame embedding wordt er aan een al bestaand frame nieuwe informatie toegevoegd, waardoor het oorspronkelijke frame verandert. Frame de-embedding doet het tegenovergestelde: onjuist toegevoegde informatie aan een al bestaand frame moet worden verwijderd zodat het oorspronkelijke frame overblijft. Een frame is dus niet statisch en kan altijd veranderd worden (hoewel frames ook vaak bijna
15
Ibidem p. 74. Ibidem p. 75. 17 Ibidem p. 94. 18 Een bericht kan overigens ook meerdere frames gebruiken. Een conflictframe geeft in een bericht het conflict of het probleem aan, waarna via het moraliteitsframe wordt weergegeven hoe het eigenlijk volgens de normen en waarden had moeten zijn. 19 Koenen (2008) p. 97. 20 Genderen (2011) p. 18. 21 Ensink (2003) p. 71-72. 16
6
onveranderlijk en „vastgeroest‟ blijken te zijn, zoals in hoofdstuk drie zal worden beschreven). Ten slotte kan ook een onderscheid gemaakt worden tussen positieve en negatieve framing. Hier wordt veelvuldig gebruik van gemaakt in de reclame (het benadrukken van positieve aspecten en het negeren van negatieve aspecten) en een aantal onderzoeken toont aan hoezeer mensen door de gekozen vorm van framing beïnvloed kunnen worden. Een interessant onderzoek legde aan een aantal mensen de volgende situatie voor: de Verenigde Staten zullen getroffen worden door een ernstig virus dat 600 mensen zal ombrengen. Er is echter een reddingsplan: plan A zal 200 mensen redden, terwijl plan B een kans van eenderde geeft dat alle 600 mensen gered zullen worden en een kans van tweederde dat niemand het zal overleven. Bij de vraag welk plan men zou kiezen, koos 72 % van de deelnemers voor plan A en 28 % voor plan B. De vraag werd opnieuw gesteld, zij het nu negatief geframed: bij plan C zouden 400 mensen het niet overleven, terwijl bij plan D de kans eenderde is dat niemand zal sterven en tweederde dat 600 mensen zullen sterven. De resultaten waren in dit geval precies omgekeerd: 22 % van de deelnemers koos plan C tegenover 78 % die voor plan D koos, dit terwijl plan C en D identiek waren aan plan A en B.22 Inhoudelijk veranderde er niets, maar of de vraag positief of negatief geframed was bleek van groot belang te zijn. Men blijkt dus erg gevoelig te zijn voor het soort framing dat wordt gebruikt. Ook Maas stelt in een soortgelijk onderzoek vast: „De respondant heeft na het lezen van een negatieve tekst meer negatieve gedachten dan na het lezen van een positieve tekst. Anders gezegd: het blijkt dat negatieve framing zorgt voor het genereren van meer negatieve gedachten.‟23 Framing blijkt dus een behoorlijk grote uitwerking op mensen te kunnen hebben, iets waar de politiek en media veelvuldig gebruik van maken.
1.3 Framing: het proces Net zoals voor het begrip zelf geldt, blijkt ook het proces van framing niet helemaal eenduidig te zijn. Entman stelt in zijn artikel Framing. Toward clarification of a fractured paradigm dat er geen duidelijke theorie is over hoe frames werken of hoe zij het denken beïnvloeden. Toch zijn er wel enkele algemene richtlijnen te geven. Binnen communicatie heeft framing volgens Entman vier „participanten‟, namelijk een medium, de tekst, de ontvanger en de cultuur.24 Het medium vult een frame bewust of onbewust aan met nieuwe uitspraken, gebaseerd op
22
Entman (1993) p. 53-54. Maas (2003) p. 24. 24 Ibidem p. 52. 23
7
bestaande frames. Binnen een tekst wordt een frame gevormd door de uitspraken, beelden en informatie die wordt gegeven. De ontvanger kan een frame aannemen of verwerpen, al naargelang het frame aansluit op zijn eigen al bestaande frames. De cultuur of samenleving ten slotte is waar de frames worden „opgeslagen‟.25 Entman onderscheidt ook vier functies van framing: frames definiëren problemen, diagnosticeren de oorzaak, geven een moreel oordeel en proberen een oplossing voor te dragen.26 Niet elk frame hoeft volgens Entman al deze functies in zich te hebben. Hoe een frame nu precies ontstaat blijkt lastig te zeggen. Elk mens heeft zijn eigen oordeel en mening klaar en vormt zijn eigen individuele frames. Daarnaast delen mensen bepaalde overtuigingen: de collectieve frames. Frames hebben volgens Entman betrekking op selectie. Framing is eigenlijk het selecteren van bepaalde aspecten van een tekst, cultuur, bevolkingsgroep etc. Voor een individueel frame doen mensen een beroep op hun eigen kennis en ideeën met betrekking tot een bepaald gebied of onderwerp, maar hierin worden zij ook beïnvloed door de wereld om hen heen. Journalisten blijken bijvoorbeeld een grote rol te spelen: in hun berichtgeving gaan zij uit van hun eigen kennis en vooronderstellingen, waarmee zij bewust of (veel vaker) onbewust een stempel drukken op de berichtgeving en zo hun lezers weer beïnvloeden. Journalisten hebben dus niet alleen invloed op het mediaframe, maar uiteindelijk ook op individuele frames. Ook collectieve frames kunnen op deze manier beïnvloed worden.
1.4 Framing en de islam Zoals eerder gezegd valt op dat de focus binnen de berichtgeving over de islam van het emancipatie- en integratieframe verschoven is naar het conflictframe. Samenhangend met een aantal gebeurtenissen, zoals 9/11, de moord op Theo van Gogh en de opkomst van politici als Pim Fortuyn en Geert Wilders, is, zoals ook Van Genderen stelt, de houding ten opzichte van moslims en de islam negatiever geworden. Bovendien is middels het conflictframe de nadruk komen te liggen op de onverenigbaarheid van de islam met de westerse cultuur. In het volgende hoofdstuk zal een belangrijke vorm van framing met betrekking tot het MiddenOosten en de islam aan bod komen: het oriëntalisme.
25 26
Ibidem p. 52-53. Ibidem.
8
2. Door westerse ogen: een kijk op de Oriënt Somehow or other the Oriental generally acts, speaks and thinks in a manner exactly opposite to the European. Lord Cromer27
Onder oriëntalisme verstaat men alle manieren waarop het Oosten in de westerse kunst, literatuur, muziek etc. voorgesteld wordt. Oriëntalisme kan als een vorm van framing worden gezien, omdat veel van deze voorstellingen aanleiding hebben gegeven tot bepaalde consistente ideeën over het Midden-Oosten. Zonder het Midden-Oosten zelf ooit met eigen ogen aanschouwd te hebben, zijn veel mensen op deze voorstellingen afgegaan en hebben zo individuele en collectieve frames gevormd. Een voorbeeld hiervan is de invloed van De vertellingen van 1001 nacht. Bij de introductie van deze verhalen in Europa in de achttiende eeuw geloofden veel Europeanen dat zij getrouwe beschrijvingen bevatten van het dagelijks leven in het Oosten.28 Edward Said stelt dat het oriëntalisme een voedingsbodem is geweest voor stereotypering van het Midden-Oosten. Maar naast het voeden van stereotypen kleven er volgens hem nog andere „beschuldigingen‟ aan het oriëntalisme. Zo stelt Said in zijn boek Orientalism uit 1978 dat het oriëntalisme nauw samenhangt met imperialistische belangen. Kennis opdoen over de moslims en de islam diende volgens hem maar één doel: weten hoe „de ander‟ kon worden overheerst en bestuurd. Een ander punt van kritiek volgens Said was dat het definiëren van het Midden-Oosten eigenlijk het definiëren van het Westen (en daarmee het zelfbeeld) impliceerde.29 Door de oosterse cultuur voor te stellen als achterlijk, primitief en achtergesteld, benadrukte het Westen zijn eigen superioriteit en vooraanstaande beschaving. Oriëntalisme diende dus eigenlijk het westerse zelfbeeld en moest de rest van de wereld ervan overtuigen hoe beschaafd het Westen was.30 Een analyse van het oriëntalisme toont aan dat bepaalde beelden consistent en soms bijna onveranderlijk kunnen zijn en dat in representaties van de Oriënt hardnekkige frames zijn gevormd. In dit hoofdstuk richt ik mij op stereotypen binnen het oriëntalisme. In het Nederlands is er een onderscheid aan te brengen tussen oriëntalisme, dat zoals gezegd alle weergaven van het Oosten in westerse kunst, literatuur en muziek omvat, en oriëntalistiek, de 27
Peters (1982) p. 73. Kabbani (1988) p. 23-24, 29. 29 Akbari (2009) p. 280. 30 Kabbani (1988) p. 17. 28
9
wetenschap die op het Oosten is gericht en dus de oosterse talen en culturen bestudeert. Oriëntalistiek beleefde zijn opkomst als wetenschappelijke discipline rond de zestiende eeuw. Voor Said zijn oriëntalisme en oriëntalistiek met elkaar verweven: in de wetenschappelijke bestudering van de Oriënt werden bepaalde beelden ontwikkeld, die invloed hadden op de meer algemene visies over de Oriënt (oriëntalisme). In dit hoofdstuk komen beide componenten van het oriëntalistische discours aan de orde. Allereerst zal ik een beknopt beeld schetsen van de ontwikkelingen van het oriëntalisme, vanaf de vroeg heersende Europese opvattingen over het Midden-Oosten tot aan het „moderne‟ oriëntalisme. Vervolgens zal ik drie auteurs bespreken die zich kritisch hebben uitgelaten over het oriëntalisme, namelijk Anwar „Abdel Malik met „Orientalism in crisis‟, „Abdul Latif Tibawi met „Critique of the English-speaking Orientalists‟ en het omstreden en in vele talen vertaalde boek Orientalism van Edward Said. Afsluitend zal ik enkele reacties op de besproken teksten, waarmee het oriëntalismedebat op gang is gekomen, weergeven.
2.1 Oriëntalisme door de eeuwen heen In zijn boek For lust of knowing stelt Robert Irwin dat in de Oudheid het idee van „de ander‟ in Europa nog niet zozeer speelde, maar dat de komst van de islam in de zevende eeuw en de vele islamitische veroveringen in de eeuwen daaropvolgend hier verandering in brachten. De islam bracht onverwachte dreigingen voor het christendom met zich mee en moslims en christenen begonnen elkaar over en weer verwijten te maken: moslims ontkenden Jezus‟ dood aan het kruis en verweten christenen polytheïst te zijn, omdat zij in een Drie-eenheid van God geloofden. Christenen karakteriseerden de islam als een sensuele cultus waarin men aan polygamie deed en waarin men het hiernamaals voorstelde als een erotisch paradijs. Veel ideeën ontleenden de christenen aan verhalen over de profeet Muhammad, die zij als een valse profeet, een afvallige en een vertegenwoordiger van de duivel beschouwden.31 Door de vele en snelle islamitische veroveringen zagen de christenen de islam bovendien als een sterke politieke macht, die een bedreiging voor de eigen macht vormde.32 Ondanks deze vijandigheid van beide partijen had men in de christelijke wereld in eerste instantie weinig belangstelling voor de nieuwe religie.33 Dit resulteerde enerzijds in een gebrek aan kennis over de andere partij en anderzijds in het ontstaan van misvattingen en stereotype beelden. Een voorbeeld hiervan is het al eerder genoemde feit dat de christenen
31
Said (1981) p. 5. Ibidem. 33 Ibidem. 32
10
hun kennis over de islam uit apocriefe verhalen over het leven van de profeet haalden: „During the period from 1100 to 1140, Latin authors responded to the public‟s demand by concentrating on Muhammad‟s life with almost no regard for accurate details.‟34 Er lijkt echter een dubbele moraal geweest te zijn. Aan de ene kant wilde men zich liever niet verdiepen in de islam en de kennis die men in het Oosten had, omdat men het risico liep dan „geïnfecteerd‟ te worden met de islam.35 Aan de andere kant was het Midden-Oosten op het gebied van wetenschap en filosofie zo vooruitstrevend dat men in het Westen op den duur toch Arabische werken, die veel Griekse wijsheid uit de oudheid bevatten, begon te vertalen.36 Zo vertaalden Robert of Ketton en Hermann of Carinthia Arabische werken over alchemie, algebra, astronomie etc. Dezelfde Robert of Ketton, een Engelsman, was ook de eerste die de Koran naar het Latijn vertaalde in het jaar 1143.37 In het boek What went wrong. Western impact and Middle Eastern response beschrijft Bernard Lewis uitgebreid hoe het Oosten in die periode, dat wil zeggen tot het eind van de middeleeuwen, op bijna alle gebieden en zeker op het gebied van de wetenschap voorop liep. De prestaties van het Westen staken schril af vergeleken bij wat het Midden-Oosten, zowel militair als wetenschappelijk, neerzette. Dit leidde tot een ambivalent beeld van het Midden-Oosten: enerzijds was de islam gewelddadig en waren moslims afvallig en inferieur, maar anderzijds bevonden de grootste filosofen en de meest uitgebreide collecties wetenschappelijke werken zich ook in datzelfde Midden-Oosten.38 Een andere factor van groot belang in de opvattingen over het Midden-Oosten was de opkomst van het genre reisliteratuur. Door de ontdekking van Amerika werd dit genre populair, hoewel men meer geïnteresseerd was in literatuur over de islamitische wereld dan over Amerika.39 Reizigers bezochten islamitische landen en dit leverde fascinerende reisverslagen op, die het beeld van een mysterieuze Oriënt deden ontstaan. Het idee van sensualiteit, dat al eerder had bestaan door de verhalen over de profeet, werd benadrukt door beschrijvingen van de oosterse harems. Toch blijken niet alle reisverslagen betrouwbaar. Populaire „reisverslagen‟ zijn bijvoorbeeld die van Sir John Mandeville, geschreven halverwege de veertiende eeuw. Hoewel het algemeen wordt aangenomen dat Mandeville het Midden-Oosten en Azië nooit heeft bezocht, schrijft hij met groot enthousiasme over deze 34
Rodinson (2006) p. 11. Irwin (2006) p. 27. 36 Rodinson (2006) p. 12 37 Akbari (2009) p. 26-28. 38 Lewis, B. What went wrong. Western impact and Middle Eastern response. Oxford: Oxford University Press, 2002. Hieruit hoofdstuk 1. 39 Akbari (2009) p. 62. 35
11
landen, hun inwoners en hun exotische gebruiken.40 Zijn werk, veelal een reproductie van eerdere reisverslagen, heeft in die tijd zeker bijgedragen aan ten minste twee zaken: enerzijds het ontstaan van het beeld van een sensuele Oriënt, anderzijds het „wij-zij‟ gevoel.41 Ook De vertellingen van 1001 nacht heeft bijgedragen aan het beeld van een sensueel Midden-Oosten. Hoewel aangenomen wordt dat deze verhalen vanaf 1704 door Antoine Galland in Europa zijn geïntroduceerd, stelt Rana Kabbani vast dat de verhalen van Sheherazade en de harems al rond de vijftiende eeuw in Europa bekend moesten zijn. Veel Europeanen geloofden dat deze verhalen getrouwe beschrijvingen waren van het echte Midden-Oosten en zodoende droegen deze verhalen bij aan het beeld van een sensuele Oriënt.42 Ook een boek als An account of the manners and customs of the modern Egyptians uit 1836 van Edward William Lane heeft bijgedragen aan de stereotypering van het MiddenOosten. Lane woonde in Egypte, begaf zich onder Egyptenaren en studeerde Arabisch. 43 Toch bevatte zijn verslag een groot aantal stereotypen en beelden over het Midden-Oosten die aansloten op de verwachtingen van het Westen. Lane generaliseert en beledigt: hij noemt Egyptenaren seksueel ontvlambaar, koppig en leugenachtig en zegt over hun heiligen: „Most of the reputed saints of Egypt are either lunatics, or idiots, or imposters.‟44 Ook wijst hij op het armoedige intellectuele leven van de Egyptenaren en is hij ervan overtuigd dat alleen het Westen voor vooruitgang in Egypte kan zorgen. Tegelijkertijd geeft Lane aan dat de kans op verbetering in Egypte bijzonder klein is: zelfs met westerse hulp zullen zij nooit hetzelfde niveau bereiken.45 An account of the manners and customs of the modern Egyptians reflecteert het beeld dat een Engelsman in die tijd over het Midden-Oosten had. Het toont hoe stereotypering en generalisatie een bepalende rol speelden in beschrijvingen over het MiddenOosten. Volgens Kabbani hebben de verhoudingen tussen Oost en West in de middeleeuwen een basis gevormd voor latere beelden en ideeën: „Christian Europe had entered a confrontation with the Islamic Orient that was cultural, religious, political and military, one that would decide from then on the very nature of the discourse between West and East.‟46 Ook ziet zij de basis van de twee meest kenmerkende ideeën over het Midden-Oosten in de middeleeuwen liggen: „Among the many themes that emerge from the European narration of 40
Ibidem p. 50-51. Kabbani (1988) p. 17. 42 Ibidem p. 23-24, 29. 43 Irwin (2006) p. 164. 44 Kabbani (1988) p. 41. 45 Ibidem p. 42. 46 Ibidem p. 5. 41
12
the Other, two appear most strikingly. The first is the insistent claim that the East was a place of lascivious sensuality, and the second that it was a realm characterised by inherent violence. These themes had their significance in medieval thought, and would continue to be voiced with varying degrees of forcefulness up to the present time.‟47 De verovering van Egypte door Napoleon in 1798 is een belangrijk keerpunt geweest voor het oriëntalisme. Door deze gebeurtenis intensiveerden de contacten tussen Oost en West. Napoleon zond groepen wetenschappers naar Egypte, die daar Egypte‟s lange geschiedenis bestudeerden en hun resultaten publiceerden in het boek Description de l’Égypte (waarmee deze bestudering van Franse kant onder de oriëntalistiek valt). In de twee eeuwen hierop volgend werden meerdere landen in het Oosten ingenomen door Europese mogendheden, zoals Marokko door Frankrijk en Egypte door Groot-Brittannië. Naast het feit dat de contacten tussen Europa en het Oosten hierdoor intensiveerden en de bestudering van het Oosten hiermee een impuls kreeg, ziet onder andere Edward Said hier het verband tussen oriëntalisten en Europese imperialistische belangen. Zoals eerder gezegd, diende volgens hem kennis van de ander maar één doel, namelijk het overheersen van die ander.48 Wat kan er nu concluderend gezegd worden over het „ontstaan‟ van het oriëntalisme? Enerzijds is belangstelling voor het Midden-Oosten er altijd al geweest, anderzijds ziet bijvoorbeeld Suzanne Akbari in haar boek Idols in the East. European representations of Islam and the Orient, 1100-1450 de opkomst van het oriëntalisme in een aantal fasen. De eerste kruistocht in de elfde eeuw ziet zij als een belangrijk keerpunt, waarna er hoofdzakelijk twee belangrijke periodes voor het oriëntalisme zijn geweest: de opmars van de Ottomanen en de daaropvolgende val van Constantinopel in 1453, en de verovering van Egypte door Napoleon in 1798.49 Volgens Norman Daniel is het westerse beeld van de islam in de twaalfde en dertiende eeuw gecreëerd en is dat beeld zo bepalend en consistent geweest, dat het vandaag de dag nog als heersend beeld geldt.50 Hoewel zijn boek ruim veertig jaar geleden is geschreven, is er weinig reden om aan te nemen dat dit beeld in deze tijd anders is. Maxime Rodinson plaatst de totstandkoming van het westerse beeld over de islam ook in de middeleeuwen en wel in de elfde eeuw.51 Er kan echter niet zomaar een rechte lijn getrokken worden tussen de actuele denkbeelden over het Midden-Oosten en hun vermoedelijke basis in de middeleeuwen; daarvoor is de tijdspanne te groot en zijn er teveel ontwikkelingen geweest. 47
Ibidem p. 6. Irwin (2006) p. 286. 49 Akbari (2009) p.18. 50 Daniel (1966) p. 275. 51 Rodinson (2006) p. 6. 48
13
Anderzijds kan niet ontkend worden dat er veel overeenkomsten zijn tussen de huidige denkbeelden over het Midden-Oosten en die uit de middeleeuwen. Het beste antwoord is waarschijnlijk dat de frames met betrekking tot het Midden-Oosten in de loop van vele eeuwen gevormd zijn.
2.2 The East is a career: enkele teksten over het oriëntalisme Hoewel Edward Said met zijn boek Orientalism een enorme bijdrage heeft geleverd aan het oriëntalismedebat, was hij zeker niet de eerste die op een kritische manier over oriëntalisme en oriëntalistiek schreef. Verscheidene auteurs zijn hem voorgegaan en publiceerden artikelen als „Asia and western dominance‟ (George, Allen, Unwin, 1959) en „Black skin, white masks‟ (Franz Fanon, 1967). Vooral in de periode na de Tweede Wereldoorlog, waarin veel landen hun onafhankelijkheid kregen, werd er veel geschreven over de aard van het oriëntalisme. In deze paragraaf zal ik, voordat ik Orientalism van Said zal bespreken, twee van deze vroege kritische teksten behandelen, namelijk die van Anwar „Abdel Malik en „Abdul Latif Tibawi. 2.2.1 ‘Orientalism in crisis’ Anwar „Abdel Malik, een Egyptenaar geboren in 1923, studeerde sociologie en filosofie in Cairo en Parijs en schreef in 1963 „Orientalism in crisis‟. Hierin beschrijft Malik hoe de vrijheidsbewegingen en de herwonnen onafhankelijkheid in het Oosten na de Tweede Wereldoorlog een „crisis‟ veroorzaakten voor het Westen. Hoewel „Abdel Malik stelt dat de oriëntalistiek veel goeds heeft voortgebracht, zoals het begrijpen van de antieke beschavingen en het verzamelen en vertalen van oude Arabische manuscripten en werken, heeft zij volgens hem sterk geleund op vooroordelen en is zij aangewend om „de ander‟ te overheersen.52 Door het vergroten van de kennis over „de ander‟ kon hij beter in bedwang worden gehouden en tot slaaf gemaakt worden: „This latter group [orientalist scholars] was formed by an amalgam of university dons, businessmen, military men, colonial officials, missionaries, publicists and adventurers, whose only objective was to gather intelligence information in the area to be occupied, to penetrate the consciousness of the people in order to better assure its enslavement to the European powers.‟53 Men verwachtte dat de oosterling passief bleef, aangezien hij tot een object van studie gemaakt was: „This „object‟ of study will be, as is customary, passive, non-participating (...) above all, non-active, non-autonomous, non-sovereign with regard to
52 53
Macfie (2002) p. 76. Macfie (2000) p. 49.
14
itself (...).‟54 De opkomende vrijheidsbewegingen na de Tweede Wereldoorlog waren vele westerlingen dus een doorn in het oog. De antwoorden op deze crisis verschilden aanzienlijk en er bestond onenigheid tussen de Europese, koloniale oriëntalisten en de socialistische oriëntalistiek in Oost-Europa, Afrika en Zuid-Amerika.55 Aan Europese kant pleitte men voor een nieuwe oriëntalistiek, waarin meer aandacht moest worden besteed aan de Arabische kant van de zaak, een zogenaamd geëngageerde oriëntalistiek. Ook moest de nadruk meer komen te liggen op accurate informatie over de Oriënt alsmede moderne studies over de Oriënt in plaats van klassieke studies.56 Aan de socialistische kant echter werd gepleit voor een oriëntalistiek zonder de overheersende invloed van Europa, maar met meer nadruk op Azië en Afrika. Bovendien moesten de inwoners van de Oriënt als scheppers van hun eigen geschiedenis worden gezien en niet als studieobjecten.57 Aan Europese kant bracht men hier volgens „Abdel Malik tegenin dat Azië teveel van het Midden-Oosten verschilde om onder één begrip te kunnen vallen. 2.2.2 ‘Critique of the English-speaking Orientalists’ „Abdul Latif Tibawi, een Palestijnse historicus geboren in 1910 in Tayba, Palestina, studeerde in Beirut en verhuisde later in zijn leven naar Engeland waar hij onder andere doceerde en onderzoek deed naar islamitisch recht.58 In 1963 schreef hij het artikel „Critique of the English-speaking Orientalists‟, waarin hij, als student van de islam en als gelovige, van een religieuze invalshoek uitgaat. De vooroordelen jegens de islam zijn volgens Tibawi terug te voeren op het beeld dat in de middeleeuwen is ontstaan. Dit beeld is gebaseerd op het feit dat de christenen weigerden te accepteren dat de profeet Muhammad de drager van een goddelijke boodschap en de laatste van Gods profeten was. In plaats daarvan werd hij een „valse profeet‟ genoemd en de islam het werk van de duivel.59 Intensiever contact met moslims, tijdens de Ottomaanse periode en het imperialisme in de negentiende eeuw, hebben dit beeld nauwelijks veranderd en zo bleven de vooroordelen bestaan.60 Tibawi stelt dat de oriëntalisten hebben gefaald, omdat zij geen scheiding hebben weten aan te brengen tussen een wetenschappelijke benadering van het Midden-Oosten en hun eigen „fixed ideas‟ (met andere woorden, hun eigen frames): „There is scarcely any 54
Ibidem p. 50. Macfie (2002) p. 77. 56 Ibidem p. 78. 57 Ibidem. 58 Ibidem p. 74. 59 Ibidem p. 80. 60 Ibidem. 55
15
academic pursuit, in the realm of the humanities, which has more unfortunate antecedents than Islamic and Arabic studies in the West.‟61 Tibawi stelt dat men, met de Europese inname van vele Arabische gebieden, probeerde deze gebieden te moderniseren of te verwesteren: „But somehow there persisted an undercurrent of common thought (...) that Islam might be transformed through „westernization‟ or „modernization‟, or „reformation‟.62 Ook hekelt hij de diepgewortelde vijandigheid van de christenen jegens de islam. Tibawi stelt een aantal gemaakte fouten binnen de oriëntalistiek aan de kaak. Deze fouten hebben gezamenlijk gezorgd voor misvattingen over de islam. De grootste fout is volgens hem het niet begrijpen of niet willen accepteren van de grondbeginselen van de islam. Hieronder vallen zaken als de goddelijkheid van de Koran en het feit dat Muhammad de laatste van Gods profeten was. Deze beginselen worden in de westerse wereld bij bestudering van de islam vaak vervormd en objectiviteit en subjectiviteit worden niet gescheiden, waardoor er een voedingsbodem voor misvattingen en fouten ontstaat. Zo ziet men in de westerse wereld de Koran vaak als een boek geschreven door de profeet Muhammad zelf.63 Aan deze onjuiste constatering worden vervolgens allerlei zaken en uitspraken gekoppeld. Tibawi stelt dan ook: „This is perhaps one of the major factors, if not the major factor, in creating an attitude of suspicion, if not hostility, towards the work of orientalists (...).‟64 In de rest van zijn artikel legt Tibawi sterker de nadruk op de religieuze kant van het oriëntalismedebat: verkeerde interpretaties van de islam aan christelijke zijde, een gebrek aan objectiviteit bij de oriëntalisten en het benadrukken van de „gebreken‟ van de islam. In 1979 schreef Tibawi „A second critique of English-speaking Orientalists‟, waarin hij kijkt welke eventuele veranderingen er zijn doorgevoerd en in hoeverre zijn vorige artikel aan herziening toe is. Hij komt tot de conclusie dat er weinig verbeterd is en dat de antiislamitische en anti-Arabische sentimenten nog steeds aanwezig zijn en daarmee nog steeds een voedingsbodem vormen voor vooroordelen en onjuiste voorstellingen.65 Tibawi stelt zelfs dat de huidige generatie oriëntalisten nog minder oog voor hervorming van de islam hebben dan de voorgaande generaties. De weinigen die er wél oog voor hebben doen dit vanuit een arrogante, westerse houding en zien deze hervorming alleen tot stand komen middels het Europese gedachtegoed.66
61
Ibidem. Ibidem p. 60. 63 Ibidem p. 62-63. 64 Ibidem p. 63. 65 Ibidem p. 168. 66 Macfie (2002) p. 83. 62
16
2.2.3 Orientalism Edward Said werd in 1935 in Jeruzalem geboren en is in 2003 overleden. Zijn ouders waren christenen afkomstig uit Libanon. Said heeft gestudeerd in Egypte en de Verenigde Staten, maar heeft zichzelf altijd als een Palestijn beschouwd en was zeer begaan met de Palestijnse zaak.67 De Oktoberoorlog van 1973 (tussen onder andere Egypte en Israël) en het Arabische verzet tegen de Amerikaanse inmenging in de regio hadden volgens hem negatieve gevolgen voor de berichtgeving over Arabieren: „Arabs, whether wealthy shaykhs or Palestinian freedom fighters, were the victims of an outrageously bad press in American newspapers as well as on television (a phenomenon that has persisted to the present day).‟68 Dit zette Said aan tot het schrijven van zijn boek Orientalism, dat in 1978 werd gepubliceerd.69 Said bouwt in dit werk voort op de ideeën van „Abdel Malik, die voor hem een inspiratie bleken te zijn. Tibawi lijkt Said minder te inspireren, waarschijnlijk omdat hij vooral van een religieuze invalshoek uitgaat. Orientalism is verdeeld in drie delen die een chronologisch geheel vormen. In het eerste deel getiteld „The scope of Orientalism‟ behandelt Said de vroege vormen van oriëntalisme en oriëntalistiek door het aanhalen van verschillende namen (waarbij hij grote sprongen in de tijd maakt), zoals Aeschylus en Dante. In het tweede deel, getiteld „Orientalist structures and restructures‟, richt Said zich vooral op negentiende-eeuwse bronnen, zoals Lane‟s An account of the manners and customs of the modern Egyptians. In het derde en laatste deel met de titel „Orientalism now‟ behandelt Said het hedendaagse oriëntalisme, inclusief de oriëntalistiek. Said bakent het onderwerp af tot het Britse, Franse en deels Amerikaanse oriëntalisme, omdat deze landen volgens hem de grootste invloed op de Oriënt hebben gehad. Hij laat daarmee onder andere het Russische, Duitse en Spaanse oriëntalisme buiten beschouwing. Oriëntalisme is volgens Said een breed begrip en in de inleiding geeft hij enkele betekenissen weer die hij aan het begrip toekent: „Anyone who teaches, writes about, or researches the Orient (...) is an Orientalist, and what he or she does is Orientalism.‟70 Waar Said hier dus eigenlijk op doelt is de oriëntalistiek: alle academische activiteiten met betrekking tot de Oriënt. Een andere betekenis die Said geeft benadert de huidige definitie van oriëntalisme: „Orientalism is a style of thought based upon an ontological and epistemological distinction made between “the Orient” and (most of the time) “the Occident”.‟71 In deze 67
Irwin (2006) p. 278. Ibidem p. 281. 69 Ook bekend met de ondertitel Western conceptions of the Orient. 70 Said (1978) p. 2. 71 Ibidem. 68
17
definitie ligt de scheiding tussen Oost (de Oriënt) en West (de Occident), die de basis vormt voor de ideeën over „de ander‟. Schrijvers, filosofen, wetenschappers etc. hebben zich volgens Said op deze definitie gebaseerd bij het schrijven van hun boeken, het presenteren van hun theorieën en het uitvoeren van hun onderzoeken over de Oriënt. De derde door Said gegeven betekenis is de meest omstreden: „In short, Orientalism as a Western style for dominating, restructuring, and having authority over the Orient.‟72 Welke van de drie betekenissen Said prefereert blijkt uit de volgende opmerking: „I myself believe that Orientalism is more particularly valuable as a sign of European-Atlantic power over the Orient than it is as a veridic discourse about the Orient.‟73 Saids doel in dit boek is aantonen dat de Europese cultuur en diens identiteit versterkt zijn doordat Europa zich aan het Oosten heeft gespiegeld.74 In deel één kijkt Said naar de vroegst geschreven werken over het Midden-Oosten en onderzoekt hij de basis van de „mythe‟. Deze ligt volgens hem al in de Oudheid: Homeros‟ Ilias en De Perzen van Aeschylus weerspiegelen het Midden-Oosten als een gebied vol rampspoed en nederlagen.75 In de middeleeuwen schreven onder andere Mandeville en Dante verhalen over het Midden-Oosten waarin terreur en verwoesting voorop stonden. Deze trend heeft zich doorgezet en Said stelt dat deze „theatrale voorstellingen‟ (Sodom en Gomorra, Babylon, Cleopatra etc.) de basis voor de mythische Oriënt hebben gelegd. Said ziet een direct verband tussen dit vroege oriëntalisme en het negentiende-eeuwse oriëntalisme, dat het westerse imperialisme ondersteund heeft.76 In deel twee is een soortgelijke constatering te vinden. Door onder andere nieuwe academische leerstoelen in Europa rond de zestiende eeuw en de inname van Egypte door Napoleon intensiveerden de contacten tussen Oost en West. Deze intensievere contacten legden volgens Said de basis voor het moderne oriëntalistische discours. Mandeville, Lane en Flaubert schreven over het Midden-Oosten, of ze er nu zelf geweest waren of niet. Allen hielden ze volgens Said echter de al bestaande stereotype beelden van het Midden-Oosten in stand en droegen bij aan de totstandkoming van een vaststaand model van de Oriënt. Een voorbeeld van imperiale macht op wetenschappelijk gebied ziet Said in het werk van Ernest Renan. In zijn Histoire générale et système comparé des langues sémitiques uit 1855 identificeert Renan Semitische talen (en ook het Semitische volk) als niet-levend oftewel 72
Ibidem p. 3. Ibidem p. 6. 74 Ibidem. 75 Macfie (2002) p. 88. 76 Ibidem p. 89. 73
18
statisch en niet in staat tot zelfvernieuwing. Indo-Germaanse talen ziet hij echter als levend en organisch.77 Renan verklaart de cultuur hier dus vanuit de taal. In „Orientalism now‟, het derde en laatste deel, benadrukt Said zijn eerdere stellingen dat het oriëntalisme een politieke doctrine is die de zwakte van het Midden-Oosten gebruikt. Said beschrijft de ontwikkelingen na de Eerste en Tweede Wereldoorlog, waarbij verscheidene landen onafhankelijk werden en het nationalisme sterk opkwam. Hij beschrijft, net als „Abdel Malik, de bedreiging die dit voor het Westen en de westerse macht in het Midden-Oosten betekende. En hoewel de houding tegenover sommige landen door de nieuwe ontwikkelingen in positieve zin begon te veranderen, bleef die tegenover het Midden-Oosten onveranderlijk.78 Said onderscheidt latent orientalism, een onbewust, unaniem en onveranderlijk beeld, en manifest orientalism, het beeld dat wetenschappers, reizigers en studenten vormen. In deze vorm van oriëntalistiek kunnen veranderingen worden aangebracht, in latent orientalism niet.79 Said bekritiseert ten slotte in dit laatste deel ook de Brits-Amerikaanse oriëntalist Bernard Lewis: hoewel Lewis pretendeert objectief en wetenschappelijk te werk te gaan, is hij volgens Said niet meer dan een tegenstander van de islam en het Arabische volk en bestempelt hij de islam als irrationele, anti-Semitische ideologie.
2.3 Het oriëntalismedebat De in de vorige paragraaf besproken teksten hebben de nodige reacties opgeroepen en daarmee aanleiding gegeven tot een „oriëntalismedebat‟, waarin over en weer reacties door wetenschappers en deskundigen op dit gebied werden gegeven (waarmee het dus eigenlijk een „oriëntalistiek debat‟ is). In deze paragraaf zal ik enkele reacties op de drie besproken artikelen peilen. 2.3.1 ‘Orientalism in crisis’ Van de drie besproken teksten heeft Anwar „Abdel Malik‟s „Orientalism in crisis‟ de minste reacties opgeroepen. Hoewel zijn artikel wel interesse heeft gewekt, behoren Claude Cahen, Francesco Gabrieli en Donald P. Little tot de selecte groep geleerden die een inhoudelijke reactie op het werk van „Abdel Malik hebben gegeven. Zowel Cahen als Gabrieli zijn het eens met„Abdel Maliks centrale beweringen, die onder andere stellen dat de oriëntalistiek als een
77
Ibidem p. 90. Ibidem p. 92. 79 Ibidem p. 91 en Macfie (2000) p. 112. 78
19
instrument van imperialisme en kolonialisme gefunctioneerd heeft en dat het Oosten vanuit een westers perspectief benaderd is.80 Wel stellen Cahen en Gabrieli, in tegenstelling tot „Abdel Malik, dat men de toegenomen kennis van oude oosterse beschavingen en culturen aan de oriëntalisten te danken heeft. De oriëntalistiek is zo een rijke bron geweest voor de kennis van de oosterse geschiedenis, maar heeft ook bijgedragen aan de innerlijke ontwikkeling van Europa zelf.81 Gabrieli schreef in reactie op „Orientalism in crisis‟ het artikel „Apology for orientalism‟, dat gepubliceerd werd in 1965. Hierin beweert hij dat, hoewel hij toegeeft dat de oriëntalistiek verband houdt met de exploitatie en onderwerping van het Midden-Oosten (hoewel deze connectie volgens hem maar heel klein is en er vaak sprake is geweest van overdrijving en generalisatie), het onjuist is om te stellen dat het Westen alleen op economisch en politiek gebied interesse in het Midden-Oosten had en dat deze interesse er alleen was om het Midden-Oosten te overheersen.82 Integendeel, er was ook interesse op historisch, taalkundig en literair gebied, zonder bijbedoelingen. Donald P. Little schreef in 1979 het artikel „Three Arab critiques of orientalism‟ waarin hij commentaar geeft op „Abdel Malik, Tibawi en Said. „Abdel Malik hanteert volgens hem in zijn artikel vooral een linkse positie en betrekt het Marxisme in zijn beweringen. Ook levert Little commentaar op zijn onderverdeling van een koloniaal, westers oriëntalisme en een socialistisch, Oost-Europees oriëntalisme.83 2.3.2 ‘Critique of the English-speaking Orientalists’ Opvallend is dat het artikel van Tibawi weinig reacties uitlokte, terwijl het wel een grote impact had onder wetenschappers op dit gebied. De meest uitgebreide reactie kwam van Donald P. Little, in de vorm van het in de vorige paragraaf genoemde artikel. Met zijn kritiek op de westerse benadering van de islam en het Midden-Oosten heeft Tibawi volgens Little alle wegen naar een westerse toenadering tot de islam afgesloten. In 1980 schreef Tibawi in antwoord op Little het artikel „On the Orientalists again‟, waarin hij Little‟s methoden simplistisch en inadequaat noemt en diens deskundigheid en bekwaamheid in twijfel trekt.84 Bij gebrek aan eigen bewijs voor zijn beweringen leunt Little volgens Tibawi sterk op de Engelse oriëntalisten, zoals Guillame en Watt. Tibawi plaatst 80
Macfie (2002) p. 103. Macfie (2000) p. 80. 82 Ibidem p. 81. 83 Ibidem p. 127-129. 84 Ibidem p. 107. 81
20
vraagtekens bij hun „deskundigheid‟ en noemt hun arrogantie, vooroordelen en in sommige gevallen hun „subtle hostility to everything Muslim‟.85 „On the Orientalists again‟ kan gezien worden als een persoonlijke aanval op Little en is daarmee een goed voorbeeld van de moeilijkheden die kunnen voortkomen uit de verschillende visies op Oost en West.
2.3.3 Orientalism Edward Said‟s Orientalism heeft ongekend veel reacties opgeroepen in de academische wereld. Academici wezen op de talrijke fouten en misvattingen in het boek, maar deze fouten werden in herdrukken nooit aangepast. Niet alleen vanuit de westerse wereld kreeg Said veel kritiek, ook Arabische wetenschappers waren overwegend negatief over Orientalism. Sommige aspecten van het boek werden echter wel geaccepteerd en het boek werd onder het grote publiek, dat geen speciale kennis op dit gebied had, een bestseller. Vaak gehoorde kritiek is dat Said het niet zo nauw neemt met historische feiten en daardoor opmerkelijke fouten maakt. Robert Irwin noemt er een paar: zo zegt Said dat Lane‟s An account of the manners and customs of the modern Egyptians voor een academisch publiek werd geschreven, terwijl het boek werd gepubliceerd door een uitgeverij die kennis voor een breed publiek nastreefde.86 Ook noemt Said verschillende data voor het begin van het oriëntalisme: nu eens de invasie van Napoleon in 1798, dan weer de uitgave van het boek Bibliothèque orientale van d‟Herbelot in 1697 en even later weer het jaartal 1312.87 Bovendien spreekt Said zichzelf ernstig tegen. Zijn bewering dat het oriëntalisme al voorkwam in de werken van Aeschylus en Homeros strookt niet met de bewering dat het oriëntalisme samenhangt met imperialistische belangen. Tot de zeventiende eeuw waren het de Ottomanen die aan de macht waren en Europa begon pas in de late achttiende eeuw dominant te worden in het Midden-Oosten. In de tijd van Aeschylus en Homeros konden imperialistische belangen dus nog geen rol spelen. Ook stelt Said dat „de Oriënt‟ niet bestaat. Het is volgens hem slechts een bedenksel en creatie van het Westen. Naast het feit dat hij op andere plaatsen in zijn boek wél over een echte Oriënt spreekt en daarmee zichzelf dus tegenspreekt, kan ook de volgende vraag gesteld worden: als „de Oriënt‟ niet bestaat, hoe kan deze dan, zoals Said stellig beweert, verkeerd gerepresenteerd zijn? Said is allesbehalve objectief. Hij beschuldigt het Westen van imperialisme, maar de Perzen, Umayyden, Fatimiden en Ottomanen, die ook grote gebieden veroverden en overheersten, zijn
85
Macfie (2000) p. 175. Irwin (2006) p. 283. 87 Ibidem p. 284. 86
21
volgens Said geen imperialisten maar slachtoffers van onjuiste westerse voorstellingen.88 Said lijkt zijn boek vanuit een pro-Arabisch perspectief te hebben geschreven. In 1982 antwoordde Bernard Lewis middels zijn artikel „The question of Orientalism‟ op Saids beschuldigingen aan zijn adres. Lewis stelt dat Said alle oriëntalisten, wetenschappers en studenten op dit gebied op één hoop gooit. Hij geeft bovendien een interessante vergelijking: stel dat alleen Grieken nog over de Griekse geschiedenis zouden mogen schrijven, of deze zouden mogen bestuderen, of hierin les zouden mogen geven. Dit absurde idee is volgens Lewis precies wat Said impliceert voor het oriëntalisme.89 Lewis bekritiseert bovendien Said‟s bekrompen visie: alleen de Britse en Franse oriëntalistiek worden behandeld en de Duitse, Russische en Spaanse oriëntalistiek worden genegeerd; de Oriënt wordt gereduceerd tot een klein gebied met uitsluiting van andere Arabische gebieden, en zij die weinig met de oriëntalistiek te maken hebben gehad worden door Said als oriëntalist bestempeld, terwijl de echte oriëntalisten weinig aan bod komen. Ook zoekt Said bewust naar vijandelijke motieven, vervormt hij de geschiedenis en is zijn werk in het geheel inadequaat.90 In augustus 1982 antwoordde Said op de aantijgingen van Lewis en beschuldigde hem van het vervormen van de waarheid. Said bleef bij zijn standpunt dat oriëntalisme verband hield met imperialisme en stelde dat zijn nadruk op de Britse en Franse oriëntalistiek voortkwam uit het feit dat deze twee landen het sterkst betrokken waren in het imperialisme.91 Said wijst op Lewis‟ onbekwaamheid en ziet zijn kritiek niet als die van een academicus, maar van een propagandist. De beschuldigingen tussen Said en Lewis gingen over en weer door tot in de jaren negentig en er ontstond een heus debat tussen de twee kemphanen. Hoewel verwacht werd dat men het aan Arabische kant grotendeels met Said eens zou zijn, werd ook daar felle kritiek geuit. Zo beschuldigden zowel Sadiq Jalal al-„Azm in zijn artikel „Orientalism and Orientalism in reverse‟ (1981) als Nadim al-Bitar in zijn artikel „From Western Orientalism to Arab Orientalism‟ (1982) Said van stereotypering, het neerzetten van een onjuist beeld van de islam en over-generalisatie.92 Ook zij zien de onjuistheid in de connecties tussen oriëntalistiek, imperialisme en de vroege werken van Aeschylus en Homeros. Ze bestempelen Saids werk als historisch niet verantwoord en onwetenschappelijk en beschuldigen Said ervan dat hij nu juist hetzelfde doet als waar hij het Westen van beschuldigt: zijn onjuiste, soms racistische voorstellingen van Europa maken hem 88
Ibidem p. 286. Macfie (2002) p. 110. 90 Ibidem p. 112. 91 Ibidem p. 114. 92 Ibidem p. 128. 89
22
net zo schuldig aan stereotypering en generalisatie als hij dat doet met de visies van het Westen op het Midden-Oosten.93 Daarnaast waren Arabische critici, die Said als één van hen beschouwden, diep beledigd door zijn aantijgingen dat zij met hun academische werk deelnamen aan de instandhouding van oriëntalistische ideeën en mythen.94 Ten slotte was men het in de Arabische wereld oneens met Saids stelling dat het oriëntalisme en de oriëntalistiek verantwoordelijk waren voor alle problemen in de Arabische wereld. Een laatste belangrijke naam in het „Said-debat‟ was die van John MacKenzie, een Brit die de geschiedenis van het imperialisme bestudeerde. In de jaren negentig reageerde hij op Said in zijn artikel „Edward Said and the historians‟. Ook MacKenzie stelt dat Said, die het Westen van stereotypering van het Midden-Oosten beschuldigt, zelf heeft bijgedragen aan dat proces door een stereotype en bevooroordeeld beeld van het Westen neer te zetten.95 MacKenzie wijst er ook op dat Said de oriëntalistiek generaliseert en alle periodes over één kam scheert, daar waar historici hebben aangetoond dat de oriëntalistiek van bijvoorbeeld de Verlichting weinig te maken had met die van Engeland in de negentiende eeuw. Daarnaast past Said moderne interpretaties toe op vroegere waarden en andersom. MacKenzie‟s reactie heeft weer nieuwe reacties uit de academische wereld opgeroepen en zo bleef het oriëntalismedebat zich voortzetten. In 1986 hield Said aan de Universiteit van Sussex een lezing getiteld Orientalism reconsidered, waarin hij op Orientalism ingaat en reageert op de vele reacties die het boek uitgelokt heeft. Hij gaf toe dat hij nog niet alle reacties helemaal opgenomen had, maar hij bleef achter zijn eerdere standpunt staan: dat voornamelijk negentiende-eeuwse oriëntalisten een beslissende rol hadden gespeeld in de ontwikkeling van een negatief beeld van het Midden-Oosten.96 In deze conferentie gaf Said ook toe dat zijn eigen jeugdervaringen, waarin hij geconfronteerd werd met de westerse houding tegenover het Midden-Oosten, hebben meegespeeld in het schrijven van Orientalism. Said beschuldigt de critici ervan zijn werk bekritiseerd te hebben zonder duidelijke analyse van de feiten. Irwin brengt hier tegenin dat Said zelf zich ook niet aan de (historische) feiten heeft gehouden. Als Said zich hiervoor niet hoeft te verantwoorden, dan hoeven zijn critici dat zeker ook niet, aldus Irwin.97 In 1994 schreef Said een nawoord op de nieuwe druk van Orientalism, waarin hij stelt dat zijn boek noch een aanval op het Westen is, noch ter verdediging van de islam en Arabieren 93
Ibidem p. 129. Ibidem p. 130. 95 Ibidem p. 135. 96 Macfie (2000) p. 346. 97 Irwin (2006) p. 284. 94
23
geschreven is. De Oriënt en Occident zijn volgens hem constructies die niet aan de realiteit voldoen, maar die gecreëerd zijn om aan een gevoel van identiteit tegemoet te komen. Zo‟n constructie moet tegenover „de ander‟ gezet worden om bewust te worden van de eigen identiteit.98 In 2003 gaf Said een lezing in Nederland, getiteld Orientalism once more, waarin hij het onderwerp nogmaals behandelde. In september van datzelfde jaar overleed Edward Said.
98
Macfie (2002) p. 191-192.
24
3. De islam als achterlijke cultuur? In februari 2002 deed Pim Fortuyn in de Volkskrant de uitspraak „de islam is een achterlijke cultuur‟.99 In een interview in HP/De Tijd in 2004 zei Geert Wilders: „Pim Fortuyn sprak van een achterlijke cultuur en kreeg half Nederland over zich heen. Maar Fortuyn had gelijk.‟100 In 2009, nadat bekend werd dat de autoriteiten in Saoedi-Arabië een tienjarige bruid hadden teruggestuurd naar haar tachtigjarige man, sprak Wilders in Elsevier de volgende woorden: „We moeten het door de shari‟a goedgekeurde gedrag van huwen met kinderen zelfs onder de tien eindelijk durven benoemen voor wat het is: beestachtig gedrag gelijk aan dat van varkens (...). En de zieke pedofiel Mohammed gaf het voorbeeld door zich ook als een varken te gedragen door Aisha te huwen en te consumeren terwijl ze nog geen tien jaar oud was.‟101 Deze recente uitspraken tonen aan welke houding er in de westerse wereld tegenover de islam en het Midden-Oosten bestaat en hoe deze houding gebaseerd is op stereotypen. Toegegeven, de uitspraken van Fortuyn en Wilders zijn extreem en zeker niet representatief voor de gehele westerse wereld. Maar het is wel zo dat de partij van Wilders, de PVV, op een grote achterban kan rekenen en daarmee is het waarschijnlijk dat deze achterban in ieder geval iets van de islambeelden van Wilders deelt. Bovendien zijn bovenstaande opvattingen niet nieuw. Zoals eerder gebleken bevatte bijvoorbeeld het boek An account of the manners and customs of the modern Egyptians van Lane, geschreven in de negentiende eeuw, soortgelijke beelden. Ook in die tijd had men het in Europa over de achterlijkheid en achtergesteldheid van het Midden-Oosten en de islam. Deze achterlijkheid zette men tegenover de Europese moderniteit. In feite doet Wilders in deze tijd hetzelfde, door te stellen dat de „achterlijke‟ moslims zich moeten aanpassen aan het „moderne‟ Nederland. Er lijkt dus weinig veranderd te zijn in de beeldvorming over het Midden-Oosten en de islam. Maar waar komen deze beelden eigenlijk vandaan? Hoe worden stereotypen zoals de bovenstaande gevormd? In dit hoofdstuk ga ik hier dieper op in en zal ik bespreken hoe stereotypen ontstaan en welke gevaren daarin schuilen. Vervolgens zal ik de meest voorkomende stereotypen over het Midden-Oosten en de islam bespreken, zowel die in het oriëntalisme voorkomen als de beelden en ideeën die er vandaag de dag, vooral na 9/11, bestaan. Acht van deze stereotypen zal ik in de laatste paragraaf uitvoeriger bespreken.
99
Zie http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2824/Politiek/article/detail/611698/2002/02/09/De-islam-is-eenachterlijke-cultuur.dhtml. 100 Zie http://nl.wikipedia.org/wiki/Geert_Wilders#Wilders_en_de_islam. 101 Ibidem.
25
3.1 Hoe ontstaan stereotypen? Wat is nu eigenlijk de definitie van een stereotype? Peters stelt: „It is a well established fact that, for centuries, the Western view of Moslems and Arabs has been dominated by a great number of generalizing, mostly negative, judgements. These judgements appear to be relatively stable (...). Therefore, they can be considered as national stereotypes.‟102 Een stereotype is volgens deze omschrijving dus een generaliserend, overwegend negatief oordeel dat bovendien relatief stabiel is. Shadid voegt hier nog een belangrijk aspect aan toe: „Een vooroordeel is met andere woorden een vooringenomen houding ten opzichte van andere groepen die niet op feiten is gebaseerd.‟103 Als een vooroordeel of stereotype niet op feiten is gebaseerd maar men daar wel naar handelt, waar komt het dan vandaan en hoe is het dan mogelijk dat zo‟n beeld zo sterk en invloedrijk kan zijn? Stereotypen kunnen op een aantal manieren ontstaan. Allereerst speelt generalisatie een rol. Dit is bijvoorbeeld duidelijk te zien in de positie van Marokkanen vandaag de dag. De criminele activiteiten van sommige Marokkanen lijkt men steeds meer als representatief te zien voor de gehele Marokkaanse gemeenschap. In dit soort berichtgeving geldt: wie alleen de uitzondering krijgt, gaat deze aanzien voor de regel. Ook persoonlijke (negatieve) ervaringen met leden van de andere groep kunnen generalisatie in de hand werken, onder het motto „als hij zo is, dan zullen ze allemaal zo zijn.‟ Ten derde spelen waarnemingsfouten en attributiefouten een rol. Bij waarnemingsfouten wordt foutieve informatie benadrukt, waardoor er ruimte ontstaat voor het ontwikkelen van misvattingen. Bij attributiefouten wordt gebruik gemaakt van de „tekortkomingen‟ van de betreffende groep. Een voorbeeld hiervan is het verklaren van de werkloosheid onder autochtonen en allochtonen: autochtonen zijn slachtoffer van de economische recessie, terwijl allochtonen werkloos zijn doordat zij niet bereid zijn om werk te verrichten (met andere woorden, zij zijn lui).104 Een vierde oorzaak ligt in het socialisatieproces. Ideeën en dominante opvattingen in de samenleving worden via opvoeding en onderwijs doorgegeven. Vaak liggen hier al eerdere bestaande vooroordelen in, die worden doorgegeven en zo in stand gehouden. Hierin is een belangrijke rol weggelegd voor de media. Shadid stelt: „Recent onderzoek laat steeds overduidelijk zien dat de westerse media op tal van manieren tekortschieten in hun verslaggeving over moslims en allochtonen
102
Peters (1982) p. 73. Shadid (1995) p. 94. 104 Ibidem. 103
26
in het algemeen, met als gevolg dat hun negatieve imago wordt bestendigd en zelfs versterkt.‟105 De media kunnen op verschillende manieren bijdragen aan de instandhouding of juist totstandkoming van negatieve beelden over, in dit geval, het Midden-Oosten en de islam. Zo speelt generalisatie ook in de berichtgeving een rol: het al eerder genoemde voorbeeld van Marokkaanse criminelen wordt in de media uitvergroot en als representatief gezien voor de gehele islamitische cultuur. Zo ontstaat een eenzijdig beeld. Daarnaast wordt de islam door de media gesimplificeerd. Dit is volgens Shadid duidelijk te zien in de Amerikaanse berichtgeving over 9/11: „Journalisten omschreven de aanslagen in termen van “heilige oorlog” en “strijd tegen het Westen” en hebben de gebeurtenissen slechts in een religieus kader geplaatst. Mogelijke politieke achtergronden van de acties werden volledig genegeerd.‟106 Een andere bijdrage van de media aan de instandhouding van het negatieve imago van moslims is het schrijven vanuit een „wij-zij‟gevoel, waarbij de „wij‟groep altijd positiever wordt afgeschilderd dan de „zij‟groep. Deze indeling komt voort uit het feit dat mensen hun „territorium‟ willen afbakenen en dus een identiteit willen vormen. Het negatief afschilderen van andere groepen geeft een positieve impuls aan de eigen identiteit. Ten slotte wordt het negatieve beeld van moslims in stand gehouden door hun eigen minimale vertegenwoordiging in de media. Als er uitsluitend negatief over deze groep wordt bericht, maar zij zelf nooit hun kant van de zaak kunnen laten zien of zich in de media kunnen verweren, blijft het negatieve imago bestaan. Er ontstaat een vicieuze cirkel. Een journalist schrijft vanuit zijn eigen bestaande vooroordelen en frames, zoals Shadid aantoont: „De communicatietheorie laat namelijk zien dat „de opinion leader‟ geneigd is de desbetreffende informatie zodanig door te geven, dat zij in overeenstemming is met zijn eigen opvattingen en visies en met de normen van de groep waarvan hij deel uitmaakt.‟107 Deze gekleurde en eenzijdige berichtgeving wordt door de groep opgenomen en voedt de ideeën en vooroordelen van de groep. Omdat de andere groep, waarover bericht wordt, zich niet vertegenwoordigt of verdedigt, blijft het negatieve beeld bestaan en wordt het door nieuwe berichtgeving weer versterkt etc. Joris Luyendijk, die een aantal jaren als correspondent in de Arabische wereld heeft gewerkt, betrapt zichzelf hier ook op en schrijft daarover in zijn boek Het zijn net mensen: „Niet alleen bleven in mijn artikelen mijn positieve ervaringen met de Arabische wereld
105
Shadid (2005) p. 331. Ibidem. 107 Ibidem p. 98. 106
27
onbelicht, ik werkte ook mee aan het beeld dat Arabieren eng, gevaarlijk en exotisch zijn. Nieuws zat zo in elkaar dat ik wel schreef over „woedende mannen‟ die vlaggen verbrandden en leuzen scandeerden, maar geen ruimte had om erbij te vertellen wat er buiten beeld gebeurde. Op foto‟s en tv leek het een massa, maar ter plekke zag je met hoe weinig die woedende mannen waren, dat ze pas hun aansteker tevoorschijn haalden als de camera‟s draaiden en dat ze daarna op huis aan gingen voor het eten.‟108 De rol van de media in het ontstaan of versterken van het negatieve imago van moslims moet dus zeker niet onderschat worden: „Together, this powerful concentration of mass media can be said to constitute a communal core of interpretations providing a certain picture of Islam (...).109 Hafez pleit voor een andere aanpak binnen de media: zowel journalisten als het publiek moeten hun visie verbreden en meer open staan voor positieve berichten over de islamitische wereld. Het probleem ligt volgens hem dan ook meer in het feit dat positieve berichten uit de islamitische wereld nauwelijks aandacht krijgen.110 De huidige stereotypen over het Midden-Oosten en de islam hebben volgens Hafez te maken met de problematische geschiedenis tussen Oost en West: de kruistochten, het westerse imperialisme en de religieuze rivaliteit tussen christendom en islam.111 De gevaren van stereotypering liggen op meerdere niveaus. Op kleine schaal worden individuele oordelen en verwachtingen en daarmee het gedrag van mensen beïnvloed. In de samenleving kan stereotypering leiden tot een verstoring van de relatie tussen autochtonen en allochtonen. Op wereldschaal ten slotte kan stereotypering leiden tot een bedreiging van de vrede tussen verschillende bevolkingsgroepen of religieuze groepen, aldus Hafez.112 3.2 Het stereotype „moslim‟ De volgende twee uitspraken tonen aan hoe hardnekkig beeldvorming over het MiddenOosten kan zijn: „I have not been able to discover any period in European or American history since the Middle Ages in which Islam was generally discussed or thought about outside a framework created by passion, prejudice, and political interests.‟113 En: „Among the many themes that emerge from the European narration of the Other, two appear most strikingly. The first is the insistent claim that the East was a place of lascivious sensuality, and the second
108
Luyendijk (2008) p. 41-42. Said (1981) p. 43. 110 Hafez (2000) p. 7. 111 Ibidem p. 3. 112 Ibidem. 113 Said (1981) p. 23. 109
28
that it was a realm characterised by inherent violence.‟114. Enkele omschrijvingen komen in bijna elk boek over de Oriënt terug: de Oriënt en de islam zijn sensueel, passioneel, irrationeel, maar ook gewelddadig en onderdrukkend voor vrouwen. In de middeleeuwen stonden, zoals Kabbani stelt, vooral de sensualiteit en de gewelddadigheid van het MiddenOosten voorop. Als concurrent van het christendom werd de islam als gewelddadig bestempeld. De harems voedden het idee dat het Oosten een sensuele plek was, waar exotische vrouwen aan mannen ter beschikking stonden. Dit leidde er echter ook toe dat men oosterse vrouwen als onwetend, onontwikkeld en volgzaam zag. In de huidige tijd leven veel van deze ideeën voort, al is de focus, vooral na 9/11, wel verschoven. Voorop staan nu de ideeën over fanatieke, gevaarlijke moslims, die zich bezig houden met terrorisme. Bovendien lijkt men meer te benadrukken dat de oosterse, religieuze cultuur onverenigbaar of in ieder geval moeilijk te verenigen is met de moderne, westerse cultuur. Joris Luyendijk schreef twee boeken over zijn verblijf in het Midden-Oosten. In Het zijn net mensen schrijft hij: „Mijn eerste kennismaking [met de Arabische wereld] was midden jaren negentig, toen ik als wereldvreemde twintiger een reis door Syrië maakte. (...) Ondanks de politiek correcte ideeën waarmee ik was opgegroeid, dacht ik bij Arabieren toch aan onredelijke mannen die vlaggen of poppen in brand staken en akelige dingen riepen over het Westen. In ieder geval aan mensen die exotisch waren.‟115 Verderop vertelt Luyendijk: „Mijn beeld van de Arabische wereld kwam uit Hollywoodfilms, geschiedenisboekjes en het nieuws, en daar figureerden Arabieren vrijwel alleen als terroristen, oversekste oliesjeiks, scanderende massa‟s of anonieme slachtoffers.‟116 Het beeld dat hieruit naar voren komt is de moslim als een onredelijke, agressieve figuur met terroristische neigingen. Een soortgelijk stereotype wordt gesignaleerd door Said: „(...) hence the frequent caricatures of Muslims as oil suppliers, as terrorists, and more recently, as bloodthirsthy mobs.‟117 Luyendijk wijst in zijn andere boek, Een goede man slaat soms zijn vrouw, op een vooroordeel aan Nederlandse kant: „Ik ben in Nederland namelijk niet alleen gewaarschuwd voor de Egyptische geheime dienst. Ook de Egyptische gewone man is niet te vertrouwen, zo werd mij keer op keer bezworen. Ze lijken heel aardig, maar uiteindelijk willen ze je allemaal bestelen. Of ze willen geld, of een visum of de telefoonnummers van je blonde landgenotes. Opmerkelijk hoe diepgaand zulke waarschuwingen je perceptie van iemand beïnvloeden.‟118 114
Kabbani (1988) p. 6. Luyendijk (2008) p. 37-38. 116 Ibidem. 117 Said (1981) p. 6. 118 Luyendijk (2007) p. 23. 115
29
Opnieuw geeft Said een soortgelijke omschrijving: „In the films and television the Arab is associated either with lechery or bloodthirsty dishonesty. (...) Slave trader, camel driver, moneychanger, colourful scoundrel; these are some traditional Arab roles in the cinema.‟119 De Arabier is volgens deze beelden dus niet alleen een terrorist, hij is ook onbetrouwbaar, een slavenhandelaar en ronduit een schurk. Maar vrouwen in het Oosten blijken het ook niet makkelijk te hebben. Leila Ahmed stelt: „Just as Americans “know” that Arabs are backward, they know also with the same flawless certainty that Muslim women are terribly oppressed and degraded. (...) Most American women who “know” that Muslim women in particular are oppressed, know it simply because it is one of those “facts” lying around in this culture, and most freely admit that actually they know nothing about Islam or Middle Eastern societies.‟120 Hieruit blijkt duidelijk hoe stereotype dit beeld is en hoe weinig het op feiten of ervaring is gebaseerd. Ook uit het onderzoek van Van Genderen blijkt deze opvatting. De stelling „moslimmannen overheersen hun vrouwen‟ werd aan autochtone Nederlanders van 18-80 jaar voorgelegd en hen werd gevraagd of ze het hier mee eens waren In de onderzoeksjaren 1998, 2004, 2006 en 2008 antwoordde respectievelijk 89 %, 91 %, 92 % en 84 % met „eens‟. In 1996 stelt Berna Yilmez in de Volkskrant: „Het eerste beeld dat in Nederland opkomt bij het woord moslimvrouw is een vrouw met een hoofddoek die drie meter achter haar man loopt. Men gaat uit van een dubbele achterstand: en moslim en vrouw.‟121 Het beeld van deze onderdrukking van vrouwen hangt samen met het vanaf de middeleeuwen overheersende, sensuele beeld van de harems. In de harems verbleven exotische vrouwen, die volgzaam en onontwikkeld waren. Voor educatie en ontwikkeling was in hun leven geen plaats, ze stonden slechts ter beschikking van „seksueel instabiele‟ Arabieren: „Mental imprisonment is worse even than bodily imprisonment and by depriving a woman of legitimate ambition (...) she is reduced to the condition of a child.‟122 Recentelijk beschrijft een artikel in Spits, getiteld „Babes, seksslaven en overspel‟: „De Kadaffi‟s, hoe vroom ze zich ook voordeden, leefden in luxe en hadden talloze vrouwen tot hun beschikking blijkt dus nu. Maar ze waren zeker niet de enige Arabische leiders die van verboden vruchten snoepten. Harems, minnaressen en seksslaven zijn zeker geen uitzondering onder de Arabische notabelen, die zich voor hun bevolking voordoen als vrome moslims.‟123 Het is duidelijk dat dit beeld, dat in de 119
Said (1978) p. 287. Ahmed (1982) p. 522. 121 Koenen (2008) p. 21-22. 122 Lewis (1996) p. 160. 123 Spits, 31 augustus 2011. 120
30
middeleeuwen en de tijd van het imperialisme al bepalend was, nog steeds gebruikt wordt. Het opmerkelijke is dat het Westen het Oosten eeuwenlang heeft „beschuldigd‟ van seksuele vrijheden, instabiliteit en polygamie, terwijl in het Oosten vandaag de dag juist de opvatting heerst dat het Westen seksueel losbandig en losgeslagen is. Peters geeft ten slotte een opsomming van een aantal gangbare beelden binnen het oriëntalisme, die goed demonstreren welke tegenstellingen het Westen zag (of zelf creëerde): „Thus the East was described as rigid and stagnant, the West as changing and progressing. Similar opposite pairs were: passivity versus activity, irrationality, inconsistency (...) versus rationality and accuracy; excess versus moderation; sensuality versus austerity and selfdiscipline; despotism and political oppression versus constitutional rule and political freedom.‟124 De lijst kan ongetwijfeld nog verder uitgebreid worden.
3.3 Selectie van stereotypen Uit de lange lijst van stereotypen over het Midden-Oosten en de islam heb ik acht stereotypen gekozen die ik in deze paragraaf zal bespreken, vooral gebaseerd op Peters, Patai en Said. Elk stereotype zal ik ondersteunen met één of meerdere kenmerkende uitspraken van verscheidene auteurs. 1 – Moslims zijn achterlijk, ouderwets, onkundig en onbeschaafd.125 Dit komt vooral doordat zij nog leven volgens de islamitische gebruiken en tradities van de zevende eeuw en doordat zij leven zoals men in West-Europa dat in de middeleeuwen deed. Moslims werken zo zelf hun achtergestelde positie in de hand. In Colonial Fantasies citeert Yegenoglu: „In the East the social system has until the last decade remained practically unchanged throughout the centuries. The Islamic world, with its integrated system of religion and society, has preserved with little if any variation, the social customs of the seventh century.‟126 En Shadid: „Hun [de moslims] culturele gebruiken worden voortdurend vergeleken met gebruiken van WestEuropese landen enkele eeuwen geleden, (...) alsmede het portretteren van moslims als achterlijk, (...) afwijkend (...).‟127
2 - In de islam zijn mannen superieur aan vrouwen. Mannen zijn autoritair en onderdrukken en overheersen hun vrouwen. Vrouwen zijn daardoor niet vrij en hebben te maken met 124
Peters (1982) p. 77. Naast „moslim‟ kan men in principe ook „Arabier‟ invullen. 126 Yegenoglu (1998) p. 98-99. 127 Shadid (2005) p. 334, 343. 125
31
gezagsverhoudingen binnen de islamitische cultuur. Van Genderen: „Volgens critici is de islam monolithisch. De man is de baas in huis (...).‟128 Door deze onderdrukking worden vrouwen in de islam zielige, hulpbehoevende, onontwikkelde en volgzame wezens die onder strenge huwelijksvoorwaarden leven. Koenen: „Afsluitend kan worden gesteld dat de stereotype moslimvrouw in 1992 enkele treffende overeenkomsten vertoont met de beschrijving die sociologe Helma Lutz in haar essay The myth of the Other (1991) gaf, namelijk als een „zielig, aseksueel en onderdrukt persoon die dringend geholpen moet worden door de moderne westerse mens.‟129 3 – De mannelijke seksualiteit staat voorop en moslimmannen hebben beschikking over hun vrouw(en) wanneer zij dat willen. Hoewel dit beeld in de middeleeuwen is ontstaan naar aanleiding van de harems, is het vandaag de dag nog steeds actueel, onder andere op het gebied van polygamie in de islam. Patai stelt: „The other [stereotype] portrays the Arabs as „dirty old men‟ even while young, enjoying the sinuous contortions of voloptuous, half-naked belly-dancers in public, and indulging in private orgies in their harems at home.‟130 Andere gevonden omschrijvingen zijn „sexually unstable Arabs‟131 en „oversekste oliesjeiks.‟132 4 – Vrouwen in het Midden-Oosten zijn sensueel, mysterieus, verleidelijk en erotisch. Dit beeld is vooral gebaseerd op de harems en dus minder actueel, aangezien het huidige beeld meer wordt bepaald door de onderdrukking van vrouwen door mannen. Toch blijft iets van het sensuele en erotische beeld voortbestaan in de vorm van oosterse buikdanseressen en daarom is dit stereotype toch relevant voor het onderzoek. Kabbani: „The European retained a sense of sexual expectancy from the East, having encountered in both mythological and theological texts the prototype of the seductive Eastern woman.‟133 5 – Moslims zijn irrationeel, wat zich uit in impulsieve en primaire reacties. Ze verliezen snel hun zelfbeheersing en zijn daardoor onvoorspelbaar en agressief. Bovendien grijpen ze makkelijk naar geweld om hun problemen op te lossen.134 Patai stelt: „He [the Arab] flares up
128
Van Genderen (2011) p. 20. Koenen (2008) p. 84. 130 Patai (1973) p. 127. 131 Yegenoglu (1998) p. 17 132 Luyendijk (2008) p. 38. 133 Kabbani (1988) p. 22. 134 Zie Van Genderen tabel p. 19. 129
32
easily, and does not refrain from outbursts; and, once aroused, his wrath has no limits.‟135 Peters citeert uit Patai‟s werk: „The Arab is unpredictable because his personality is dominated by contradictory impulses; therefore, he is often subject to sudden outbursts of emotionality and aggression.‟136 6 - Moslims zijn oneerlijk, onbetrouwbaar en leugenachtig. Kabbani citeert Lane: „Constant veracity (...) is a virtue extremely rare in modern Egypt.‟137 Ook de al eerder genoemde waarschuwing die Joris Luyendijk voor zijn vertrek naar Egypte van Nederlanders kreeg, „ook de Egyptische gewone man is niet te vertrouwen‟, is illustratief.138
7 - Moslims zijn passief, lui en onverschillig. Peters citeert uit onder andere het werk van Patai en Cromer: „The Arab is lethargic, disinclined to undertake efforts to change or improve things, devoid of energy, lazy and afraid of dirtying his hands.‟139 8 – Moslims zijn eng, gevaarlijk en fanatiek, met de neiging tot terrorisme. Peters: „They [the Arabs] are now portrayed as hostile (...) and violent.‟140 Dit stereotype beeld is zeker na 9/11 sterker geworden, maar heeft vanaf het begin al bestaan. Niet voor niets stelt Kabbani dat een van de twee meest bepalende en heersende ideeën het beeld van een gewelddadige islam is geweest.141 Deze acht stereotypen zullen als uitgangspunt dienen voor mijn onderzoek in hoofdstuk 4, waarbij ik zal onderzoeken hoe de auteurs van de vier gekozen boeken zich in hun verhalen van deze stereotypen bedienen.
135
Patai (1973) p. 161. Peters (1982) p. 84. 137 Kabbani (1988) p. 41. 138 Zie het citaat op p. 30 van deze scriptie. 139 Peters (1982) p. 85. 140 Ibidem p. 89. 141 Zie het citaat op pagina 12 van deze scriptie. 136
33
4. Onderzoeksresultaten 4.1 Methode en achtergrond Voor dit onderzoek heb ik vier titels uit het genre geromantiseerde egodocumenten gekozen. Het gaat hierbij om verhalen die gebaseerd zijn op eigen ervaringen van westerse vrouwen in het Midden-Oosten. Bij het uitkiezen van de titels heb ik een aantal criteria gehanteerd. Ik vond het belangrijk boeken te kiezen die zowel een aantal verschillende Arabische landen als verschillende thema‟s zouden behandelen. Ook wilde ik één boek behandelen dat geschreven is vanuit een positieve ervaring, om te kijken op wat voor manier dit boek van stereotypen gebruikmaakt. Zodoende ben ik tot de volgende titels gekomen: Fatwa van Jacky Trevane speelt zich af in Egypte. Het thema valt te omschrijven als mishandeling binnen een huwelijk met het vluchten van de vrouw tot gevolg. Nog eenmaal mijn moeder zien van Zana Muhsen speelt zich af in Jemen en behandelt het thema uithuwelijking. Verboden liefde van Norma Khouri Albqaeen is een verhaal dat zich afspeelt in Jordanië en dat het thema eerwraak behandelt. De vlindermoskee van G. Willow Wilson speelt zich ook af in Egypte, maar dit boek heb ik gekozen omdat het een positief verhaal betreft. Het thema valt te omschrijven als „westerse vrouw past zich succesvol aan aan Arabische maatschappij‟. Dit laatste boek heb ik gekozen omdat ik me afvraag of een boek dat vanuit een positieve ervaring is geschreven ook anders met stereotypen omgaat dan de boeken die vanuit een negatieve ervaring zijn geschreven. Elk boek zal ik in een afzonderlijke paragraaf behandelen. Allereerst geef ik via een korte samenvatting weer waar het verhaal precies over gaat. Vervolgens zal ik de opbouw van het boek bespreken, waarin onder andere bekeken wordt hoe het boek met het waarheidsgehalte omgaat en welke rol religie in het verhaal speelt. Ten slotte zal ik het verhaal analyseren, waarbij ik zal aangeven hoe de stereotypen, zoals beschreven in paragraaf 3.3, tot uiting komen in het boek en van welke stereotypen het boek het meest gebruikmaakt. Ik zal dit ondersteunen en illustreren met kenmerkende passages uit het boek. Per boek ontstaat zo een beeld van de mate waarin de auteur stereotypen gebruikt als het om het Midden-Oosten en de islam gaat. Aan het eind van elke paragraaf bespreek ik kritiek op het boek. De gevonden resultaten kunnen niet als representatief voor het hele genre worden gezien. Van generalisatie mag dus geen sprake zijn; de onderzoeksresultaten geven alleen een beeld van de behandelde boeken en illustreren dan ook alleen de mate van stereotypering in deze vier boeken. 34
4.2 Fatwa In deze paragraaf behandel ik het boek Fatwa, geschreven door de Britse Jacky Trevane (pseudoniem van Jennifer Anne). De voorkant van het boek vermeldt als ondertitel: De aangrijpende strijd van een jonge moeder om haar kinderen.
4.2.1 Het verhaal De 23-jarige Jacky uit Engeland gaat met haar vriend Dave op een tiendaagse vakantie naar Egypte. Eenmaal in Cairo raken Jacky en Dave elkaar kwijt in het gedrang van een bus. Als Jacky uitstapt is Dave nergens te bekennen. Bovendien heeft ze haar enkel bezeerd. Jacky wordt opgevangen door een knappe Egyptenaar, „Omar, en wordt door diens familie in huis genomen en verzorgd. De hele verdere vakantie heeft Jacky geen idee waar Dave uithangt. Sterker nog, het interesseert Jacky niet eens meer waar hij is: ze is voor de charmes van de galante „Omar gevallen. „Omar vraagt Jacky al binnen tien dagen ten huwelijk en hoewel ze overrompeld is, zegt Jacky toch ja. Aan het eind van deze tien dagen gaat Jacky terug naar Engeland en vertelt ze Dave, die ze in het vliegtuig weer ontmoet heeft, dat het uit is en dat ze nu getrouwd is met een Egyptenaar. Eenmaal in Engeland zegt Jacky haar baan en huis op, vertelt haar ouders het nieuws en maakt zich klaar voor de emigratie naar Egypte. De volgende zes jaar zal Jacky in Egypte doorbrengen. In het begin gaat alles goed en is Jacky helemaal gelukkig met „Omar, die zich liefdevol en behulpzaam opstelt. „Omar blijkt echter geen makkelijk persoon te zijn: steeds vaker wordt hij agressief en fysiek tegenover Jacky. Ook de eens zo aardige schoonfamilie maakt het haar steeds moeilijker. Jacky en „Omar verhuizen naar een primitieve flat en leven een armoedig bestaan. In totaal wordt Jacky vier keer zwanger, waarvan één zwangerschap moet worden afgebroken en een andere uitmondt in een miskraam, veroorzaakt door „Omar die Jacky in haar buik schopt omdat de zwangerschap hem niet goed uitkomt. Jacky moet in de loop der jaren vele mishandelingen en vernederingen ondergaan en pas wanneer ze beseft dat haar twee dochtertjes, Leila en Amira, waarschijnlijk op zeer jonge leeftijd uitgehuwelijkt zullen worden, bespreekt ze met haar Engelse vriendinnen, op de internationale school waar Jacky werkt, een vluchtplan om terug naar Engeland te gaan. Jacky bekeert zich tot de islam om zo meer rechten over haar kinderen te krijgen en slaagt erin een paspoort te verkrijgen (nadat „Omar haar paspoort in verband met een eventuele vluchtpoging heeft afgepakt). Samen met haar twee kinderen onderneemt ze een riskante vluchtroute via Israël. Eenmaal in Israël nemen Jacky en de kinderen het vliegtuig naar London, waar Jacky vandaag de dag nog woont, echter onder een fatwa die „Omar over haar heeft uitgesproken. 35
Deze fatwa houdt in dat „Omar Jacky, op de dag dat hij haar te pakken krijgt, mag vermoorden. Jacky leeft dan ook, volgens de tekst achterop de omslag van het boek, onder „de schaduw van een doodsbedreiging.‟
4.2.2 Opbouw Fatwa begint met de proloog waarin Jacky beschrijft dat het eindelijk tijd is dat ze haar verhaal voor haar kinderen en kleinkind optekent. Vervolgens beschrijft hoofdstuk één tot en met vijf, van de in totaal 25 hoofdstukken, de vlucht van Jacky en de kinderen uit Egypte en de problemen waar ze daarbij op stuit. De spanning wordt snel opgebouwd als blijkt dat Jacky na al haar inspanningen niet genoeg geld heeft om de luchthavenbelasting te betalen en Israël dus niet uit mag. Op dat moment, vanaf hoofdstuk zes, begint de flashback en daarmee het verhaal van haar ontmoeting en huwelijk met „Omar. De lezer weet op dat moment al dat het niet goed zal aflopen. Pas in hoofdstuk 32 is de lezer weer terug in het „heden‟ en wordt de rest van de vlucht uit Israël beschreven. Het karakter „Omar wordt op een soortgelijke manier behandeld. In hoofdstuk één beschrijft Jacky haar man als iemand die zich tot een bruut had ontpopt. Dat zij in hoofdstuk zes „Omar als een knappe, galante Egyptenaar omschrijft maakt voor de lezer niet veel meer uit, omdat al duidelijk is dat deze man niet is wie hij op het eerste gezicht lijkt. In de rest van het verhaal lijkt hij zich ook inderdaad te ontwikkelen van charmante man tot agressieve bruut. Wat betreft het waarheidsgehalte van het boek is het natuurlijk altijd een kwestie van inschatten. Zoals eerder gezegd is het problematische aan dit genre dat het nooit helemaal duidelijk kan zijn of bepaalde elementen, of zelfs het hele verhaal, non-fictief of fictief zijn. Het is waarschijnlijk dat Jacky haar verhaal begint met de dramatische proloog en haar vlucht en vervolgens haar verhaal als flashback weergeeft, om het boek zo een realistisch karakter te geven. De lezer wordt hierdoor betrokken bij een situatie in het „heden‟ en meegenomen naar het verleden van de auteur, die aan het eind van het boek weer tot de spannende situatie in het heden leidt. Ook het gebruik van de ik-vorm in de dialogen en Jacky‟s gedetailleerde en rauwe beschrijvingen van haar mishandeling door „Omar dragen bij aan het realistische karakter van het boek. Toch is de scheidslijn dun: een fictief boek dat hetzelfde thema behandelt kan op dezelfde manier opgebouwd en geschreven zijn als Fatwa, dat claimt nonfictief te zijn. De rol van religie in het boek is groot. Veel van „Omars uitspattingen en woedeaanvallen komen voort uit Jacky‟s „oneerbiedige‟ gedrag. Een voorbeeld hiervan is „Omars woedeaanval, uitgelokt doordat Jacky zonder hoofddoek op het balkon gaat staan en 36
dus voor iedereen zichtbaar is. De islam wordt door Jacky dan ook vooral geassocieerd met beperkingen voor de vrouw en achtergesteldheid.
4.2.3 Analyse De meest gebruikte stereotypen in Fatwa zijn stereotype 2 en 5. Beide stereotypen worden minstens veertien keer gebruikt in het boek. Het duidelijkste voorbeeld van stereotype 2 is het feit dat Jacky Egypte niet kan verlaten zonder toestemming van haar man en dat in haar paspoort, dat ze voor de vlucht heeft weten te bemachtigen, staat vermeld dat ze de vrouw van een Egyptisch staatsburger is (wat impliceert dat ze niet zelfstandig het land mag verlaten). Door deze bepalende rol van de Arabische man en diens macht over zijn vrouw kan Jacky niks anders doen dan een hachelijke en gevaarlijke vluchtpoging ondernemen. In de volgende passage beschrijft Jacky wat ze op de ochtend van haar vlucht over Omar, die op dat moment in bed lag te slapen, dacht: „Als hij ‟s ochtends zijn ogen opendeed, wist hij dat hij precies met ons kon doen waar hij zin in had en wanneer het hem uitkwam, en dat wij er helemaal niets tegen konden doen. Dat wil zeggen, we konden er maar één ding tegen doen en dat ging ik nu proberen. Maar als hij te snel wakker werd, als hij besefte dat we ervandoor waren, zou hij razend zijn. Hij zou ons opsporen en vermoorden.‟142 Een ander voorbeeld van dit stereotype is de conversatie bij de grensovergang met Israël: „Hij [een loketbeambte] stak zijn hand uit. „Het andere, graag.‟ „Neem me niet kwalijk?‟ „Het paspoort van uw man. Er staat in uw paspoort dat u getrouwd bent met een Egyptisch staatsburger. U reist toch zeker gezamenlijk?‟ „Helaas niet, meneer. Dit keer stelt zijn werk hem niet in staat om ons te vergezellen (...).‟ „Is er iemand die u vergezelt – een oom wellicht?‟ „Nee meneer, dit keer niet (...).‟ „Het is niet goed dat u alleen reist, met twee kleine kinderen. Dat maak ik bijna nooit mee.‟143 Een laatste voorbeeld van stereotype 2 blijkt uit de volgende passage: „Eenmaal met elkaar alleen kwam „Omar de slaapkamer binnen, en hij smeet mijn paspoort op het bed. „Zo, dus je wilde de benen nemen, hè?‟ zei hij. Ik draaide mijn gezicht weg. „Luister goed naar me,‟ vervolgde hij. „Ik zal ervoor zorgen dat je nooit meer de kans krijgt om bij me weg te lopen. Ik pak je paspoort af. Je ziet het nooit meer terug (...). Hoor je me? Nooit meer.‟
142 143
Trevane (2004) p. 12. Ibidem p. 19-20.
37
„Ja, „Omar.‟ (...) „Je gedraagt je als een goede moslimvrouw, en je gehoorzaamt je man. (...) Je gaat een gezonde zoon voor me baren en je blijft voor altijd hier. Moge Allah je vergeven wat je hebt gedaan.‟144 Stereotype 5 wordt in feite net zo vaak gebruikt als stereotype 2. Enerzijds komt dit tot uiting in de vele beschrijvingen van een agressieve „Omar die Jacky, zelfs als ze zwanger is, fysiek mishandelt. Anderzijds komen de onvoorspelbaarheid en het Arabische temperament tot uiting in een passage als de volgende, waarin Jacky met de schoonfamilie aan tafel zit: „Iedereen lachte en er werd driftig geknikt. Papa straalde. Ik was blij dat alles zo goed ging. Na de kip besloot ik een hapje rijst te proberen. Ik pakte een lepel en schepte wat rijst in een stukje afgescheurd brood. Het gesprek, dat luid en enthousiast was geweest, stokte abrupt. Ik keek op. Papa was gaan staan en had zijn handen tot vuisten gebald. Hij begon kwaad te schreeuwen, zwaaide met zijn vuist en smeet zijn eten terug in een van de pannen. De anderen gingen ook staan en iedereen schreeuwde door elkaar heen. Mama was erg agressief, ze wees op Papa en priemde met haar vinger tegen zijn borst. Hij reageerde door haar met zijn vlakke hand in het gezicht te slaan, waarna hij de kamer verliet. Mama liet zich op een van de bedden zakken (...) en begon luidkeels te huilen en te jammeren.‟145 Met de beschrijving van deze gebeurtenis, die werd veroorzaakt door Jacky‟s gebruik van haar linkerhand bij het eten, wil ze aantonen hoe grillig het karakter van de moslim kan zijn. De volgende passage toont een stemmingswisseling aan, die de impulsiviteit van de Arabier aantoont: „Wahashteeni, habibti [ik heb je gemist mijn schat] zei hij, en hij kuste me. (...) „Ik heb nog een verjaardagscadeau voor je‟, vervolgde ik, „een verrassing.‟ (...) „We krijgen nog een kind.‟ Plotseling stond hij op, hij duwde me weg en smeet zijn taart op de grond. Hij had een gevaarlijke glinstering in zijn ogen toen hij mijn jurk beetpakte en me overeind sleurde. „Je bent gek‟, siste hij (...). „We kunnen er nu geen kind bij hebben. (...) Nee, er komt geen baby.‟ Hij hief zijn arm en ramde zijn vuist tegen de zijkant van mijn gezicht. Door de kracht van de klap vloog ik door de kamer (...).‟ Jacky pikt het deze keer niet en slaat en schreeuwt terug: „In een flits schoot „Omar op me af, hij trok me overeind en schopte me in mijn rug, zodat ik met een kreun op de grond viel. (...) „Zo praat mijn vrouw niet tegen me‟, snauwde hij. (...) „Ik ga je straffen.‟ Ik begon te huilen. „Het spijt me, „Omar. Hou alsjeblieft op, ik smeek het je.‟ Hij draaide me op mijn rug en trapte me vier of vijf keer hard in mijn buik. (...) Bij de deur hield hij me tegen. Hij legde een hand rond mijn nek en
144 145
Ibidem p. 213. Ibidem p. 61.
38
kneep. (...) Hij gaat me vermoorden, dacht ik in paniek.‟146 Verderop in het verhaal valt echter de volgende passage te lezen: „Hij kwam naast me zitten en streelde de rug van mijn hand. Toen begroef hij zijn gezicht in mijn schoot en begon te snikken. Hij vertelde me hoeveel hij van mij hield, meer dan van het leven zelf. (...) Hoe wanhopig hij was geweest toen ik hem van mijn zwangerschap vertelde. Hoe erg het hem speet dat hij mij pijn had gedaan, de persoon van wie hij hield. Zou ik het hem ooit kunnen vergeven? (...)‟147 Na stereotype 2 en 5 worden stereotype 1 en 3 het meeste gebruikt. Ik ben ze respectievelijk vijf en vier keer tegengekomen. Stereotype 4, 6 en 7 ben ik slechts één keer tegengekomen en stereotype 8 in zijn geheel niet. Stereotype 1 komt tot uiting in een aantal beschrijvingen over de onbeschaafdheid en de armoedige bedoeningen in Egypte. Als de ouders van Jacky haar in Egypte bezoeken zegt Jacky‟s vader: „Dit land is smerig en stoffig, de armoede is schrijnend, er heersen de vreselijkste ziektes, en mijn dochter woont onder omstandigheden die ik tot nu toe alleen maar in films had gezien.‟148 Stereotype 3 komt tot uiting in een aantal verschillende beschrijvingen: Jacky wordt door haar zwager verkracht en door „Omar gedwongen tot seks. Ook polygamie komt voor: twee Engelse vriendinnen van Jacky blijken met dezelfde Egyptische man getrouwd te zijn, zonder dat zij dit van elkaar weten. Daarnaast is Jacky‟s onderbuurvrouw getrouwd met een man die ze slechts twee dagen per week mag zien, omdat hij de andere dagen bij zijn andere vrouwen is. De volgende passage toont aan hoe twee stereotypen in één gebeurtenis verweven kunnen zijn, namelijk stereotype 3 (mannelijke seksualiteit) en 5 (agressief en onvoorspelbaar gedrag). De zwangere Jacky ligt moe en ziekelijk op bed, terwijl „Omar duidelijk maakt dat hij seks wil hebben: „Ik ging zitten en duwde hem beslist van me af. (...) Het gebeurde in een fractie van een seconde. Van het ene moment op het andere was „Omar niet meer de man die ik kende. (...) „Ik ben niet van plan je bevelen op te volgen, nu niet en nooit niet. Hoor je me? Is het duidelijk?‟ Zijn stem klonk angstaanjagend. (...) „Een goede vrouw zegt nooit nee tegen haar man. Nooit! Is dat duidelijk?‟ (...) „Ga liggen,‟ beval hij, en hij duwde me terug op het bed. „En doe je rok omhoog.‟ Ik was te geschrokken om te kunnen protesteren. Ik lag daar terwijl hij zijn bezwete lichaam tegen het mijne drukte en heel ruw seks met me had, kreunend en stotend, hard en diep. Het was verschrikkelijk. (...) Op dat moment walgde ik van hem.‟149
146
Ibidem p. 187-188. Ibidem p. 195. 148 Ibidem p. 205. 149 Ibidem p. 132. 147
39
4.2.4 Kritiek „Omar (pseudoniem van Mājid) schijnt in het Egyptische blad al-Fajr een reactie te hebben gegeven op Fatwa waarin hij een groot deel van Jacky‟s verhaal als leugens afdoet.150 Deze reactie heb ik echter niet kunnen achterhalen. In Fatwa spreekt Jacky zichzelf soms echter tegen, zoals blijkt uit de volgende uitspraak, waarin het over de studie van „Omar gaat: „Ik weet niet precies waarom – waarschijnlijk gewoon omdat het in die cultuur niet hoort dat een vrouw haar man vragen stelt – maar ik heb hem nooit gevraagd hoe het nou eigenlijk zat.‟ Op de volgende pagina zegt ze echter: „Hoe lang duurt het nog voordat we onze eigen woning hebben, „Omar? Kunnen we er een keer gaan kijken? Is het ver?‟ Voortdurend bestookte ik hem met vragen (...).‟151 Binnen één pagina een dergelijke tegenspraak doen getuigt niet van betrouwbaarheid. Daarnaast is de waarschuwing achterin het boek behoorlijk generaliserend: „In de tweede plaats is dit boek bedoeld als een waarschuwing voor romantische zielen die een knappe buitenlander ontmoeten en halsoverkop verliefd op hem worden. Pas op! Lees mijn verhaal en denk aan het grote geheel. Als ik hiermee voorkom dat één enkel meisje in een buitenlands huwelijksbootje stapt, is dit boek voor mij de moeite van het schrijven waard geweest.‟152 Jacky Trevane walst met deze waarschuwing heen over de buitenlandse huwelijken die wél goed zijn afgelopen.
4.3 Nog eenmaal mijn moeder zien In deze paragraaf behandel ik het boek Nog eenmaal mijn moeder zien van de Britse Zana Muhsen. De ondertitel op de voorkant luidt: Als slavinnen verkocht door hun vader.
4.3.1 Het verhaal De vijftienjarige Zana en haar veertienjarige zusje Nadia wonen in Engeland en zijn van Jemenitische afkomst. In Engeland leiden zij een gewoon leven, tot hun vader de meisjes op een dag aanbiedt samen op vakantie naar Jemen te gaan. Hij schetst een droomvakantie en de meisjes zijn enorm enthousiast. Als het eenmaal zover is, reist Zana onder begeleiding van een vriend van haar vader, Abdul Khada, naar Jemen. Nadia zal enige tijd later volgen onder begeleiding van een andere vriend. De eerste paar dagen wordt Zana in de watten gelegd en geniet ze van haar vakantie. Op een gegeven moment wordt haar echter verteld dat zij nu
150
Zie http://en.wikipedia.org/wiki/Jacky_Trevane. Trevane (2004) p. 115-116. 152 Ibidem p. 254. 151
40
getrouwd is met Abdullah, de zoon van Abdul Khada, en dat haar nieuwe leven nu in Jemen zal zijn. Zana denkt dat dit een slechte grap is, totdat zij de werkelijkheid onder ogen moet zien en zich beseft dat ze is uitgehuwelijkt door haar vader. Ook Nadia staat dit lot te wachten. Omdat Nadia nog in Engeland is probeert Zana haar middels een brief te waarschuwen niet naar Jemen te komen, maar de brief wordt onderschept door Abdul Khada en Zana staat machteloos. Als een paar weken later Nadia aankomt, komt zij in dezelfde situatie terecht en blijkt ook zij uitgehuwelijkt te zijn en wel aan de zoon van haar vaders vriend Gowad. De meisjes hebben geen andere keus dan zich erbij neer te leggen; vluchten is door de strenge controle en de locatie van het dorp Hockail waar zij wonen uitgesloten. In dit primitieve dorp hoog in de bergen worden de meisjes geslagen en vernederd, gedwongen tot zware arbeid en tot het leven onder primitieve en onhygiënische omstandigheden. Contact met hun moeder of andere familie in Engeland is onmogelijk en hoewel beide meisjes het eigenlijk niet meer zien zitten, is Zana toch de meest strijdlustige van de twee en besluit zij dat ze hoe dan ook uit Jemen weg zal komen. Pas na vier jaar zien Zana en Nadia hun moeder weer terug, als zij naar Jemen komt om de meisjes te bezoeken. Het heeft lang geduurd voordat zij begreep wat er met de meisjes gebeurd is en ze belooft hen er alles aan te zullen doen om ze vrij te krijgen. Terug in Engeland stelt zij de pers op de hoogte en Zana en Nadia worden door twee journalisten bezocht die een verslag maken van hun verhaal en enkele foto‟s van de meisjes in hun dorp nemen. Dit bleek een hachelijke onderneming geweest te zijn en de journalisten kunnen Jemen niet nog een keer in, omdat dit hun dood zou kunnen betekenen. Het plan heeft echter gewerkt en in Engeland zijn de meisjes voorpaginanieuws. Ondertussen gaat het leven in het dorp gewoon door en Zana en Nadia worden nog steeds vernederd, geslagen en gecommandeerd. Zowel Zana als Nadia wordt zwanger en ze baren hun kind in primitieve omstandigheden. Als ze echter naar een stad in de buurt mogen verhuizen, samen met hun mannen, wordt het leven iets draaglijker en is het voor hun moeder bovendien makkelijker om hen te bezoeken. Er is bovendien een manier waarop de meisjes het land mogen verlaten: door te scheiden van hun man. Omdat zij door hun huwelijk Jemenitische staatsburgers zijn geworden, moeten ze echter wel hun kinderen achterlaten in Jemen. Zana weet dat Nadia dit nooit zal doen, maar Zana zelf tekent onmiddellijk de scheidingspapieren. Zij kiest ervoor haar zoontje Marcus bij Nadia achter te laten en na acht lange jaren eindelijk terug naar Engeland te gaan. Zana belooft Nadia dat zij er vervolgens alles aan zal doen om haar ook naar Engeland te halen.
41
Eenmaal terug in Engeland lukt het Zana echter pas om na vier jaar weer in contact te komen met haar zus. Tijdens dit korte bezoek aan Jemen, samen met haar moeder en een journalist, ziet Zana hoe Nadia nog steeds lijdt en hoe oud zij eruit ziet. Nadia lijkt volgens Zana zelf niet te beseffen onder welke omstandigheden zij leeft en ze voelt hoe zij en haar zus uit elkaar gegroeid zijn. Ook in de daaropvolgende jaren lukt het Zana en haar moeder niet om Nadia uit Jemen weg te krijgen. Hoewel dit niet helemaal zeker is, schijnt Nadia tot op de dag van vandaag nog steeds in Jemen te wonen.
4.3.2 Opbouw In de inleiding wordt een kort profiel geschetst van Jemen. Een aantal steekwoorden hierin zijn nachtmerrie, gevaarlijke en primitieve wereld, kwellingen, verkrachtingen en middeleeuws. De toon is gezet en de lezer vormt zich direct een beeld van het land. Ook wordt in de inleiding al cruciale informatie gegeven, namelijk dat Zana is ontsnapt maar dat Nadia is achtergebleven. De oorspronkelijke uitgave van het boek had negentien hoofdstukken, maar in deze druk is nog een twintigste hoofdstuk toegevoegd, „Terug naar Jemen‟, waarin Zana Nadia bezoekt en beschrijft onder welke erbarmelijke omstandigheden zij nog steeds leeft. Het verhaal wordt chronologisch verteld en alle mannelijke karakters ontwikkelen zich overwegend negatief. De vader van Zana en Nadia wordt in de eerste hoofdstukken beschreven als een humeurige man, die Zana en Nadia dingen verbiedt. Ook wordt verteld dat hij vaak twijfelachtige zaken met zijn Arabische vrienden bespreekt. In de loop van het boek wordt hij echter steeds meer als een kwaadaardige man beschreven, die bovendien ook nog eens liegt over wat hij de meisjes heeft aangedaan. De andere mannen, in het bijzonder Abdel Khada, worden door Zana op een hatelijke manier beschreven en steeds weer wordt hun dominantie benadrukt. Nadia‟s karakter daarentegen ontwikkelt zich van levenslustige jonge meid tot een vrouw die alle motivatie en vechtlust verliest en als gebroken achterblijft. Religie speelt wel een rol in het verhaal, maar staat niet op de voorgrond. De reden dat de vader van Zana en Nadia hen heeft uitgehuwelijkt ligt op religieus vlak: hij wilde hen een beter leven geven, waarin zij zouden leren eerbiedige moslims te worden. De Koran wordt een aantal keer aangehaald als Zana‟s bron van kracht en inspiratie, maar de islam komt net zo vaak negatief in de schijnwerpers te staan doordat de mannen de meisjes behandelen zoals de Koran hun voorschrijft. De inleiding is geschreven door een derde persoon, die heel beknopt het verhaal van Zana en Nadia vertelt. Zijn naam wordt niet weergegeven, maar het vermoeden bestaat dat dit 42
de coauteur van het boek is, Andrew Crofts. Door het verhaal te laten inleiden door een buitenstaander wordt het waarheidsgehalte van het boek vergroot. Ook de zwart-wit foto‟s in het boek dragen bij aan het waarheidsgehalte. Zowel jeugdfoto‟s, foto‟s uit Jemen als foto‟s van Zana terug in Engeland ondersteunen het verhaal. Het laatste hoofdstuk, waarin Zana teruggaat naar Jemen, verschilt significant van de andere hoofdstukken. Waar in de eerdere hoofdstukken Zana‟s vechtlust wordt benadrukt, krijgt de lezer in dit hoofdstuk een gevoel van berusting. Het lijkt alsof Zana moe van het vechten is en zich er, misschien onbewust, bij neer begint te leggen dat zij niet opkan tegen de heersende wetten van het land.
4.3.3 Analyse In Nog eenmaal mijn moeder zien wordt stereotype 2 het meest gebruikt, gevolgd door stereotype 1 en 3. Ook in dit verhaal komt stereotype 2 tot uiting in het feit dat Zana en Nadia Jemen niet kunnen verlaten zonder toestemming van hun echtgenoot. Ook bepaalde uitspraken passen bij stereotype 2: „In deze middeleeuwse wereld hebben de vrouwen praktisch geen rechten en absoluut geen zeggenschap over hun eigen leven. Ze zijn volkomen in de macht van de mannen in de familie.‟ 153 Ook het andere aspect van dit stereotype, vrouwen tot afhankelijke, onontwikkelde wezens maken, komt in het boek voor: „Geen van de andere vrouwen in de dorpen kon lezen of schrijven; de mannen stonden dat niet toe. De vrouwen kregen nooit enig onderwijs – daar zorgden de mannen wel voor – want als ze eenmaal zouden gaan leren, dan zouden ze weleens vraagtekens kunnen gaan zetten bij de manier waarop ze moesten leven en zouden ze met de mannen in discussie kunnen treden.‟154 Daarnaast wordt veelvuldig beschreven hoe de meisjes en vrouwen in het dorp zwaar werk moeten verrichten en de bevelen van hun vader of man moeten opvolgen: „Ze krijgen niets anders te zien en ze leren dat ze hun echtgenoot moeten respecteren, of op zijn minst vrezen.‟155 Zana benadrukt dit stereotype door haar beschrijvingen van Abdel Khada. Hij „regeert‟ met harde hand en ongehoorzaamheid wordt bestraft. Een andere typerende uitspraak: „Ik ben niet meer die als vee behandelde vrouw waarmee zij konden doen wat zij wilden.‟156 Over een sterfgeval van een jong meisje in het dorp zegt Zana: „Omdat ze een vrouw was, mocht ze niet aan het graf van haar dochter staan bij de begrafenis; dat was de taak van de mannen.‟157 153
Muhsen (2005) p. 8 Ibidem p. 101. 155 Ibidem p. 89. 156 Ibidem p. 287. 157 Ibidem p. 144. 154
43
Stereotype 1 komt na stereotype 2 het meest voor. Het komt tot uiting in de beschrijvingen van het leven in de bergen, waar Zana en Nadia zware arbeid moeten verrichten, zoals meerdere keren op een dag water halen, en waar zij taken moeten doen die in de moderne wereld niet meer bestaan, zoals graan met de hand sorteren en schoonmaken. Ook komt het tot uiting in beschrijvingen van Zana‟s huis in het dorpje. De huisjes zijn van steen en gedroogde koeienmest gebouwd, een gat in de grond dient als toilet, er is geen stromend water en geen elektriciteit. Zana vertelt: „Toen ik het huis binnenliep, had ik het gevoel alsof ik een grot binnenging.‟158 In het laatste hoofdstuk, waarin Zana weer terug is in Engeland, beschrijft ze: „Zo (...) horen zij wat er zich afspeelt in dat schitterende land waar mijn zuster (...) langzaam maar zeker doodgaat, opgesloten in een middeleeuws dorp.‟159 Ook de primitieve omstandigheden waaronder vrouwen moeten bevallen, op een mat op de grond, zonder dokter (omdat dit contact met een man te intiem is) en de beschrijving van een besnijdenis met een scheermesje passen in stereotype 1. Stereotype 3 komt een aantal keren voor en vooral in de vorm van verkrachtingen. Zowel Zana als Nadia zijn gedwongen seks met hun man te hebben: „Ook al verzette ik me er constant tegen, ik wist dat ik uiteindelijk toch zou moeten toegeven, omdat Abdullah seks met me zou moeten bedrijven. Het was de wet dat een vrouw toe moest geven aan de seksuele behoeften van haar man.‟160 Stereotype 5 komt slechts een aantal keren voor, in passages als de volgende: „Waarom ben je zo laat?‟ schreeuwde Abdul Khada toen ik binnenkwam, maar ik kon nog steeds niet de kracht vinden om te antwoorden. Woedend gemaakt door mijn zwijgen greep hij zijn leren schoen en sloeg me daarmee dwars over mijn gezicht, waarbij hij al zijn kracht gebruikte. De kracht van de klap zorgde ervoor dat ik achteruitvloog, en ik tuimelde van de trap, niet in staat om mezelf te stoppen.‟161 Stereotype 6 wordt slechts een aantal keren beschreven, onder andere als Zana over Abdul Khada praat, die in de eerste week van de „vakantie‟ ineens zijn ware gezicht liet zien, en als blijkt dat Zana‟s vader liegt en beweert de meisjes nooit verkocht te hebben. Van stereotype 7 komt eigenlijk maar één aspect naar voren, namelijk dat de vrouwen al het zware werk in en om het huis moeten doen, terwijl de mannen niks hoeven te doen. Stereotype 4 en 8 ben ik niet tegengekomen.
158
Ibidem p. 47. Ibidem p. 288. 160 Ibidem p. 63. 161 Ibidem p. 137. 159
44
4.3.4 Kritiek In 2005 kwam het vervolg Vechten voor Nadia uit, waarin Zana Muhsen de verdere pogingen om haar zus Jemen uit te krijgen beschrijft. Ook dit boek is geheel door Zana geschreven en Nadia komt dus zelf niet aan het woord; er wordt voor haar gesproken. Opvallend is dan ook het interview dat Melanie Finn van The Guardian in 2002 met Nadia had, waarin Nadia voor het eerst zelf aan het woord komt.162 Uit het interview komt een heel andere Nadia naar voren. Aan het begin van het interview zegt Nadia naar aanleiding van het tweede boek van Zana: „Why is she doing this? Why does she tell these lies? I say, I'm OK, I'm happy here in Yemen. Why won't they believe me? Why won't she stop?‟ Ze vertelt dat ze gelukkig is met haar man en kinderen, dat ze juwelen van hem krijgt en dat ze een leven leidt als elke andere vrouw. Een andere opvallende uitspraak is dat de meisjes volgens Nadia wisten wat hun in Jemen te wachten stond: „She claims that she knew all about her impending nuptials before she left Britain: "He [her father] showed me a picture of Mohammed in the UK."‟ Nadia vertelt vervolgens dat het altijd Zana is geweest die weg wilde en dat zij zelf tevreden was in Jemen. Over de mishandelingen die Zana beschrijft zegt Nadia: „Wallah! They've never done anything. They've always been very, very kind (...). If these terrible stories were true, I would have left, despite my kids.‟ Ook hekelt Nadia de beeldvorming over haar. Zo is de foto op het boek, waarbij Nadia naar de lucht kijkt, geen uiting van verdriet zoals Zana beweert. Nadia vertelt dat ze zat en omhoog keek naar haar man. De foto is volgens haar verkeerd geïnterpreteerd. Nadia concludeert dat Zana moet stoppen met het verspreiden van leugens. Zana reageert op dit interview door te stellen dat Nadia gehersenspoeld is en niet meer haar eigen keuzes kan maken of haar eigen mening kan verkondigen. Ze is volgens Zana een robot geworden en haar woorden kunnen dus niet serieus genomen worden. Als lezer van het boek en het interview is het lastig te beoordelen wie er gelijk heeft. Ook de geruchten dat Nadia al sinds 2002 weer in Engeland woont verhouden zich niet tot Zana‟s bewering dat Nadia nog steeds als een slaaf in Jemen leeft. Heeft Nadia gelijk en zijn de boeken gebaseerd op leugens? Of heeft Zana gelijk en is Nadia door dertig jaar Jemen gehersenspoeld? Interessant in dit verband is het feit dat de meisjes beiden westers zijn opgevoed met een Arabische achtergrond. Hoewel Zana duidelijk de westerse levensstijl ambieert, is dit van Nadia niet duidelijk en is het mogelijk dat zij zich meer thuis voelt in de Arabische manier van leven. Hoewel de meisjes dus op dezelfde manier zijn opgevoed, kunnen zij heel anders tegen deze twee werelden hebben aangekeken. 162
Zie http://www.guardian.co.uk/world/2002/apr/01/gender.uk. Alle geciteerde uitspraken in deze paragraaf zijn afkomstig uit dit interview.
45
4.4 Verboden liefde In deze paragraaf behandel ik het boek Verboden liefde van de Jordaanse Norma Khouri Albqaeen, met als ondertitel De eremoord op mijn hartsvriendin Dalia.
4.4.1 Het verhaal De Jordaanse Norma en haar hartsvriendin Dalia openen samen een kapsalon, om te ontkomen aan een gearrangeerd huwelijk en om aan de verplichtingen thuis te kunnen ontsnappen. Dalia is moslima en Norma is christen en in de kapsalon bespreken zij veelvuldig de problemen in hun land en de erbarmelijke positie die zij als vrouw in Jordanië hebben. Op een dag komt de christelijke Michael in de kapsalon en Dalia is erg in hem geïnteresseerd. In de weken daarop komt Michael nog een aantal keer langs en de interesse blijkt wederzijds. Omdat Dalia echter onder streng toezicht van haar broer staat en omdat het voor een moslima verboden is met een man af te spreken, laat staan een christelijke man, besluiten Norma en Dalia met de hulp van Michaels zus Jehan een aantal gevaarlijke ontmoetingen te plannen. Ze leiden Dalia‟s broer om de tuin, zodat hij Dalia minder vaak begeleidt, waarna ze met een aantal smoesjes het huis weten te ontvluchten. Onder het mom van het volgen van een computercursus lukt het Dalia en Norma om op geheime plaatsen en in hotels met Jehan en Michael af te spreken. De gevoelens tussen Dalia en Michael worden steeds sterker en er worden plannen gemaakt om, samen met Norma, Jordanië te ontvluchten en een nieuw bestaan op te bouwen in Engeland of Griekenland. Aangezien Michael die landen in het verleden heeft bezocht en er vrienden heeft wonen, kan hij iedereen aan een visum helpen. Voor het zover is krijgt Dalia echter vermoedens dat iemand in de familie op de hoogte is van haar ontmoetingen met Michael. Norma wuift deze angstige gevoelens van Dalia weg. Twee dagen later echter komt Dalia niet opdagen als Norma haar op het gebruikelijke tijdstip opwacht om samen naar het werk te gaan. Norma heeft een angstig voorgevoel en rent naar het huis van Dalia, waar zij een ambulance aantreft die met een lichaam op een brancard wegrijdt. Binnen treft zij Dalia‟s familie aan en Norma weet meteen wat er gebeurd is: de familie heeft haar romance met Michael ontdekt en Dalia is vermoord om de eer van de familie te redden. Dalia‟s vader zegt dat dit haar verdiende loon was, omdat hij geen hoererij in zijn huis tolereert. Norma is in shock, maar waarschuwt Michael op tijd omdat er een kans bestaat dat de familie ook achter hem aangaat. Norma is zelf bovendien ook haar leven niet zeker, omdat zij van de romance af wist en dus medeplichtig is. Michael regelt een visum voor Norma voor Griekenland en ze ontvlucht Jordanië.
46
4.4.2 Opbouw In de proloog wordt direct een overwegend negatief beeld van Jordanië neergezet. Norma wijst op de schijnbare vooruitgang en moderniteit van het land, maar stelt dat daarachter de oeroude wetten het land nog steeds besturen, die resulteren in mannelijke overheersing en ernstige beperkingen voor vrouwen. Deze korte proloog van twee pagina‟s laat de lezer weinig ruimte om zelf een beeld over het land te vormen. In de daaropvolgende 21 hoofdstukken vertelt Norma chronologisch het verhaal van Dalia‟s romance en de eerwraak op haar, waarop in het nawoord en het slotwoord wordt ingegaan op eerwraak in het algemeen. In het nawoord worden concrete cijfers genoemd over het aantal eremoorden, terwijl in het slotwoord concrete voorbeelden van eremoorden worden genoemd, zoals deze in The Jordan Times zijn verschenen. In de karakters zit weinig ontwikkeling. Dalia wordt vanaf het begin omschreven als een prachtige, onschuldige vrouw, bijna een engel. Alle mannelijke familieleden worden echter omschreven als dominant, bruut, slecht voor hun vrouwen etc. De enige ontwikkeling die zij qua karakter meemaken, is dat zij nog slechter blijken te zijn dan Norma dacht, omdat ze in staat waren hun eigen familielid te vermoorden. Deze rolverdeling van goed-slecht zit er vanaf hoofdstuk één in en blijft zo gedurende het hele verhaal. Ook hierin speelt religie een grote rol. Norma wijdt een heel hoofdstuk aan de islam en Koran en stelt daarin dat alle plichten en beperkingen voor vrouwen en alle vrijheden voor mannen uit de islam voortkomen. Ze ondersteunt deze uitspraak door enkele Koranverzen weer te geven: „Luister naar de volgende woorden uit het heilige boek van de islam, de Koran. Deze passage ligt ten grondslag aan eremoorden, aan het legaal vermoorden van vrouwen: “De mannen zijn opzichters over de vrouwen (...). Maar van wie gij opstandigheid vreest, vermaant haar en vermijdt haar op de rustplaatsen en slaat haar.” In de Arabische tekst wordt het laatste gedeelte van dit vers, „slaat haar‟, vaak weergegeven als „vermoord haar‟.‟163 De basis van deze onderdrukking van vrouwen en dus van de moeilijkheden in het dagelijks leven van een vrouw als Dalia ligt volgens Norma in de oude wetten die stammen uit de eerste eeuwen van de islam. Ze stelt dat mannen in Jordanië aan hun ene oor een mobiel houden en dus pretenderen modern te zijn, terwijl zij met hun andere oor nog steeds luisteren naar „het gefluister van strenge, oeroude wetten dat de wind aanvoert vanuit de woestijn.‟164 Om het boek waarheidsgetrouw te doen lijken worden dialogen in de ik-vorm gebruikt, een chronologische vertelling van het verhaal gegeven en noemt Norma veel details 163 164
Albqaeen (2002) p. 67. Ibidem p. 7.
47
van de plaats en straat waar ze heeft gewoond. Ook kiest ze ervoor om de verwarring en angst die zij had op het moment dat ze vermoedde dat Dalia dood was zodanig te weer te geven dat deze verwarring in diezelfde mate op de lezer overkomt. Dit doet ze door hele korte, elkaar tegensprekende zinnen weer te geven, die meer flarden van gedachten zijn. Toch is het waarheidsgehalte van het boek problematisch te noemen. In paragraaf 4.4.4 zal ik hier nader op ingaan.
4.4.3 Analyse Uit het voorgaande ontstaat de verwachting dat stereotype 2, het onderdrukken en domineren van vrouwen, in Verboden liefde het meest gebruikt wordt. Dit blijkt ook inderdaad zo te zijn. Opvallend is dat de andere stereotypen nauwelijks gebruikt worden, met uitzondering van stereotype 1. Stereotype 2 komt minimaal dertig keer voor in het boek. Het komt tot uiting in beschrijvingen van familie, bijvoorbeeld hoe de vrouw van een van de broers het huis niet uit mag, niet mag werken, alleen haar man mag bedienen etc. Ook in meer algemene beschrijvingen wijst Norma hierop: „In een land dat prat gaat op zijn vooruitstrevendheid worden alle keuzes voor vrouwen nog steeds door mannen gemaakt. Een vrouw moet voor alles de toestemming van een man hebben, van haar huwelijkspartner tot aan haar kledingkeuze. Het is een door mannen gedomineerde wereld met zeer beperkte en streng bewaakte „vrijheden‟ voor vrouwen.‟165 Ook past ze haar ideeën op een brede groep toe: „Het leven bij Dalia thuis verschilde feitelijk niet van dat in enig ander moslimgezin in Amman, ongeacht klasse, rijkdom of stadswijk. Ze mocht niet aan dezelfde tafel of op hetzelfde tijdstip eten als de mannen in haar gezin. Ze moest het eten koken en het hun zwijgend opdienen. Pas als zij klaar waren en het vertrek hadden verlaten, mochten zij en haar moeder opeten wat er over was. Ze mocht het huis niet verlaten, tenzij ze werd begeleid door een van de mannen uit het gezin.‟166 In een andere passage valt te lezen: „Onverdraagzaamheid, discriminatie en mannelijke dominantie liggen niet alleen impliciet besloten in de islam, ze zijn een integraal onderdeel van de islamitische wetgeving. De islam is een godsdienst die tegemoetkomt aan de verlangens en wensen van mannen en van vrouwen totale onderwerping eist.‟167 Het andere aspect van stereotype 2, de onontwikkeldheid van vrouwen, komt tot uiting in de volgende passage, waarin Norma tegen Dalia zegt: „Mijn vader en mijn broers zijn net zo als de jouwe.
165
Ibidem p. 10. Ibidem p. 19. 167 Ibidem p. 76. 166
48
Wat hen betreft hebben vrouwen geen verstand, en meningen mogen we al helemaal niet hebben.‟168 Stereotype 1 komt na stereotype 2 het meest voor en wordt vooral gebruikt om aan te tonen hoe verouderd en primitief mannen in Jordanië en meer in het algemeen in de Arabische wereld denken en dat deze houding zijn oorsprong heeft in de oeroude wetten van de islam. Ook eremoord wordt daaruit verklaard: „Deze ouderwetse, nomadische levensstijl ligt aan de basis van de traditionele en gereserveerde manier van leven die nog steeds in het grootste deel van de Arabische wereld gebruikelijk is en ook ons leven in Amman bepaalt. Het is een manier van leven die zo belangrijk is voor Arabische mannen en zozeer door hen wordt geïdealiseerd, dat ze niet zullen aarzelen vrouwen op te offeren voor het in stand houden ervan‟.169 Stereotype 5 komt drie keer voor, maar er wordt niet veel nadruk op gelegd. Eenmaal uit het zich in de beschrijving van de mishandeling van de vrouw van een van Dalia‟s broers: „Ze had één keer geklaagd, en toen had hij haar neus gebroken (...).‟170 Ook de plotselinge woede die bij de vader van Dalia naar boven komt, nadat Norma tegen hem had geschreeuwd en hem had beledigd wegens het vermoorden van haar beste vriendin, past in het beeld van de agressieve en snel zijn beheersing verliezende Arabier of moslim. Stereotype 8 komt tweemaal voor en komt tot uiting in de beschrijving van de jihād: „Hun is geleerd dan het zwaard op te nemen en net zo lang aan te dringen totdat de niet-moslims, vrezend voor hun leven, zeggen: “Wij zijn moslim” (...).171 Stereotype 3 ben ik één keer tegengekomen: „Ze [een getrouwde vrouw] dient verder tegemoet te komen aan de seksuele verlangens van haar man en mag hem niet zonder een rechtmatig excuus verhinderen gemeenschap met haar te hebben.‟172 Stereotype 4, 6 en 7 ben ik als zodanig niet tegengekomen in het boek.
4.4.4 Kritiek Naar aanleiding van twijfels over de authenticiteit van Verboden liefde, onder andere gebaseerd op geografische en culturele fouten in het boek en ontdekkingen van journalisten, heeft de Australische Anna Broinowski in 2009 de 104 minuten durende documentaire Forbidden Lie$ geproduceerd. Hierin wordt het verhaal zeer in twijfel getrokken en krijgt
168
Ibidem p. 103. Ibidem p. 36. 170 Ibidem p. 50. 171 Ibidem p. 71. 172 Ibidem p. 79. 169
49
Norma zelf de ruimte om hierop te reageren.173 Allereerst wordt ze zelf aan het woord gelaten (waarbij haar perfect Amerikaanse accent opvalt) en vertelt ze nogmaals beknopt haar dramatische verhaal. De Jordaanse journaliste Rana Husseini onderbreekt dit gedeelte van de documentaire met de uitspraak „This is not the truth.‟ Volgens haar is het boek een belediging voor elke Arabische moslima en als expert op het gebied van eerwraak ziet Husseini veel onjuiste voorstellingen in het boek. De lijst met fouten die zij en Ammal Sabbagh van het Jordan National Committee for Women vervolgens opnoemen is indrukwekkend. Veel van deze zaken hebben Sabbagh en Husseini zelf gecontroleerd, hetzij door met de betreffende personen contact op te nemen, hetzij door navraag in de buurt te doen. Enkele fouten die zij ontdekt hebben (hierbij is het van belang dat Norma beweert dat het verhaal zich in 1996 heeft afgespeeld): * Norma noemt ten onrechte Koeweit en Libanon als buurlanden van Jordanië * Norma en Dalia hadden een zogenaamde unisekssalon waar mannen en vrouwen in dezelfde ruimte werden behandeld en door Norma en Dalia zelf werden geknipt. Volgens Ammal Sabbagh is dit onmogelijk, omdat mannen en vrouwen in Jordanië niet in dezelfde ruimte behandeld mogen worden. Zelfs als dit mogelijk is, zal een man nooit door een vrouw geknipt worden. * De muziekwinkel die Norma noemt (Music Box) blijkt in de in het verhaal genoemde plaats geen filiaal te hebben en ook nooit te hebben gehad. * De sportschool waar de broer van Dalia heen wordt gestuurd, om ervoor te zorgen dat de meisjes meer vrijheid hebben, blijkt pas in 2003 geopend te zijn. * Michael geeft Dalia een briefje van vijftig dinar, maar deze coupures bestonden pas sinds 2001. * Het hotel dat Norma noemt, waar volgens haar de Arabische mannen op donderdagavond heen gingen om er in de bar rond te hangen, was in 1996 nog in aanbouw. * Rana Husseini gaat met een foto van Norma en Dalia naar de straat waar ze gewoond zouden hebben en waar de kapsalon zich zou bevinden en vraagt buurtbewoners, die daar al tientallen jaren wonen, of zij de meisjes herkennen. Niemand herkent ze. Ook op de vraag of er in die straat een eremoord is gepleegd antwoordt iedereen ontkennend. * De ziekenhuisdirecteur van het Palestine Hospital waar Dalia heen zou zijn gebracht herkent het ziekenhuis niet in de beschrijvingen van Norma. Zo beschrijft Norma hoe ze via een lift naar de kelder ging om Dalia te kunnen zien, terwijl het ziekenhuis volgens de directeur geen 173
Zie http://www.youtube.com/watch?v=-kl4rjsAiuY. Alle informatie in deze paragraaf is afkomstig uit de documentaire.
50
kelder heeft. Ook zijn er in de archieven van het ziekenhuis geen gegevens van Dalia terug te vinden. * Rana Husseini gaat de straat op en vraagt alle meisjes die zonder man lopen of zij eigenlijk niet door een mannelijke escort begeleid moeten worden. Alle meisjes antwoorden ontkennend en vertellen dat zij vrij zijn om heen te gaan waar ze willen. In het boek is hierin ook een tegenspraak te vinden: hoewel het de meisjes lukt om steeds vaker zonder mannelijke begeleiding dingen te ondernemen, wordt het erg ongeloofwaardig als later blijkt dat de meisjes ineens alles (picknicken, een week alleen zijn zonder familie) zonder mannelijke escort kunnen doen. De journalist Malcolm Knox heeft onderzoek gedaan naar de persoon Norma Khouri Albqaeen en kwam tot een aantal verbazingwekkende conclusies. Norma is inderdaad in Jordanië geboren, maar op driejarige leeftijd met haar ouders naar de Verenigde Staten verhuisd. In de tijd waarin zij haar gebeurtenissen plaatst, 1996, was Norma niet in Jordanië. Knox volgt het spoor, ontdekt haar echte naam (Norma Bagain Toliopoulos) en komt uit op een buurt in Chicago, waar buren haar van een foto herkennen en beweren dat Norma daar jaren heeft gewoond. Bovendien werd Norma gezocht door de FBI voor het afhandig maken van geld van een demente vrouw en het mishandelen van haar schoonmoeder. Norma zou daarop gevlucht zijn naar Australië. In de documentaire wordt vervolgens meerdere keren geprobeerd gegevens van Dalia‟s dood terug te vinden, omdat dit het enige bewijs voor Norma kan vormen dat ze de waarheid spreekt. Dalia blijkt niet haar echte naam te zijn en na het opgeven van de „echte‟ naam van haar vriendin gaat men nogmaals naar het ziekenhuis. Ook deze naam wordt niet teruggevonden in de archieven. Norma beweert dan ineens dat het hele verhaal zich niet in 1996, maar in 2001 heeft afgespeeld en dat dit verklaart waarom bijvoorbeeld het hotel en de sportclub genoemd worden. Ook beweert ze dat zij weliswaar in Amerika woonde, maar tussen dat land en Jordanië heen en weer reisde. Dit klinkt niet geloofwaardig, aangezien zij in het boek haar verlangen uitspreekt Jordanië te ontvluchten. Ook haar volgende bewering, namelijk dat Dalia in juli 2001 zou zijn gestorven, kan niet kloppen, aangezien Norma toen al het grootste gedeelte van haar manuscript af had. Vervolgens geeft Norma opnieuw een andere naam weer en gaan de makers van de documentaire opnieuw naar het ziekenhuis, maar wederom wordt er nergens in de archieven melding gemaakt van deze persoon. Als Norma dan vervolgens toegeeft dat de persoon op de foto op de omslag van het boek niet Dalia is, maar een gewone vriendin van haar (die nog leeft), wordt duidelijk hoe ongeloofwaardig dit alles is. Norma blijft bij haar standpunt dat het verhaal waargebeurd is, maar dat zij namen en 51
details heeft veranderd om mensen te beschermen. Ze noemt dit „faction‟, oftewel facts in fiction. Hoezeer Norma zichzelf en haar boek ook verdedigt en hoezeer ze benadrukt dat ze dit boek heeft geschreven om aandacht voor eerwraak te genereren, de lezer, die in het boek heeft meegeleefd met Norma en Dalia, voelt zich na het bekijken van deze documentaire behoorlijk bedrogen. Het aantal fouten is zo groot en de werkwijze van Norma in de documentaire is zo ongeloofwaardig, dat het bijna niet anders kan dan dat het verhaal niet waarheidsgetrouw is. Rana Husseini noemt het boek propaganda, een belediging voor de Arabische wereld en een leugen. Volgens haar past het perfect in de anti-islamitische sentimenten die het gevolg waren van 9/11 en in de handen van westerlingen heeft dit boek ervoor gezorgd dat men de Arabische man als „evil‟ ging zien. Daarnaast ziet zij het als een aanval op moslims en als verraad tegen het eigen land en de cultuur. Ammal Sabbagh is van mening dat het boek generaliseert. Niet elke vrouw in Jordanië voelt zich bedreigd, heeft een mannelijke escort nodig of wordt vermoord zodra zij ook maar naar een man kijkt. Anderen zijn echter van mening dat Norma het boek heeft geschreven om aandacht voor eerwraak te genereren en dat dit een goede zaak is. Toch is het zo dat zij een voor velen gevoelig onderwerp op een verkeerde manier heeft aangepakt. Verboden liefde is een voorbeeld van hoe boeken in dit genre de beeldvorming onjuist kunnen beïnvloeden. Het boek is in zestien landen uitgegeven en er zijn tussen de 250.000 en 500.000 exemplaren van verkocht. Het bereik van het boek is dus groot geweest en het is waarschijnlijk dat velen zich na het lezen ervan met afschuw hebben vervuld over de praktijken in Jordanië en zich een overwegend negatief beeld hebben gevormd van het dagelijks leven en de positie van vrouwen in het land. Als vervolgens blijkt dat het boek gebaseerd is op een leugen, is het werk voor wat betreft de beeldvorming al gedaan. Eerwraak komt natuurlijk wel voor in de Arabische wereld, maar om dat op deze manier aan de kaak te stellen, gebaseerd op leugens en generalisatie, en met verkeerde motieven, verdient absoluut geen lof.
4.5 De vlindermoskee In deze paragraaf behandel ik het boek De vlindermoskee van de Amerikaanse G. Willow Wilson. De voorkant vermeldt: een memoir.
4.5.1 Het verhaal De vlindermoskee gaat over de jonge Amerikaanse Willow. Willow is atheïst, maar volgt uit interesse enkele colleges over de islam aan de universiteit van Boston. Als ze ziek wordt en 52
hierdoor ernstig beperkt wordt in haar dagelijkse leven, gaat ze meer en meer nadenken over het geloof. Naast de islam bestudeert Willow ook het christendom en jodendom, maar ze komt tot de conclusie dat ze zich het meest aangetrokken voelt tot de islam. Willow voelt intuïtief aan dat zij zich op een dag tot de islam zal bekeren. In deze periode worden de aanslagen op het World Trade Center in New York gepleegd en Willow besluit haar bekering uit te stellen, omdat dit op zo‟n moment alleen op onbegrip zou stuiten. Als Willow is afgestudeerd, besluit zij samen met een vriendin voor onbepaalde tijd naar Egypte te verhuizen, om daar het geleerde in praktijk te brengen en met eigen ogen te aanschouwen wat de islam eigenlijk is. In Egypte leert Willow „Omar kennen, een Egyptenaar met moderne visies en ideeën, en de twee worden verliefd en besluiten te trouwen. Willow is tot op dat moment nog niet officieel bekeerd. Vanwege haar huwelijk met „Omar besluit ze zich echter officieel te bekeren tot de islam en een hoofddoek te gaan dragen. Willow beschrijft alle facetten van haar leven in Egypte: hoe zij onder de indruk is van het land en haar inwoners, maar ook hoe zij worstelt met het soms primitieve leven en haar rol in de Egyptische maatschappij. Ook beschrijft ze haar band met het geloof, die steeds sterker wordt, en hoe zij liefdevol wordt opgenomen in de familie van „Omar. Toch voelt Willow zich bij tijd en wijle een vreemde: ze hoort niet helemaal bij het Egyptische volk, maar voelt zich inmiddels evenmin een Amerikaanse. Willow worstelt met haar identiteit en wordt soms door twijfels bevangen. Haar huwelijk met „Omar en haar journalistieke bijdragen voor Cairo Magazine, waarin ze over de „botsing der beschavingen‟ schrijft, helpen haar hier echter doorheen. Na een aantal jaar in Cairo te hebben gewoond, besluit Willow dat het tijd is terug te gaan naar Amerika. „Omar krijgt een visum en met pijn in het hart laat Willow Cairo achter zich. Ze weet echter dat ze er altijd terug zal komen.
4.5.2 Opbouw In de proloog staat Willow op een bergtop in Iran, waar zij op dat moment op vakantie is, en beschrijft ze hoe deze bergen en dit uitzicht haar doen denken aan de bergen thuis in Amerika. Ze geeft een gesprek met haar gids Ahmed weer, die haar vertelt dat ze steeds meer Arabisch begint te worden. Door de beschrijving van haar religieuze kleding is op dat moment al duidelijk dat Willow tot de islam is bekeerd. De toon van de proloog is overwegend positief en als Willow het heeft over de „botsing der beschavingen‟ en de verhoudingen tussen de islam en het Westen, sluit ze de proloog met de volgende opmerking af: „De oorlog tussen „de islam en het Westen‟ is een menselijk conflict, waarin de menselijke ervaring de enige
53
betrouwbare leidraad is. We staan allemaal op de bergtop en we moeten leren om niet door de ogen van zelfbenoemde autoriteiten naar de wereld te kijken, maar door onze eigen ogen.‟174 In het verhaal komt dit vaak terug: Willow beschrijft hoe belangrijk het is een islamitisch land met eigen ogen te aanschouwen alvorens conclusies over het geloof te trekken. In de volgende 25 hoofdstukken beschrijft Willow chronologisch hoe zij van Amerika naar Egypte is verhuisd en hoe zij tot de islam is bekeerd. In hoofdstuk dertien en veertien bezoekt Willow Iran en hierin komt de passage uit de proloog weer terug. Religie neemt een zeer belangrijke plaats in in het boek. Willow beschrijft haar groeiende bewondering voor de islam, maar ook hoe zij zich na de aanslagen van 9/11 juist afzijdig probeerde te houden van het geloof. Enerzijds was dit vanwege de negatieve beeldvorming over de islam, anderzijds probeerde ze zichzelf wijs te maken dat de islam niet het geloof was waartoe zij wilde behoren. Na deze periode van ontkenning besluit Willow echter naar een islamitisch land te verhuizen, om zo voor haar gevoel dichter bij God te zijn en meer te kunnen leren van het echte geloof. Willow beschrijft haar ervaringen met de negatieve westerse houdingen tegenover de islam, die zij bijvoorbeeld in haar vriendengroep tegenkomt, maar ook zijn er sporen van occidentalisme in het verhaal terug te vinden. Zo beschrijft zij hoe Egyptenaren tegen het Westen aankijken, hoe zij de westerse moraal hekelen en hoe men in Egypte bang is de eigen identiteit kwijt te raken door de westerse beïnvloeding. In principe komen beide partijen – de islam en het Westen – aan het woord in dit boek. De karakters worden realistisch neergezet en ontwikkelen zich in positieve zin. Zo toont Willow steeds meer respect en begrip voor de Egyptische manier van leven en toont haar Egyptische schoonfamilie omgekeerd veel begrip voor en interesse in Willow‟s Amerikaanse achtergrond. Beide groepen proberen zich aan elkaar aan te passen en zelfs op de momenten dat Willow teleurgesteld is in Egypte probeert ze nog de positieve aspecten van het land en de cultuur te zien. Aan het waarheidsgehalte van een dergelijk boek valt zoals gezegd altijd te twijfelen. Willow omschrijft het boek echter als „een memoir‟ en na het lezen van dit boek blijft de indruk hangen dat zij een specifiek en zeer belangrijk deel van haar leven met de lezer heeft willen delen en daarbij een alternatief heeft willen geven voor de heersende negatieve opvattingen over de islam.
174
Wilson (2010) p. 11.
54
4.5.3 Analyse In tegenstelling tot de andere boeken komen er in dit boek zeer weinig stereotypen voor. In de meeste gevallen worden de genoemde stereotypen bovendien ontkracht of genuanceerd. Daarnaast komt het gebruik van stereotypen vooral voor in het begin van het verhaal, waarin Willow nog niet veel ervaring heeft in Egypte. Bovendien schaamt zij zich dan vaak voor haar gedachten. Stereotype 2 komt het meest voor, stereotype 8 twee keer en de overige stereotypen niet. Stereotype 2 is bijvoorbeeld terug te vinden in de volgende passage, waarin Willow aan haar vriendin Jo vertelt dat ze verliefd is geworden op „Omar: „Voor mij stond eigenlijk al vast dat mannen in het Midden-Oosten gevaarlijke vrouwenhaters waren. Dat was me op de televisie en in kranten en films min of meer voorgehouden. Het werd bevestigd door mijn ervaring dat er in Cairo naar me gelonkt werd en dat me onzedelijke voorstellen werden gedaan.‟ Haar vriendin Jo nuanceert dit beeld door te zeggen dat „Omar slim en gevoelig en niet de eerste de beste is, waarop Willow zegt: „Het zat me dwars dat ik „Omar niet los kon zien van de anonieme mannen uit het Midden-Oosten die ik had leren vrezen. In mijn achterhoofd zat een les die ik had geleerd door het zien van Niet zonder mijn dochter en door het lezen van gruwelverhalen in vrouwenbladen: het líjken altijd leuke jongens. Pas als je een relatie hebt gekregen, ontdek je achter de façade de fundamentalistische werkelijkheid van eerwraak en van vrouwen die worden opgesloten.‟175 Deze opmerking illustreert precies datgene wat ik met deze scriptie wil aantonen: hoe dit genre boeken van invloed is op de beeldvorming over het Midden-Oosten. Verderop in het verhaal heeft Willow ervaren dat „Omar niet aan deze stereotypering voldoet, maar toch wordt ze weer aan het twijfelen gebracht als het nichtje van „Omar vertelt dat Willow waarschijnlijk voor hem het huishouden zal moeten doen. Willow heeft daarop bevestiging van „Omar nodig en vraagt hem of hij wil dat zij zijn dienstmeisje wordt. „Omar antwoordt: „Natuurlijk niet! (...) Wie denk je dat ik ben? Luister. (...) Jij hebt een beeld in je hoofd van een stereotiepe Arabische man en die blijf je maar met mij verwarren. Dat heb je al eerder gedaan. Je bent bang dat ik stiekem toch die man ben, en dat je de waarheid pas zult ontdekken wanneer het te laat is. Maar ik ben die man niet.‟176 Willow geeft vervolgens toe dat zij soms geplaagd wordt door scenario‟s waarin „Omar zich tot een vreselijke tiran ontpopt en waarin zij naar de luchthaven of ambassade moet vluchten. Ze nuanceert dit beeld echter door te stellen dat „Omar nooit de hand tegen
175 176
Ibidem p. 46-47. Ibidem p. 193.
55
haar zou opheffen, dat hij zachtmoedig is en dat zijn grote voorbeeld de profeet is, die zijn vrouwen niet sloeg of kleineerde. Stereotype 8 blijkt uit de volgende passage: „Ik zou het nooit hebben toegegeven, maar in zekere zin geloofde ik dat de islam van Bin Laden de echte islam was – dat barbaarsheid op de loer lag op de volgende bladzijde van de Koran of in de volgende Hadith, dat er weldra een dag zou komen dat ik een bladzijde omsloeg en met afschuw vervuld zou zijn.‟177 Willow nuanceert echter ook dit beeld door te stellen dat de islam dezelfde problemen en hetzelfde potentieel heeft als elk ander geloof en dat de wetgeving in sommige opzichten zelfs liberaler is dan in andere religies. Een voorbeeld van het ontkrachten van een stereotype is het gesprek dat Willow met haar Amerikaanse vrienden heeft over de positie van vrouwen in de islam. De ene na de andere vraag wordt op Willow afgevuurd, waarna haar vrienden constateren dat de islam vrouwonvriendelijk is. De volgende dialoog geeft het gesprek weer: „Maar wat ik niet snap – ik weet niet hoe ik het moet zeggen,‟ zei ze. „Mag je uitgaan met mannen?‟ „Nee. Niet zonder „Omar of iemand van zijn familie. (...).‟ „Het spijt me, maar dat is wel erg vrouwonvriendelijk.‟ „Kom nou,‟ zei ik, „zie je niet wat er hapert aan die conclusie? We hebben maar twee geslachten. Door regels voor het ene geslacht op te stellen, is het andere geslacht noodzakelijkerwijs aan dezelfde regels onderworpen. Je had net zo goed kunnen vragen of „Omar met een andere vrouw uit mag of met haar alleen mag zijn, dan zou ik je hetzelfde antwoord hebben gegeven: nee.‟178 Ten slotte wordt een stereotype soms aangehaald in sarcastische zin, zoals stereotype 8 in de volgende passage, waarin Willow over het naar buiten brengen van haar bekering tegen een Amerikaanse vriend zegt: „Ze zullen zeggen dat ik hypocriet ben (...). Omdat de islam gelijkstaat aan het stenigen van homo‟s en het afhakken van ledematen, zoals we weten.‟179 Willow‟s eerdere lovende woorden over de islam bewijzen dat een dergelijke opmerking sarcastisch bedoeld is, waarschijnlijk om aan te tonen hoe men in het Westen in overdreven stereotypen over de islam denkt.
177
Ibidem p. 82. Ibidem p. 216-217. 179 Ibidem p. 103. 178
56
4.5.4 Kritiek Kritiek op het boek en dan vooral op het waarheidsgehalte van het boek heb ik niet kunnen vinden. Enkele lovende recensies tonen aan hoe positief dit boek is ontvangen. Ook voor de beeldvorming over de islam en het Midden-Oosten heeft het boek, zoals Willow in een interview zelf zegt, veel gedaan in positieve zin: „It seems like a lot of people, especially women, have responded to the book in a really emotional, positive way, and said, “This is a much more heartfelt vision of the Middle East and Islam than I‟ve ever read before.”180
180
Zie http://www.bu.edu/bostonia/fall10/wilson/.
57
5. Conclusie Een frame kan omschreven worden als een geconstrueerd kader waarbinnen bepaalde ideeën en opvattingen overheersend zijn. Oriëntalisme kan als een vorm van framing worden gezien, omdat er in representaties van de Oriënt, in de loop van vele eeuwen, soms hardnekkige frames zijn gevormd. De rivaliteit en vijandigheid tussen de islam en het christendom in de middeleeuwen, maar ook de harems in het Midden-Oosten en westerse reisverslagen over het Midden-Oosten hebben aanleiding gegeven tot het vormen van deze frames. Volgens Edward Said, die met zijn boek Orientalism uit 1978 een verhitte discussie over dit onderwerp op gang bracht, kleven er een aantal bezwaren aan het oriëntalisme. Niet alleen kwam het oriëntalisme volgens Said voort uit westers imperialisme, ook diende het definiëren van het Midden-Oosten de superioriteit van het Westen. In de huidige tijd hebben onder andere de aanslagen van 9/11 en de gebeurtenissen daaropvolgend, zoals de moord op Theo van Gogh, maar ook de media bijgedragen aan verdere framing van het Midden-Oosten. Het gevolg is dat bepaalde opvattingen over het Midden-Oosten inmiddels zo overheersend zijn geworden en zo consistent blijken te zijn, dat er eerder sprake is van stereotypering. Deze stereotypen blijken hardnekkig en moeilijk te veranderen te zijn. Enerzijds is dit omdat het beeld door de media in stand gehouden wordt, anderzijds omdat de groep waar het in dit geval om gaat, de moslims, weinig tegengeluid geven en zich in de media niet actief inzetten om hun negatieve imago te veranderen. Op deze manier worden stereotypen in stand gehouden en is en blijft men in het Westen geneigd om moslims te bestempelen als achtergesteld, agressief, gevaarlijk, irrationeel, onbetrouwbaar en de islam in zijn geheel als vrouwonvriendelijk. Het doel van deze scriptie was te onderzoeken in hoeverre deze stereotypen voorkomen in boeken die te omschrijven zijn als geromantiseerde egodocumenten van westerse vrouwen over het Midden-Oosten en de islam. Hieronder vallen boeken die in de traditie van Not without my Daughter zijn geschreven en waarin de westerse auteurs allemaal een drama hebben meegemaakt in een Arabisch land, met één of meerdere Arabische mannen. Het stempel „waargebeurd‟ maakt deze verhalen extra interessant voor de lezer. Uit mijn onderzoek blijkt dat in de vier boeken die ik geanalyseerd heb het meest gebruik wordt gemaakt van stereotype 2. Dit stereotype bestaat uit de gezagsverhoudingen in de Arabische wereld, waarbij de man het voor het zeggen heeft en controle uitoefent op de vrouw. De vrouw heeft weinig te vertellen en wordt omschreven als een zielig, onontwikkeld wezen. Dit stereotype kan ook omschreven worden als „de islam is vrouwonvriendelijk‟. 58
Omdat er in alle vier de gelezen boeken veelvuldig gebruik wordt gemaakt van dit stereotype, ontstaat er bij de lezer een beeld van de auteurs die tijdens hun verblijf in de Arabische wereld niets te vertellen hadden en naar de eisen en regels van hun man leefden. Op de tweede plaats van meest gebruikt stereotype staat stereotype 1, het afschilderen van de Arabische cultuur als primitief, achtergesteld en onontwikkeld. Vooral in Verboden liefde en Nog eenmaal mijn moeder zien wordt de nadruk gelegd op de primitieve, oeroude wetten die er gelden en de zware arbeid die er gedaan moet worden op een manier die in de moderne wereld al eeuwen niet meer bestaat. Op de derde plaats staat stereotype 5, die vooral in Fatwa naar voren komt, maar die ook in Verboden liefde en Nog eenmaal mijn moeder zien gebruikt wordt. Dit stereotype bestaat uit de agressiviteit van de Arabier, die vaak voortkomt uit zijn primaire reacties. In Fatwa worden de vele mishandelingen uitgebreid en tot in detail beschreven, maar ook in de andere twee boeken wordt melding gemaakt van mishandelingen. Ten slotte staat stereotype 3 op de vierde plaats van meest gebruikt stereotype. Vooral in Fatwa en Nog eenmaal mijn moeder zien wordt beschreven hoe de vrouwen verteld wordt dat zij hun man niet mogen afwijzen en zodoende tot seks gedwongen worden. In het laatstgenoemde boek wordt veelvuldig over verkrachtingen door de eigen echtgenoot gepraat. De andere stereotypen (4, 6, 7 en 8) worden nauwelijks gebruikt in de verhalen. Voor stereotype 4 is dit waarschijnlijk te verklaren uit het feit dat het beeld van oosterse vrouwen meer verschoven is van verleidelijk en sensueel naar onontwikkeld en onderdrukt. Stereotype 8, dat inhoudt dat moslims gevaarlijk en fanatiek zijn en min of meer gericht is op het recente beeld dat moslims terroristen zijn, is waarschijnlijk niet van toepassing op deze boeken omdat zij, met uitzondering van De vlindermoskee, verhalen van vóór 9/11 bevatten. Alleen in De vlindermoskee wordt eenmaal melding gemaakt van „de islam van Bin Laden.‟ De gelezen boeken bedienen zich dus overwegend van stereotype 2 en schetsen hiermee vooral een beeld van de islam als een vrouwonvriendelijke religie. De vlindermoskee is hier een uitzondering op en wil, met het weergeven van een positieve ervaring in de Arabische wereld, een genuanceerder beeld schetsen en een positief tegengeluid geven voor de negatieve beeldvorming over de islam van na 9/11. In dit boek wordt dan ook anders met stereotypen omgegaan: van de weinige stereotypen die er gebruikt worden, wordt een realistischer beeld gegeven of er wordt een tegengeluid gegeven aan het stereotype . Ten slotte blijkt het waarheidsgehalte van dit soort boeken problematisch te kunnen zijn. Verboden liefde blijkt niet op feiten gebaseerd te zijn, maar beïnvloedt door zijn stempel „waargebeurd‟ als zodanig wel de beeldvorming van de lezer. Ook van de andere boeken kan het waarheidsgehalte in twijfel worden getrokken; de lezer dient zich hier bewust van te zijn. 59
Literatuurlijst * Ahmed, L. „Western ethnocentricism and perceptions of the harem‟. Feminist Studies, Vol. 8, No. 3 (Autumn 1982): pp. 521-534.
* Akbari, S.C. Idols in the East. European representations of Islam and the Orient, 11001450. Ithaca: Cornell University Press, 2009.
* Albqaeen, N.K. Verboden liefde. Amsterdam: Arena, 2002. * Brewer, P.R. „Priming or Framing. Media influence on attitudes toward foreign countries‟. The International Journal of Communication Studies, Vol. 65, No.6 (2003): pp.493-508.
* Bryant, J. & Oliver, M.B. Media effects. Advances in theory and research. New York: Routledge, 2009.
* Daniel, N. Islam and the west. The making of an image. Edinburgh: Edinburgh University Press, 1966.
* Ensink, T. & Sauer, C. Framing and perspectivising in discourse. Amsterdam: John Benjamins B.V, 2003. * Entman, R.M. „Framing. Toward clarification of a fractured paradigm‟. Journal of Communication, Vol. 43, No. 4 (Autumn 1983): pp. 51-58.
* Genderen, J. van. Van Fatwa tot Fitna. Een onderzoek naar de berichtgeving van NRC Handelsblad over de islam tussen 1995 en 2009. Rotterdam: Erasmus Universiteit. Masterthesis, 2011.
* Hafez, K. The West and islam in the mass media. Cornerstones for a new international culture of communication in the 21st century. Discussion Paper, C 61. Bonn: Zentrum für Europäische Integrationsforschung, 2000.
60
* Irwin, R. For lust of knowing. The Orientalists and their enemies. London: Allen Lane, 2006. * Kabbani, R. Europe’s myths of orient. Devise and rule. London: Pandora Press, 1988. * Koenen, B. Moslima’s in beeld. Over framing en identiteitsconstructies van moslimvrouwen in de Nederlandse pers. Rotterdam: Erasmus Universiteit. Masterthesis, 2008.
* Lewis, R. Gendering Orientalism. Race, feminity and representation. London: Routledge, 1996.
* Lewis, R. Rethinking Orientalism. Women, travel and the ottoman harem. London: I.B. Tauris, 2004.
* Luyendijk, J. Een goede man slaat soms zijn vrouw. Amsterdam: Podium, 2007.
* Luyendijk, J. Het zijn net mensen. Amsterdam: Podium, 2008.
* Maas, Z. Het is de gedachte die telt. Een onderzoek naar framing en de manier van verwerking van de boodschap. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam. Doctoraalscriptie, 2003.
* Macfie, A.L. Orientalism. A reader. New York: New York University Press, 2000.
* Macfie, A.L. Orientalism. London : Pearson Education, 2002.
* Muhsen, Z. Nog eenmaal mijn moeder zien. Amsterdam: Zilver Pockets, 2005. * Patai, R. The Arab mind. New York: Scribner‟s, 1973. * Peters, R. „The mysteries of the Oriental mind. Some remarks on the development of western stereotypes of Arabs.‟ The challenge of the Middle East. Middle Eastern studies at the University of Amsterdam, (1982): pp. 73-90.
61
* Rodinson, M. Europe and the mystique of islam. London: I.B. Tauris, 2006.
* Said, E.W. Orientalism. London: Routledge and Kegan Paul, 1978
* Said, E.W. Covering Islam. How the media and the experts determine how we see the rest of the world. London: Routledge and Kegan Paul, 1981. * Scheufele, D.A. „Framing as a theory of media effects.‟ Journal of communication (winter 1999): pp. 103-122. * Shadid, W.A. „Media en minderheden. De rol van de media bij het ontstaan en bestrijden van vooroordelen over etnische minderheden‟. Toegepaste Taalwetenschap, No. 2 (1995): pp. 93-104. * Shadid, W.A en Koningsveld, P.S van. „Moslims als minderheid. Vergruizeling van het westerse islambeeld.‟ Gepubliceerd in: R. Doom (red.) (1996): Tolerantie getolereerd? Islamitische en westerse opvattingen (1996): pp. 51-68. * Shadid, W.A. „Berichtgeving over moslims en de islam in de westerse media. Beeldvorming, oorzaken en alternatieve strategieën‟. Tijdschrift voor Communicatiewetenschap, Vol. 33, No. 4 (2005): pp. 330-346.
* Tannen, D. Framing in discourse. New York/Oxford: Oxford University Press, 1993, pp. 1-12.
* Trevane, J. Fatwa. London : The House of Books, 2004.
* Wilson, G.W. De Vlindermoskee. Amsterdam: Contact, 2010.
* Yegenoglu, M. Colonial fantasies. Towards a feminist reading of orientalism. Cambridge: Cambridge University Press, 1998.
62
Krantenartikelen * Jonker, J. „Babes, seksslaven en overspel.‟ Spits, 31 augustus 2011: p. 4-5. * Poorthuis, F. en Wansink, H. „De islam is een achterlijke cultuur.‟ De Volkskrant, 9 februari 2002.
Internet * Finn, M. „Nadia‟s choice.‟ The Guardian. 1 april 2002. 16 november 2011 < http://www.guardian.co.uk/world/2002/apr/01/gender.uk>. * James, C. „Embrace the Stereotype; Kiss the Movie Goodbye.‟ The New York Times. 27 januari 1991. Oktober 2011 < http://www.nytimes.com/1991/01/27/movies/embrace-thestereotype-kiss-the-movie-goodbye.html?src=pm.>. * Rhoads, K. „The frame. An introduction.‟ Working psychology. 1997. Augustus/oktober 2011 . * Seligson, S. „Heart and soul. G. Willow Wilson‟s memoir of embracing Islam and finding love.‟ Bostonia. Herfst 2010. 25 november 2011 . * „Geert Wilders.‟ Wikipedia. Laatste update 2 november 2011. Oktober 2011 . * „Jacky Trevane.‟ Wikipedia. Laatste update 11 januari 2011. Oktober 2011 .
Documentaires * Forbidden Lie$. Reg. Anna Boirowski. 2009. Bekeken op 13 november 2011. Foto omslag: scène uit de film „Not without my daughter‟ uit 1991. Bron: .
63
