6. Machtsverschuiving na de Wereldoorlogen: het nieuwe Europa. En hoe nu verder?

6. Machtsverschuiving na de Wereldoorlogen: het nieuwe Europa. En hoe nu verder? JAAP DEN HOLLANDER

EUROPA - VAN CONTINENT TOT CONCEPT

Doel Ontwikkeling schetsen van Europese statenanarchie naar Europese samenwerking.


Opzet 1. Het oude Europa

2. De donkere 20e eeuw 3. Het nieuwe Europa 4. En hoe nu verder?


1. Het oude Europa


De vrede van Westfalen 1648 • De vrede van Münster maakte een einde aan de 80-jarige oorlog tussen Spanje en de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. De Republiek wordt als zelfstandige staat erkend. Het idee van de soevereine staat wordt leidinggevend. • De vrede van Osnabrück tussen de Keizer van het Heilig Roomse Rijk en Zweden maakte een einde aan de 30-jarige oorlog. Protestantisme erkend; gebiedsafstand aan o.a. Frankrijk (ElzasLotharingen).


Gerard ter Borch, Het sluiten van de Vrede van Münster, 1648. EUROPA - VAN CONTINENT TOT CONCEPT

Het Europese Statenstelsel • Leerboeken over de geschiedenis van de internationale betrekkingen beginnen gewoonlijk bij de vrede van Westfalen (1648) in verband met het ontstaan van de moderne, soevereine staat. • Het ideaal van een christelijk keizerrijk maakte plaats voor een statenanarchie die slechts getemperd wordt door het streven naar machtsevenwicht. • De metafoor van de machtsbalans houdt in dat een alliantie van kleinere staten in beginsel opweegt tegen één grote staat.


Europa in 1648 Vorming moderne soevereine staten. Alleen Het Heilig Roomse Rijk der Duitse Natie blijft een middeleeuwse verzameling kleine staten EUROPA - VAN CONTINENT TOT CONCEPT

Coalitieoorlogen tegen Frankrijk • De politiek van machtsevenwicht werd vooral in stelling gebracht tegen Frankrijks streven naar een ‘universele monarchie’. • De veroveringspolitiek van Lodewijk XIV bracht eind 17e eeuw een coalitiepolitiek op gang onder leiding van stadhouder-koning Willem III. • Een eeuw later leidden de export van de Franse Revolutie en de veroveringen van Napoleon tot nieuwe coalitieoorlogen van Rusland, Oostenrijk, Pruisen en Engeland.


Congres van Wenen (1814/15) en het Concert van Europa • De oorlogen tegen Napoleon eindigden met het Congres van Wenen waaraan ook verliezer Frankrijk deelnam. Het consortium van de vijf grote machten Rusland, Oostenrijk, Pruisen, Frankrijk en Engeland (pentarchie) voerde een collectieve veiligheidspolitiek avant la lettre. • Het begrip Concert van Europa slaat op de ‘geconcerteerde actie’ van de grote mogendheden, maar roept ook associaties op met de muziek. De overeenkomst is dat harmonie een wedijver (concerto) van verschillende stemmen veronderstelt. Deze oude Europese wijsheid is nog terug te vinden in het EU-motto “In verscheidenheid verenigd“.


Erfenis van de Franse revolutie: ideologische strijd tussen vrijheid, gelijkheid en broederschap Vrijheid: Liberalen accepteerden de functionele differentiatie van de moderne maatschappij, streefden naar beperkte staatsmacht en maximale vrijheid voor functiesystemen en individuen (rechtsstaat). Volgens antiliberalen verantwoordelijk voor ‘atomisering van de maatschappij’. Gelijkheid: socialisten herdefinieerden standensamenleving als klassensamenleving en streefden naar sociale integratie via internationaal georganiseerde arbeidersklasse (klassenstrijd). Broederschap: nationalisten streefden naar sociale integratie via de natiestaat, die idealiter alle functiesystemen omvat (nationale economie, nationale cultuur etc.) EUROPA - VAN CONTINENT TOT CONCEPT

DRIEHOEK VAN TALMON (alternatief voor het geijkte links-rechts schema, naar Jakob Talmon, The Origins of Totalitarian Democracy, 1952) Het model toont de dynamiek op ideologisch gebied. De wisselwerking tussen de ‘messianistische’ idealen aan de basis bleek vooral desastreus uit te pakken

Liberalisme

Nationalisme


Socialisme

Nationalisme en staatsvorming • Het nationalisme leidde in de 19e eeuw enerzijds tot een desintegratie van traditionele grote rijken: Habsburgse Rijk, Ottomaanse Rijk, Tsaristische Rijk. Dat leidde o.a. op de Balkan tot onrust. • Anderzijds was in Midden-Europa sprake van integratie van kleinere politieke eenheden: eenwording van Italie (1861) en Duitsland (1871). • Vooral de Duitse eenwording verstoorde het evenwicht in Europa. De Pruisische premier Bismarck gebruikte een oorlog tegen Frankrijk (1870) om Duitsland te verenigen en een nieuw Keizerrijk uit te roepen. Begin van het einde van het Europese concert.


De koninklijke neven Wilhelm II en George V op weg naar de oorlog


Christopher Clark beschrijft in zijn in 2013 verschenen standaardwerk de achtergronden van WOI. Hij vindt het zinloos om naar schuldigen te zoeken en richt zich meer op het ‘hoe’ dan op het ‘waarom’. Het netwerk van allianties dat de Europese staten hadden gesmeed bracht volgens hem een noodlottige kettingreactie op gang. EUROPA - VAN CONTINENT TOT CONCEPT

2. De donkere 20e eeuw


De 31-jarige oorlog (1914-1945) • De Eerste en Tweede Wereldoorlog worden tegenwoordig wel gezien als één lange doodstrijd van het Europese concert •WO I eindigde in een dodenaantal van ca 17 miljoen mensen, waarvan 10 miljoen militair personeel en 7 miljoen burgerslachtoffers

• WO II eiste wereldwijd ongeveer 75 miljoen mensenlevens: ca 50 miljoen burgerslachtoffers en 25 miljoen militaire. De geallieerden verloren in totaal ongeveer 61 miljoen levens, waarvan bijna de helft Russisch, terwijl aan de zijde van de asmogendheden 11 miljoen mensen het leven lieten.


De betekenis van het Interbellum • Een reden om toch verschil te maken tussen WO I en WO II is het verschijnsel van de totalitaire dictaturen tijdens het Interbellum. • Mark Mazower laat in zijn Dark Continent (1999) zien dat de rol van de parlementaire democratie in de jaren dertig leek te zijn uitgespeeld. De totalitaire alternatieven: het sovjetcommunisme, het Italiaanse fascisme, het Duitse nationaal-socialisme en de vele imitaties van deze systemen leken juist wél de toekomst te hebben.



Dood door de eigen regering • Het aantal oorlogsslachtoffers is lager dan het aantal burgers dat in de 20e eeuw door zijn eigen regering werd vermoord, vooral in communistische landen. • Volgens R.J. Rummel, Death By Government, New Brunswick, N.J.: Transaction Publishers, 1994 moet het totale aantal slachtoffers van ‘democide’ in de 20e eeuw wereldwijd op ca. 170 miljoen worden geschat. • Zie: http://www.hawaii.edu/powerkills/welcome.html


Alternatief voor de Europese statenanarchie? • De Verenigde Staten en de Sovjet-Unie kwamen al na WO I met een alternatief voor de Europese statenanarchie in de vorm van resp. de Volkenbond en de Komintern (3e communistische Internationale), maar van beide organisaties kwam weinig terecht. • Na WO II stonden de VS en de SU veel sterker en konden zij hun internationalistische idealen beter verwezenlijken, maar werd tevens duidelijk dat hun plannen voor een democratische, c.q. communistische wereldordening strijdig waren met elkaar.


Koude Oorlog • Na 1945 maakt het multipolaire statenstelsel plaats voor een bipolaire wereldorde, die gedomineerd wordt door de VS en de SU. • De Koude Oorlog was tot op zekere hoogte een klassieke strijd om invloedssferen, ten gevolge van de ineenstoring van de Duitse en Japanse imperia en de dekolonisatie • Daarbij kwam echter de ideologische tegenstelling tussen communisme en democratisch kapitalisme. SU en VS propageerden universalistische Verlichtingswaarden die strijdig waren met elkaar (vrijheid vs. gelijkheid).


Strijd om invloedsferen in Europa en Azie na 1945: deling van Duitsland en China (+ Korea en Vietnam)

VS

Val van het Duitse Rijk

Sovjet-Unie

Val van het Japanse Rijk

VS


Einde van het oude Europese machtscentrum • In de 19e eeuw bevonden Rusland en Amerika zich nog in de coulissen van het Europese machtscntrum. • Tijdens de Koude Oorlog raakte Europa verdeeld in invloedssferen die vanuit Moskou en Washington werden beheerst.

• Tegelijkertijd stortten de Europese imperia in Azië en Afrika ineen. Achteraf was dat geen ramp, maar zo werd het in de tijd zelf wel ervaren, zoals onder meer blijkt uit de kreet Indië verloren, rampspoed geboren, de titel overigens van een pamflet van jonkheer C.G.S. Sandberg uit 1914.


Dekolonisatie van voormalige door Europa bestuurde gebieden EUROPA - VAN CONTINENT TOT CONCEPT

Dekolonisatie •Door de dekolonisatie ontstaan wereldwijd nieuwe machtsvacua • Na ca 1960 verplaatst de Koude Oorlog zich van Europa en Oost-Azië naar andere delen van de wereld

•De VS en de SU proberen via een zgn. dollar- en roebeldiplomatie invloed te krijgen in de nieuwe staten, vooral in het Midden-Oosten.


Suezcrisis 1956 • De Suezcrisis van 1956 markeerde het definitieve einde van de oude Europese machtspolitiek: Frankrijk en Engeland worden als ‘grote machten’ teruggefloten door de VS en SU als nieuwe ‘supermachten’. • Egyptes president Nasser probeerde van twee walletjes te eten door Russische en Westerse geldschieters tegen elkaar uit te spelen. Toen hij geen Westerse lening kreeg voor de bouw van de Aswan-dam, nationaliseerde hij de Suezkanaalmaatschappij, waar veel Frans en Brits geld in zat. Hierop volgde een gecombineerde aanval van Israël, Frankrijk en Engeland, die wel militair maar politiek niet succesvol was. EUROPA - VAN CONTINENT TOT CONCEPT

Einde van de Koude Oorlog 1989 • Met de val van de Muur in 1989 kwam een einde aan de Koude oorlog. • De Verenigde Staten bleven als enige supermogendheid over, zodat de bipolaire wereldorde dreigde te veranderen in een unipolaire, vooral onder de regering van George W. Bush (2001-2009) • Inmiddels lijkt zich op wereldschaal een nieuw multipolair stelsel te vormen met grote krachtige en assertieve staten als de VS, Rusland, China en India. De vraag is hoe ‘Europa’ zich in dat gezelschap kan handhaven.


2. Het nieuwe Europa


Valka Lager, Neurenberg, West Duitsland, 1950 Een kamp voor vluchtelingen uit Oost-Europa


A desolate image that captures the trauma of a Europe still struggling to recover from war. Valka Lager, set up in 1946 on the site of a former prisoner of war camp, housed refugees from the Baltic states and other countries in eastern Europe who had been displaced by the war. As late as 1951, it was still home to more than 4,000 refugees. The old man shown here pulling a trolley seems to be on some never-ending journey, trailing behind a younger woman whose arms are crossed as if to defend herself against the trials of the world. Herbert List/Magnum Bron: http://www.theguardian.com/commentisfree/gallery/2011/mar/15/europe-inpictures-1945-2011

Einde en nieuw begin • Historische breuklijnen kunnen meestal op twee manieren worden beschouwd: als het eindpunt van een bestaande en als het beginpunt van een nieuwe ontwikkeling. • Voor Europa betekende de periode na 1945 niet alleen de afsluiting van een gewelddadig verleden, maar ook de opening naar een nieuwe vreedzame toekomst. • De Europese samenwerking betrof aanvankelijk slechts 6 staten, maar omvat inmiddels al 28 landen.





Wat is Europa? • De

Europese Unie is geen staat die met nationale staten kan worden vergeleken. Maar wat is zij dan wel?

• De politicologen Liesbet Hooghe en Gary Marks kwamen in de jaren 1990 met het concept multi-level governance, dat verwijst naar een vorm van bestuur zonder één duidelijk politiek centrum. De EU is in hun ogen een meerlagig beleidsnetwerk waarin transnationale, nationale, regionale en lokale instellingen met elkaar onderhandelen.


Liesbet Hooghe en Gary Marks, Multi-Level Governance and European Integration. Rowman & Littlefield Publishers (2001)

De drie sferen van Europa • Een andere interpretatie komt van Luuk van Middelaar, De passage naar Europa, Geschiedenis van een begin, Groningen: Historische uitgeverij, 2009. • Buitensfeer: de traditionele, intergouvernementele buitenschil van soevereine nationale staten • Binnensfeer: de supranationale bureaucratie die is gebaseerd op verdragen • Tussensfeer: de Europese politiek speelt zich vooral af in het contact tussen de lidstaten, zoals dat plaats vindt in o.a. de Raad van Ministers (1951) en de bijeenkomsten van regeringsleiders in de Europese Raad (1974). Staten handelen weliswaar uit eigenbelang, maar zien zich steeds meer gedwongen rekening te houden met elkaar. EUROPA - VAN CONTINENT TOT CONCEPT

4. En hoe nu verder? Drie problemen 1. De internationale arena

2. Democratische legitimatie 3. Cultuurverschillen


1. Internationale arena • Sinds het verdrag van Maastricht 1992 wordt officieel een Gemeenschappelijk buitenlands & veiligheidsbeleid (GBVB) gevoerd. • Maar het ging al direct mis bij de problemen in Joegslavië, waar de VS weer de kastanjes uit het vuur moesten halen.

• Als de Europese Unie niet kan/mag uitgroeien tot een federale staat met een eigen leger, rijst de vraag hoe zij zich in de toekomst kan laten gelden tegenover staten als Rusland en China. De halfhartige politiek in Oekraïne geeft te denken.


2. Probleem van de legitimiteit • Europa is vooral een project van staten en regeringen en niet van burgers, zoals de geringe aantrekkingskracht van het Europees Parlement laat zien • Vooralsnog verloopt de democratische legimitatie van de EU vooral via de nationale parlementen, maar daar wordt zij bedreigd door het slinkende vertrouwen van burgers in hun eigen politieke leiders. • De opkomst van populistische partijen en het Nederlandse ‘nee’ tegen de Europese grondwet (2005) zijn tekenen aan de wand


3. Het Noord-Zuid probleem • Door de economische crisis van 2008 is het cultuurverschil tussen Noord en Zuid duidelijker naar voren gekomen. De grens valt ruwweg samen met de vroegere limes van het Romeinse Rijk. • Voorzichtigheid is geboden met het vaststellen van culturele identiteiten. Een wetenschappelijk goed onderbouwd onderzoeksmodel biedt Geert Hofstede in Culture's Consequences: comparing values, behaviors, institutions, and organizations across nations (2nd ed.). Thousand Oaks, 2001.


De vier dimensies van Hofstede


Ontleend aan H. Vinken en P. Dekker ‘Waarden en vertrouwen in Europa vergeleken’ in A.E. Bronner, E. de Leeuw, L.J. Paas, K. de Ruyter, A. Smidts, J.E. Wieringa, ed., Ontwikkelingen in het marktonderzoek (Haarlem 2007) 305-321. Geert Hofstede is internationaal bekend om zijn vergelijkingen van nationale culturen op basis van vijf waardendimensies. Deze dimensies zijn: machtafstand of de mate waarin in een cultuur machtsverschillen verwacht en geaccepteerd worden, onzekerheidsvermijding of de mate waarin in een cultuur mensen zich bedreigd voelen door onzekere en onbekende situaties, individualisme (versus collectivisme) of de mate waarin in een cultuur losse verbanden tussen individuen versus hechte groepsbindingen bestaan die een zwakke of juist sterke groepsoriëntatie, bescherming en loyaliteit inhouden, masculiniteit (versus femininiteit) waarbij in een cultuur sterke of zwakke verschillen in sekserollen zijn en waarin respectievelijk assertiviteit, kracht en materieel succes versus bescheidenheid, zorgzaamheid en kwaliteit van leven voorop staan (in een masculiene cultuur wordt vooral van mannen verwacht dat zij assertief en krachtdadig zijn; in een feminiene cultuur wordt van zowel mannen als vrouwen bescheidenheid en zorgzaamheid verwacht), en tot slot een langetermijnoriëntatie versus een kortetermijnoriëntatie met als deugden uitstel van behoeftebevrediging, doorzettingsvermogen en spaarzaamheid respectievelijk respect voor tradities, het vermijden van gezichtsverlies en vervullen van sociale verplichtingen. De eerste vier dimensies komen voort uit onderzoek in ruim veertig landen onder meer dan 100.000 medewerkers van IBM eind jaren zestig en begin jaren zeventig en aanvullend onderzoek onder managers begin jaren zeventig. De laatste dimensie werd gevonden na vervolgonderzoek in een aantal Aziatische en ook Westerse landen in de jaren tachtig van de vorige eeuw. …. Machtafstand, onzekerheidsvermijding en masculiniteit zijn vooral laag in de Noordelijke landen (zie tabel 1). Het is vaak hoog in de nieuw tot de EU toegetreden landen en de Zuideuropese landen. Individualisme is vooral een kenmerk van Scandinavische en Engelstalige landen en Nederland. In Duitstalige landen, Finland, Frankrijk en veel van de nieuw toegetreden landen is het relatief laag (evengoed: vergeleken met landen buiten Europa is het ook in deze landen duidelijk hoger). Gemiddeld genomen vinden we een kortetermijnoriëntatie, zeker in Zweden, Spanje en Tsjechië. Iets langer is de oriëntatie in Finland, Denemarken, Nederland en Hongarije.

World Value Survey: Inglehart–Welzel Cultural Map Twee hoofddimensies van culturele verschillen: (1) traditionele vs. seculier-rationeel (2) zelfbehoud vs. zelfexpressie. http://www.worldvaluessurvey.org/WVSContents.jsp EUROPA - VAN CONTINENT TOT CONCEPT

Veel gebruikt voor cross-cultural onderzoek is ook het waardenonderzoek van Inglehart. Traditional values emphasize the importance of religion, parent-child ties, deference to authority and traditional family values. People who embrace these values also reject divorce, abortion, euthanasia and suicide. These societies have high levels of national pride and a nationalistic outlook. Secular-rational values have the opposite preferences to the traditional values. These societies place less emphasis on religion, traditional family values and authority. Divorce, abortion, euthanasia and suicide are seen as relatively acceptable. (Suicide is not necessarily more common.) Survival values place emphasis on economic and physical security. It is linked with a relatively ethnocentric outlook and low levels of trust and tolerance. Self-expression values give high priority to environmental protection, growing tolerance of foreigners, gays and lesbians and gender equality, and rising demands for participation in decision-making in economic and political life.

6. Machtsverschuiving na de Wereldoorlogen: het nieuwe Europa. En hoe nu verder?

Recommend Documents