Academische zitting
150 Jaar Internationale Fotografie Tekst van Dhr. Jacques Denis, MFIAP, HonEFIAP, voorzitter van de Belgische Federatie van Fotokringen, voor de herdenking van de honderd vijftigste verjaardag van de internationale fotografie, en ter gelegenheid van de tentoonstelling gehouden in het kader van het 20ste FIAP Wereldcongres. Gotische zaal van het stadhuis van Mons, zaterdag 19 augustus 1989, om 15 uur.
Gelezen door de auteur op het exacte tijdstip waarop , 150 jaar geleden op 19 augustus om 15 uur, François Arago, vanuit het spreekgestoelte van de Académie des Sciences, het procédé van Daguerre en Niepce publiek openbaar maakte aan de wereld Het is mij niet mogelijk al de hier aanwezige vooraanstaanden uit de fotowereld, en die uit bijna 30 verschillende landen komen, waaronder Australië en Nieuw Zeeland, hier te vernoemen. Arago zou het zeker op prijs stellen dat zo een internationale gezelschap in deze indrukwekkende gotische zaal, zijn befaamde verklaring komt herdenken. Het kan soms aangenaam zijn een blik op het verleden te werpen, jeugdherinneringen op te halen of te wensen dat de tijd van toen zou terug komen. Welnu dit is een beetje het doel van deze tentoonstelling "150 Jaar Internationale Fotografie". In alle landen van de wereld viert de fotografie immers haar 150ste verjaardag. Nochtans overleed haar uitvinder 156 jaar geleden !
Nicéphore Niepce
La table servie. N. Nièpce. Anno 1822
Van wanneer dateert nu werkelijk de fotografie ? Een precies antwoord hierop geven is niet mogelijk. De uitvinding gebeurde niet op één dag. De resultaten van Niepce, Daguerre, Bayard, Talbot, waren de vruchten van jarenlange opzoekingen. Maar één datum is precies gekend : die van 19 augustus 1839 waarop François Arago, als Frans kamerlid en wetenschapsman, zijn beroemde verklaring deed. Vóór deze datum bleven de geheimen van Daguerre, Talbot en anderen zorgvuldig bewaard, bleef de fotografie beperkt tot 2 à 3 personen, en werd aldus elke snelle evolutie belemmerd.
Nicéphore Niepce
De opname werd gemaakt door Daguerre in 1838 van uit een venster van zijn atelier. Waarschijnlijk de allereerste foto waar levende personen op staan. La table servie. N. Niè pce. Anno 1822 Zicht op de Boulevard du Temple in Parijs.
Bekijken wij nu bondig de geschiedenis van de fotografie van 150 jaar geleden. Hoewel de mogelijkheid om tijdelijk beelden van de camera obscura te verkrijgen, gekend was sinds de 18de eeuw kon men er geen enkel praktisch nut uit halen. Daar de beelden niet gefixeerd konden worden, werden zij volledig zwart zodra men ze aan het daglicht bloot stelde. In 1802, publiceerde Wedgwood een memento over deze teleurstellende pogingen. De fotografische opzoekingen van Niepce zouden in 1814 begonnen zijn. In 1816 lukte het Nicéphore Niepce zijn eerste beelden te verkrijgen op papier met zilverchloride bestreken. Deze allereerste foto's, waarvan niets is overgebleven, waren afbeeldingen van hetgeen Niepce kon zien van op de mansarde die hem tot atelier diende. Deze beelden waren natuurlijk omgekeerd, maar met zijn broer kwam hij reeds op het idee ze over te brengen op positief door ze te kopiëren. Het is met asfalt tenslotte dat hij, in 1822, de eerste als dusdanig in de wereld gekende fotografie verkreeg. Daar moet meteen bij vermeld worden dat het ging om een procédé dat niet gebaseerd was op zilverzouten. Niepce had dus wel een middel gevonden om de beelden houdbaar te maken, maar de resultaten waren niet erg bevredigend. De foto "La table servie" in de tentoonstelling is wat dat betreft wel sprekend. De belichtingstijden bedroegen voor een opname in volle zon zo wat acht uur ! Niepce, die van het platteland afkomstig was, was overmatig bescheiden, en men kan betreuren dat zijn werk niet onmiddellijk meer bekendheid heeft verworven. In 1829 besluiten Niepce en Daguerre samen te werken aan het uitbaten van de fotografische methoden. In hetzelfde jaar schrijft Niepce aan Daguerre : "De ontdekking die ik gemaakt heb, en waaraan ik de naam Heliografie geef, bestaat in het spontaan reproduceren, door actie van het licht, met alle kleurschakeringen van zwart tot wit, van de beelden die in de camera obscura opgevangen worden." Ongelukkig genoeg heeft Niepce nooit enig voordeel kunnen plukken uit zijn uitvinding, want hij stierf in 1833. Daguerre ontdekt, eigenlijk bij toeval, de ontwikkeling van het latent beeld onder invloed van de dampen van het vloeibare kwikzilver.
In de aktes, ondertekend door Daguerre en Isidore Niepce, zoon en erfgenaam van Nicéphore, kunnen wij lezen dat "het gaat om procédés die het voordeel bieden om de beelden 60 tot 80 maal sneller voort te brengen dan de vroegere procédés". Dat betekent voor ons dat de platen veel gevoeliger waren. De snelheid was het meest verwonderlijke voor de mensen uit die tijd. Opnamen werden aldus mogelijk in 6 minuten, in de zomer in volle zon. Wij zijn natuurlijk aan dergelijke belichtingstijden niet gewoon, en wij moeten er rekening mee houden bij het bekijken van beelden uit die periode. Daguerre ontwikkelde zo zijn eigen procédé, dat erg verfijnd was en dat te commercialiseren was. Dit deed hij met de hulp van Arago. Het is in elk geval een feit dat Daguerre de eerste was om zijn uitvinding bekend te maken op 7 januari 1839.
Relevé de la garde aux tuileries. Daguereotype, 1940/50
Tijdens hetzelfde jaar 1839 eisen zowel de Engelsman Fox Talbot als de Fransman Hippolyte Bayard de primeur op van het vastleggen van beelden en zoals zij het zegden "la conservation des images de telle sorte qu'elles pouvaient soutenir le plein soleil". Bayard verkreeg als eerste houdbare beelden
op papier en was dus vooruit op zijn rechtstreekse concurrent Talbot. Hippolyte Bayard realiseert op 24 juni 1839 de eerste tentoonstelling van foto's op papier. Deze twee pioniers, Talbot en Bayard, ontwikkelden het latent beeld niet, en konden, door de zeer lange belichtingstijden en de ruwe textuur van de papierhouder, moeilijk de concurrentie van de rijk gedetailleerde daguerreotypes doorstaan. Het is in 1841 dat Talbot een patent nam op een ontwikkelingsproces, dat hij Calotypie noemt, en dat het begin is van de negatief-positief fotografie zoals wij die nu kennen. In 1844 geeft hij in Londen een album uit, "The pencil of nature", die 24 calotypes bevatte met telkens een korte begeleidende tekst. Voor één van deze beelden is de tekst als volgt :"The chief object of the present work is to place on record some of the early beginnings of a new art, before the period, which we trust is approaching, of its being brought to maturity by the aid of British talent" Talbot was dus de eerste die zinspeelde op de toekomst van de fotografie als artistiek expressiemiddel. Ik citeer nu Arago in de kamer van afgevaardigden op 15 juni 1839 : "Vous savez tous, et quelques-uns d'entre vous ont déjà pu s'en convaincre par eux-mêmes, qu'après quinze ans de recherches persévérantes et dispendieuses, M. Daguerre est parvenu à fixer les images de la chambre obscure et à créer ainsi, en 4 ou 5 minutes, par la puissance de la lumière, des dessins où les objets conservent mathématiquement leurs formes jusque dans les plus petits détails, où les effets de la perspective linéaire, et de la dégradation des tons provenant de la perspective aérienne, sont accusés avec une délicatesse inconnue jusqu'ici". Zoals u ziet sprak Arago van "tekeningen" daar het woord foto nog niet bestond. En Arago gaat voort : "Nous n'avons pas besoin d'insister sur l'utilité d'une semblable invention. On comprend quelles ressources, quelles facilités toutes nouvelles elle doit offrir pour l'étude des sciences. Et quant aux arts, les services qu'elle peut leur rendre ne sauraient se calculer". En Arago beëindigde zijn uiteenzetting in de kamer van afgevaardigden aldus : ". . . vous ne souffrirez pas que nous laissions jamais aux nations étrangères la gloire de doter le monde savant et artiste d'une des plus merveilleuses découvertes"
Arago gaf in elk geval blijk van scherpzinnigheid en ik twijfel er niet aan dat alle aanwezigen hier inderdaad met hem zullen akkoord gaan om de fotografie een wonderlijke ontdekking te noemen. Het is juist 150 jaar geleden, op 19 augustus, precies op het uur dat wij hier zijn, dat François Arago, vanuit het spreekgestoelte van de Académie de Sciences, het procédé van Daguerre en Niepce publiek maakte, en officieel verklaarde dat : "la France offre au monde savant et artiste l'une des plus merveilleuses découvertes dont s'honore son pays". Wij bezitten de juiste tekst niet van deze redevoering die gedeeltelijk geïmproviseerd was. Maar ik citeer deze woorden van Arago : "nous sommes fiers de pouvoir en doter libéralement le monde entier". Daguerre en Isidore Niepce waren aanwezig in de zaal van deze edele vergadering. Deze schenking van de fotografie aan de hele wereld is het begin van de internationale fotografie en van haar snelle ontplooiing. Daar van de fotografie verscheidene toepassingen mogelijk zijn, kan men wel begrijpen dat zij, in handen gebleven van één enkel individu, nooit voldoende afzet zou gevonden hebben. Publiek gemaakt daarentegen, zal ze tal van toepassingen vinden bij tekenaars, wetenschapsmensen, journalisten, en kunstenaars. Uiteindelijk, in het bezit van één enkele zou de fotografie stationair blijven, terwijl dank zij het publiek, en de medewerking van iedereen zij zal kunnen groeien en zich verbeteren. Dit waren waarschijnlijk de woorden gebruikt door Arago, 150 jaar geleden. 19 augustus 1839 was zeker een memorabele dag ! Honderden personen wagen het avontuur en worden fotograaf. In enkele weken wordt de tekst van Daguerre verspreid over de hele wereld en vertaald in enkele tientallen talen. De eerste daguerreotype van de Nieuwe Wereld wordt vervaardigd 28 dagen na de verklaring van Arago, wanneer voor de snelste schepen meer dan 15 dagen nodig zijn om de Atlantische Oceaan over te steken. Een document in deze tentoonstelling getuigt dat een Belg reeds in september 1839 daguerreotypes maakte. Sinds het evenement, dat wij op dit precieze ogenblik herdenken, is het dus de hele wereld, en niet meer drie personen, die voor de fotografie ijvert, en wordt meteen ook de mogelijkheid geschapen om deze nieuwe kunsttak tot de huidige ontwikkeling te brengen.
Vóór 150 jaar zegde de geleerde Gay-Lussac bij het voorstellen van de uitvinding van Daguerre: "Wij haasten ons om te zeggen, echter zonder afbreuk te willen doen aan de verdiensten van deze grote ontdekking, dat
voor die schilder het kleurenpalet niet erg rijk is: wit en zwart als enige componenten. Het beeld met natuurlijke en gevarieerde kleuren blijft nog voor zeer lang en misschien voor altijd een onmogelijkheid voor de menselijke wijsheid.". Dit toont het belang van de fotografie, zelfs waren de kleuren ontoegankelijk in die tijden. En toch, reeds in 1868, banen twee geleerden, Louis Ducos du Hauron en Charles Cros, volledig onafhankelijk van elkaar, zich een weg naar de kleurenfotografie, en dit vanaf de primaire kleuren met een driekleurenprocédé. Door een merkwaardig toeval, worden beide publicaties op dezelfde dag ontvangen door de Société Française de Photographie. De gevoelige materialen waren evenwel nog niet voldoende ontwikkeld. Zij reageerden slechts op blauw licht. Het is slechts in 1907 dat de gebroeders Lumière de eerste kleurplaten, Autochrome genoemd, op de markt kunnen brengen. Niettemin kunnen wij u in deze tentoonstelling twee originele kleurafdrukken van Ducos du Hauron presenteren.
In deze tweede helft van de 19de eeuw, raakt het grote publiek in de ban van de fotografie die stilaan alle lagen van de maatschappij bereikt. Er zijn lange files bij de fotoateliers en, in het jaar 1852 worden tienduizenden portretten gemaakt die stilaan de levenswijze veranderen. In 1839 waren de zoekers geïsoleerd. Maar de uitvinders begonnen elkaar reeds te benijden en te beconcurrenceren. In het huidig geavanceerd stadium kunnen verbeteringen niet meer ontwikkeld worden door individuele personen, maar wel door een volledige ploeg geleerden die moeten samen werken in belangrijke
researchlaboratoria. Maar juist zoals vroeger blijven geheimen en jaloersheid bestaan, zij het nu tussen de firma's. De fotografie is aanwezig in een groot aantal genres en kan nu reeds terugblikken op een lange geschiedenis. Welke groothoek kunnen wij gebruiken om haar wijde toepassingen na te gaan? En hoe kunnen wij scherpstellen om die lange geschiedenis te vatten ? Deze tentoonstelling zal u hierop een beperkt antwoord geven. Maar de fotografie heeft meerdere functies. De fotograaf wordt niet verplicht de materiele werkelijkheid objectief weer te geven. Het staat hem vrij die realiteit te interpreteren en zijn eigen indrukken, zijn gevoelens voor te stellen. De fotografie is een scheppingsmiddel, is een kunst. Alfred Maskell schreef reeds in 1892 : "nous demandons la liberté : la liberté d'exprimer nos pensées et nos impressions suivant la manière qui nous semble la meilleure, la liberté d'employer toutes les méthodes de travail qui, par elles-mêmes, sont d'essence photographique, c'est-à-dire qui sont régies par les lois de l'action de la lumière sur des substances sensibles. Nos oeuvres parleront par elles-mêmes et porteront en elles leur propre éloge ou leur condamnation." Wij ook vragen de vrijheid van expressie in onze beelden. De fotografie is een getuigenis van het heden en van het verleden, ons erfgoed. Zij brengt boodschappen, informatie uit het verleden. Deze tentoonstelling is er een getuigenis van. Het is ons plicht deze weerspiegeling van het heden door te geven aan de komende generaties. Wij moeten het werk van deze pioniers van de fotografie voortzetten. Het is een taak voor ons allen.
Tentoonstelling gehouden in het kader van het 20ste FIAP Wereldcongres. Gotische zaal van het stadhuis van Mons
