Abraham Rademakers kasteeltekeningen en latere visies op ‘het kasteel’
— De in Lisse geboren tekenaar, graveur, schilder en
— Abraham Rademaker (1676/77—1735) heeft in zijn leven vele honderden kasteeltekeningen gemaakt. Het doel van deze tekeningen was niet een gebouw fotografisch correct af te beelden, maar om te verwijzen naar het roemruchte verleden en de status van kasteeleigenaren. Dit was in een tijd dat de nieuwe, stedelijke elite uit was op een semiadellijke identiteit, wat men onder andere hoopte te vergaren door kastelen te kopen of te bouwen. Deze tentoonstelling laat niet alleen Rademakers visie op ‘het kasteel’ zien. Ook die van latere generaties komt aan bod. Zo stamt het romantische beeld van kastelen met haar ridders, banketten, geheime gangen en jonkvrouwen, uit de decennia rond 1800, de tijd van de romantiek. Romantici, met hun voorliefde voor het mysterieuze, mythische en spirituele, waren gefascineerd door de ‘irrationele’ middeleeuwen en hun kastelen.
prenthandelaar Abraham Rademaker heeft een immens oeuvre nagelaten. Meer dan tweeduizend tekeningen en prenten van hem zijn thans bekend. Behalve landschappen zijn dat vooral topografische afbeeldingen, onderwerpen die bij 18de-eeuwse verzamelaars zeer in trek waren. Deze topografische voorstellingen omvatten zowel stads- en dorpsgezichten, als tekeningen en prenten van één bepaald gebouw, zoals een stadhuis, kerk, klooster, kasteel of buitenplaats. Van de Nederlandse kastelen heeft Rademaker er honderden in beeld gebracht. Het betreft niet alleen bouwwerken (of de ruïnes ervan) die in zijn tijd nog bestonden, maar ook die toen allang verdwenen waren. In tegenstelling tot de topografische kunstenaars van de generatie na hem, die met sponsors Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Rijksgebouwendienst Ministerie van Volkshuisvesting Gravin M.A.O.C. van Bijlandtstichting Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Voedselkwaliteit
Nog weer later, in de tweede helft van de 19de eeuw, beschouwde men kastelen vooral vanuit een nationalistisch perspectief. Kastelen werden toen gezien als belangrijke symbolen van de Nederlandse geschiedenis en de Nederlandse ‘volksaard’. Ze moesten daarom behouden blijven en het is dan ook in deze tijd dat vele kastelen voor het eerst gerestaureerd werden.
Abraham Rademaker
samenstelling Nederlandse Kastelenstichitng Rijksgebouwendienst grafisch en ruimtelijk ontwerp
een schetsboek op pad gingen om ter plekke kastelen te tekenen, heeft Rademaker bijna altijd oudere afbeeldingen tot voorbeeld genomen, die hij in zijn eigen stijl in sepia inkt kopieerde. Veel van Rademakers kasteeltekeningen zijn in de loop der tijd over de wereld verspreid geraakt, maar recent werden in een Nederlandse particuliere
Typography Interiority & Other Serious Matters
collectie vier albums ontdekt, waarin meer dan 350 van zijn
met dank a an
kasteeltekeningen bewaard zijn gebleven. In het kader van
W. Kroon Ch. Dumas
het Jaar van het Kasteel verschijnt medio 2005 het boek ‘De
illustraties
Kasteeltekeningen van Abraham Rademaker’ waarin al deze
British Museum London Nederlandse Kastelenstichitng Gemeente Archief Den Haag
bladen zijn gepubliceerd.
U.B. Bodel Nijenhuis Leiden
Ook tegenwoordig nog houdt de Nederlandse staat, en meer specifiek de Rijksgebouwendienst, een aantal kastelen bewust in Rijksbezit. Deze ‘Rijkscollectie’ waartoe de kastelen in deze tentoonstelling ook behoren, hebben in de laatste decennia vooral een museaal-educatieve functie vervult, in plaats van een nationalistische, romantische of statusverhogende. Sinds kort is het echter weer steeds meer de tendens kastelen als ankerpunten van onze culturele en nationale identiteit te zien. Het voornaamste doel van de Rijksgebouwendienst is een voorbeeldrol te vervullen op het gebied van de algemene monumentenzorg van kastelen, zodat deze voor de gemeenschap behoed blijven voor verval of afbraak.
Prentenkabinet Leiden Archief Huis Doorn Rijksarchief Utrecht Rijksdienst voor de Monumentenzorg
Niet alle tekeningen uit de Rademaker-collectie die in deze tentoonstelling worden getoond, zijn daadwerkelijk
Nationaal Archief
van Rademakers hand. Toen op het eind van de 18de eeuw
De samenstellers hebben hun uiterste best gedaan om de rechthebbenden van de
de Amsterdamse verzamelaar Everard de Burlett zo’n
afbeeldingen te achterhalen. Degenen die desondanks menen rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich wenden tot de samenstellers.
350 van de oorspronkleijk uit meer dan 500 tekeningen bestaande serie in eigendom had, vroeg hij aan een (voor ons onbekende) kunstenaar de nog ontbrekende voorstellingen te kopiëren naar 17de- en 18de-eeuwse prenten met dezelfde onderwerpen. Deze in grafiet (een voorloper van potlood) getekende bladen zijn meestal niet voltooid, want eigenlijk hadden ze alle in bruine inkt moeten worden ingekleurd.
✦ 3
✦
De Assumburg Heemskerk
1
— Met zijn vele torens en grillige daklijnen lijkt De Assumburg een eeuwenoud, middeleeuws kasteel te zijn.{4,5} In werkelijkheid werd De Assumburg echter grotendeels in de 17de en 18de eeuw gebouwd, waarbij men voor ogen had een middeleeuws kasteel te creëren.{1} De verschillende illustraties van De Assumburg laten goed zien hoe het kasteel er tussen de 17de en 21ste eeuw uit heeft gezien. De Assumburg in zijn huidige vorm lijkt erg op het kasteel zoals het is getekend door Roelant Roghman.{2} De 19de-eeuwse afbeelding {3} laat echter zien dat deze gelijkenis niet onafgebroken bestaan heeft, maar dat deze tot stand is gekomen door restauratiewerkzaamheden die werden
✦
uitgevoerd door de Rijksgebouwendienst vanaf 1930.
5
✦ 4
➢
✦ 2
5
✦✦✦ 2
3
4
➣
✦✦ 1
De Ridderzaal Den Haag
1
✦
✦
✦
✦
3
— De Ridderzaal werd gebouwd door de illustere graaf Floris V als onderdeel van een 13de-eeuws kasteel. Deze Ridderzaal was een van de grootste 13de-eeuwse zaalgebouwen van West-Europa. In de 19de eeuw was deze Ridderzaal sterk vervallen en werd zij tot twee maal toe grondig gerestaureerd.{3} Dat men koos voor renovatie in plaats van afbraak had veel te maken met het prestige en de faam, die de zaal toen genoot als symbool van de nationale, Nederlandse identiteit. Als we de laat 19de-eeuwse foto van net na deze restauratie vergelijken met een foto van de huidige Ridderzaal {4}, is het duidelijk dat een nieuw renovatieprogramma eerdere heeft opgevolgd. De ingang en de ramen van de Ridderzaal verschillen bijvoorbeeld aanzienlijk op de twee foto’s, evenals de aanbouwen links en rechts van de Ridderzaal. De tekeningen van Josua de Grave {2} en Abraham Rademaker {1} laten zien dat de Ridderzaal er rond 1700 wéér anders heeft uitgezien. Waarschijnlijk zijn beide kunstenaars niet op lokatie geweest en baseerden zij zich
➢
beiden op een eerdere voorstelling.
✦✦✦✦ 1
2
3
4
2
4
Ruïne van Brederode Santpoort
✦
✦
2
1
— Het 13de-eeuwse Brederode kent een rijke geschiedenis van belegeringen, verwoestingen en herbouw. De genadeklap kwam in de 17de eeuw toen de ruïne steeds verder afbrokkelde en overwoekerd raakte. De verschillende tekeningen tonen dit geleidelijke verval.{1,2,3} De foto van de hedendaagse situatie
{4} laat ook de gedeeltelijke herbouw van Brederode in de late 19de eeuw zien. Deze herbouw werd gevoed door de grote rol die de illustere Brederodes in de nationale geschiedenis hebben gespeeld. Tegenwoordig bestaat Brederode uit een combinatie van middeleeuws werk en deels verantwoorde, deels fantasievolle 19de-eeuwse herbouw. De huidige visie op kastelen en het beheer van historische gebouwen in het algemeen, is dat iedere bouwfase cultuurhistorische waarde heeft. Voor Brederode wil dit zeggen dat zowel het middeleeuwse aspect,
✦ 4
als het 19de-eeuwse idee van een romantische, met groen overwoekerde ruïne, beschermd moeten worden.
✦ ➣
3
✦✦✦✦ 1
3.5 gedetailleerde tekening twee
2
3
4
Huis Doorn Doorn — Huis Doorn heeft een geschiedenis die teruggaat tot in de achtste eeuw, en misschien wel verder. In eerste instantie
✦
✦
4
6
was het een houten constructie, waar niets meer van resteert. In de 14de eeuw ontstond het eerste stenen Huis Doorn, dat zoals de afbeeldingen {1,2,4} laten zien, uitgroeide tot een omvangrijk complex. In de 18de eeuw werd Huis Doorn grootscheeps verbouwd. Tegenwoordig ziet het er nog bijna precies zo uit als net na deze verbouwing.{3,5,6} In de 20ste eeuw bewoonden een aantal interessante mensen Huis Doorn, zoals de grootouders van filmlegende Audrey Hepburn en de laatste Duitse keizer, Wilhelm ii.
✦✦✦➢ 4
6
➢
1
✦
✦✦✦ 2
3
5
5
✦ 1
✦ 2
✦ 3
✦ 3
Het Oude Loo Apeldoorn — Het Oude Loo werd waarschijnlijk gebouwd in de late
✦ 1
14de eeuw. Het ligt achter het veel bekendere Paleis Het Loo en wordt tegenwoordig gebruikt door de Koninklijke Familie. Als we de verschillende tekeningen en foto’s van Het Oude Loo bekijken, lijkt het alsof het kasteel er hetzelfde heeft uitgezien in Rademakers tijd {1,2}, in de 19de eeuw en begin 20ste eeuw {3} en nu {4,5}. Maar schijn bedriegt. Het Oude Loo is, zoals de meeste andere kastelen in deze tentoonstelling, twee keer grootschalig gerestaureerd. Eerst was het wederom Pierre Cuypers die eind 19de eeuw het kasteel — volgens critici — overdreven romantisch restaureerde.{3} Hij brak allerlei bouwdelen van Het Oude Loo af, die waren ontstaan na de middeleeuwen om er weer een ‘puur middeleeuws’ kasteel van te maken. In de jaren ’60 van de 20ste eeuw was men het ook hier met deze restauratiewijze niet meer eens en werd Het Oude Loo nogmaals gerestaureerd waarbij men alle sporen van de
✦ 2
✦ 4
✦ 5
ingrepen van Cuypers wilde wegwissen. Tegenwoordig is ook deze manier van restaureren niet meer gangbaar en worden alle perioden van een kasteel — of het nu middeleeuws, 17de-eeuws, of 19de-eeuws is — waardevol gevonden en geconsolideerd.{4,5}
➣
✦✦✦✦ 1
➣
✦ 5
2
3
4
Kasteel Radboud Medemblik — Rademakers Radboud {1}toont veel gelijkenissen met het kasteel zoals het er staat in de 21ste eeuw. Het is dan
✦
✦
1
2
ook zeer verrassend te zien hoe het complex eruit zag rond 1890.{2} Pas als we deze opname zien, wordt duidelijk dat het hedendaagse kasteel voor een groot gedeelte het resultaat is van twee uitgebreide restauraties op het eind van de 19de eeuw {3} en in de jaren ’60 van de 20ste eeuw.{4,5} Evenals het Muiderslot wordt Radboud geassocieerd met de 13de-eeuwse Hollandse graaf Floris v, die in de 19de eeuw een van de grote helden uit de vaderlandse geschiedenis was. Radboud had, ook net als het Muiderslot, een vierkante opzet met ronde torens op de hoeken. In de loop der eeuwen verviel dit indrukwekkende kasteel steeds meer. In de 17de en 18de eeuw werd het zelfs gedeeltelijk verbouwd tot kerk. De foto uit de late 19de eeuw{2}laat zien hoe een van de vierkante torentjes in de 17de eeuw was opgehoogd tot klokkentoren. Tijdens de laat 19de-eeuwse restauratie van Radboud besloot Pierre Cuypers het kasteel terug te brengen in een ‘middeleeuwse’ staat. De kerktoren werd omgebouwd tot kasteeltoren en de ronde toren werd opnieuw opgetrokken. Het huidige kasteel beslaat qua omvang echter slechts één-
✦
vierd e van het middeleeuwse gebouw.
➢
➢
✦✦ 1
✦✦✦ 2
3
4
5
4
✦ 3
✦ 5
Het Muiderslot Muiden
✦ 3
✦ 2
— Net als Radboud wordt het Muiderslot toegeschreven aan de 13de-eeuwse graaf Floris v. Er is echter nog een andere beroemde naam verbonden aan dit kasteel, namelijk die van P.C. Hooft. Hij bewoonde het slot in de 17de eeuw toen het ‘Huis te Muyden’ een brandpunt van literaire activiteiten was. Deze groep culturele vrienden is nu bekend onder de naam De Muiderkring. Op Rademakers tekening van de binnenplaats van het Muiderslot {1} zijn enkele toevoegingen van Hooft aan het kasteel zichtbaar, zoals het portaal rechts op de prent. Dit portaal blijkt te zijn verdwenen als we de foto uit de 20ste eeuw bekijken.{3} Het werd gesloopt tijdens de eerste restauratie rond 1900.{2}
✦
Dit 19de-eeuwse restauratieproject was het gevolg van luid
1
protest tegen voorstellen om de bouwval, die het Muiderslot toen was af te breken. In deze jaren van bloeiend en broeiend nationalisme werd afbraak gezien als het verlies van een tastbaar herdenkingsteken van twee belangrijke, nationale figuren, Floris v en P.C. Hooft. De binnenkant van het kasteel werd teruggebracht in een staat zoals Hooft die gekend moest hebben; de buitenkant van het Muiderslot diende Floris v te herdenken.
✦ 3
➣
✦✦ 1
➢
4
✦✦ 2
4
Ruïne van Strijen Oosterhout
In 1714 riep de bevolking van Strijen op hun ruïne te sparen. deze uitzonderlijk vroege roep om monumentenzorg laat geen twijfel bestaan over het belang van het kasteel, ‘de baake’, voor de identiteit van de Strijenaars.
— In Oosterhout staat een intrigerend restant van een eens roemruchte burcht, het kasteel van Strijen. Curieus omdat
✦
✦
1
4
‘...dat er van dese oude overblijfsels, nu
het maar een uitermate klein restant is van wat een ooit een
alleenig nog staen twee suffisante en
enorm complex was, maar ook omdat het behoud van dit
Hooge toorens, de welke sig ten opsigte
fragment, aan het begin van de 18de eeuw, een van de eerste
vande outheijt seer plaisant, en van (...)
duidelijke daden van monumentenzorg in ons land is geweest.
omleggende steeden, en dorpen als een
Strijen was in het bezit van de Oranje-Nassaus toen het
Baake in see wert gesien, ende door de
tijdens de Tachtigjarige Oorlog werd belegerd en beschoten. Het zeer zwaar beschadigde slot werd geleidelijk aan meer en
vreemdelinge en reijsigers voo r een fraaij,
meer gebruikt als steengroeve.{1}
en raer overblijffsel (...) die nog duijsent
In het begin van de 18de eeuw dreigen de laatste overblijfselen, de twee torens van hoofdburcht, gesloopt
jaer, tot een memorie der voorouders vande
te worden. Er volgde een — voor die tijd uniek — initiatief
princen van Orangien kan staen’.
vanuit de lokale overheid: men verzocht de Heer van Strijen, de Prins van Oranje, om de ruïne te sparen.{4} Uiteindelijk
Resolutieboek, 1706—1717
heeft een heel klein stukje Strijen de tand des tijds inderdaad overleefd. Maar dit is dan ook wel een heel bijzonder
✦
stukje, want een zeven-verdiepingen hoge toren is voor een
5
Nederlands kasteel heel uitzonderlijk! {5}
➣
✦➢ 1
✦ 3
✦ 2
✦➢ 2
✦ ➣
3
✦✦ 4
5
Ruïne van Teylingen Voorhout
✦
— De verschillende illustraties van Teylingen, het kasteel
✦
1
3
waar de roemruchte Hollandse gravin Jacoba van Beieren een tijd lang woonde, geven zeer duidelijk het geleidelijke verval van dit kasteel weer. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog begon het verval. De Rademaker-tekening {1}laat een situatie zien van voor deze tijd, toen de toren op de hoofdburcht nog een dak had en er al een huis stond op de voorburcht. De tekening van Abraham de Haen toont Teylingen in een latere fase, toen de middeleeuwse toren op de hoofdburcht geen dak meer had en het huis op de voorburcht was uitgebreid.{2} In vergelijking met De Haens tekening lijkt het erop dat de toren aan het eind van de 19de eeuw nog verder vervallen was.{3} Opvallender op deze foto is echter de afwezigheid van de bebouwing op de voorburcht. In 1877 kocht de Nederlandse staat Teylingen terug op om volledige afbraak te voorkomen en de ruïne te consolideren. Recentelijk heeft de Rijksgebouwendienst ook het voorterrein opgekocht, zodat de voorburcht weer aan de hoofdburcht is toegevoegd.
✦ 5
✦✦
➣
✦ 4
5
➢
✦ 2
3
✦✦✦ 1
2
4
