5 Inleiding. 9 Observaties vanuit de Belvederepraktijk Monique Eerden. 33 Tot hier en nu verder Eric Luiten

5 Inleiding 9 Observaties vanuit de Belvederepraktijk Monique Eerden 33 Tot hier… en nu verder Eric Luiten 57 Landschap vol betekenissen André van der Zande 83 Een functionele geschiedenis Jan Kolen 105 Nederlands erfgoed in Europees perspectief Roel During

op historische gronden | 2

Op Historische Gronden Erfgoed in een context van ruimtelijk ontwerp, planning en democratie

Monique Eerden Projectbureau Belvedere Eric Luiten Technische Universiteit Delft André van der Zande Wageningen Universiteit en Research Centrum Jan Kolen Vrije Universiteit Amsterdam Roel During Wageningen Universiteit en Research Centrum

januari, 2008

Erfgoed in een context van ruimtelijk ontwerp, planning en democratie

Op Historische Gronden

Inleiding In het najaar van 2005 ging het Belvedere Onderwijsnetwerk van start. Het netwerk heeft vier jaar de tijd gekregen om de verhou ding tussen erfgoedbeheer en ruimtelijke ontwikkeling uit te diepen en deze thematiek te verankeren in het hoger onderwijs en het wetenschappelijk onderzoek. De motor achter het netwerk wordt gevormd door de drie zogenaamde Belvedereleerstoelen, respectievelijk aan de Vrije Universiteit van Amsterdam, Wageningen Universiteit en de Technische Universiteit Delft. De Belvederebenadering komt er kort gezegd op neer dat een beheerste vorm van hergebruik en ruimtelijke ontwikkeling een waardevol geacht historisch gebouw, ensemble of gebied kan helpen beschermen en behouden. Deze benadering is gedurende de afgelopen jaren op projectniveau uitgewerkt, getest en ver breed in het kader van de subsidieregeling Belvedere, maar heeft nog nauwelijks theoretische verdieping ondergaan. Voorliggende bundel is samengesteld met het doel die verdieping een aanzet te geven. Het boek bevat de oraties die zijn uitgesproken door de drie Belvederehoogleraren in 2006 en 2007 en twee essays van Monique Eerden en Roel During die beiden deel uitmaken van het netwerk. Wat blijkt uit de bijdragen aan dit boek is dat de Belvederebenadering, in eerste instantie ontwikkeld om de beroeps- en de beleidspraktijk te beïnvloeden en te verrijken, aanleiding geeft tot reflectie op verschillende abstractieniveaus. Om te beginnen is er het niveau van de betrokkene. Het adagium ‘behoud door ontwikkeling’ betekent voor een architectuurhisto ricus toch iets anders dan voor een architect en een buurtbewoner zal er andere prioriteiten bij stellen dan een ontwikkelaar. Behoud door ontwikkeling roept dus vragen op over de verhouding tussen die twee aspecten. Bedoelen we behoud van fysieke verschijnings vorm door ontwikkeling van het gebruik, of bedoelen we behoud van structuur door ontwikkeling van de samenstellende delen? Is behoud van betekenis, ontdaan van morfologische kenmerken, een valide streven of begeven we ons dan op glad ijs? Daarnaast moeten we er ons van bewust blijven dat een interventie in onze ruimtelijke antecedenten betrekking kan hebben op volledig uit eenlopende dimensies van verleden. Herinnering is een directe en hypergevoelige associatie met het verleden. Geschiedenis legt een veel neutraler en abstracter verband tussen nu en toen. Erfgoed maakt op zijn beurt die geschiedenis aanwijsbaar en impliceert selectie en monumentalisering. Zijn we uit op behoud van herin nering, geschiedenis of erfgoed en wat betekent dat voor de inzet 5 | inleiding

van ontwikkeling? Ten slotte is het van belang stil te staan bij de invalshoek waarmee we de Belvederebenadering willen beschou wen en becommentariëren. Vanuit de filosofische, de sociologi sche, de economische, de toeristische, de bestuurlijke, de cul turele kant bezien is er veel nuancering en specificering aan te brengen. Daarvoor legt deze bundel de ondergrond. Monique Eerden sluit met haar bijdrage als eerste aan op de inmid dels omvangrijke oogst van Belvedereprojecten. Ze rubriceert de veelheid aan resultaten en verwoordt, na de bestudering van een reeks representatieve initiatieven, plannen en rapporten, haar ob servaties. Het begrip cultuurhistorie lijkt zich in de lengte en de breedte te ontwikkelen, stelt Eerden. Voorts geeft de Belvedere benadering aanleiding tot het verrichten van onderzoekend ont werp waarin historici en ontwerpers hun wederzijdse positie en verantwoordelijkheid heroverwegen. Ten slotte daagt Belvedere min of meer onbedoeld de deskundigen uit om met belangheb benden en publiek in gesprek te gaan. Het blijkt een participatieve procesgang uit te lokken. Eric Luiten start zijn betoog bij de prak tijk van de ruimtelijke planvorming en constateert dat er onthut send weinig expliciete reflectie bestaat op de wijze waarop ont werpers het historische artefact, de stedelijke structuur of de land schappelijke context bewerken. Hij leidt daaruit de opgave af dat er een vocabulaire en een grammatica moet worden ontwikkeld die dat gesprek en de meningsvorming over plankwaliteit in een erfgoedcontext mogelijk maken. André van der Zande neemt het spanningsveld van behoud en ontwikkeling in het landelijke ge bied onder de loep en legt een verband tussen cultuurhistorische en omgevingspsychologische benaderingen. Hij corrigeert de ver onderstelling, geformuleerd in de Belvederenota, dat een zorgvul dige, dynamische omgang met geschiedenis meer wetenschappe lijke kennis en professionele vaardigheden vergt. Zijn antithese is dat de essentie van het probleem een democratisch deficit is. Kennis, vaardigheid en macht zijn juist de verklarende factoren voor het ontbreken van maatschappelijke betrokkenheid bij de transformatie van de dagelijkse leefomgeving. Jan Kolen introdu ceert daarna een aantal verbindende concepten tussen geschie denis en plaats, tussen erfgoed en vooruitgang, tussen authentiek en geïnterpreteerd verleden en tussen historici en ontwerpers. Hij bepleit een oriëntatie op de schaal van de regio omdat daarin be langrijke aanknopingspunten zijn te vinden voor die verbinding en ziet in de uitwerking van de term ‘historisch weefsel’ openingen voor een zinvolle projectie van geschiedenis in de ruimtelijke op gaven van de 21e eeuw. Roel During ten slotte zoomt verder uit, op historische gronden | 6

beschouwt het Belvedere-initiatief vanuit een Europa van verschil lende historische benaderingen en tradities en brengt het debat in het domein van de sociale systemen. Hij maakt onderscheid in erfgoedculturen en planningculturen en problematiseert het ver schijnsel dat culturen in de loop van de geschiedenis de neiging hebben zichzelf te versterken. Dit Europese vergelijkende licht op verschillende cultuurhistories maakt duidelijk hoe zeer de Belvederebenadering – inclusief bijvoorbeeld de focus op militair erfgoed – een Nederlands voortbrengsel is en verklaart op zijn minst ten dele haar specifieke oriëntatie op het materiële erfgoed. De auteurs spreken de verwachting uit dat de gedachten en sug gesties in deze bundel aanleiding zijn voor commentaar en ver dieping. Wij houden ons zeer aanbevolen voor uw reacties. En wij komen bij u terug. De auteurs

7 |inleiding

Observaties vanuit de Belvederepraktijk Monique Eerden

Het Belvederegedachtegoed zoals in 1999 geformuleerd in de Nota Belvedere heeft tussen het verschijnen van de nota en nu vooral in de praktijk gestalte gekregen. Maar hoe verhoudt die praktijk zich nu tot de theorie zoals in 1999 vastgelegd in de Nota Belvedere? In dit artikel sta ik eerst stil bij de theoretische basis van de Belvederebenadering. Vervolgens wordt een beeld geschetst van de veelzijdigheid van de praktijktoepassing van dit gedachtegoed. Tenslotte worden enkele relevante ontwikkelingen gesigna leerd uit de praktijk van de cultuurhistoricus, de ontwerper en de planner, en geïllustreerd met voorbeelden. Bij dit alles zijn de ervaringen opgedaan in het kader van de subsidieregeling Belvedere een belangrijke bron. De ambitie is niet om hier tot een integrale analyse van alle Belvedereprojecten te komen, maar wel om enkele significante ontwikkelingen te signaleren.

9 | observaties vanuit de belvederepraktijk

De Belvederebenadering in theorie De Belvederebenadering is in 1999 geïntroduceerd als nieuwe manier om met erfgoed om te gaan bij ruimtelijke opgaven. Deze nieuwe denken werkwijze wordt ook wel ‘behoud door ontwikkeling’ genoemd en kreeg zijn beslag in de beleidsnota Belvedere.1 De ambitie van de nota was om beleidsmakers, marktpartijen, cultuurhistorische en ruimtelijke beroepsgroepen op nieuwe gedachten te brengen in hun omgang met het verleden, om zo de cultuurhistorische identiteit sterker richtinggevend te laten worden bij de inrichting van de ruimte. Het doel van dit nieuwe beleid is tweeledig: het wil een bijdrage leveren aan het behoud van het cultuurhistorisch erfgoed (zoals bij de reguliere beschermingsstrategie), maar daarnaast ook een impuls geven aan een kwaliteitsvollere inrichting van de ruimte. Uitgangspunt van de Belvederebenadering is dat cultuurhistorisch erfgoed een drager is van regionale diversiteit en kwaliteit en daardoor een unieke bijdrage kan leveren aan nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen. Cultuurhisto risch erfgoed kan gebruikt worden in de strijd tegen de toenemende eenvor migheid van onze leefomgeving. Het draagt bij aan de identiteit die mensen ontlenen aan een gebied of plek. Cultuurhistorisch erfgoed kan een belang rijke inspiratiebron en kwaliteitsimpuls zijn voor ruimtelijke opgaven, zoals veranderend waterbeheer, stadsvernieuwing en reconstructie van het landelijk gebied. Ruimtelijke ontwikkelingen kunnen de positie van het cultuurhis torisch erfgoed ook versterken. Zij vormen nieuwe ruimtelijke dragers voor het erfgoed, voorzien in nieuwe functies, of geven een economische impuls voor behoud van het erfgoed. Historische continuïteit vormt in de Belvedere benadering een centraal begrip. ‘Het gaat om het voortbestaan van oude gebouwen en structuren, het voortzetten van inrichtingsprincipes en het voortbouwen op historische processen in relatie tot nieuwe gebruiksvormen.’2

1 Nota Belvedere, Beleidsnota over de relatie cultuurhistorie en ruimtelijke inrichting, vng Uitgeverij,(1999). 2 Nota Belvedere p.18. 3 Actualisering vinex, (1996), p.17.

Om het Belvederebeleid in de praktijk te brengen is in 1999 niet gekozen voor nieuwe weten regelgeving. In het toenmalige ruimtelijke Vinexbeleid was immers al de verplichting opgenomen om rekening te houden met de cultuurhistorie.3 Er werd gekozen voor een strategie van inspiratie en verleiding en van benutting van het bestaande instrumentarium. Professionals wordt daarbij gevraagd om inhoudelijke ideeën te ontwikkelen over hoe cultuurhistorie en specifieke ruimtelijke opgaven te verbinden. Daarnaast wordt in de Nota een andere werkwijze en houding van professionals gevraagd. Ook heeft het rijk voorwaarden gecreëerd om professionals deze nieuwe ideeën en nieuwe werkwijzen verder te laten ontwikkelen en hiermee te experimenteren. Dit geschiedde in de vorm van o.a. een stimuleringsregeling, twee nationale projecten, een kennisbank, deskundigheidsbevordering en een onderwijsnetwerk Belvedere. Er is veel aandacht gegeven aan het vergroten en toegankelijk maken van kennis en informatie over ‘behoud door ontwikkeling’ en het stimuleren van samenwerking tussen belanghebbende partijen. Daarnaast is alle overheden verzocht de Belvederegedachte in hun beleid te verankeren. Provincies en gemeenten is in dit kader gevraagd om voor de cultuurhistorie in het algemeen en voor de Belvederegebieden in het bijzonder een actief cultuurhistorisch ruimtelijk beleid te formuleren, gericht op het herkenbaar houden en versterken van de ruimtelijke en historische samenhang en de daarvoor bepalende cultuurhistorische kwaliteiten. op historische gronden | 10

Nota Belvedere


Diversiteit binnen de Belvederepraktijk Zeven jaar na de introductie van de Belvederebenadering blijkt dat het gedachtegoed in allerlei werkpraktijken haar toepassing heeft gevonden, zoals in die van de stedenbouwkundige, de landschapsarchitect, de cultuur historicus, de planoloog, de natuurbeheerder, de boer, de kunstenaar, de waterbeheerder, de bestuurder, de woningbouwcorporatie en de projectont wikkelaar.4 De opgaves waar het om gaat zijn al even divers: de herstructu rering van naoorlogse wijken, stedelijke uitbreiding, verdichting van de bestaande stad, het vrijkomen en hergebruik van agrarische bebouwing, schaalvergroting in de landbouw met gevolgen voor boerderij en erf, dorps groeien, waterberging, en de gebiedsgerichte herontwikkeling van histo rische gebouwen en complexen.

4 Uit de praktijk van ongeveer 350 gesubsidieerde Belvedereprojecten, de voorbeeldprojecten Nieuwe Hollandse Waterlinie, Limes en Lancewadplan, projecten uitgevoerd in opdracht van het Stimuleringsfonds voor de Architectuur, projecten uitgevoerd in het kader van de isv cultuurimpuls en projecten uitgevoerd in het kader van de Investerings regeling Landelijk Gebied en diverse Belvedereprojecten die geen subsidie ontvangen hebben. 5 Meer informatie over Belvedereprojecten die in dit artikel genoemd worden treft u aan op de website van het Stimuleringsfonds voor de Architectuur www.archfonds.nl en op de website van projectbureau Belvedere www.belvedere.nu. 6 www.zandstad.nl

Een blik door de ongeveer 350 Belvedereprojecten leert dat ook de vorm waarin praktijktoepassing heeft plaatsgevonden zeer divers is. Om dit te illustreren heb ik de Belvedereprojecten globaal in een achttal categorieën verdeeld:5 • visievormende plannen, zoals gebiedsvisies die vanuit een cultuurhistorisch perspectief zijn opgesteld. De Vechtvisie laat zien hoe de rijke cultuur- en natuurhistorie van de Vechtstreek benut kan worden bij woningbouwpro jecten langs de Vecht. De Landschapsvisie Drentsche Aa toont hoe oude cultuurhistorische waarden in het beek- en esdorpenlandschap versterkt kunnen worden en nieuwe waarden worden toegevoegd, met als doel nieuwe ontwikkelingen in het gebied zoals schaalvergroting en -verbreding in de landbouw en verkeerstoename te sturen. • concretere inrichtingsprojecten/ontwerpen. Een voorbeeld is het project Snelle Loop waar de beek de Snelle Loop, gelegen in de Peel, tot ecologische verbindingszone is getransformeerd. Een gedeelte van de Snelle Loop had vanaf de Middeleeuwen een dubbele loop, gescheiden door een aarden wal. Deze dubbele loop was het resultaat van een Middeleeuws grens conflict. In 1947 werd deze gedempt. Onlangs is de dubbele loop hersteld over een lengte van 800 meter en een van de lopen is vormgegeven als vistrap, waarmee de aanwezige stuwen nu ‘vispasseerbaar’ zijn geworden. Heraanleg van de dubbele loop verhoogt daarnaast het watervasthoudend en -bergend vermogen van het gebied. • methodieken om cultuurhistorie een plek te geven in het gemeentelijk beleid. Als voorbeelden noem ik de Leidraad cultuurhistorisch beleid voor gemeen ten in de Achterhoek en de methode Wikken en wegen in waardevolle wijken. Deze laatste methode is ontwikkeld voor gemeenten en corporaties om een genuanceerde afweging te kunnen maken tussen slopen, behouden of vernieuwen van delen van wijken die gebouwd zijn tussen 1920 en 1940. • instrumenten om cultuurhistorische gegevens beter toegankelijk te maken voor plannenmakers en/of ontwerpers. Een voorbeeld is de Tijd-ruimtebalk ontwikkeld in het kader van zes ‘waterateliers’ waarin de complexe historische ontwikkeling van een gebied aan de hand van een aantal thema’s wordt weergegeven. De tijd-ruimtebalk illustreert op een beeldende manier hoe historische processen van invloed zijn geweest op deze thema’s. Een ander voorbeeld is de Zandstad website6 waarin historische kennis, verzameld op basis van het concept ‘biografie van het landschap’, bewerkt op historische gronden | 12

Homepage website Zandstad LUST


GDIJKENRONDOM#ROMVOIRT INEN$EN$UNGENMAAKTDATHET "OSCHNATTERWORDT

HETONTSTAANVANDE"EERSCHE-AASDE"EERSCHE/VERLAAT DELAGE OEVERWALLENBIJ,INDENENBIJ+ATWIJK WAARBIJHOGEWATERSTANDEN HET-AASWATER OM'RAVEHEEN NAAR$EN"OSCHAFVLOEIDE

IJKING6UGHTSEAKKERS

VERLEGGINGVANDE!A DICHTEROM$EN"OSCH

NDERHOUD OMAFWATERING NDEREN

BEDIJKINGAKKERS BIJ/RTHEN

AANWEZIGHEIDWATERMOLEN BIJ'EWANDE

BOUWMOLEN|T7ILDEN TWEEDEMOLEN'EWANDE VIAHET+ANAALVAN3INT!NDRIESZIJN-AASEN7AALVERBONDEN DITKANINEENPERIODEVANLAGEWATERSTANDENVANDE-AASBIJ -AASTRICHT TOCHTOTHOGEWATERSTANDENSTROOMAFWAARTSLEIDEN

BOUWMOLEN/R

DOORMIDDE /VERLAATWO VERBONDENM

VERNIEUWING"LAUWE 3LUISBIJ'EWANDE

VERMELDINGVANEEN NIEUWEBRUGTUSSEN #UIJKEN-IDDELAAR

VERMELDINGVANVERBINDENDEWEGENTUSSENONDERANDERE"OMMEL $EN"OSCH (EUSDEN /IRSCHOT -EGEN 'RAVE %INDHOVENENVERDER NAARONDERANDERE.IJMEGEN 6ENLO -AASTRICHTEN,UIK

AANLEGVANEENGEDEELTELIJKVERH $EN"OSCHNAAR,UIK VIAONDERANDE

AANLEGVANEENVERHOOGDEWEG TUSSEN@S(ERTOGENBOSCHEN6LIJMEN

BEZETTING$EN"OSCH VEROVERING$EN"OSCHDOOR :UIDERWATERLINIE 4ACHTIGJARIGE/ORLOG OPGAVENAJAAR 3TADHOUDER&REDERIK(ENDRIK ONTSTAANSAMENHANGENDE FORTDE#ITADEL VERDEDIGINGSLINIES FORT)SABELLA AANVALLEN&RANSEN 3PAANSE FORT/RTHEN OLV,ODEWIJK8)6 3UCCESSIEOORLOG FORT#RÒVECOEUR 6REDEVAN-UNSTER VEROVERING:ILVERVLOOT 6REDEVAN2IJSWIJK "ELEG "RABANTWORDT FORT!NTHONIE 'RAVE 'ENERALITEITSLAND FORTDE0ETTELAAR (OLLANDSE7ATERLINIE

#UIJKSTADSRECHTEN

#LARISSENKLOOSTER TE"OXTEL

OOSTERTE#OUDEWATER +ASTEEL-AURICK TE6UGHT 2++ERKTE(ERPEN

#APUCIJNENKLOOSTER%MMAUSTE6ELP

NAGENOEGALLEGROTE HERBIVORENUIT.EDERLAND VERDWENEN

¼

¼

KAPEL/NZE,IEVE6R VANDE:EVEN7EEÑN

3T,UCIAKERKTE2A

4ERTIARISSENVANHETKLOOSTER-ARIA'RAF TE'RAVE

#LARISSENKLOOSTERTE-EGEN

ALLEGEESTELIJKENWORDEN VERJAAGDUIT$EN"OSCH

3T!NNAKAPELTE+OOLWIJK

+ASTEEL!LDENDRIELTE-ILL

-INDERBROEDERKLOOSTER 3T!NTONIUSVAN0ADUATE-EGEN

3T,AMBERTUSKERKTE2OSMALEN

/OSTENRIJKSE 3UCCESSIEOORLOG VERSCHILL

BIJNAALLEHOOGVENENZIJNINMIDDELSVERGRAVEN TOTDEZANDBODEM BEHALVEDE0EEL

¼

/NTGINNINGENENBEBOSSINGEN

'ELDERLAND

ISDOM -EIERIJVAN $EN"OSCH

'RAAFSCHAP-EGEN (EERLIJKHEID 2AVENSTEIN "ARONIE'RAVE EN,ANDVAN#UIJK (ERTOGDOM+LEEF "ARONIEVAN"OXMEER

$EN"OSCH

6ERSPREIDING"IER EN#ACAO NIJVERHEID

-EGENEEEUW

/VERSTROMINGEN-AASINEN

Uitsnede Tijd-ruimtebalk wateratelier Heusden Cuijk. Bosch Slabbers landschapsarchitecten


OPRICHTING"UREAUVOORDE 7ATERSTAAT2IJKSWATERSTAAT

GRAVEN"ERGSE-AASEN+ANAAL (ENRIETTEWAARD %NGELENEN$RONGELSCHE+ANAAL VERVANGINGALLE GEMALENDOOR STOOMGEMALEN

RTHEN

ELVAN"AARDWIJKSE ORDT"EERSCHE-AAS METDEBUITENPOLDERS

SLUITINGBOVENMOND"EERSCHE /VERLAATDOORAANLEGSPOORWEG

VOLTOOIINGVANDE :UID 7ILLEMSVAART

DElNITIEVESLUITING "EERSCHE/VERLAAT

OPRICHTING 7ATERSCHAP !AEN-AAS

KANALISATIEDELEN-AAS

-AASVERDRAG ZEERHOGEWATERSTANDEN INDEGROTERIVIEREN

VERSCHILLENDEWATERSNOODRAMPEN WAARBIJ$EN"OSCHGETROFFENWORDTINEN

VERMELDINGVANGEDEELTELIJK VERHARDINGVANDELAATSTEONVERHARDE SPOORWEG VERHARDEWEGENTUSSENOA DELENVANHETBESTAANDEWEGENNET 2IJKSWEG! $EN"OSCH 5TRECHT "OMMEL $EN"OSCH (EUSDEN 2IJKSWEG! 2IJKSWEG! /IRSCHOT -EGEN 'RAVE SPOORWEG$EN"OSCH .IJMEGEN 4ILBURG %INDHOVENENVERDER VERLENGING!VAN/SS SPOORWEG6ENLO .IJMEGEN AANLEG-AAS NAARONDERANDERE.IJMEGEN TOTEINDHOVEN BRUGBIJ(EDEL 6ENLO -AASTRICHTEN,UIK SPOORWEG%INDHOVENEN @(ALVEZOLENLIJNTJE "REDA VIA"OXTEL $EN"OSCH ,AGE:WALUWE AANLEG-AASBRUGBIJ'RAVE

HARDEWEGVAN ERE6UGHTEN"OXTEL

"RABANTWORDT0ROVINCIE +ONINKRIJKDER.EDERLANDEN &RANSE VEROVERING$EN"OSCH OVERHEERSING

G LENDE&RANSEAANVALLEN

"ELGIÑZELFSTANDIG "ELGISCHE /PSTAND STELLING6UGHT

HEROVERING$EN"OSCH

+ONINKRIJK(OLLAND

4WEEDE 7ERELDOORLOG LUNETTEN6UGHT

-AASLINIE

BATTERIJ(EDEL

3T!NTONIUS!BTKERKTE/VERLANGEL *ACHTSLOTDE "ERKTTE(EESCH

AVENSTEIN

%ERSTE 7ERELDOORLOG

STELLING(INTHAM

STELLING,ITHOIJEN

7ATERSTAATKERKTE/IJEN

ROUWE NTE-ACHAREN

OPHEFlNG :UIDERWATERLINIE 6ESTINGWET

'ROTE+ERKTE/SS

+LOOSTER-ONIALE 2EDEMPTORISTINNENTE6ELP 3T-ARTINUSKERKTE#UIJK 2++ERKTE-ACHAREN 2++ERKTE%SCHAREN *EZUÕETENKLOOSTER-ARIÑNDAALTE6ELP 2++ERKTE6ELP 3T*ANSEVANGELIST TE%LSHOUT

NATUURNAAST INTEGRAAL LANDBOUWOP DENKEN POLITIEKEAGENDA STARTGROOTSCHALIGERUILVERKAVELINGEN .ATUURBELEIDSPLAN OPRICHTING3TAATSBOSBEHEER MET%(3 WAARBIJVOORALGEMEENNUT RUIMTE OPRICHTING6OGELBESCHERMING EINDEVERVENING0EEL VOORNATUUR DEMENSNEEMTDEREGIEOVER OPRICHTING.ATUURMONUMENTEN 'ROENE(OOFDSTRUCTUUR0ROVINCIE INGRIJPENDEVERANDERINGENENINGEBRUIKNAMELANDSCHAP ONTSTAANENAANPLANTVAN DEHUIDIGENAALD BOSSEN

STARTGROOTSCHALIGEHEIDE ONTGINNINGEN DOORUITVINDINGKUNSTMEST

OPRICHTING.OORD "RABANTS,ANDSCHAP

7!4%2!4%,)%2(%53$%. #5)*+

0LANRUILVERKAVELINGSGEBIEDEN

0LAN-AASKANALISATIE

@S(ERTOGENBOSCH


'ROENE(OOFDSTRUCTUUR

7 Cusveller, S. en L.Melis (2006): Regionale identiteit, kunst en ruimtelijke planvorming, NAi Uitgevers.

is en bruikbaar gemaakt voor planners en ontwerpers. De website biedt de gebruiker een grote vrijheid om de opgeslagen data naar eigen inzicht te raadplegen, combineren en associëren. Hoewel er veel kennis in is opgeslagen, is de website geen encyclopedie, maar juist een toolbox. Zo wordt de gebiedsgeschiedenis in de vorm van transformatiemomenten aange boden, en zijn interviews met agrarische ondernemers opgenomen. • ontwerpverkenningen naar het benutten van het verleden bij actuele ruimtelijke opgaven. In het wierdenlandschap van Noord-Groningen verdwijnen steeds vaker karakteristieke boerenerven als gevolg van schaalvergroting in de landbouw. In het project ’t Hoge Land ‘Op Nieuw’ zijn drie ontwerpverken ningen uitgevoerd naar oplossingsmogelijkheden voor deze problematiek. De opgave was om nieuwe perspectieven voor eigentijdse erven te ontwikkelen geïnspireerd op de historische landschappelijke waarden. Er zijn ideeën uitgewerkt voor ruimtelijke inpassing van nieuwe agrarische bebouwing en daarbij aansluitende streekeigen erfbeplanting. In het project 50.000 extra woningen in de stad Utrecht is een verkennende ontwerp studie uitgevoerd om ideeën te genereren voor de intensivering van binnenstedelijke woningbouw met behoud van groen en cultuurhistorie. • de inzet van kunst in Belvedereprojecten.7 Soms is kunst ingezet als bege leider van transformatieprocessen, zoals in Abcoude waar in 2001 twaalf woonhuizen met bijbehorende ‘Geinschuurtjes’ gesloopt werden om plaats te maken voor een spoorverdubbeling en een aquaduct. Kunstenaar Ida van der Lee begeleidde het afscheidsproces. Zij liet de inwoners van Abcoude op rituele en respectvolle wijze afscheid nemen van hun woonplek via een theatrale tocht van een aantal karakteristieke ‘Geinschuurtjes’ op een dekschuit over het Gein. Zo creëerde zij een moment om stil te staan bij het teloorgaan van dingen waaraan de bewoners van de buurt gehecht waren. Het idee achter deze aanpak is dat de herinnering aan de oude situatie een plek moet krijgen in het geheugen van de bewoners, om vervolgens open te staan voor de toekomstige transformatie van het gebied. In het project Proeftuin Twente treedt de kunstenaar op als onderzoeker van regionale identiteit. Veertien kunstenaars zochten hier een maand lang naar de essentie van de Twentse identiteit en maakten deze tastbaar voor de bewoners onder andere door een dagelijkse column in de krant en met concrete ideeën over de inrichting van het landschap. • projecten waarbij kennis ontsloten wordt in het kader van een bepaalde ruimtelijke problematiek. Een voorbeeld is het boek Polders! Gedicht Nederland. Met het – letterlijk – in kaart brengen van zo’n 4.000 polders is cultuur historische informatie verzameld over zeven eeuwen geschiedenis van drooglegging, landwinning en waterbeheersing in laag Nederland. Met het inzichtelijk maken van de geschiedenis van omgaan met water, en de wijze waarop de strijd tegen het water door de eeuwen heen richtinggevend is geweest voor de inrichting van ons land, levert het onderzoek een bijdrage aan het actuele debat over de gevolgen van de klimaatsverandering voor de ruimtelijke inrichting van Nederland. • manifestaties met als doel het agenderen van de cultuurhistorische factor bij herinrichtings/revitaliseringsprojecten. In het project Goirkestraat in Tilburg werden door een manifestatie de historie en kwaliteiten van de monumentale straat weer onder de aandacht van het publiek gebracht. Dit ter ondersteuning van de komende revitalisering van deze straat, waarbij de cultuurhistorische identiteit als een van de uitgangspunten wordt gebruikt. op historische gronden | 16

1

a

2

b

Ontwerpstudie Hogeland in Groningen veenenbos en bosch landschapsarchitecten Voorbeeldbedrijf Kruisweg 3

c

1 Erfontsluiting. Contouren oude en nieuwe erf. Situering groenblok. Uitbreidingsrichting. 2 Aanplant bos. Reconstructie oude erf. 3 Bedrijfsbeëindiging. Bouw één woning. Voltooien reconstructie oude erf. 4 Uitbreiding schuur. Uitbreiding bos. 5 Bedrijfsbeëindiging. Bouw twee woningen. Voltooien reconstructie oude erf

4

d

Voorbeeldbedrijf Oldehove

e

a Erfontsluiting. Contouren oude en nieuwe erf. Situering groenblok. Uitbreidingsrichting. b Aanplant griend. Reconstructie oude erf. c Bedrijfsbeëindiging. Bouw drie woningen. Voltooien reconstructie oude erf. d Uitbreiding stal. Uitbreiding en gedeeltelijk verplaatsen griend. e Bedrijfsbeëindiging. Bouw drie woningen. Voltooien reconstructie oude erf.

5


Project ‘Ontroerend goed’, afscheid geinschuurtje Foto: Ida van der Lee


Enkele relevante ontwikkelingen uit de praktijk Een verbreding van het begrip cultuurhistorie In de Nota wordt het begrip cultuurhistorie als volgt gedefinieerd: ‘sporen, objecten en patronen/structuren die, zichtbaar of niet zichtbaar, onderdeel uitmaken van onze samenleving en een beeld geven van een historische situatie of ontwikkeling. Cultuurhistorie omvat zowel het archeologisch, historisch(steden-) bouwkundig als het historisch landschappelijk erfgoed.’8 Opvallend is verder de erg materiële/fysieke benadering van het begrip. In de praktijk van nu is in de Belvedereprojecten juist sprake van een steeds breder wordende opvatting van het begrip cultuurhistorie. Hieronder wil ik dit op een drietal punten toelichten. In de eerste plaats kan gezegd worden dat naast de fysieke objecten en structuren steeds vaker de immateriële dimensie van cultuurhistorie betrokken wordt bij het definiëren van de cultuurhistorische identiteit van een plek. Daarbij kan gedacht worden aan verhalen (oral history), mythen en sagen, en historische gebeurtenissen. Een voorbeeld is de herontwikkeling van het voormalige Philipscomplex Strijp-S in Eindhoven, waar het Philips Natuur kundig Laboratorium niet op basis van zijn fysieke architectonische waarde in de herontwikkelingsplannen betrokken is maar vanwege zijn immateriële waarde als plek van wetenschappelijke innovatie die in heel Europa waarde ring genoot. In het stedenbouwkundig plan van het hele Strijp-S complex ontleent ontwerpbureau West 8 behalve aan het tastbare verleden, zoals het Klokgebouw en de Witte Dame, ook inspiratie aan de geschiedenis van innovatie. De technische en economische innovaties uit het Philipsverleden worden in het stedenbouwkundig ontwerp vertaald naar culturele innovatie.9 Creatieve ontwikkelingen en innovaties staan in de nieuwe ‘creatieve stad’, zoals het hernieuwde stadsdeel wordt genoemd, centraal. Een ander voorbeeld is het project Nieuwe Logica Westpunt in de naoorlogse wijk Hoogvliet in Rotterdam, waar het niet alleen gaat om de herinterpretatie van de fysieke cultuurhistorische waarde van het oorspronkelijke stedenbouwkundige plan van Lotte Stam-Beese maar ook om het principe van de collectiviteit, dat daaraan ten grondslag ligt. Sociale cohesie was een van de grote kwaliteiten van het na-oorlogse Hoogvliet die zijn uitwerking kreeg in de wijkgedachte. Deze grootschalige en opgelegde vorm van de wijkgedachte functioneert nu niet meer. Toch bleek uit interviews met de huidige bewoners dat zij de collectiviteitsgedachte nog steeds waarderen, alleen sluit de vorm niet meer aan. Het verschil is dat de huidige bewoners zelf willen bepalen met wie en hoe ze collectieven vormen. Dit resulteerde in het concept co-housing dat in de wijk Meeuwenplaat in praktijk gebracht wordt door het opzetten van twee individueel-collectieve woonbuurten. In een van deze twee buurten worden achtendertig eengezinswoningen gebouwd voor muzikanten, met op het binnenterrein van het complex een zogenaamde terp waarin dertig goed geïsoleerde muziekkamers worden gehuisvest die gebruikt kunnen worden als oefen- of lesruimte. In de tweede plaats is er, naast aandacht voor de immateriële dimensie van cultuurhistorie, ook sprake van een verjonging van het erfgoed. De grote aandacht voor bijvoorbeeld de naoorlogse wijken werd bij het schrijven van de Nota niet voorzien, en deze ontbreken dan ook nagenoeg geheel in de 19 | observaties vanuit de belvederepraktijk

8 Nota Belvedere p.10. 9 Assche, K. van: in Philipsterrein ‘Strijp-S’maakt plaats voor wonen en cultuur, Blauwe Kamer 6/2004.


Philips Natuurkundig Laboratorium Foto: Siebe Swart



Rietveldbuurt Utrecht Foto: Joël van Houdt


beschrijving van de Belvederegebieden en steden. Daarnaast is er ook veel aandacht voor industrieel erfgoed. In het kader van de herontwikkeling van veel naoorlogse wijken is de discussie over de cultuurhistorische waarde ervan gestart. Deze spitst zich toe op de stedenbouwkundige structuren, die zich kenmerken door een unieke samenhang in bouwpatronen, openbare ruimte en groen. Het gaat hier om gebiedsgerichte cultuurhistorische waarden in een omgeving die bol staat van de ruimtelijke herontwikkeling. De veranderde rol van de burger in ruimtelijke ordeningsprocessen brengt meer aandacht voor het recente verleden met zich mee, zoals dat van de Tweede Wereldoorlog en van lokale geschiedenissen zoals in het project Overbetuwe waar een aantal eigenaren van historische boerderijen in het kan-gebied op zoek ging naar het verhaal achter hun boerderij. Hierdoor werden ze zich veel bewuster van hun positie als schakel tussen verleden en de toekomst. De deelnemers raken enthousiast, gebruiken de geschiedenis van hun boerderij bij nieuwe plannen en maken ook andere boerderijeige naren enthousiast om mee te doen. Als derde punt signaleer ik groeiende belangstelling voor en inbreng van de burger in het bepalen wat erfgoed is en hoe hiermee om te gaan. In 1999 is bij het definiëren van het begrip cultuurhistorie en de waardering van cultuurhistorisch erfgoed nog volledig uitgegaan van de opvattingen hierover van experts.10 In de praktijk wordt duidelijk dat een veranderde rol van de burger in het ruimtelijk debat (ontwikkelingsplanologie/gebiedsontwikke ling) ook zijn invloed heeft gehad op de waardering van wat van cultuurhisto rische waarde is. Naast kennis en waardering over cultuurhistorie van experts is de cultuurhistorische kennis en waardering van de burger een steeds belangrijker rol gaan spelen bij het integreren van cultuurhistorie in ruimte lijke opgaven. De kennis en waardering die de burger met zich meebrengt, overlapt deels met de waardering van het cultuurhistorisch erfgoed van de expert, maar vult deze ook aan. In de praktijk is geëxperimenteerd met het bij elkaar brengen van de cultuurhistorische kennis en waardering van experts en burgers. In het project Drentsche Aa is een landschapsvisie ontwikkeld waarbij de bewoners en gebruikers van het gebied betrokken werden. Door middel van workshops en interviews werd gebruik gemaakt van lokaal aanwezige kennis en werd draagvlak gecreëerd voor de toekomstige maatre gelen en beleid. Daarnaast werden drie publieksavonden georganiseerd waarin bewoners konden meedenken en reageren op de ontwikkelde visie.

10 Nota Belvedere deel 2. 11 Nota Belvedere p. 9 en 11.

Belvedere en het experimentele ontwerpproces In de Belvederenota is in vrij algemene zin aandacht voor het ontwerp. Het belang van het ontwerp bij de ontwikkelingsgerichte aanpak wordt onder streept en daarnaast wordt de inspiratie die cultuurhistorie te bieden heeft voor het ontwerp benadrukt.11 Op de ontwerppraktijk zelf wordt in de nota niet ingegaan. In de praktijk van de gesubsidieerde projecten valt op dat de Belvederebenadering goed gedijt in een wat meer experimenteel ontwerp proces, waar via een proces van onderzoekend ontwerpen uiteindelijk een oplossing in beeld komt. In deze werkwijze staat niet zozeer het zoeken naar één concrete oplossing voor een ruimtelijke opgave centraal, alswel een onderzoek naar verschillende mogelijkheden en kansen voor het plangebied. Deze werkwijze sluit goed aan op de verschillende interpretaties die er vaak zijn van de geschiedenis van een plek. Het experimenteel ontwerpproces op historische gronden | 24

lijkt een kansrijke werkwijze om geïnspireerd door het verleden van de plek, niet alleen oude kwaliteiten te behouden maar ook om nieuwe kwaliteit te creëren. Deze werkwijze levert meer op dan alleen het inpassen en behouden van relicten uit het verleden, wat tot op heden nog vaak het geval is. Een voorbeeld van een project waar men op succesvolle wijze al onderzoe kend ontwerpend te werk is gegaan is de herontwikkeling van de Hessenberg binnen de oude stadswal van Nijmegen. Het betreft een locatie met een rijke historische gelaagdheid met grotendeels verdwenen restanten van begijn hofjes, een klooster en een weeshuis. In eerste instantie strandden de nieuwbouwplannen omdat ze niet aansloten op de omgeving. Bij de herstart van het nieuwbouwproject werd aan het benutten van de cultuurhistorische kwaliteiten en de ontwikkeling van een gezamenlijke werkwijze prioriteit gegeven. Als start van het proces is een ‘Cultuurhistorisch Profiel’ opgesteld.12 Dit bevat een analyse van de aanwezige cultuurhistorische waarden, het verhaal van de plek en een doorkijk naar de toekomst, waarin acht thematische invalshoeken worden benoemd voor de mogelijke omgang met cultuur historie. Met dit cultuurhistorisch profiel als inspiratiedocument en met alle overige eisen en randvoorwaarden is in opdracht van de Plangroep (gemeente, projectontwikkelaar en alle belanghebbenden) een multidiscipli nair ontwerpteam aan de slag gegaan. Zo ontstonden verschillende denk richtingen die vertaald werden in drie schetsen of modellen (pagina 26). Het lagenmodel gaat uit van de historische gelaagdheid van de plek. Deze historische gelaagdheid en het niveauverschil van het gebied worden vertaald in een plan met twee bebouwingslagen. Het kristallenmodel neemt de afzonderlijke historische elementen als beginpunt voor nieuwe experi mentele bouwblokken. Nieuwbouw en historische relicten worden zo in een verdicht stratenpatroon verknoopt. Het continuïteitmodel gaat uit van het feit dat de Hessenberg vroeger een immuniteit was, een kerkelijk gebied met een eigenheid dat zich afzonderde van de omgeving.13 De stedenbouw kundige ontwikkeling van het gebied wordt vanuit deze continuïteit ingevuld. Het monumentale Weeshuis dat in het verleden onderdeel was van deze immuniteit vormt uitgangspunt voor de nieuwbouw. De schetsen werden steeds besproken met de Plangroep en elke tussenstap in dit traject werd afgerond met een inloopavond voor omwonenden en andere belangstellenden, aan wie niet werd gevraagd om tussen de modellen te kiezen, maar om van ieder plan de kwaliteiten en de minpunten te benoemen. Deze reacties vormden het uitgangspunt voor de laatste ontwerpfase, waarin een nieuwe, vierde schets ontstond. Het ontwerp werd als middel tot onderzoek en reflectie gebruikt, waaruit de oplossingen vanzelf voort vloeiden. Deze oplossingen zijn uiteindelijk vertaald in een definitieve schets (pagina 27) met de ruimtelijke opbouw van de immuniteit van de Hessenberg als uitgangspunt. Dit resulteert in een structuur die het idee van een gesloten gebied weergeeft met daarbinnen een aaneenschakeling van hoven, pleinen, en stegen. De gebouwen zijn aan de randen van het plan gebied lager en in het midden hoger waardoor de nieuwbouw beter aansluit op de omliggende bebouwing. De openbare ruimte slingert zich tussen de gebouwen door als een sluipdoor-kruipdoorroute. Trappen en hellingen, smalle straatjes en het gebruik van rood/bruin baksteen worden hier en daar gecombineerd met gevels van wit stucwerk passend bij het oude Weeshuis, de resten van de oude kapel en de Regentenkamer. In het Hessenbergproject 25 | observaties vanuit de belvederepraktijk

12 Cultuurhistorisch profiel de Hessenberg, uitgave gemeente Nijmegen (mei 2001). 13 mondelinge informatie Kien van Hövell, gemeente Nijmegen.

Schetsen Hessenberg: -Lagenmodel -Kristallenmodel -Continuiteitmodel MTD landschapsarchitecten


Concept definitief ontwerp stedebouwkundig plan MTD landschapsarchitecten


zijn niet alleen cultuurhistorische objecten benut maar ook de betekenis en de identiteit van de plek. Hierdoor is een nieuwbouwplan ontstaan dat niet alleen recht doet aan afzonderlijke historische objecten, maar waar ook de betekenis van de plek vertaald is in ruimtelijke oplossingen. De experi mentele werkwijze voor de Hessenberg heeft in Nijmegen later de opmaat gevormd voor de ontwikkeling van het Masterplan voor Koers West, waar eveneens de methode van het ontwerpend onderzoek werd toegepast op basis van een Cultuurhistorisch Profiel. De vraag dringt zich hierbij op: zou de werkwijze die in Nijmegen succesvol is geweest ook elders bruikbaar zijn? Wat zijn de omstandigheden en voorwaarden waaronder deze werkwijze succesvol toegepast kan worden.14 Burgerparticipatie De Belvederepraktijk lijkt ook burgers te mobiliseren. Dit is opmerkelijk omdat de Nota nagenoeg geheel voorbij aan de betrokkenheid van burgers en zich vrijwel volledig richt op de professional. Cultuurhistorie is een onderwerp dat velen aanspreekt en daarmee een onderwerp dat binding teweeg kan brengen. De rol van de burger komt op verschillende manieren aan de orde. Soms als initiatiefnemer van een Belvedereproject, zoals de Vechtplassen commissie, een particulier initiatief, die een visie ontwikkelde over hoe de rijke cultuur- en natuurhistorie van de Vechtstreek benut kan worden bij woningbouwprojecten. De Vechtplassencommissie heeft daartoe een handleiding ontwikkeld die een inspiratiebron en toetssteen kan zijn voor nieuwe ontwikkelingen langs de Vecht. De handleiding was niet alleen bedoeld voor de Vechtplassencommissie zelf, maar ook voor (gemeentelijke) besluit vormers en uitvoerders. De gemeente Maarssen heeft vervolgens de commissie uitgenodigd mee te denken over de ontwikkeling van een nieuw bouwwijk ‘de Bocht van Maarssen’. Deze aanpak heeft ertoe geleid dat de Vechtplassencommissie steeds vaker een plek aan de plantafel krijgt, en dus in een vroeg stadium mee kan praten over ruimtelijke ontwikkelingen en deze mede kan sturen.

14 Zie voor de Nijmeegse ervaring: Tienen van, Y. (2007) Nijmegen ontwikkelt. Cultuurhistorie aan de Waal, Bussum. Zie voor een meer algemene bena dering de ‘Handreiking voor ontwerpateliers en cultuurhistorie’ die binnenkort verschijnt als Belvederepublicatie.

In het project Dorp2000anno in Drenthe is de rol van de burger/bewoner op een heel andere manier ingevuld. Bewoners worden hier ondersteund in het ontwikkelen van hun visie op de ruimtelijke plannen in het Hunzegebied. Om bewoners in een vroeg stadium bij de visieontwikkeling te betrekken heeft de Brede Overleggroep Kleine Dorpen (bokd) een nieuwe aanpak ontwikkeld. Deze aanpak ondersteunt betrokken bewoners bij het formuleren van hun visie in de vorm van een dorpsomgevingsplan (dop). Een voor waarde voor dit dop is dat het op draagvlak kan rekenen van zowel de bewoners als de gemeente en de provincie. Het gaat hier dan ook niet om een bottumup- of topdownwerkwijze maar om een gecombineerde aanpak. Concreet zijn de volgende stappen doorlopen. Eerst wordt een regionale identiteitsvisie opgesteld door een team van deskundigen, bedoeld om bewoners van dorpen te inspireren. Deze visie is geformuleerd aan de hand van aardkundige, archeologische en landschappelijke gegevens en gericht op het versterken van identiteitsdragers. Vervolgens worden de plannen van de verschillende overheden en semi-overheden geanalyseerd aan de hand van een aantal thema’s. Parallel aan de regionale identiteitsvisie vindt een op historische gronden | 28

perceptieonderzoek plaats. Binnen dit perceptieonderzoek verwoorden bewoners, aan de hand van een aantal methodieken zoals de fotomethode en de veldexcursie met bewoners en deskundigen, hun ideeën over de identiteit en toekomst van hun dorp. De regionale identiteitsvisie, de beleidsanalyse en het perceptieonderzoek kwamen samen in een ontwerpatelier. In dit ontwerpatelier is via een participatief ontwerpproces het dop tot stand geko men. In het dop worden abstracte begrippen als culturele identiteit concreet gemaakt in acties en projectvoorstellen. Het is een arbeidsintensief proces maar heeft wel als uitkomst dat de bewoners zich kunnen identificeren met het resultaat en dat het resultaat ook bruikbaar is in de planvorming. Een dorpsomgevingsplan lijkt niet alleen een goede methode om bewoners meer invloed te geven bij de ontwikkeling van hun dorp, maar ook een goed hulpmiddel om cultuurhistorie een invloedrijkere rol te geven in planprocessen. En het is een methode waarbij de kennis en waardering van het cultuurhis torisch erfgoed van de expert en de bewoner geintegreerd worden. Dat de methodiek overdraagbaar is, blijkt uit het feit dat inmiddels voor negen Drentse dorpen dorpsomgevingsplannen opgesteld zijn. In het project Buurschap Doesburger Eng ontwikkelen bewoners niet alleen een visie op de duurzame gebiedsontwikkeling van de Doesburger Eng maar wordt ook een voorstel gedaan voor een nieuwe vorm van gebiedsorgani satie.15 De Doesburger Eng is een eeuwenoud agrarisch cultuurlandschap dat niet alleen historisch-landschappelijk waardevol is maar ook archeolo gisch en historisch-bouwkundig. Betrokkenen uit het gebied nemen de toekomst van hun gebied in eigen hand en werken toe naar een nieuwe vorm van gebiedsorganisatie, geënt op het oude ‘buurschap’-principe (een oude organisatievorm waarbij ‘de buurschap’ zelf de buurt bestuurde). Maar voor de nieuwe gebiedsorganisatie van start kan, moet er een duidelijke visie liggen op wat men met het gebied wil. In het kader van het Belvedereproject Doesburger Eng is door de bewoners, grondgebruikers, boeren en omwo nenden een gezamenlijke visie opgesteld over de toekomstige ontwikkeling van de Eng. Een projectteam van deskundigen en procesbegeleiders begeleidde de bewoners, die zich verenigd hebben in een bewonersplatform. In de visie staat het behoud van het cultuurhistorisch landschap centraal, niet door er een openluchtmuseum van te maken maar door in deze tijd pas sende functies te ontwikkelen. In de visie is ook een opzet voor een gebieds organisatie uitgewerkt. De op te richten gebiedsorganisatie treedt niet in de rol van de gemeente en overheid. Gebiedsorganisatie en gemeente werken met name nauw samen op het gebied van uitvoering van projecten. Een eerste stap hierbij zal de realisatie zijn van een rechtstreekse samenwerking tussen gemeente en bewonersplatform, waarbij een gebiedscoördinator een belangrijke verbindende rol vervult. Er zal een overlegorgaan ontstaan waarin kennis, ervaring en activiteiten op het gebied van duurzame gebieds ontwikkeling gedeeld kan worden tussen publieke en private partijen. De hiervoor genoemde ontwikkelingen – de verbreding van het cultuurhis toriebegrip, de kracht van het experimentele ontwerpproces en de burger participatie in Belvedereprojecten – zijn maar een kleine greep uit de enorme ervaringen die in de afgelopen zeven jaar in de Belvederepraktijk zijn opgedaan. Geconstateerd kan worden dat de praktijk niet alleen een operationa lisering is van de theorie. Er komen nieuwe inzichten naar voren die aanlei 29 | observaties vanuit de belvederepraktijk

15 rapport: Kijk op de Doesburger Eng, (2006), te downloaden van www.greenvalues.nl.

ding geven tot verdere aanscherping van de essentie van het Belvedere gedachtegoed. De Belvederebenadering zoals geïntroduceerd in 1999 in de Nota Belvedere, is derhalve geen statische benadering maar een benadering die volop in ontwikkeling is. Meer onderzoek van deze praktijkervaringen is nodig. Dit niet alleen om de beroepspraktijk van ontwerpers, planners en cultuurhistorici te versterken, maar ook als inspiratiebron voor verdere theoretische reflectie op het Belvederegedachtegoed en het voeden van nieuwe beleidsontwikkelingen op het gebied van monumentenzorg en ontwerp. Hier liggen kansen voor spannend onderzoek!


Ruimtelijk ontwerp en historisch besef 1

Tot hier… en nu verder Eric Luiten

Over de omgang met tijd en tijdservaring en over het belang van geheugen en verleden zijn zeer uiteenlopende standpunten ingenomen. Laten we twee stellingen aanhalen en ons daarbij realiseren dat een kroonprins en een ondernemer in deze materie beiden recht van spreken hebben. ‘Geschiedenis is onzin’, zei Henry Ford en legde vervolgens de basis voor de automobiel industrie, een van de meest invloedrijke bedrijfstakken in de wereldgeschie denis.2 Ford voelde de Amerikaanse tijdgeest in het begin van de 20e eeuw perfect aan: de auto was toen meer dan ooit het symbool van de vooruit gang, letterlijk en figuurlijk. Het verleden was geen optie, want besmet door de Amerikaanse burgeroorlog en van generatie op generatie overgedragen, onderdrukte heimweegevoelens naar het oude continent. Prins Charles van het Verenigd Koninkrijk kijkt daar heel anders tegenaan. Hij formuleerde in de jaren tachtig van de vorige eeuw in een beroemd geworden lezing voor de Engelse architectenbond en in een televisiedocu mentaire over hedendaagse stedenbouw en architectuur, zijn frontale kritiek op de in zijn ogen zielloze stadsvorming in Engeland. Zijn authentieke verontwaardiging betrof de architecten, de opdrachtgevers en de jury’s die zich en masse hadden afgekeerd van de tijdloze schoonheid van de klassieke en 33 | tot hier... en nu verder

1 Dit essay is een licht bewerkte versie van de oratie die de auteur op 11 oktober 2006 uitsprak bij de aanvaarding van de leerstoel Cultuur historie en Ontwerp aan de faculteit Bouwkunde van de Technische Universiteit Delft. 2 Een stelling die hij met het anti-innovatieve ontwerp van de T-Ford overigens weer logenstrafte. De auto was in feite een paardenkoets met een motor.

neoklassieke bouwkunst.3 Zijn boodschap in het kort: het verleden is een voortreffelijk gekalibreerd kompas. Architect Léon Krier veerde op uit zijn stoel en herkende de geestverwant; een paar jaar eerder had ook hij radicaal afgerekend met de stedenbouw en de architectuur van de hele 20e eeuw. Er is geen reden om verder te zoeken, zei Krier: ‘For classical architecture the notion of progress and innovation no longer exists, because it has solved all technical and artistic problems in solidity, in beauty, in permanence and commodity.’4 Los van persoonlijke meningsvorming over geschiedenis is er ook de realiteit van een samenleving die zich in meer of mindere mate tot het verleden verhoudt. Ook hier eerst de uitersten. Er bestaan samenlevingen die door dwang van bovenaf, door collectieve overtuiging of simpelweg door gebrek aan middelen, in het verleden worden vastgezet. En er zijn ook samenlevin gen die zo jong zijn dat de geschiedenis er niet of nauwelijks een rol speelt en waar het besef dat er elke dag geschiedenis wordt geschreven uitnodigt tot grootsheid en de daarbij behorende waan. De beste referentie voor Nederland en andere landen in de Europese zone is de open samenleving die de balans probeert te houden tussen reminiscentie en voortgang. Waarbinnen verschillende opvattingen en benaderingen over de cultuurgeschie denis naast elkaar bestaan en waar de overheid met weten regelgeving en internationale verdragen de fysieke en sociaal-culturele transformaties bijstuurt door tradities en monumenten te beschermen. Die balans is niet statisch. Afhankelijk van allerlei factoren kan een samenleving ontvankelijker zijn voor Henry Ford of de Prince of Wales.

3 Het bleef niet bij een documentaire. Hij richtte ook de Prince of Whales’s Institute of Architecture op, een school waaraan onder anderen architect Léon Krier en historicus Dimitri Porphyrios hun naam verbonden. 4 Krier, L. (1984): The Reconstruction of the European City, in Architectural Design 54. 5 Zie onder meer het initiatief ‘Nederland weer mooi’ van de Vereniging Nederlands Cultuurlandschap, opgericht in 2005. 6 In de brochure Cultuur in Uitvoering van de Provincie Noord-Brabant van juni 2006.

Het kan u niet ontgaan zijn dat in Nederland het verleden momenteel een revival doormaakt. Dat is overal te zien, niet alleen in onze dagelijkse stedelijke leefomgeving, maar ook in de groeiende bezorgdheid over de kwaliteit van ons cultuurlandschap.5 Alle indicatoren wijzen dezelfde kant op. Historische verenigingen en de Bond Heemschut tonen een gestage aanwas van leden en donateurs. Mensen zijn fanatiek op zoek naar informatie over hun woonplaats en hun genealogie. Het Brabants Historisch Informatiecentrum meldt voor 2006 een explosieve groei van het bezoek aan de website.6 De Open Monumentendagen in de zomer zijn de laatste jaren een doorslaand succes, hetgeen heeft geleid tot noodzakelijke spreiding: de jaarlijkse Fortenmaand in september en de Erfgoedmaand in oktober. Geschiedenis geniet ook een groeiende populariteit als format voor televisie programma’s. En de productie- en verkoopcijfers van historische monogra fieën, (pseudo)biografieën en autobiografieën benaderen die van fictie. In mode, producten industriële vormgeving is retro een belangrijke trend. Een en ander heeft de regering ertoe doen besluiten mee te gaan in de wens van het parlement tot de oprichting van een museum voor nationale historie. De recent verschenen Canon van Nederland zal voor de inrichting en program mering van dat museum de basis vormen. En niets is toevallig: uitgerekend op de dag van mijn oratie kwam de Volkskrant uit met de eerste Geschiede nisbijlage! De achtergronden van deze belangstelling en de bijbehorende initiatieven worden door sociologen en historici onderzocht en beschreven. Het beeld lijkt zich te vast te zetten dat er sprake is van zowel een push als een pull op historische gronden | 34

Peter’s Zeurkalender, Peter van Straaten

35 | tot hier... en nu verder

Replica van de Batavia, Lelystad Foto: Eric Luiten


De Volkskrant 9 september 2005


factor, die de actuele historische appreciatie verklaart. We bevinden ons met zijn allen in een qua snelheid en effect ongeëvenaard proces van internatio nalisering en horizonverbreding. De ‘reiziger’ in ons is best bereid in die versnelling mee te gaan maar de ‘tuinman’ in ons heeft tegelijkertijd behoefte aan een referentiekader, een domein en een verhaal, die het mogelijk maken de snelle veranderingen te duiden en te internaliseren. Op het moment dat die tweede factor door de politiek, de wetenschap, de kunst onvoldoende wordt onderkend en geleverd, dan zoekt de burger dat zelf, op de schaal van de mensen en de dingen die hem omgeven. En dan is het vooral de markt die daar op inspeelt. De globalisering duwt mensen dus in een richting van reflectie, van een actieve zoektocht naar vaste punten, van herinnering als stuurman van het proces. Maar geschiedenis heeft daarnaast ook aantrek kingskracht van zichzelf. Ik sprak elders in dit verband van de geheugensinus die er kortweg op neer komt dat naarmate een periode van relatieve rust, gezondheid en voorspoed langer duurt de collectieve herinnering er een is van een positieve, geruststellende associatie met het verleden.7 In zo’n goudomrande periode leven wij en dat verklaart op zijn minst voor een deel onze interesse in wat er vóór ons was. Het Belvederebeleid, op basis waarvan onder meer deze leerstoel mogelijk is geworden, is een kind van zijn tijd. Het beleid biedt tien jaar lang gelegen heid om ons op het niveau van de praktijk, theorievorming en onderwijs te concentreren op de verhouding tussen ogenschijnlijk onverenigbare grootheden: het verleden en de toekomst en hun betekenis voor ruimtelijke ontwikkeling. De hoofddoelstelling van het beleid luidt: ‘de cultuurhistorische identiteit wordt sterker richtinggevend voor de inrichting van de ruimte, en het rijksbeleid zal daarvoor de voorwaarden scheppen’. Mijn leerstoel is het gevolg van subdoelstelling 4 uit de nota: ‘het verspreiden en toegankelijk maken van kennis over cultuurhistorie, alsmede het stimuleren van de kansen van cultuurhistorie als inspiratiebron voor de ruimtelijke inrichting en het ontwerp’. De essentie van wat Belvedere beoogt is eigenlijk drieledig: onroerend erfgoed duurzaam verankeren in de stad en het landschap (de materiële dimensie), verbindingen leggen tussen cultuurhistorie en ruimtelijke ontwikkeling (de instrumentele dimensie) en de dialoog bevorderen tussen historici en archeologen aan de ene kant en ontwerpers en planologen aan de andere (de professionele dimensie).

7 Op de nieuwjaarsbijeenkomst van de nvtl in januari 2006 in de vesting Naarden, gewijd aan het jaarthema Linielandschappen.

Het Belvederebeleid ontmoet sinds het verschijnen in 1999 naast enthou siasme ook nogal wat nuancering, correctie soms, scepsis en ook opstand. Zowel van fundamentele als van praktisch aard. Omdat het van belang is mijn leerstoel een goede plek te geven in deze rijdende trein wil ik u eerst even meenemen in de receptie van de Nota Belvedere. Het beleid is met name door historici bepaald niet rimpelloos geadopteerd. Archeoloog en filosoof Jan Kolen laat niet na te wijzen op de fictie dat de geschiedenis bestaat en gekend kan worden. Niets is zo vluchtig als de geschiedenis, stelt hij. Hij is onderhevig aan vertraging, versnelling, verjonging en vervorming en zelfs verplaatsing. Belvedere roept daarentegen het beeld op van een onvoorspelbare, maar maakbare toekomst tegen de achtergrond van een gekende geschiedenis. Dat beeld is een onbetrouwbare, ja zelfs misleidende afspiegeling van de werkelijkheid. Het zijn toonaangevende architectuurhis torici als Taverne, Bosma, Colenbrander, Van der Woud en Wagenaar, allen op historische gronden | 38

met een voortdurende, wrijvingsvolle verhouding met de geïnstitutionali seerde monumentenzorg, die weinig heil zien in de operationalisering van historische bouwkundige benaderingen en resultaten in de actuele ontwerp praktijk.8 Zij pleiten voor waarachtige gebouwen, steden en landschappen, wijzen ons op het feit dat elke architectonische creatie een actuele context en betekenis heeft, een opdrachtgever, een gebruiker, een ontwerper. Ze dagen de ontwerpers van nu uit tot een hoogwaardig contemporain antwoord op contemporaine opgaven. ‘Ik word bang van die collectieve liefde voor alles wat er is, en de geringe belangstelling voor wat komen moet. We blijven maar bezig met het oppoetsen van het oude tafelzilver’, zegt Van der Woud.9 Bosma plaatste ook, al kort na het uitbrengen, ‘Vraagtekens bij de nota Belvedere’.10 Hij neemt met name de identiteitsvraag, een belangrijke legitimatie van het Belvederebeleid, op de korrel. De architectuurhistoricus vraagt zich af in hoeverre de moderne Nederlander zich kan identificeren met de historiserende focus op dingen die voorbij zijn gegaan: ‘De helft van de Nederlandse bevolking heeft elders wortels. Van de andere helft heeft alleen het deel dat inmiddels in geriatrische oorden vertoeft nog (verdraaide) herinneringen aan Belvederetijden, terwijl de Wederopbouwgeneratie alles nog van horen zeggen heeft en voldoende heeft aan instant plattelandsomgevingen. De tijd stroomt maar één kant op: indien er nog identiteiten gevonden kunnen worden die bepalend zijn voor het gelaat van Nederland, dan zijn die in de twintigste eeuw gemaakt. Men kan ook stellen: in deze eeuw van enorme groeistuipen op een beperkt grondgebied is iedere generatie zijn fysieke omgeving vroeg of laat kwijtgeraakt.’ Waarom gebruiken we niet de wezenlijke grote ruimtelijke opgaven van nu om actief identiteiten te construeren die door de volgende generatie herkend worden als relevant? zo vraagt Bosma zich af. Ook etnoloog Rooijakkers en historicus Schuurman voelen zich door de Belvederenota uitgedaagd hun standpunt over de bijdrage van de geschie denis aan de ruimtelijke ordening te formuleren. Hun analyse is milder dan die van Bosma: Belvedere is een goed getimed beleidsinitiatief, dat ertoe moet bijdragen dat de dominantie van het economische en ecologische perspectief op ruimtelijke ontwikkeling wordt gecorrigeerd door een impuls gericht op sociaal-culturele aspecten. Het verleden is daarbij een belangrijke bron van informatie en inspiratie, maar Belvedere moet er niet toe leiden dat de behoefte aan een naadloze interface tussen het land van ooit en het land van straks, het verleden een gereduceerde collectie van veilige verhalen en heroïsche momenten wordt, waarin de ontwerper ongelimiteerd kan rondshoppen. Schuurman maakt in het voortreffelijke essay ‘Vertel, muze, vertel. Geschiedenis, ruimte en cultureel erfgoed’ onderscheid tussen geschied schrijving ten behoeve van de rangschikking en interpretatie van historische feiten, en erfgoedbeheer als uiting van historische betekenisverlening en waardetoekenning.11 Belvedere is volgens hem het zoveelste teken dat dat onderscheid aan vervaging onderhevig is. Van historici wordt verwacht dat ze meegaan in de erfgoedbelangstelling, wat impliceert dat de geschiedenis onderhevig wordt aan selectie. Schuurman situeert geschiedenis in de actualiteit als een cultureel doel om onszelf en anderen te begrijpen. Hij schrijft: ‘Op die manier is verleden niet een alleen zaligmakend referentiepunt tegen elke verandering, maar helpt het een houding te versterken die 39 | tot hier... en nu verder

8 Allen wetenschappelijk gevormd door of in de nabijheid van Ed Taverne van de Rijksuniversiteit van Groningen. 9 Interview met Auke van der Woud in Neuvel, K.: De uniformering voorbij; een nieuwe ramantiek voor stad en land. Zoetermeer, (2002). 10 Bosma, K. (1999): Vraagtekens bij de nota Belvedere in Archis 1999/10 blz 72-74 11 Schuurman, A. (2003): ‘Vertel, Muze, vertel. Geschiedenis, ruimte en cultureel erfgoed’ in: Gerding, M. (red.): Belvedere en de geschiedenis van de groene ruimte. Historiae Agriculturae 33, nahi 2003.

De Nieuwe Kaart van Nederland met alle voorgenomen ruimtelijke projecten tussen 2005 en 2015 als indicatie van de verbouwingsopgave van Nederland. Stichting De Nieuwe Kaart van Nederland


veranderingen accepteert en begroet als een levend proces’. Zijn benaderings wijze wordt getypeerd door begrippen als representatie, contextualiteit en differentiële historische analyse. In zijn oratie deed hoogleraar-architect Jo Coenen de in mijn ogen terechte observatie dat de komende decennia de praktijk van het bouwen en inrichten meer dan ooit te maken zal krijgen met interventies in de bestaande stad en het bestaande landschap. Grote stadsuitbreidingen en nieuwe polders maken is even niet meer aan de orde. En hij stelde ook dat de ontwerpers van morgen beter moeten worden voorbereid op die opgave; de transformatie van gebouwen, straten en panorama’s is er een van creatieve empathie in plaats van ongeremde virtuositeit. Wat staat ons zoal te wachten? Hergebruik van een dagelijks aanzwellende voorraad afgeschreven kantoren, kerken en kloosters, kazernes en fabrieken; grootschalige en integrale ver betering van de naoorlogse woonwijken, intensivering van het wegen- en spoorwegennet, de ontwikkeling van een klimaatbestendige oppervlakte waterhuishouding, de realisatie van de ecologische hoofdstructuur in een context van functieverbreding van het platteland, de revitalisering van grote historische structuren zoals defensielinies en Groene Hart. Het moge duidelijk zijn dat je als ontwerper zonder enig historisch besef de komende jaren niet meer aan de bak komt! Juist daarom is die experimentele situatie die door de Belvederesubsidies is mogelijk gemaakt zo belangrijk. Is er iets in algemene zin te zeggen over de wijze waarop er in de ontwerpprak tijk met historisch gevoelige plekken wordt omgegaan en op welke manier ontwerpers hun historisch bewustzijn tot expressie brengen? Allereerst valt op dat het onder ontwerpers not done is om elkaars voortbrengselen op dit aspect te bespreken, om elkaar ter verantwoording te roepen en om verifieer baar verslag te leggen van de ontwerpbeslissingen. In een nauwelijks opgemerkte publicatie van het nirov uit 2003 zijn 12 interviews met ontwerpers over dit onderwerp samengevat en van commentaar voorzien.12 Wat blijkt is dat de geïnterviewden waarnemen dat een toenemend aantal ontwerpers consciëntieus met historisch getinte opgaven bezig is maar dat er geen enkele uitwisseling van ervaringen plaatsvindt. Het vakdebat over geschie denis als ontwerpfactor op het niveau van de dagelijkse praktijk is domweg non-existent. In een andere overzichtspublicatie van het Stimuleringsfonds voor Architec tuur wordt door Wallagh opgemerkt dat ontwerpen en ontwikkelen in dia loog met geschiedenis van doel tot middel is geworden. Opdrachtgevers en publiek blijken gevoelig voor een historisch of historiserend sausje over hun projecten. Cultuurhistorie is een attractieve animator geworden voor burger lijke participatie bij planvorming en besluitvorming in complexe ruimtelijke omstandigheden. Maar de kwaliteit van het resultaat doet in veel gevallen niet meer ter zake.13 In dezelfde publicatie komt Rijksadviseur voor het Land schap Sijmons tot een uiterst kritisch commentaar op de kwaliteit van his torisch geladen ontwerpen. Hij stelt: ‘…grosso modo lijkt de omgang met het cultureel erfgoed stram en onwennig. Hij (de omgang, el) blijft steken in het beperkte idioom van ‘contrast’ tussen oud en nieuw, retro, musealiseren of het reproduceren van patronen zonder actuele betekenis.’ 14 Ontwerpen met geschiedenis bevindt zich eigenlijk in een fase van trial and error. 41 | tot hier... en nu verder

12 Heerema, P. en M. Woestenburg (2003): Interviews Belvedere. Verslaglegging gesprekken met 12 ontwerpers. nirov, Den Haag. 13 Wallagh, G. (2005): Urgentie gezocht. Belvederebeleid te ver verwijderd van alledaagse realiteit in: Ontwerpen aan Geschiedenis. Een cultuur van ruimte maken. Stimuleringsfonds voor Architectuur, Rotterdam. 14 Sijmons, D. (2005): Goede bedoelingen. Ervaringen uit de praktijk in: Ontwerpen aan Geschiedenis. Een cultuur van ruimte maken. Stimuleringsfonds voor Architectuur, Rotterdam.

Gravure van het voormalige Huis Heemstede in Houten Het volledig gereconstru eerde Huis Heemstede, actuele situatie Foto: Eric Luiten


Die fase verloopt overigens buitengewoon productief. De oogst van recente, op historie geïnspireerde ruimtelijke plannen groeit snel. Ze lopen uiteen van enkelvoudige, bouwkundige tot regionale, integrale landschappelijke projecten en van sobere, utilitaire voorstellen tot artistieke, dromerige suggesties. Alleen al gesubsidieerd uit de goed gevulde Belvedereruif (dat wil zeggen tot stand gebracht in de laatste zeven jaar) naderen we de 350 plannen. Slechts een paar van die plannen is direct op uitvoering gericht; het merendeel is gedoemd een papieren of digitaal bestaan te houden. Om de materie en de discussie voor u tot leven te roepen heb ik een aantal recente projecten op een rij gezet, respectievelijk uit het domein van de architectuur en van de landschapsarchitectuur. Niet de Belvedere-oogst dus (daar kom ik straks nog even op terug) maar projecten die juist wel fysiek tot stand zijn gebracht en die met elkaar gemeen hebben dat er door de ontwerpers een duidelijke stelling wordt ingenomen ten opzichte van de geschiedenis. Ik neem u eerst mee naar een nieuwe hype die ik voor het gemak ‘my home is my castle’ heb genoemd. Ik plaats vijf recent gebouwde kastelen in een reeks en vraag u om uw voorkeur te bepalen: - kantoorkasteel Heemstede afgebrand in 1987 en volledig herbouwd conform de oude tekeningen in opdracht van projectontwikkelaar Phanos die er nu zijn hoofdkwartier heeft; het kasteel herbergt ook een restaurant met een Michelinster. - appartementenkasteel Leliënhuyze, onderdeel van het Bossche stadsuit breidingsproject Haverleij en kroon op het werk van architect en project supervisor Sjoerd Soeters. - hotelkasteel Almere, ooit bedacht als hotel, maar halverwege de bouw failliet verklaard en nu zonder bestemming in staat van verval. - het strokasteel, een tijdelijk gebouw naar een ontwerp van Robbert van der Horst, in het landelijk gebied van Veenhuizen voor theatervoorstellingen van de Peergroup. - woon-, werken eetkasteel Huis de Wiers, ontworpen door architect Jaco de Visser op de fundamenten van het voormalige Huis de Wiers; ook hier een restaurant in het souterrain. Deze bonte reeks uiteenlopende interpretaties van het archetypische fenomeen kasteel, brengt de pluriformiteit van omgangsvormen met historische referenties treffend in beeld. Van de nauwgezet terugontworpen replica van het voormalige kasteel Heemstede is het een enorme stap naar het geest driftig geconcipieerde Leliënhuyze. In het eerste geval is er een onwrikbare coherentie van historische vorm en plaats. Geen misverstand is er mogelijk; dit kasteel heeft hier altijd gestaan… zij het dat de ruïne van 1987 onzichtbaar uit de geschiedenis is weggeretoucheerd. In het tweede geval ontbreekt elke historische, landschappelijke, geografische of bouwkundige relatie tussen plaats, vorm en functie. In kasteel Leliënhuyze is de geschiedenis geparo dieerd. Landschap en huis zijn gevat in een ensemble dat bestaat omdat de architect, en de architect alleen, het zo wilde maken. Omdat je je bij dit wooncomplex altijd zal blijven afvragen wie dit toch heeft kunnen verzinnen, zal steeds de architect en nooit het gebouw kunnen winnen. Maar het kan nog gekker. De lach-of-ik-schiet architectuur van kasteel Almere brengt een heel ander aspect van historische beschouwing aan de oppervlakte, namelijk de vraag of je ongestraft ergens geschiedenis kunt maken.15 In haar onrustige 43 | tot hier... en nu verder

15 Aldus raak getypeerd door architectuurjournalist Jaap Huisman op Archined.

Kasteel Leliënhuyze onderdeel van stadsuit breiding Haverleij, ’s-Hertogenbosch Foto: Karel Tomeï, HH


Kasteel Almere, uitvergroting van een bestaand Belgisch Kasteel Foto: Jeroen Musch


Het Strokasteel voor theater gezelschap de PeergrouP, naar een ontwerp van Robbert van der Horst Foto: www.peergroup.nl


Het voormalige Huis de Wiers in Vreeswijk Archief Jaco D. de Visser Het nieuwe Huis de Wiers, Architectenbureau Jaco D. de Visser Foto: Oliver Schuh , Palladium Photodesign


zoektocht naar identiteit verkocht de gemeente Almere voor een appel en een ei grond aan een ontwikkelaar die de jonge stad in één klap een gebouwde pseudo-ouderdom zou leveren. Een monumentaal kasteel, als meeslepend, historiserend contrapunt in een zee van eigentijdsheid. Dat is evenwel nog steeds niet gelukt. Het project is onlangs voor de tweede keer failliet verklaard en de ironie wil dat nu ook de ruïnevorming zich vroegtijdig heeft ingezet. Dat komt ervan. Als je het verleden tart, pakt de toekomst je terug. Heemstede, Leliënhuyze en Almere zijn wat mij betreft maatschappelijk én architectonisch moeizame – en geheel in strijd met hun volumes – ondraag lijk lichte objecten omdat ze, om met Van der Woud te spreken wanneer hij het heeft over het belang van monumenten: ‘…weerspiegelen wat de huidige samenleving niet is en ook niet kan of wil zijn.’ Mag je dan geen kasteel meer bouwen? Jawel. Het Strokasteel is naar mijn idee een zeer valide manier om een eigentijdse historisch-monumentale referentie als van een kasteel in omloop te brengen, namelijk als decor. De schoonheid van dit weinig preten tieuze bouwwerk is vooral gelegen in zijn tijdelijkheid. Na één seizoen is het gedoemd uit elkaar te vallen. Dat was ook de bedoeling, maar we kunnen in ons land erg slecht tegen verval. Geheel tegen de afspraken in wordt er geld gereserveerd om het kasteel minstens een jaar langer te conserveren… Volledig ontsnapt aan de valkuilen van de geschiedenis is het intelligente commentaar dat het Huis de Wiers vormt op de historische achtergrond van deze locatie in het dorp Vreeswijk. Het huis heeft vorm gekregen op basis van een aantal onversneden eigentijdse afwegingen en keuzes, die elk historisch verankerd zijn. De identieke plek, de voormalige contouren van het pand, de zadeldakconstructie en de kwetsbaarheid van de oorspronkelijke fundamenten die de architect dwong om in hout te bouwen, de veelzijdige gebruikers; ze zijn alle van doorslaggevende betekenis geweest voor het ontwerp. Dit wordt vanzelf een mooi gebouw. Geschiedenis geactiveerd en gearticuleerd. Een van de grote hedendaagse uitdagingen voor de landschapsarchitectuur is de realisatie van de ecologische hoofdstructuur, een topografisch netwerk van kleine en grotere natuurgebieden en lijnvormige verbindingen. Deze grote operatie die in 2018 zijn beslag moet krijgen leidt tot een forse transformatie in het landelijk gebied: landbouwgrond wordt uit productie genomen en natuurlijke processen krijgen daar een kans. De idee dat de natuur actief kan worden ontwikkeld was vanaf het begin een verlossing voor ecologen maar een uiterst controversieel onderwerp voor cultuurhistorici. Het Nederlandse cultuurlandschap vertelt een intrigerend verhaal over de wijze waarop gedurende lange tijd een rurale topografie, tegen de natuurlijke beperkingen in kon worden opgebouwd. In één klap reconstrueren van de preagrarische situatie verhoudt zich slecht tot een geschiedenis van tien eeuwen gedifferentieerd inpolderen, aandijken en ontginnen. Deze spanning komt prachtig tot uiting in het ruimtelijk ontwerp van veel natuurprojecten. Ik toon u vier verschillende benaderingen. De meest drastische inkadering (of misschien is onderwerping een beter woord) van het ecologische programma door de cultuurhistorie wordt bepleit door de nieuw opgerichte Vereniging Nederlands Cultuurlandschap. op historische gronden | 48

Met de actie ‘Nederland weer mooi’ die in korte tijd een enorme schare steunbetuigingen heeft losgemaakt, zet de vereniging in op integraal herstel van het agrarisch cultuurlandschap zoals dat kan worden herleid uit topografische kaarten van rond 1910. Prince Charles goes rural, zou je kunnen zeggen. Het tweede voorbeeld zou daar een uitwerking van kunnen zijn, maar dan zonder de rechtgetrokken beek aan de rechterzijde van de foto (pagina 50). In het beekdal van de Beerze in Midden-Brabant is de natuurontwik kelingsopgave op inrichtingsniveau vertaald naar het opnieuw uitgraven van de oude meanders van de beek. De ruilverkavelingsbeek blijft zo te zien een centrale waterafvoerende functie houden, de meanders symboliseren de landschappelijke investering en vooruitgang. Historische verwarring ligt op de loer, want in welke volgorde is dit ensemble nu eigenlijk tot stand gekomen? En wat is de betekenis van het versneden oude beektraject tegen de achtergrond van de overigens volledig gewijzigde hydrologische situatie? Maar ook in deze categorie kan het nog gekker. In Twente wordt hard gewerkt aan en project dat De Doorbraak is gedoopt en dat is ontworpen om het schone water van beeksysteem 1 direct in contact te brengen met eveneens schone beeksysteem 3, zonder het vervuilde water van beeksysteem 2 te hoeven raken. Over een traject van enige kilometers waar nooit een beek heeft gestroomd, laat staan een beekdal heeft gelegen, wordt iets wat doet denken aan een nieuw beeksysteem uitgegraven. Op de luchtfoto (pagina 52) staat de aanleiding voor deze inrichting: de oorspronkelijke rechte watergang die helemaal linksboven contact maakt met de natuurlijke beek. De inrichting van het nieuwe verbindingsstuk vertoont alle kenmerken van een ecologisch programma van eisen (snel en langzaam stromend en stilstaand water, kikkerpoelen, paaiplaatsen, meestromende nevengeulen en afwisse lend voedselrijke en voedselarme delen) dat onbewerkt in de topografie is afgedrukt. Het fenomeen beekdal functioneert in het kader van dit ontwerp als een natuurontwikkelingstype dat uit zijn context kan worden gesneden en elders kan worden geïmplanteerd; net zoals we dat zagen bij Leliënhuyze. Het cultuurlandschap als catalogus van historische beelden die geheel naar de voorkeur van de opdrachtgever en de ontwerper kunnen worden toege past. Het vierde en laatste voorbeeld is het plan dat adviesbureau Vista maakte voor de natuurontwikkeling van de voormalige zanderij Craijloo bij Hilversum. Voortbouwend op de geschiedenis van het ontzanden bepaalden de landschapsarchitecten eerst een samengestelde matrixvormige legenda van vier ontwateringsdiepten x drie natuurbeheersregimes en componeerden daar vervolgens een plattegrond bij. De kwaliteit van dit ontwerp in cultuur historisch opzicht is gelegen in de beslissing om de motieven voor de inrichting op een hoger abstractieniveau te zoeken. Niet de historische vorm maar de historische werking van de plek bood meer dan voldoende aangrij pingspunten voor nieuwe natuur (pagina 53). Dat die een rechthoekige layout heeft gekregen is vooralsnog slechts bijzaak. Wat de bespreking van de nieuwe kastelen en de nieuwe natuurgebieden laat zien is dat, onafhankelijk van de aard van de ruimtelijke ingreep, de dialoog van de ontwerpers met de geschiedenis tot vergelijkbare termen en benaderingen kan worden herleid. En juist daar gaat mijn belangstelling naar uit. Welke historische vragen, dilemma’s, uitdagingen omgeven het ruimtelijk ontwerp in algemene zin? 49 | tot hier... en nu verder

Natuurontwikkelingproject langs de Beerze in Noord Brabant Remaking nl, Amsterdam 2000 Adviesbureau S&M


Ontwerpers hebben in hun bewerking van de geschiedenis niet één maar minstens een tweeledige opgave te klaren: ik vat ze samen met de uitdaging van de gebiedgeschiedenis en de uitdaging van de repertoiregeschiedenis, cultuurhistorie met een kleine c en met een grote C, zo u wilt. Ten eerste zullen in en door elk ruimtelijk ontwerp de historische eigenschappen van de locatie of het gebied in kwestie worden geïnterpreteerd en beoordeeld en in verhevigde of afgezwakte vorm opnieuw in roulatie worden gebracht. Er zijn ontelbaar veel manieren waarop de kennis over de ontwikkelingsgang van een gebied kan worden bewerkt en geactiveerd. Ik noem u twee bijdragen vanuit de architectuurtheorie die expliciet op deze probleemstelling ingaan. Christian Norberg-Schulz lanceerde in 1980 zijn beroemde boek ‘Genius Loci, Towards a Phenomenology of Space’ waarin hij pleitte voor een correctie op de Moderne Beweging in de architectuur en de stedenbouw. Hij schreef geen architectonische recepten voor, maar reikte, op basis van uitgebreid veldonderzoek, een idioom aan waarmee het gesprek over contextuele architec tuur kon worden gevoerd. Het interessante van Norberg-Schulz’ benadering is de herintroductie van de regionale geschiedenis als ontwerpfactor. Het kwetsbare in de redenering is het belang dat wordt toegekend aan de architectonische intuïtie. Architectuurhistorici Tzonis en Lefaivre beschrijven in een aantal boeken en artikelen hun fascinatie voor een architectuur waarin een expliciete relatie met de identiteit van de regio wordt nagestreefd. Zij noemen die architectuur Kritisch Regionalisme ‘…as a bottom-up approach to design, that recognizes the value of the identity of a physical, social and cultural situation, rather than mindlessly imposing narcissistic formulas from the top down.’ 16 Belvedere is niet noodzakelijkerwijs regionaal van schaal en evenmin existentieel kritisch. Maar de beoogde intensivering van de uitwisseling tussen historisch-geografen en ruimtelijk ontwerpers brengt het perspectief van regionalistische planvorming (al of niet kritisch) nadrukkelijk dichtbij. Als dat perspectief niet alleen ontwerpers maar ook cultuurhistorici en archeologen interesseert, heeft dat belangrijke implicaties voor hun werk. Het belangrijkste gevolg voor de wijze waarop historici hun onderzoeksobject zouden moeten ontsluiten is de notie van geschiedenis als onvoltooid verleden tijd, een open geschiedschrijving die mogelijkheden en kansen blootlegt. Ten tweede zal elke ontwerper met zijn plan impliciet of expliciet een reactie geven op of gebruik maken van het stilistische repertoire dat eerder en/of elders door vakgenoten is ingezet. Ontwerpers hebben de neiging hun werk te beschouwen als het ontwikkelen van unica. Maar dat is relatief. Na het samenstellen van zijn boek over de geschiedenis van landschapsarchitectuur schrijft Geoffrey Jellicoe in de inleiding: ‘However new the circumstances may be, it is virtually impossible to create a work without antecedents. … All design therefore derives from impressions from the past, conscious or unconscious.’ 17 Als iets de hedendaagse ontwerppraktijk typeert dan is het wel pluriformiteit. De eerder getoonde voorbeelden illustreren dat. Er lijkt geen enkele basis te bestaan voor gezamenlijkheid, voor architectonische spelregels, recepten, canoniek. Stilistische overwegingen en motieven zijn de laatste decennia sterk geïndividualiseerd. De verdieping en uitbreiding van het persoonlijke of bureau-oeuvre is koersbepalend en doorslaggevend. We leven in een waarlijk neo-eclecticistische tijd. De architectuurgeschiedenis wordt gebruikt als een stilistisch reservoir waaruit je vrij kunt kiezen, niet als een dialectisch proces 51 | tot hier... en nu verder

16 Lefaivre, L. and A. Tzonis (2003): Critical Regionalism. Architecture and Identity in a Globalized World blz. 11. 17 Jellicoe, G. en S. (1975): The Landscape of Man, Shaping the Environment from prehistory to the Present Day. Thames and Hudson, London.

Natuurontwikkelingsproject De Doorbraak in Twente, Dienst Landelijk Gebied


Natuurontwikkelingsproject Zanderij Crailoo, Vista landscape and urban Design


van opeenvolgende formele overtuigingen. Taverne verzucht in Blauwe Kamer van juni dit jaar: ‘Architecten hebben een meerderwaardigheidscomplex tegenover de architectuurgeschiedenis. In Delft (en ik neem aan dat hij daarmee mijn faculteit Bouwkunde bedoelt) gaat het niet om architectuurgeschiedenis maar om architectengeschiedenis. De lange culturele lijnen en thema’s blijven onderbelicht en er ontstaat een fatale scheiding tussen geschiedenis en ontwerp.’ 18

18 Steenhuis, M. (2006): De Hollandse Waterlinie is het groene goud voor de Randstad. Ed Taverne, emeritus hoogleraar architectuur geschiedenis in: Blauwe Kamer nr 3, Wageningen.

Ik wil proberen de contouren te schetsen van een benaderingswijze die in mijn ogen voorziet in de bedoeling van Belvedere. Doel is het overbruggen van de kloof tussen historisch onderzoek en ruimtelijk ontwerp. Vanwege mijn eigen achtergrond formuleer ik vanuit de invalshoek van de planvor ming. Ik stel vast dat ontwerpers huiverig zijn voor hermetisch gesloten historische voorschriften. De diep ingesleten gewoonte in de praktijk van stad en landschapsontwikkeling om historisch onderzoek te laten uitmonden in historische waardetoekenning en in de direct daarop volgende receptuur ter bescherming van die waarden, staat haaks op het streven naar waarde vermeerdering dat elke ontwerper pretendeert te bereiken. Er bestaat spanning tussen de historisch-geografische preoccupatie met oude, zeldzame en gave fenomenen enerzijds en de intrinsieke ambitie van ontwerpers om altijd maar weer de geschiedenis te overtreffen. Mijn hypothese is dat het mogelijk moet zijn in welke ruimtelijke situatie dan ook historisch besef en ruimtelijk ontwerp tot convergentie te brengen. Het primaat ligt dan noch bij het retrospectief van historici, noch bij het prospectief van de ontwerpers, maar bij het plan zelf als enige vaste punt in de exploratie van historisch feitenmateriaal en toekomstgerichte scenario’s. Gedurende het maken van een ruimtelijk ontwerp komen noties van verleden en toekomst van een gebied of een gebouw bij elkaar, omdat ze in mijn ideale model zonder elkaar helemaal niets betekenen. Alleen het plan, als getekend resultaat van ruimtelijke keuzes, geeft – in een soort Nietzscheaans nu – uitsluitsel over de waarde die aan eigenschappen van het gebouw of gebied kunnen worden toegekend. Omdat het geen zin heeft waarde aan een object of een structuur toe te kennen zonder dat je weet wat er mee moet gebeuren en omdat het geen zin heeft virtuoos te zijn zonder historische verankering, is de enige raadgever het historisch geïnspireerde ontwerpproces zelf. Centrale begrippen voor een vruchtbare dialoog tussen conservering en progressie zijn volgens mij ‘historische toekomstwaarde’ en ‘erfgoedontwikkeling’. Dat betekent nogal wat voor de aard van de disciplinaire standpunten en betrekkingen, voor de wijze van werken, voor de taal die gebezigd wordt, voor het auteurschap van het plan. Factoren die ik voornemens ben uit te werken omdat de Nota Belvedere dat u heeft beloofd. Mijn laatste observaties en voornemens gaan over de feitelijke omgang met de historische eigenschappen van het ruimtelijk object en de eerder gedane constatering dat er onhelder, intuïtief, veelal terloops en vooral pragmatisch (om niet te zeggen opportunistisch) gebruik wordt gemaakt van geschie denis in het ontwerpproces. Dat geldt zowel voor de interpretatie van de historische ontwikkelingsgang van de plek of het gebied in kwestie als voor het adequaat citeren uit de eigen ambachtelijke tradities. Er is grote behoefte aan een stelsel van begrippen, omgangsvormen – een soort grammatica, in woord en in beeld – die het mogelijk maakt het gesprek over de bewerking van geschiedenis te voeren. Van zo’n grammatica, waarvoor ik de eerste inhoudelijke stappen heb gezet, zou in drieërlei opzicht een stimulerend op historische gronden | 54

effect moeten uitgaan. Allereerst wordt een scherper professioneel debat onder ontwerpers en historici mogelijk gemaakt en kan de legitimatie van ontwerper naar samenleving zorgvuldiger worden verwoord. Voorts krijgt de wereld van de ontwerpkritiek gereedschap aangereikt om plannen te beoordelen en zo nodig te veroordelen, en ten slotte zal het ontwerpproces zelf erdoor verdiept kunnen worden. Het aardige is dat ik op dit niveau niet bij nul hoef te beginnen. Zoals gezegd is er een fraaie collectie, buitenge woon goede gedocumenteerde experimenten beschikbaar: de 350 Belvedere plannen. Ik kan niet wachten daar mijn neus in te steken. Daarnaast zijn er de afgelopen jaren in verschillende ontwerpen onderzoekscontexten aanzetten geleverd voor een operationeel vocabulaire, gericht op het bespreek baar maken van de ruimtelijke bewerking van historische patronen. Ik citeer er drie: één die betrekking heeft op regionale ruimtelijke planvorming, één gericht op de mogelijkheden om een structuur van archeologische vindplaat sen ruimtelijk te benaderen en één gericht op de houding die ontwerpers innemen op de schaal van het gebouw. Een gelegenheidscombinatie van drie adviesbureaus maakte in 2001 studie van de mogelijkheden om historisch verantwoord om te gaan met het gebied tussen Utrecht en Katwijk, door hen aangeduid als De Strook.19 Tussen de onwenselijke uitersten van Overmoed en Weemoed plaatsten ze vier regionale benaderingswijzen ‘…waarin telkens verschillend wordt omgegaan met het spanningsveld tussen cultuur behouden en cultuur maken… : moderni seren, regionaliseren, vermarkten en musealiseren.’ De waarde van deze begrippen geplaatst in deze mooie, bondige, graduele reeks is dat ze een koers bepalend gesprek mogelijk maken op een strategisch, planologisch niveau. Daar plaats ik Broesi naast, die in de Limes Atlas een tiental ‘ontwerpstrate gieën’ lanceert over de bewerking van de Romeinse archeologie.20 Hij onderscheidt achtereenvolgens conserveren, branding, statisch markeren, flexibel markeren, reconstrueren, actualiseren, etaleren, inpassen, omhullen en als laatste materialiseren. Deze reeks heeft duidelijk betrekking op het inrichtings niveau, op het domein van de ontwerper. De aard van de termen is plastisch en fysiek. Als laatste noem ik de inventarisatie van Crimson Architectural Historians, opgenomen in het boek Re-Arch.21 Zij onderscheiden, geïllust reerd met actuele voorbeelden uit de architectuur, acht zogenaamde ‘retorische figuren’ die model kunnen staan voor het standpunt van de ontwerper jegens het historische artefact: ondergronds, 1+1=1, 1+1=2, continuïteit, palimpsest, heremietkreeft, recapitulatie en facelift. Ik noem deze reeks niet zozeer vanwege de tot de verbeelding sprekende terminologie (die overigens geconcipieerd lijkt bij een groot glas goede wijn) maar vanwege de ontdek king van Crimson dat het gaat om retorische figuren, om een uitdaging aan de taal. Als binnen het eigen kennisdomein de oplossing voor een probleem als het onze niet kan worden gevonden is het zinvol even uit te wijken naar een andere kennisveld om je inzichten te verbreden en op te frissen. Mijn vermoeden is dat de literatuurwetenschap en daarbinnen het fenomeen van de stijlfiguren ons kan helpen bij het opbouwen van een begrippenkader dat de goede eigenschappen van de hierboven genoemde reeksen combineert en dat zich in abstracto met tekeningen laat verbeelden. Ook daar zult u mij de komende jaren mee bezig zien.


19 h+n+s Landschapsarchitecten, must, nio Stedelijk Onderzoek (2001): De Strook. Ruimtelijke Ordening in een Cultuur van Pluralisme, Amsterdam. 20 Colenbrander, C. en must Stedebouw (2005): Limes Atlas, Rotterdam. blz 167 e.v. 21 crimson (1995): Re-Arch. Nieuwe ontwerpen voor oude gebouwen. Stimuleringsfonds voor Architectuur, Rotterdam.

Over het omgaan met historie in de ruimtelijke inrichting

Landschap vol betekenissen1 André van der Zande

Inleiding Op weg naar de hbs in Schiedam fietste ik vijf jaar lang door de Alkeet Binnenpolder, die ligt tussen Maasluis en Vlaardingen. Altijd probeerde ik de melkwagen voor te blijven, wat niet vaak lukte, vooral niet op het lange rechte stuk met weinig boerderijen. Halverwege dat rechte stuk stond een mysterieus bordje aan de slootkant, met de aanduiding ‘Afpalingskring Eendenkooi’. Dan trok mijn blik altijd naar dat bosje in de verte: in de Alkeet Buitenpolder, achter de rijksweg. Dikwijls vroeg ik me af, wat er zich dan allemaal in dat bosje wel niet afspeelde. Overigens was het beeld het mooist wanneer de slecht verlichte Zuidbuurtse Weg in de nacht, na de dansles in Rotterdam, werd bijgelicht door de fakkels van Pernis aan de overkant. In deze bijdrage wil ik een kort overzicht schetsen van onze omgang met het verleden bij de ruimtelijke inrichting van ons land. Ik schets u de problema tiek zoals die in de Beleidsnota Belvedere wordt neergezet.2 Tot slot geef ik aan hoe ik de komende tijd als Bijzonder Hoogleraar Ruimtelijke Planning en Cultuurhistorie het academisch onderwijs en onderzoek naar deze problema tiek wil aanpakken. 57 | landschap vol betekenissen

1 Dit essay is een lichtbewerkte versie van de oratie die de auteur op 20 april 2006 uitsprak bij de aanvaarding van de leerstoel Ruimtelijke Planning en Cultuurhistorie aan de Wageningen Universiteit en Research 2 Anonymus, (1999). Belvedere. Beleidsnota over de relatie cultuurhistorie en ruimtelijke inrichting. Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij, Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer en ministerie van Verkeer en Waterstaat. vng Uitgerij, Den Haag.

Wat gebeurt er toch in dat bosje in de verte? Foto: Karel Hulsteijn


Ergens tussen De Beer en Orvelte De eerste fase van de aanleg van de nieuwe Maasvlakte heeft zich vlak voor mijn hbs-jeugd voltrokken. In de periode 1960-1964 is zonder pardon korte metten gemaakt met de oude monding van de Nieuwe Waterweg en met het daar aanwezige natuurgebied De Beer.3 Een dergelijke rigoureuze stap, waarbij het aanwezige landschap volledig wordt weggevaagd, ligt inmiddels meer dan veertig jaar achter ons. Het is overigens de vraag of bij aanwezigheid van menselijke ‘historie’, zoals gebouwen of woningen, die beslissing ook zo gemakkelijk genomen zou zijn. Hoe het ook zij: zo doen we het tegenwoordig niet meer! Zowel in de stad bij stadsuitbreiding en stadsvernieuwing, als in het landelijk gebied bij ruilverkaveling, landinrichting en reconstructie, wordt tegenwoor dig rekening gehouden met de aanwezige historisch landschappelijke patronen en structuren. Het motief van de wederopbouw en de drang tot rigoureuze moderniteit in onze steden en landelijke gebieden is vervangen door een planmatige, multifunctionele en ruimtelijke inrichting, waarbij recht wordt gedaan aan alle belangen. Het radicaal conserveren van de historie is trouwens niet meer in zwang in ons land, en komt buiten Orvelte en enkele monumentale kastelen ook nauwelijks meer voor. Elders in de wereld zijn er momenteel nog wel degelijk situaties waar men honderd procent breekt met de historische bebouwing en structuren. Denk aan de huidige stadsvernieuwing in Beijing. Maar ook worden mondiaal pleidooien gehouden voor bescherming van met Orvelte vergelijkbare situaties. Denk aan sommige Wereld Erfgoed Unesco sites, zoals de piramidencomplexen in Egypte. In de meeste situaties is echter, net als in Nederland, sprake van ruimtelijke investeringen in de stedenbouw en in het agrarische cultuurland schap, waarbij enigszins rekening wordt gehouden met de ondergrondse sporen uit het verleden en met de bestaande landschappelijke structuren en patronen. Wat is dan toch het probleem? Probleem: te veel lippendienst en te technocratisch De Beleidsnota Belvedere geeft, kort samengevat, aan dat bij het rekening houden met het verleden bij de ruimtelijke inrichting in Nederland sprake is van een tweeledig probleem. Ik citeer een alinea uit de aanbiedingsbrief van 2 juli 1999 aan de Tweede Kamer: ‘Het in de Nota Belvedere verwoorde beleid beoogt de alom aanwezige cultuurhistorische waarden sterker richtinggevend te laten zijn bij de inrichting van Nederland. Daarmee kan het aanzien van Nederland aan kwaliteit winnen en tegelijkertijd kunnen de cultuurhistorische waarden op het terrein van de archeologie, gebouwde monumenten en historisch cultuur landschap in onderlinge samenhang worden versterkt.’ De nota wil de histo rische waarden versterken en meer invloed geven bij de ruimtelijke inrich ting. Voorts wil de nota meer onderlinge samenhang tussen de drie onderdelen: archeologie, monumentenzorg en landschapsbescherming. Ook de manier waarop met het verleden wordt omgegaan, wil de regering wijzigen. Deze wens vormt het tweede probleem. Ik citeer opnieuw uit de brief: ‘Door te appelleren aan een ontwikkelings- en ontwerpgerichte aanpak richt het beleid zich daarom op het herkenbaar houden van de cultuurhistorische 59 | landschap vol betekenissen

3 Gorter, H. (1986). Ruimte voor Natuur. 80 jaar bezig voor de natuur van de toekomst. Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten in Nederland, ‘s-Graveland.

Kaartfragmenten van De Beer en de Maasvlakte in de oude en nieuwe situatie. Deze afbeelding is gemaakt op basis van de TMK 1850 en de top tien vectorkaart van 2005. Copyright Topo grafische Dienst, Kadaster.


identiteit in zowel het stedelijk als het landelijk gebied. Cultuurhistorie kan een inspiratiebron vormen voor (landschaps)architectuur en vormgeving. Integratie, vermaatschappelijking, verbreding en een ontwikkelingsgerichte benadering zijn daarbij kernbegrippen.’ De eerste problematiek, van de te geringe aandacht voor het verleden, raakt aan het feit dat het belang van de sporen uit het verleden volgens de regering wel met de mond wordt beleden, maar te weinig gewicht in de schaal legt bij de werkelijke uitvoeringsbeslissingen. Hierdoor verdwijnt er per saldo nog te veel verleden in een te hoog tempo. Het tweede probleem heeft te maken met de vraag hoe dan wel rekening te houden met het verleden in de plannen en ontwerpen voor de nieuwe investeringen. De aanpak van ‘er dan maar vanaf blijven’ of de boel maar laten staan is dan de makkelijkste, maar vaak weinig bevredigende aanpak. Het verleden krijgt dan letterlijk zijn eigen hoekje in het plan of het ontwerp. Daarbij domineert dan vaak de opvatting van de deskundige, en is er weinig legitimatie en machtsbasis bij de besluitvormers, het publiek en de politiek. De opdracht van de Belvederenota is, in mijn woorden samengevat, dus als volgt: 1 Tracht het gemiddelde gewicht van de historische waarden in de ruimtelijke inrichting te vergroten. 2 Tracht de rol van de historische waarden in het plan en ontwerp te wijzigen van een statisch conserverende en technocratische benadering in een dynamisch ontwikkelende en participatieve benadering. De Nota Belvedere staat daarmee duidelijk al in het teken van de ontwikke lingsplanologie 4, een opvatting over de ruimtelijke ordening zoals die in het eind van de vorige eeuw is ontwikkeld en die in de Nota Ruimte gemeengoed is geworden.5 Deze Nota staat tevens in het teken van het groeiende kwaliteitsbesef van het eind van de 20ste eeuw. Het puur ‘kwantitatieve’ van de ruimtelijke opgaven levert een te armoedig Nederland op. Ook de achteloos heid, waarmee de uitbreidingsplanologie omgaat met het landschap, roept toenemend verzet op. In het rapport ‘De Conceptuele Grondslagen’ van het nwo Programma Bodemarchief in Behoud en Ontwikkeling (bbo) uit 2002 wordt deze problematiek samengevat onder de noemer: gebrekkige externe integratie, zijnde de integratie van de cultuurhistorische disciplines in de ruimtelijke weten schappen en een gebrekkige interne integratie, zijnde de integratie van de drie deeldisciplines.6 nwo neemt daarmee in essentie de probleemanalyse van de beleidsnota over. Ik wil bij mijn analyse en wetenschappelijke bezinning op deze beleidspositie de vergelijking trekken met het maatschappelijke emancipatieproces van het natuurbelang vanaf ruwweg 1970. Dit emanci patieproces is via overheidsinterventies, zoals beleid en budgetten, via een maatschappelijke massabeweging en daarop gebaseerde lobby en via machtsvorming tot stand gekomen. Veel van mijn inzichten in, en erva ringen met het natuurbeleid zijn van betekenis voor inzicht in, en begrip van het Belvederebeleid en de processen die dit beleidsveld doormaakt.7 Eerst wil ik echter kijken naar de stand van onze kennis: hoe staat het met de historische waarden van het landschap en wat vinden we van het tempo van veranderingen van die historische waarden.

61 | landschap vol betekenissen

4 Adviescommissie Gebiedsontwikkeling, (2005). De praktijk van gebiedsontwik keling.Tussenrapportage van de Adviescommisie Gebiedsontwikkeling. Amersfoort. 5 Anonymus, (2004). Nota Ruimte. Ruimte voor ontwikkeling. Ministerie van vrom, lnv, v&w en ez, Den Haag. 6 Bloemers, J.H.F. (red.), R. During, J.H.N. Elerie, H.A. Groenendijk, M. Hidding, J. Kolen, Th. Spek en M.H. Wijnen (red.), (2001). Bodemarchief in Behoud en Ontwikkeling. De conceptuele grondslagen. nwo. Assen. 7 Zande, A. N. van der, (2004). Tussen Onland en Verwonder land. Victor Westhoff Lezing 2004. Universitair Centrum voor Milieuwetenschappen en Duurzame Ontwikkeling. Nijmegen.

Wordt het verleden uitgewist?

8 Dijkstra, H., J.F. Coeterier, M. A. van der Haar, A.J.M. Koomen en W.L.C. Salden, (1997). Veranderend cultuurlandschap. Signalering van landschapsveranderingen van1900 tot 1990 voor de Natuurverkenning (1997). dlo-Staring Centrum, Wageningen.Rapport 544. 9 Anonymus, (1997). Natuurverkenning 1997. rivm, ikc-n, ibn-dlo, scdlo.Samson H.D. Tjeenk Willink, Alphen aan den Rijn. 10 Dirkmaat, J., (2005). Nederland weer mooi. Op weg naar een natuurlijk en idyllisch landschap. Stichting Nederlands Cultuurland schap, Ubbergen en anwb bv, Den Haag. 11 Stichting Historisch Boerderij Onderzoek (shbo), (2003). Historische boerderijen in Nederland – Een onder bouwde raming van het resterend bestand aan historische boerderijcomplexen gebouwd voor 1940. Stichting 2003 Jaar van de Boerderij. 12 Koomen, A.,H. Dijkstra en H. Farjon, (2006). Overzicht ontwikkeling historische landschapselementen in Nederland. In voorbereiding. 13 Anonymus, (2000). Natuurbalans 2000. Hoofdstuk 8. Het verleden raakt verloren. rivm, Alterra, lei, i.s.m. rikz en riza. Sampson bv, Alphen aan den Rijn.

De enige landsdekkende studie naar de veranderingen in het Nederlandse landschap is gedaan in 1997, als voorbereidende studie voor de Natuur verkenning 1997.8,9 Voor een representatieve steekproef van 750 gridcellen verspreid over Nederland is voor de perioden 1900-1950, 1950-1980 en 1980-1990 nagegaan hoe het landschap is veranderd. Hierbij werd gebruik gemaakt van topografisch kaartmateriaal. Als de veranderingen in bestem mingen in de periode 1900-1950 op 1 worden gesteld, dan gaan deze in de periode 1950-1980 1,5 keer zo snel en in de periode 1980-1990 zelfs 2,3 keer zo snel. Nu is elke verandering geen verslechtering. Daarom werd in de studie voor een selectie van vier parameters bekeken wat het effect van de veranderingen was. Deze parameters waren: de geomorfologische struc turen, de landschapsecologische elementen, de kenmerkende historischgeografische elementen en de openheid van het landschap. De studie geeft aan, dat de snelheid van het uitwissen van zowel het natuurlijke als het cultuurlijke verleden verschilt per landschapstype en per periode. Het is jammer dat in de studie geen archeologische en monumentale karakteris tieken zijn gemeten. Bovendien is het erg jammer dat informatie over de ‘voorraad betekenisvol verleden die nog over is’ niet wordt gegeven. Zo is Dirkmaat in zijn prachtige boek ‘Nederland weer mooi’ erg stellig over het feit, dat van de kenmerkende historische perceelsgrensbeplantingen nog slechts circa vijf procent over zou zijn.10 Een deugdelijke onderbouwing van dit cijfer ontbreekt helaas. Op onderdelen is zowel de achteruitgang als wat nog resteert bekend. Zo halveerde het aantal historische boerderijen in Nederland: van 192.000 in 1940 naar 91.000 in 2000. Van de monumentale boerderijen verdween tussen 1988 en 2003 gemiddeld 17,7 procent. In de zuidelijke provincies is de teruggang in dezelfde periode zelfs meer dan 35 procent.11 Door Koomen en anderen is recent een poging gedaan om voor de cultuurhistorisch belangrijke lijnelementen in het landelijk gebied tot preciezere cijfers te komen.12 Zij schatten dat in Nederland in 2003 nog 50.000 kilometer lijnvormige beplantingen, 160.000 km sloten, 50.000 km onver harde wegen, 25.000 km dijken en kaden, en 20,4 miljoen vrijstaande bomen aanwezig waren. Ten opzichte van het jaar 1900 is dat over het algemeen een afname van 50-60 procent. Voor de lijnelementen die al sinds de ontginning – dus veelal van voor 1900 – aanwezig zijn, schatten ze de achteruitgang veel hoger. Daarmee lijkt de schatting van Dirkmaat qua orde van grootte niet onjuist. De oorzaken van de geconstateerde achteruitgang zijn door het Milieu en Natuurplanbureau in verschillende studies onderzocht. Het beeld dat uit deze studies naar voren komt, is dat tot 1990 vooral de veranderingen in de landen tuinbouw bepalend zijn geweest voor het verlies aan verleden. Uiteraard worden deze veranderingen daarin bijgestaan door de wettelijke instrumenten zoals ruilverkaveling, landinrichting en reconstructie. Na 1990 zijn het vooral de woningbouw, de wegenaanleg en de nieuwe bedrijven terreinen – ofwel de verstedelijking – die in hoofdzaak verantwoordelijk zijn voor het verlies aan verleden.13 Een betrouwbaar meetnet voor de aanwezig heid van de sporen van het verleden in ons landschap, en een daarop gebaseerd Geografisch Informatie Systeem, ontbreekt helaas tot op de dag van vandaag. Reeds in het achtergrondrapport Levend Verleden bij het op historische gronden | 62

Geïndexeerde verandering van lijnvormige cultuurhistorische elementen Nederland

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

1900

1950

1980

1990

1996

2003

Veranderingen in lijnvormige cultuurhistorische landschapselementen. Resultaten van een steekproef over de periode 1900-2003. Milieu-en natuurplanbureau, WOT rapport 34, Wageningen.


Natuurbeleidsplan in 1989 wordt hiertoe opgeroepen.14 De hardnekkige verschillen in opvattingen van de collega’s Borger en Vervloet – de scholenstrijd tussen Amsterdam en Wageningen en de daarop gebaseerde competitie tussen de beide systemen Cultgis en HistLand – zijn daar debet aan. Hoe anders is dat vergeleken met de situatie in bijvoorbeeld het Verenigd Koninkrijk, waar elk jaar een uitvoerige Heritage Count verschijnt.15 Een verschijnsel waarbij duizenden vrijwilligers door minutieuze inventarisaties en onderzoekjes bijdragen aan het landelijke inzicht, hoe het ervoor staat met het erfgoed. 14 (1) Anonymus, (1989). Natuurbeleidsplan (beleidsvoornemen). Ministerie van Landbouw en Visserij, Den Haag. (2) Haartsen, A.J., A.P. de Klerk, J.A.J. Vervloet en G.J. Borger, (1989). Levend Verleden. Een verkenning van de cultuurhistorische betekenis van het Nederlandse landschap. Ministerie van Landbouw en Visserij, Den Haag. Zie vooral paragraaf 8.2, Aanbevelingen voor nader onderzoek, onderdeel f, Opbouw van een historisch- geografisch databestand. 15 Anonymus, (2005). Heritage Counts. The state of England’s Historic Environment 2005. English Heritage (www.englishheritage.org.uk). 16 Groot, R., M. Jacobs, L. Schöne, M. van Stekelenburg en R. During, (2005). Speculatieve cultuurhistorie. Een onderzoek naar de mechanismen van waardering. Alterra-rapport 17 Bont, Chr. de, (1993). Al het merkwaardige in bonte afwisseling; een historische geogra fie van Midden en Oost Brabant. Geschiedenis van Brabants Heem. Deel 36. Waalre. 18 Renes, J. (1999). Landschappen van Maas en Peel. Een toegepast historisch-geografisch onderzoek in het streekplangebied Noord- en Midden-Limburg. Stichting Maaslandse Monografieën, Maastricht. 19 Elerie, J.H.N. (1998). Weerbartig land. Een historisch-ecologische landschapsstudie van Koekange en de Reest. Groningen.

In Nederland lukt ons zoiets alleen voor bijvoorbeeld vogelinventarisaties. Het zou toch mooi zijn, als ook voor de cultuurhistorie in ons land een dergelijk monitoringnetwerk tot stand zou komen. Een probleem is overigens ook, dat we niet weten wat er aan de positieve kant van de balans wordt toegevoegd. Welke nieuwe bouwsels, wegen, kunstwerken en structuren in het landschap zullen over vijftig of honderd jaar zoveel betekenis hebben, dat we ze in ons hart hebben gesloten. Bekend is het voorbeeld van de Eifeltoren, waar de Parijzenaars aanvankelijk een hekel aan hadden en die ze het liefst afgebroken wilden zien. Zelf heb ik het vermoeden dat we de Erasmusbrug, nu al liefkozend De Zwaan genoemd, over 50 jaar tot het belangrijke Rotterdamse erfgoed zullen rekenen. Pogingen om wetenschappelijk te kunnen voorspellen wat over 50 jaar kenmerkend verleden zal worden, de zogenaamde prospectieve cultuurhistorie, staat nog in de kinderschoenen.16 Je stuit hierbij ook op de grenzen van wat in de maatschappijwetenschappen nog voor mogelijk wordt gehouden. Als betekenis een sociaal construct is, hoe moet je dan aannemelijk maken hoe de sociale constructen over vijftig jaar er uit zullen zien? Op streekniveau en gebiedsniveau bestaan er wel grondige studies en eenmalige karteringen over wat er nog over is aan verleden. Ik noem als kenmerkend voorbeeld de studie van Chris de Bont over Midden- en Oost-Brabant, uit 1993.17 Veel gebiedsbiografieën, zoals de historisch geografische studies tegenwoordig genoemd worden – denk aan het werk van Renes voor Maas en Peel18 en van Elerie voor Koekange en Reest – richten zich meer op de analyse en verkla ring van de landschapsontwikkelingen en landschapsgenese, dan op het kwantitatief analyseren van het tempo van veranderingen en verlies.19 In de natuurwetenschappen is veel aandacht voor verlieskaarten en bedreigingen kaarten, denk aan de versnippering-, verdroging- en vermestingkaarten. Maar voor de historie zijn er geen systematische verlieskaarten of achteruit gangkaarten gemaakt. Het is interessant na te gaan waarom historischgeografen zo terughoudend zijn om zich in longitudinale kwantitatieve studies te begeven. De conclusie is dat, voor zover er betrouwbaar studie materiaal beschikbaar is, er steeds uitkomt dat het kenmerkende historische verleden in ons landschap in rap tempo verdwijnt en dit tempo eerder lijkt toe te nemen dan af te nemen. Het verleden van ons landschap wordt in hoog tempo uitgewist. Wat vinden de Nederlanders ervan? Nu weet iedereen die wel eens zijn zolder opruimt, dat we niet alles willen en kunnen bewaren. De vraag is dus: wat vinden de Nederlanders van de verop historische gronden | 64

anderingen in het landschap en van de gewenste verhouding oud/nieuw? In het algemeen moeten we dan eerst te rade gaan bij brede bevolkingsonder zoeken, zoals door het scp. Dan willen we eerst iets weten over het belang dat Nederlanders hechten aan het verleden, om vervolgens meer specifiek te kijken naar het historische belevingsonderzoek en de beleving van het verleden op landschapsschaal. In de landelijke studie van het scp ‘Cultuur minnaars en Cultuurmijders’ uit 2005 komt het volgende naar voren:20 ‘Nederlanders vinden dat we zuinig moeten zijn op onze historische gebouwen en landschappen. Ze willen Nederland niet veranderen in een museum, maar vinden wel dat het erfgoed nu te gemakkelijk opzij wordt geschoven. Nieuwe ontwikkelingen zijn nodig, maar het karakter van stad of platteland moet behouden blijven.’ De conclusies uit de belevingsstudies naar de historie in en van het landschap zijn zonder uitzondering veel genuanceerder dan de tellingen en metingen van de fysieke verschijnselen waar ik eerder over sprak. Veranderingen worden soms als ongewenst, en soms als gewenst ervaren. In de eerder geciteerde landsdekkende studie van Dijkstra en anderen uit 1997 bleek 23 procent van de respondenten de veranderingen van de landschapselementen een verbetering of een grote verbetering te vinden, terwijl 27 procent het een verslechtering of een grote verslechtering vond. Dat lijkt bijna in evenwicht. Een rode lijn is toch wel te ontdekken: ‘Globaal gesteld vind men de afname van “groene” elementen als bos, struiken, hei, singels, bomen, boomgaarden en de toename van “rode” elementen zoals woonbebouwing, fabrieken, kantoren, kassen, auto(snel)wegen een verslechte ring. Ook hier variëren de antwoorden per landschapstype. De landschapsverande ringen in de oude droogmakerijen, het zuidwestelijk zeekleigebied en het westelijk laagveengebied worden het meest negatief gewaardeerd. Deze gebieden liggen in West-Nederland. De negatieve waardering hangt vooral samen met de toene mende verstedelijking van deze gebieden.’ Deze rode draad lijkt verdacht veel op de economische wet van de schaarste en sluit aan bij punt 12 van de theoretische noties van Couterier: ‘Te veel en te weinig van een kwaliteit worden negatief beleefd.’21 De vraag is alleen, hoe zit dat met de specifieke historische kwaliteit van het landschap: waar is voor welke bevolkingsgroepen sprake van een tekort aan historische kwaliteit en waar van een overmaat? Weliswaar is door Hooge veen en Vreke een poging gedaan tot een integrale belevingskwaliteitskaart van Nederland, maar een dergelijke landsdekkende kaart is niet beschikbaar voor het aspect ‘historische belevingskwaliteit’.22 De grondlegger van het Nederlandse landschapbelevingsonderzoek, Freek Coeterier, schreef kort voor zijn overlijden een overzichtswerk onder de titel ‘Hoe beleven wij onze omgeving?’ Dit boekje, dat helaas alleen in kleine oplage is verschenen, resumeert 25 jaar belevingsonderzoek. In een min of meer gelijktijdig opgesteld ander overzicht van Lon Schöne en Freek Coeterier samen, bleek dat van de circa 100 empirische studies naar de beleving van het landschap van de afgelopen 25 jaar, er slechts twee expliciet betrekking hebben op de beleving van cultuurhistorische objecten.23 De ene is een studie uit 1995 door Coeterier zelf. In opdracht van lnv onderzocht hij de beleving van cultuurhistorische objecten in de Meijerij van Den Bosch.24 De andere studie is van Van den Berg en Casimir uit 2001, die de beleving van de cultuurhistorische waarden van twee veenweidelandschappen in Overijssel onderzochten.25 Daarbij legden zij de relatie tussen het kennis niveau van de beschouwer en de belevingswaarde. De vele en uitbundige 65 | landschap vol betekenissen

20 Broek, A. van den, F. Huysmans en J. de Haan, (2005). Cultuurminnaars en cultuurmijders. Trends in de belangstelling voor kunsten en cultureel erfgoed. scppublicatie 2005/7. 21 Coeterier, J.F., (2000). Hoe beleven wij onze omgeving? Resultaten van 25 jaar omgevingspsychologisch onderzoek in stad en landschap. Wijchen. 22 Hoogeveen, Y.R. en J. Vreke, (2000). Proef op de zon; indicatoren voor de kwaliteit van de groene ruimte. Alterra, Wageningen. 23 Schöne, L. en J. F. Coeterier, in voorbereiding. Vergelijkende studie van 25 jaar belevingsstudies. Wordt samengevat in Noot 6. 24 Coeterier, J.F. (1995). De beleving van cultuurhisto rische objecten. Een verkennend onderzoek in de Meijerij van Den Bosch. Rapport 433. Wageningen. 25 Berg, A.E. van den, (2001). Individual differences in the aesthetic evaluation of natural landscapes. Dissertatie, Groningen.

26 Berg, A.E. van den, (2001). Individual differences in the aesthetic evaluation of natural landscapes. Dissertatie, Groningen. 27 Duineveld, M.,M. Koedoot en J. Lengkeek, (2004). Constructies van beton & Iemand die tegen zijn hond zegt: ‘vlieg’. Zes beschou wingen over de omgang met en de betekenissen van ‘erfgoed’ in de context van maatschappelijke processen, landschap en ruimtelijke ordening. Leerstoelgroep Sociaal Ruimtelijke analyse. Wageningen. 28 Carson, R., (1963). Silent Spring. Fawcett Crest, New York. 29 (1)Meadows, D. et al., (1972). Rapport van de Club van Rome. De grenzen aan de groei. Spectrum Utrecht/ Antwerpen. (2) Mesarovic, M. en E. Pestel, (1974). De mensheid op een kruispunt. Tweede rapport aan de club van Rome. Amsterdam/Brussel. 30 (1) Diverse artikelen in de Jaargangen 1974 en 1975 van het Tijdschrift Wonen/ta/bk over o.a. acties in de Nieuwmarkt. Meer afstandelijk zijn de artikelen in Stedebouw en Volkshuisvesting: (2) Frieling, D.H., (1971). Hoe houden wij de stad bewoonbaar? Stedebouw en Volkshuisvesting 52(10): 433-441. (3) Nelissen, N.J.M., (1969). Has downtown still a future? Stedebouw en Volkshuisves ting 50(7/8): 318-327. (4) Launspach, J.A. ,(1972). Multifunctionele stedebouw en democratisering. Stedebouw en Volkshuisvesting 53(2): 94-98. 31 Westhoff, V. en C.G. van Leeuwen, (1959). De zwarte adem. De Levende Natuur 62: 106-114.

beschouwingen over bijvoorbeeld het belang van cultuurhistorische waarden voor de identiteit van gebieden, hebben dus kennelijk een uiterst smalle empirische basis. Het lijkt mij een goede zaak om die basis te verbreden en het belevingsonderzoek naar historische kenmerken van het landschap serieus ter hand te nemen. Belevingsonderzoek levert overigens vaak de bestuurlijke reactie op, dat het toch maar subjectief is en dus niet van hetzelfde gewicht is als de harde studies naar bijvoorbeeld verkeer en vervoer of ecologie. Daar stel ik tegenover dat uit het werk van Agnes van den Berg blijkt, dat er meer intersubjectieve algemeenheden – je kunt ook zeggen ‘wetmatigheden’ – bestaan in onze beleving dan we veelal denken; in ieder geval waar het de beleving van natuur betreft.26 Ook zou vanuit de beleving beter de link gelegd moeten kunnen worden naar handelingsprioriteiten en feitelijk vertoond gedrag. Dit om tegemoet te kunnen komen aan de veelgehoorde tegenwerping, dat mensen alles tegelijk belangrijk vinden en nu eenmaal niet alles kan. In bepaalde gebieden en bij geldschaarste moeten wel echte keuzen gemaakt worden. Impliciet zegt men dan dat de burgers dat niet kunnen. In feite draait het om gezag en macht en de benutting van het deskundigenoordeel dan wel het burgerbelevingsoordeel door de bestuur ders en de politici. In het boekje ‘Constructies van Beton’ geven Duineveld en anderen leuke voorbeelden van wat zij noemen ‘een gevecht om de geschiedenis’: ‘Belevingsonderzoek is een machtsmiddel dat wordt misbruikt om draagvlak te creëren – Belevingsonderzoek ondermijnt de status van de expert.’27 Het urgentiegevoel ontbreekt Het is opvallend dat, in tegenstelling tot bijvoorbeeld natuurkwaliteit of milieukwaliteit, er bij historische kwaliteit geen sprake lijkt te zijn van een grote mate van urgentiegevoel. Dit is te zien zowel bij de bevolking, in de politiek als in het openbaar bestuur. Maatschappelijke emancipatiepro cessen worden vaak gevoed door rampen en misstanden die, eenmaal aan de kaak gesteld, voor ingrijpende verbeteringen en doorbraken zorgen. Bekende voorbeelden als Silent Spring28 of het Rapport aan de Club van Rome29 ontbreken waar het gaat om het verdwijnen van de historie. De dreigende kaalslag van onze historische binnensteden in de begin jaren zeventig30 en de aanklacht van Westhoff en Van Leeuwen31 tegen de ruilverkavelingen uit de jaren vijftig komen nog het dichtste bij dit urgentiegevoel.Hoewel op menig terrein de dreigende ramp nog steeds een belangrijk motief vormt om tot doorbraken te komen, zijn er ook andere mechanismen om tot emancipatie en tot beleidsveranderingen te komen. Ik kom daar nog op terug. Een verdieping van de probleemanalyse: Wie of wat staat in de weg? Het is van belang hypothesen te hebben waarom de situatie is zoals hij is, en welke factoren en krachten het betreft die het realiseren van de Belvedere opdracht in de weg staan. De beleidsnota Belvedere gaat vooral uit van een tekortschietende kennis over en waardering van de geschiedenis bij de bevolking en bij belangrijke professionele actoren in de ruimtelijke planning. Ik noem dat de ‘kennis en waarderingdeficit hypothese’. Derhalve is veel Belvederebeleid gericht op kennisverspreiding en opleidingen. Daarnaast wil op historische gronden | 66

de regering de beleidsinstrumenten voor het Belvederebeleid verder uitwerken en beter verankeren. Genoemd worden de noodzaak van wettelijk verplichte cultuurhistorische toetsen, de Maltawet, en er is uiteraard ook de roep om meer publieke middelen. Ik stel een andere werkhypothese voor en noem die de ‘werkhypothese van het democratisch deficit’. Er is mijns inziens bij de bevolking een breed gevoelde innige wens tot behoud van historische structuren en plekken. Kenmerkende structuren en plekken die als baken fungeren in een snel veranderende wereld. Echter, de planvorming en besluitvorming heeft niet het vermogen om hier goede omgangsvormen voor te ontwikkelen. Burgers en ondernemers hebben mijns inziens veel aandacht en respect voor het verleden, en hechten meer waarde aan dat verleden dan er nu in de feitelijke ruimtelijke investeringen tot uiting komt. Deze werkhypothese wijkt af van de officiële verklaring van de Belvedere beleidsmakers en van de wereld van planners en inrichters. Tegenover mijn democratisch deficit staat het ‘kennis- en instrumentendeficit’ van de regering. Ik werk dit nader uit. De beide werkhypothesen van het Belvederedeficit roepen de vraag op naar de achterliggende oorzaken. Waarom is dat deficit er dan, en waardoor en door wie wordt het in stand gehouden? In algemene zin kun je dan drie clusters van mogelijke achterliggende oorzaken aantreffen: kennis, kunde en macht. Ik geef u eerst het officiële discours over het belang van deze drie factoren. De professionals uit de wereld van de historie en ook de beleids makers uit de ‘eigen’ sector gaan, zoals gezegd, primair uit van de hypo these, dat er ‘te weinig kennis’ is bij de andere mensen over de nog aanwe zige sporen uit het verleden: onbekend maakt onbemind. Als men er maar weet van heeft, dan zal men er wel – wie weet vanzelf – meer rekening mee houden. Diezelfde professionele beroepsgroep gaat ervan uit dat ook de vaardigheden en het vermogen tekortschieten om de historische kennis te integreren in plannen en ontwerpen. Die ‘kunde’ schiet vooral tekort bij diegenen die bij het opstellen van plannen en ontwerpen aan de knoppen draaien. Zij zijn het immers die voor de financiers en de besluitvormers de plannen en ontwerpen opstellen. Hier is, volgens deze hypothese, sprake van een opleidingsachterstand. Ten slotte is er sprake van ‘macht en belangen’, die de Belvedere-missie in de weg zitten. Voor wat betreft die macht en belangen, zijn er drie clusters van subhypothesen: geld, instru menten en cultuur. Voor wat betreft het geld is de werkhypothese, dat de besluitvormers menen dat het rekening houden met de historie teveel kost en/of te weinig oplevert. Het rekening houden met de historische waarden zou de plannen duurder maken en die extra kosten worden niet gecompenseerd door extra opbreng sten, noch uit publieke opbrengsten, noch uit private opbrengsten. De besluitvormers zullen de vertegenwoordigende organen vervolgens voor houden, dat het helaas niet mogelijk was met de historie rekening te houden, omdat het financieel niet uitkan. Vanuit de Belvederebeleidsmakers wordt daarom veel aandacht besteed aan de baten van de cultuurhistorie in termen van vastgoedwaarden, consumentenaantrekkelijkheid, etcetera. Ik verwijs naar het themanummer van de Belvedere Nieuwsbrief over dit onderwerp van november 2005.32 Voor wat betreft de instrumenten, is de werkhypothese dat de waarden van het verleden in kwalitatief en kwantitatief opzicht ade67 | landschap vol betekenissen

32 Duinhoven, G. van, (2005). De waarde van cultuurhisto risch erfgoed in keiharde euro’s. Themanummer. Belvedere Nieuws jaargang 9 no. 26.

quate instrumenten ontberen om die waarden tegen de druk van de andere, vaak economische belangen in te borgen. Hiermee worden instrumenten bedoeld die vergelijkbare ‘zachte’ waarden wel hebben, zoals milieu en natuur. Het gaat dan bijvoorbeeld om wetten die een beschermingsplicht regelen, zoals de Natuurbeschermingswet en de Monumentenwet. Het kunnen ook wetten zijn die een afweegplicht regelen, zoals de Strategische Milieu Beoordeling smb en de Milieueffectrapportage mer. Dan zijn er verder wetten die het beheer financieel regelen uit publieke middelen, zoals de publieke middelen voor natuurbeheer en voor monumentenbeheer. Vandaar de acties van de Belvederebeleidsmakers om een soort ‘Belvederetoets’ verplicht te krijgen, al dan niet als onderdeel van een geïntegreerde omgevings toets. Voor wat betreft de factor cultuur ten slotte menen de Belvedere beleidsmakers dat de bottleneck zit in het behoudzuchtige imago van het Belvederebeleid. Dit imago zou leiden tot het ‘buiten de deur houden’ van historische waarden in de plannen, uit angst dat het gebied of het project ‘op slot komt te zitten’. Om die reden wordt erg veel communicatie bedreven aan de slogan ‘behoud door ontwikkeling’ en wordt met creatieve en soms spectaculaire voorbeeldprojecten getracht het behoudzuchtige imago bij te stellen.

33 Assche, K. van, (2004). Signs in time. An interpretative account of urban planning and design, the people and their histories. Proefschrift, Wageningen Universiteit. 34 Haas, W. de, (2006). Planning als gesprek. Grondslagen voor ruimtelijke planning en beleid in de eenentwintigste eeuw. Uitgeverij de Graaff, Utrecht. 35 Flyvberg, B., (2001). Making social sciences matter. Why social inquiry fails and how it can succeed again. Cambridge University Press.

Nu geef ik tegenover dit officiële discours mijn eigen opvattingen per factor. De ‘kennis’ over de historie is volgens mij ruim voorhanden en overigens gemakkelijk te vinden. Er is werkelijk een lawine aan atlassen, streekbeschrij vingen, en beschrijvingen van kastelen, boerderijen, landschapselementen en gebieden. Veel kennis blijkt ook aanwezig te zijn bij streekbewoners en lokale en regionale groepen. Het is veeleer de status en aard van die kennis over de historie die verschilt bij de verschillende actoren in planprocessen en de wijze waarop die kennis meetelt in het machtsspel. Ik verwijs hier naar de op Foucault gebaseerde analyse van Van Assche van de casus Leidsche Rijn in zijn proefschrift.33 Voor wat betreft de ‘kunde’ zoek ik de verklaring vooral in de opvattingen van de planners en beslissers. De opinion leaders en machthebbers in de mainstreamcultuur van planning en ontwerp verzetten zich tegen de emancipatie en integratie van de historische waarden. In die mainstreamcultuur is nog steeds sprake van een sterk ‘naijlend moderniteit paradigma’, waar kort gezegd nieuw altijd beter is en te prefereren boven oud. Het boek van Wim de Haas, over de noodzaak te komen tot een postmoderne planologie, is de moeite waard hierop na te slaan.34 Overigens, die dominantie van de moderniteit is in het hoogstedelijke milieu groter dan in het landelijke gebied. Bovendien is er in die mainstreamwereld van ruimte lijke planners en ontwerpers sprake van een ‘paradigma van neutraliteit’; een neutraliteit die zich verzet tegen de emancipatie van bepaalde waarden. Die emancipatie wordt vaak gezien als sectoralisme; een sectorale dominantie die bedreigend is voor de gewenste integraliteit van de plannen en de autonome afweegruimte om alles tegen alles af te wegen. In feite is sprake van een positivistisch beroep op waardevrijheid die in de naoorlogse beroeps groep van ruimtelijk planners en inrichters heel diep zit. Noch wetenschaps theoretisch – ik verwijs hier naar Flyvbjerg – noch feitelijk is dat beroep op neutraliteit gerechtvaardigd.35 Immers, het gaat uit van de historisch nog nooit vertoonde stabiliteit en gelijkwaardigheid van waarden en belangen. In de afgelopen eeuw hebben in de westerse samenlevingen de waarden op het vlak van ‘planet’ en ‘people’ zich geëmancipeerd ten opzichte van de op historische gronden | 68

belangen van ‘profit’. Bij het begrip ‘planet’ moet men dan denken aan milieu, natuur, water en landschap, bij ‘people’ aan inspraak en participatie en bij ‘profit’ aan nutsfuncties en economie. De pseudo-neutraliteit positie van de ruimtelijke planners en ontwerpers is daarbij de laatste tien jaar gelegitimeerd door het aanroepen van de waarde ‘ruimtelijke kwaliteit’. Een waarde die door zijn vaagheid en ambiguïteit nauwelijks heeft bijgedragen aan de emancipatie van zwakkere belangen van planet en people in de ruimtelijke belangenstrijd. Deze kenschets van de cultuur van planners en inrichters moet genuanceerd worden als we verder teruggaan in de historie. In de vooroorlogse periode zien we dat de beweging van mensen zoals P. Hudig, H. Cleyndert Azn, P. Bakker Schut en G.A. Poelje, veel meer geïnspi reerd was op opvattingen van emancipatie en culturele kwaliteit.36 Ook in het zogenaamde Nieuwe Charter van Athene, een soort mondiale visie van de Europese beroepsgroep van ruimtelijke planners, zien we weer meer emancipatoire ambities en pogingen het erfgoed een belangrijkere rol te laten spelen.37 Het is zaak om te bezien hoe vanuit mijn democratisch-deficit-werkhypo these, en vanuit de zojuist beschreven alternatieve analyse van de feitelijke situatie, gehandeld zou kunnen worden. Dit zou dan moeten gebeuren door een alternatieve veranderstrategie te ontwerpen en te organiseren, in plaats van de officiële veranderstrategie te gebruiken. Daarbij moet uiteraard worden aangenomen, dat mijn hypothese een betere verklaring vormt voor het achterblijven van de emancipatie en integratie van de historie in ruimte lijke inrichting. De veranderstrategie voor oplossingen De Nota Belvedere adresseert, zoals gezegd, alle drie de clusters van verklarende hypothesen op het vlak van kennis, kunde en macht. De nadruk ligt daarbij op interventies gericht op het vergroten van kennis en kunde bij de relevante actoren. Voor de burger in het algemeen richt men zich op populariseren. Cultuurhistorische informatie voor de professionele beroepsgroep van planners, ontwerpers en ambtenaren is ontsloten via het kich, een internetportal. De vierjarige impuls van het Onderwijsnetwerk Belvedere is uiteraard onderdeel van de strategie voor het vergroten van kennis en kunde. De vele lokale en regionale Belvedereprojecten die de afgelopen jaren zijn gesubsidieerd richten zich eveneens op het vergroten van kennis en kunde in de lokale en regionale situatie. Deze projecten trachten bovendien iets te doen aan het te conserverende imago van het Belvederebeleid. Er wordt uitgekeken naar de nieuwe Maltawet. Ook het artikel over Beschermde Landschapsgezichten in de Natuurbeschermingswet 1998, die per 1 oktober 2005 van kracht is geworden, wordt met enthousiasme begroet. De Belvedere beleidsmakers richten zich ook heel sterk op de factor economie. Dit gebeurt door het uitbouwen van methoden voor de economische waardering van de historische waarden in het landschap en door het introduceren van deze waarden in de gangbare kosten-batenanalysen. Ik heb, zoals reeds gezegd, twijfels over de effectiviteit van deze veranderstrategie. Zo heb ik bijvoor beeld alle provincies een brief gestuurd, met enkele vragen over hun plannen voor het gebruik van het nieuwe wettelijke instrument van de Beschermde 69 | landschap vol betekenissen

36 (1) Zie noot 2: pp.81-85. (2) Polak, H., (1930). Het kleine land en zijn grote schoonheid. Amsterdam, Querido. 37 www.ceu-ectp.org/e/athens/

38 Bade, T., (2006). In de boom toppen gaapt de kloof burger en overheid. Trouw 12-012006 (pagina 26). 39 Op zich is hier een hele lijst literatuur mogelijk. Ik noem gezien mijn eigen ervaringen met die overheidsbeleids velden: (1) Termeer, C. (1992). Dy namiek en inertie rondom mestbeleid, een studie naar veranderingsprocessen in het varkenshouderijnetwerk. Proefschrift vuga, Den Haag. (2) Selnes, T. en M. Aalders, (2005). Een kantelende over heid. Debat intensieve vee houderij en de transitie naar duurzame landbouw. lei en uva. (3) Kalders, P., J. van Erp en K. Peters, (2004). Overheid in spagaat. Over spanningen tussen verticale en horizon tale sturing. Bestuurskunde, december 2004. (4) Hisschemoller, M. en R. Hoppe, (1996). Coping with Intractable Controversies: The case for problem struc turing in problem design and analysis. Knowledge and Policy vol.8: 40-60. Meer algemeen noem ik: (5) H. van Gunsteren en E. van Ruyven (ed.), (1975). Bestuur in de ongekende samenleving, Den Haag. (6) Frissen, P.H.A., (1996). De virtuele staat; politiek, be stuur, technologie: een post modern verhaal. Schoonhoven. 40 Havermans, O., (2006). Maasheggen wil zijn hagen terug. Trouw 09-01-2006 (pagina 5). Trouw publi ceerde een serie met artikelen over cultuurhistorie op 27 en 29 december 2005 en 2 en 5 januari 2006. 41 Berger, P.L. en I. Luckman, (1966). The social construc tion of reality. New York Dubble Day. 42 Both, K., (2005). Leven met natuur. Natuurwaarden, natuurbeleving en religie. 8e Stoutenburglezing 2 oktober 2005. Stichting Franciscaans Milieuproject (www.stoutenburg.nl).

Landschapsgezichten. De antwoorden waren ontluisterend, maar niet onverwacht. Geen enkele provincie heeft serieuze plannen om dit nieuwe instru ment ook echt te gaan inzetten. Het nieuwe instrument wordt door de provinciale diensten als sectoraal en redundant gekenschetst. Mijn brief heeft ook vaak gezworven tussen de verschillende provinciale afdelingen natuur, cultuur en planologie. Het is mijns inziens niet de beschikbaarheid van juridische instrumenten die in de weg zit, het moet wat anders zijn. Gebaseerd op mijn democratisch-deficit-hypothese zit de angel niet in tekorten aan kennis, geld of wettelijke instrumenten, maar in de inrichting van en machtsverhoudingen binnen onze besluitvormingsprocessen, en op de huidige relatie tussen wetenschap, beleid en burgers. Als belangrijkste stuwende, maatschappelijke veranderkracht van de 21e eeuw zie ik de burgers en ondernemers zelf in hun lokale en regionale verbanden, de veelgenoemde ‘civil society’. Burgers en ondernemers willen steeds meer zelf diegenen zijn die beslissen over investeringen, zowel waar het de private als de publieke investeringen betreft. Ook ten aanzien van de kwaliteit van locatie, schaal, vormgeving en omgang met het verleden zal de burger en ondernemer meer beslissingsmacht gaan opeisen. Die macht uit zich momenteel vooral in de vorm van ‘hindermacht’: grote en ingrijpende inrichtingsprojecten komen nauwelijks meer tot stand of raken ernstig vertraagd. Zelfs het kappen van zes hectare bos voor de navo-awacs-vliegtui gen stuitte in Limburg op onverwacht grote weerstanden op lokaal niveau.38 Het is mijns inziens dus zaak om de burgerparticipatie ruimte te geven in meer constructieve zin. Dat vereist wel een overheid die afstapt van de verticale hiërarchische sturingsfilosofie van de 20e eeuw en die meer uitgaat van de netwerksamenleving en de tendens naar horizontalisering die dat qua sturing oplevert.39 Ook de wetenschappers en de professionals zullen in het model van de netwerksamenleving een stap terug moeten doen vanuit hun dominante verticale rol als autonome expert. De lokale lekenkennis, de zogenaamde ‘tacit knowledge’, van de historie is in het horizontale model veel gelijkwaardiger geworden aan de kennis van professionals, ook wel ‘expert knowledge’ genoemd. Het is zaak om de verbondenheid en bevlogenheid van burgers met hun eigen verleden in hun gebied tot expressie te laten komen in de besluitvormingsprocessen.40 Ook zal er een andere verhouding tussen expert en leek gevonden moeten worden. Dat vereist mijns inziens een ingrijpend herontwerp van onze huidige gebiedsprocessen. Dat herontwerp is, wat mij betreft, gebaseerd op de inzichten in collectieve leerprocessen en de rol van inspiratie daarbij. Ik verwijs hierbij kortheids halve naar mijn eerder geciteerde Westhoff lezing uit 2005. Mijn aanname is, dat in onze netwerksamenleving vernieuwingen tot stand komen op basis van sociaal-cognitieve leerprocessen in plaats van op basis van instructie, dwang en disciplinering.41 In gewone mensentaal: goede voorbeelden van geslaagde gebiedsprocessen zullen naar meer smaken en tot gevolg hebben dat de bestuurders en bevolking in aanpalende gemeenten denken: zo wil ik het ook! De wijze waarop een dergelijke aanpak maatschappelijk tot succes komt – of niet –, zal verschillen van de wijze waarop dat met milieu, natuur of water het geval was. Niet door de dreiging van een ramp en door daarbijbehorende dwang van bovenaf. Het zal gaan door sturing van opzij, zoals een van mijn inspiratoren Kees Both het recent noemde.42 Ik verwijs hier naar de theorieën van klassiekers als de socioloog op historische gronden | 70

Trouw, 12 januari 2006


Cartoon uit de AVP-serie over besluitvormingsprocessen Ministerie LNV


Elias43 en de sociaal-psycholoog Weick.44 De theorie van de bestuurskundige Teisman van de creatieve concurrentie gaat ervan uit dat de enveloppen met concurrerende, gebiedsgerichte projectvoorstellen zullen groeien, krimpen en veranderen totdat er een maatschappelijke coalitie is ontstaan met voldoende investeringsmacht en politieke invloed om tot uitvoering te komen.45 Voorwaarde is wel dat in de besluitvormingsprocessen het verouderde en versleten proces van inspraak ingrijpend wordt vernieuwd. Ik sluit me hierbij aan bij de aanbevelingen van de Commissie Tops, waar ik deel van mocht uitmaken.46 Welke kennis is nodig voor de veranderstrategie? Mijn veranderstrategie is gebaseerd op het kunnen wegwerken van het democratisch deficit. Daartoe is het allereerst nodig om veel beter de waardering te kennen van onze burgers voor de historische dimensie van ons landschap en hoe die waardering verbonden is aan de fysiek aanwezige historische objecten en structuren.Ten tweede is het nodig dat de kennis van die burgerwaardering van de historie van ons landschap wordt geïn corporeerd in de praktijk van het ontwerpen en plannen, en dat de ont werpers en planners leren ontwerpen en plannen met deze beleefde historie. Ten derde is het nodig dat de architectuur van besluitvorming over de verandering van gebieden zodanig wordt heringericht, dat er meer ruimte komt voor de beleefde historie van burgers en de daarop gebaseerde ontwerpen en plannen. De antwoorden op deze drie vragen zijn aan elkaar verbonden en vormen tezamen een noodzakelijke en wellicht voldoende voorwaarde voor een effectieve veranderstrategie. Ik ga kort in op de drie onderzoeksthema’s. Beleving en historie Aansluitend op mijn eerdere opmerkingen over de magere stand van de kennis over beleving van historische landschapswaarden, wil ik dat thema graag verder brengen. Het is mij uiteraard niet gegeven om de algemene belevingstheorie ‘as such’ verder te brengen, maar ik wil wel graag die algemenere inzichten uit de semiotiek, uit de sociaalpsychologie en uit onder meer de theorie van Coeterier verder toespitsen op de historie van het landschap. Daarbij wil ik mij ook verdiepen in de discoursen van de verschillende maatschappelijke groeperingen met hun eigen historische beleving in de planprocessen. Immers, het proces van selectie en waardering van gebieden door archeologen en historisch geografen heeft een hoog deskundigen gehalte. De legitimatie van deze selectie en waardering bij de kiezer en de politiek is vrij mager. Kijk maar eens naar het gemak waarmee de Belvedere kaart uit 1999 is ingeperkt in de beleidskaart van de Nota Ruimte in 2005. Slechts over de Hoekse Waard als Nationaal Landschap is felle politieke strijd tot in de Tweede Kamer gevoerd. Het proces van herkenning en erkenning van de landschappelijke waarden van de Hoekse Waard bij de eigen bevolking leidde tot een gedragen lobby voor een status Nationaal Landschap. Dit in schrille tegenspraak met het beoogd Nationaal Landschap Westergo, 73 | landschap vol betekenissen

43 Elias, N., (1978). What is sociology? Columbia University Press. New York. 44 Weick, K.E., (1979). The social psychology of organizing. Mac GrawHill, New York. 45 Teisman, G.R., (1997). Sturen via creatieve concurrentie: een innovatie-planologisch perspectief op ruimtelijke investeringsprojecten. Inaugurele Rede Katholieke Universiteit Nijmegen. 46 Werkgroep Inspraak, (2006). Inspraak Nieuwe Stijl. Transparant en professioneel maatwerk. Gemengde commissie onder leiding van professor Tops ingesteld door Minister van v&w. Den Haag.

Beleidskaart Belvedere met daaroverheen de 20 Nationale Landschappen gemaakt op basis van kaarten uit de Belvedere Nota en het Structuurschema Groene Ruimte


waar een gebrekkige verankering van de beleidscategorie Nationaal Land schap bij de bevolking en de vrees voor planologische beperkingen voor, nota bene, de Haven van Harlingen leidde tot een succesvolle lobby tegen dit Nationaal Landschap. Voor en vanuit de 42 afgevallen Belvederegebieden van de beleidskaart in de Nota Belvedere is geen lobby gevoerd die in Den Haag voelbaar of merkbaar was en dus is die omvangrijke inperking in de Tweede Kamer geruisloos verlopen. Het is mijns inziens gewenst om meer zicht te krijgen op de verschillende discoursen die leiden tot hoge historische belevingswaarden en in de dynamiek van die discoursen. Zeer pregnant werd de waarderingsproblematiek onlangs geformuleerd door de Engelse minister van cultuur Lammy: ‘We are reforming the way we designate and protect the nation’s heritage. Many of you are involved. We are looking at how we can make the system more transparent, more open, more flexible. Perhaps most importantly we are looking at how we give ownership back to the local com munities themselves. We have some way to go The heritage sector is perceived as experts talking to themselves. There is lack of trust. The experts are seen as only willing to engage with communities on their own terms – and in a language that excludes those to whom they are talking.’47 Een mijns inziens belangrijk en inspirerend boek over de beleving van natuur en landschap voor kinderen is Last Child in the Woods van Richard Louv.48 Hij beschrijft de situatie in de vs, waar binnen één generatie het directe contact van kinderen met natuur bijna geheel aan het verdwijnen is. Hij beschrijft de grote nadelen daarvan voor de kinderen met gedragsstoor nissen zoals adhd, en fysiologische effecten zoals obesitas en suikerziekte. Interessant in dit verband is echter zijn analyse van de achterliggende mechanismen van de negatieve effecten, van wat hij noemt het natuurtekort syndroom. Sprekend met de gezaghebbende kinderpsycholoog Martha Farell Erickson, die veel onderzoek heeft gedaan naar ouder-kindbindings processen, veronderstelt Louv dat met land en plekken eenzelfde bindings proces van belang is voor het opgroeiende kind. Net zoals de problemen bij mens-mensbindingsprocessen grote negatieve gevolgen hebben in het latere leven, zo zouden dergelijke negatieve gevolgen ook kunnen optreden bij problematische land-mensbindingsprocessen. Het is zaak om deze intrigerende hypothese nader te verkennen; immers de populariteit van streken en plekken wordt heel vaak in verband gebracht met het begrip identiteit en omgekeerd wordt het ontbreken van de binding en identificatie met gebieden in verband gebracht met vervreemding en verveling. Louv slaat met het begrip ‘binding aan het land’ expliciet een brug tussen natuurlijke historie en cultuurlijke historie, vergelijkbaar met Bloemers in zijn inaugurele rede van 17 oktober 2003.49 Bloemers spreekt van het ‘archeologisch-historisch landschap’ en definieert dat als ‘het landschap van cultuur en natuur in zijn geheel’. Hoewel ik het hartgrondig eens ben met Bloemers waar het gaat om het onderstrepen van het continuüm tussen cultuurlijke en natuurlijke historie, acht ik de door hem gekozen term ‘archeo logisch-historisch landschap’ minder gelukkig. Het betoog van Heyd in Environmental Ethics over ‘cultural landscapes’ in de dubbele betekenis van natuur en cultuur, vind ik veel overtuigender.50 Het lijkt me fascinerend om onze kennis over de binding van mensen aan gebieden te vergroten en de rol van de beleefde historie daarbij te exploreren. Opvallend is ook de sterke nadruk die in steeds meer wetenschapsvelden komt te liggen op het belang 75 | landschap vol betekenissen

47 Lammy, D., (2006). Key Heritage Speech. Capturing the Value of Heritage. Royal Geographical Society, UK (www.culture.gov.uk/glo bal/press_notices/archive_ 2006/). 48 Louv, R., (2005). Last child in the woods. Saving our children from Nature-DeficitDisorder. Chapel Hill. 49 Bloemers, J.H.F., (2003). Op weg naar een duurzaam archeologisch-historisch landschap in 2005. Inaugu rele Rede. Vossiuspers uva. 50 Heyd, T., (2005). Nature, Culture, and Natural Heritage: Toward a Culture of Nature. Environmental Ethics Vol. 27: 339-355.

van beleving. Bijvoorbeeld de Groningse historicus Frank Ankersmit neemt hierin een heel geprononceerde positie in, naast de kunsthistoricus Van Os en de Harvard economen Pine en Gilmore. Deze convergentie van nieuwe opvattingen is bemoedigend en sterkt mij in de overtuiging dat dit een belangrijk en uitdagend wetenschappelijk thema is. Ontwerp en historie De gangbare opvatting in de wereld van architecten en ontwerpers is, dat ontwerpen een van de meest beloftevolle instrumenten is om tot besluit vorming en uitvoering van investeringen te komen. Tussen visie en strategie aan de ene kant en operationalisering en uitvoering aan de andere kant zit namelijk het ontwerp. Het ontwerp geeft ruimtelijk en concreet vorm aan al onze dromen, behoeften en verlangens. In contrast met het plan als samenbindend besluitvormingsinstrument heeft het ontwerp net iets meer, namelijk de ambitie tot creatie en inspiratie. Daar waar het plan vooral trekt op de waarden ‘bruikbaarheid’ en ‘duurzaamheid’ wil het ontwerp daarnaast ook ‘schoonheid’ bieden. Ontwerpen sluiten ook aan op de dominante beeld cultuur van onze samenleving. Ontwerpen heeft echter een problematische kant waar het gaat om de participatie. Daar waar de 21e eeuw mijns inziens vraagt om horizontale arrangementen, in tegenstelling tot de verticale arrangementen van de 20e eeuw, heeft het ontwerpen de valkuil van het absolute, het verticale. Het is toch vooral Frank Westerman die in zijn boek ‘De Ingenieurs van de Ziel’ prachtig beschrijft hoe verleidelijk de combinatie van totalitair regime en ontwerpend ingenieur is.51 Ook de grote nadruk van sommige ontwerpers op hun kunstenaarschap, op het puur artistieke, doet af aan de mogelijke betekenis van die ontwerpers in gebiedsprocessen. 51 Westerman, F., (2002). Ingenieurs van de ziel. Uitgeverij Atlas, Amsterdam/Antwerpen. 52 Kersten, P.H., M.J.J. Eekhout, R.D. Kranendonk, K.R. de Poel en J.J.N. Geenen, (2001). Op zoek naar Magische Momenten in de ruimtelijke planvorming. Alterra-rapport 366. Wageningen. 53 Hajer, M., (2003). Is that politics? For an inquiry into Forms in contemporary Politics. In: B. Joerges and H. Nowotny (eds.). Social Sciences and Technology: Looking Back Ahead. Dordrecht. 54 Godefroy, P., (2005). Wonen in waterland. Presentatie bij de start van het Onderwijsnetwerk Belvedere. (www.belvedere.nu en www.la4sale.nl).

Ik voel mij zeer aangetrokken tot het ontwerpen in een interactief proces, waarbij het magische moment waarop alle puzzelstukjes op hun plek vallen niet alleen de ontwerper beroert, maar allen die aan het proces deelnemen.52 Ontwerpen is op deze wijze beoefend een dynamisch proces van leren en gezamenlijk een nieuwe betekenis geven aan het gebied. Maarten Hajer werkt ook aan het nauwgezet analyseren van deze rol van ontwerpen en ontwerpers in het planningsproces. Hij laat in een recent artikel zien hoe de context van het planningsproces, de vorm en de taal heel sterk van invloed zijn op de werking en de uitkomst.53 Het is uitsluitend door toepassing van de interactieve ontwerpmethoden, dat historische waarden mogelijk hun plek kunnen gaan vinden in de echt ten uitvoer gebrachte ontwerpen. De kansen daarop in de modernistische ontwerptraditie zijn buitengewoon klein, omdat men in die traditie een grondige afkeer heeft van historische waarden. Die waarden zouden de ontwerper te veel beperken en zouden hem afhouden van het komen tot ‘moderniteit’, een waarde die ook in de Kunst nog steeds erg centraal staat. Het ontwerp van Godefroy voor nieuwe bebouwing in Waterland laat zien hoe, in overleg met provincie en gemeente, de historie en identiteit van de verschillende bebouwingslinten een inspiratiebron kan zijn voor nieuwe bebouwingslinten of voor aanvul lingen en vernieuwing in de bestaande linten.54 Bijna achteloos doorbreekt hij hiermee een heel oud planologisch taboe, namelijk de afschuw van lintbebouwing. Het is dus zaak om met de collega’s bij Landschapsarchitectuur op historische gronden | 76

Kaartfragmenten uit Wonen in Waterland Pepijn Godefroy, La4Sale


in Wageningen en Bouwkunde in Delft na te gaan hoe participatief ontwerpen met expliciete aandacht voor de burgerwaardering van het verleden er uit ziet, hoe dergelijke ontwerpen en ontwerpprocessen tot stand komen en welke competenties onze ontwerpers daartoe moeten bezitten. Gebiedsprocessen en historie De crux van het realiseren van de beide Belvedereopdrachten zit in het wijzigen van het verloop van de concrete gebiedsprocessen. De positie, het economisch functioneren en de competenties van de deelnemers aan deze processen bepalen, samen met de procesarchitectuur, de uitkomst in termen van investeringen en kwaliteit van het landschap. Het is mogelijk een soort typologie van de verschillende situaties te maken, gebaseerd op: - de belangrijkste veranderingsopgave(n), - de aard en opvattingen van de dominante en ondergeschikte deelnemers, - en de ruimtelijke karakteristieken van de uitgangssituatie. Het doorgronden van de dynamiek van de 21e-eeuwse gebiedsprocessen is een fascinerende en inspirerende exercitie. Daarbij ga ik uit van het verlaten van eenduidige en gangbare monodimensionele schema’s, zoals de trits bestemming-inrichting-beheer, de reeks meten-tekenen-rekenen-ondertekenen, de reeks visie-verkenning-strategie-ontwerp-uitvoering, de beleidscyclus: probleemanalyse-beleidsbepaling-beleidsuitvoering-beleidsevaluatie, enz. Al dergelijke schema’s gaan uit van een geordend, sequentieel en analytisch rationeel proces. Mijn eigen inzichten uit de praktijk laten zien dat de werkelijkheid hoogst zelden en dan nog tijdelijk deze karakteristieken bezit. In de werkelijkheid zijn zaken parallel, ongeordend, zijn oplossingen er al voor het probleem duidelijk is, is er sprake van emotie naast ratio en van macht naast ratio.

55 Neven, M.G.G., F.G.Boonstra en W. Kuindersma, (2004). Beleid en onderzoek in actie. Reflecties van bestuurskun dig onderzoekers op hun nieuwe rol in groene beleidsprocessen. 56 Veld, R. in ‘t (red.), (2000). Willens en wetens. De rollen van kennis over milieu en natuur in beleidsprocessen. Utrecht. 57 Halman, L., R. Luijks en M. van Zundert, (2005). Atlas of European Values. Brill,Tilburg.

Voor academische reflectie en verdieping is een minutieuze analyse en bestudering van cases nodig. In het verlengde van Flyvbjerg is ook het besef nodig dat observatie zonder participatie en zonder eigen waarneemtheorie niet bestaat. Een onderzoeker die een gebiedsproces bestudeert, wordt vanzelf sprekend onmiddellijk ook zelf een actor en een factor in die processen. Ik verwijs hier naar het leuke boekje van enkele wur-bestuurskundigen: ‘Beleid en Onderzoek in Actie; Reflecties van Bestuurskundige Onderzoekers op hun Nieuwe Rol in Groene Beleidsprocessen’.55 Ook verwijs ik naar het boekje van Roel in’t Veld: ‘Willens en Wetens’, over de relatie kennis en beleid.56 Gezien de nog steeds snelle achteruitgang van de historische waarden, lijkt de articulatie van de historische waarden in gebiedsprocessen nog steeds zwak. Althans, de betrokkenen lijken samen niet in staat het proces te keren. Dat heeft mijns inziens mede te maken met institutievorming en het organisatie vermogen van de historische sector. In tegenstelling tot het midden- en kleinbedrijf, de landen tuinbouw of het verkeer en vervoer is er nog geen krachtige lobby met een krachtig verhaal. Met enige afgunst wordt er zelfs gekeken naar de natuur- en milieubeweging. Toch zijn er interessante nieuwe ontwikkelingen. De Europese Landschapsconventie is als moderne, nietdirectieve maar enthousiasmerende Conventie echt een overheidsinstrument van de 21e eeuw. Die conventie kan laten zien wat Europa ook en nog steeds kan zijn: een gemeenschap met gedeelde waarden en normen, een gemeen schap met een diepgeworteld verleden dat veelkleurig en rijk is.57 op historische gronden | 78

Europese Landschaps conventie: Europa van de 21e eeuw! Dirk Sijmons, congres Landschap Troefkaart van Europa 9 juni 2005


Perceptiemanagement Stichting wAarde


In Nederland is de meest brede groene maatschappelijke coalitie ooit (33 verschillende organisaties) verenigd in de Landschapsmanifest Alliantie.58 De basisbeweging voor cultuurhistorie is aanwezig in vele en veelkleurige verenigingen, stichtingen, kamers en kringen: zo’n 1500 historische ver enigingen, heemkundekringen en oudheidskamers, circa 700 particuliere monumentenorganisaties en 150-300 archeologische verenigingen. Kennelijk is er nu ook de wil tot samenwerking en dat geeft een uitstekende uitgangssituatie. Voor dit thema is het dus zaak om na te gaan hoe het zit met participatieve processen en historische waarden, hoe het zit met machtsvorming en institutievorming en hoe de ‘framing en reframing’ van de historische discoursen verlopen in concrete gebiedssituaties.59 De stichting wAarde noemde dit recent perceptiemanagement, voorwaar een uitdagend concept dat ik graag zou willen onderzoeken.60 Academisch onderzoek en onderwijs De vraag is opnieuw, wat kunnen de wetenschap en het onderwijs bijdragen aan een mogelijk nieuw elan in het omgaan met historie in het landschap. De wetenschap steunt heel zwaar op twee peilers: het bbo-programma van nwo en de programma’s bij de rijksinstituten. Die laatste programma’s worden sterk aangestuurd vanuit de planbureaus en vanuit het Actiepro gramma Ruimte en Cultuur.61 Ik hoop sterk op een volgende fase van het huidige bbo-programma, met meer lerend en ontwerpend actieonderzoek in echte investeringsprojecten in concrete gebieden. De grote rijkdom aan circa 350 Belvedereprojecten schreeuwt om academische analyse en studie, en in dat kader is het heel eervol om een nummer Belvedere in de Reeks Planologie van de sdu te mogen verzorgen.62 Deze reeks biedt een kans op een rechtstreekse toegang in het hart van de actieve beroepsgroep. Voor wat betreft het onderwijs is de vierjarige impuls gestart en daaraan hoop ik mijn steentje bij te dragen. De Interuniversitaire Mastercursus met Delft en Amsterdam draait volop en oogst veel waardering van de deelne mende studenten. Met het hbo in het algemeen en met Van Hall Larenstein in het bijzonder zijn er contacten om samen enkele Belvederewerkplaatsen voor onderwijs en maatschappij te gaan draaien. Er zijn internationale contacten via het cultplan-netwerk en de Europese Landschapsconventie, en ook de internationale onderwijscontacten kunnen zeker nog versterkt worden.63

58 Landschapsmanifest Alliantie, (2005). Landschapsmanifest. Zie o.a. www.landschapsbeheer.com. 59 Fischer, F., z.j. Reframing public policy: discursive politics and deliberative practices. Oxford. 60 Slobbe, T. van en L. Kemme, (2005). Zienswijzen en ogenblikken. Stichting wAarde, Beek-Ubbergen. (www.waarde.nl). 61 Anonymus, (2005). Actieprogramma Ruimte en Cultuur. Ministerie van ocw, Den Haag. 62 Een eerste poging tot analyse van de doorwerking van de Belvedere projecten in de realiteit is te vinden in: Anonymus, (2005). Belvedere revisited. Bouwstenen voor uitvoerings- en handelings kracht. Royal Haskoning Rapport (te downloaden bij www.belvedere.nu). 63 Anonymus, (2006). cultplan. Planning cultures in Europe coping with cultural differences. Lopend interact programma (zie: www.cultplan.org).


Een functionele geschiedenis1 Jan Kolen

De representatieruimte De historicus en ontwerper hebben iets met plekken. Dat is niet zo vreemd, want plekken geven immers structuur aan onze leefruimte en zijn belangrijke oriëntatiepunten voor ons handelen en denken. Een omgeving zonder benoembare en herkenbare plekken is in strijd met onze natuur. Vijftien jaar geleden deed de Franse antropoloog Marc Augé echter een interessante voorspelling waarin hij tóch met deze tegendraadse gedachte speelde.2 Hij stelde dat het landschap in onze supermoderne tijd snel zou veranderen in een nietszeggende ruimte – een sociaal en historisch vacuüm.3 Daarin zou alles draaien om het onderweg zijn, het verkorten van afstanden, en zouden de dragende elementen worden gevormd door verkeersinfrastructuur, transport, telecommunicatie en ‘non-plaatsen’ (non-lieux). Met dat laatste doelde Augé op onderdelen van de ruimte waar sociale bindingsprocessen en herinneringen nagenoeg afwezig zijn. Shopping malls, luchthavens, autosnel wegen en andere transitzones voldeden in zijn ogen aan dat lege profiel. Exit vertrouwd cultuurlandschap. Dat pessimistische beeld had ook enige invloed op toekomstvisies voor Nederland.4 Zo sprak Ton Lemaire het ver moeden uit, dat ook grote delen van Nederland op termijn zouden kunnen 83 | een functionele geschiedenis

1 Deze bijdrage is gebaseerd op mijn inaugurele rede over ‘Het historisch weefsel’, uitgesproken op 2 juni 2006 aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Daarnaast heb ik gebruik gemaakt van een korte lezing voor het symposium ‘Verdieping en Doorwerking’ (7 december 2007) van het onderzoekspro gramma Bodemarchief in Behoud en Ontwikkeling (bbo) van de Nederlandse Organisatie voor Weten schappelijk Onderzoek (nwo), en van het essay ‘Het onwerkelijke landschap’, s&ro 01/2008. Een gedeelte van de oratie werd eerder gepubliceerd in Kolen J., (2007): ‘Het historisch weefsel. Over de transfor matie van de regio en de omgang met het verleden in de 21ste eeuw’, in E.A. de Jong, J. Kolen, J. Bazelmans & I. Baan, Perspectief, Rotterdam, 46-66. 2 Augé M., (1992): Non-lieux. Introduction à une anthropologie de la surmodernité, Paris. 3 In het vervolg gebruik ik het begrip ‘landschap’ in een ruime zin, dus als verzamelterm voor het (voormalige) agrarische cultuurlandschap en de stedelijke omgeving (‘stadslandschap’). 4 Zie o.a. verschillende bijdragen in J. Kolen & T. Lemaire (red.), (1999): Landschap in meervoud. Perspectieven op het Nederlandse landschap in de 20ste/21ste eeuw, Utrecht.


Factory Outlet Batavia Stad in Lelystad Foto: Truus van Gog, HH

85 | een functionele geschiedenis

transformeren tot plaatsloze landschappen.5 Helemaal ongelijk hadden cultuurcritici als Augé en Lemaire achteraf gezien niet. We leven immers in een ruimte waarin alles en iedereen voortdurend wordt gemobiliseerd en de verkeersinfrastructuur het zenuwstelsel van het stedelijk netwerk vormt. Maar van hun voorspelling over ‘non-plaatsen’ is minder terecht gekomen. Op het eerste gezicht is zelfs sprake van het tegenovergestelde: nooit eerder zijn herinneringen aan plekken en de aanwezigheid van historische tekens in het landschap zo belangrijk geweest als nu, niet in de laatste plaats in de ruimtelijke ordening en het landschapsontwerp.

5 Lemaire T., (1999): Ter plaatse. Globalisering en de verdediging van het lokale, in Doorlopers en breuklijnen Van globalisering, emancipatie en verzet, Assen, 205-218. 6 Baudrillard J., (1970): La société de la consom mation, Paris. 7 Kolen J., (2007): Het historisch weefsel. Over de transformatie van de regio en de omgang met het verleden in de 21ste eeuw, in E.A. de Jong, J. Kolen, J. Bazelmans & I. Baan, Perspectief, Rotterdam, 46-66. 8 Zie o.a. Young J., (1993): The texture of memory. Holocaust memorials and meaning, New Haven/ London; H. Planzbaum (ed.), 1999: The Americanization of the Holocaust, Baltimore/ London 9 Metz T., (2002): Pret! Leisure en landschap, Rotterdam; BeckersTh., (1999): Het landschap als kijkdoos, in Kolen J. & Lemaire T. (red.), Landschap in meervoud. Het Nederlandse landschap in de 20ste/21ste eeuw, Utrecht, 235-250; van der Laarse R. (red.), (2005): Bezeten van vroeger. Erfgoed, identiteit en musealisering, Amsterdam.

In dit opzicht zijn de ontwikkelingen in onze leefruimte beter aangevoeld door een andere Fransman, de in 2006 overleden (recalcitrante) socioloog en filosoof Jean Baudrillard. Hoewel Baudrillard niet specifiek heeft geschre ven over het landschap, ontwikkelde hij een idee dat voor de discussie over het huidige landschap zeer bruikbaar is. Hij voorspelde een ‘hyperrealiteit’, waarvan de Amerikaanse massacultuur van de jaren zestig en zeventig een voorafspiegeling was, en waarin representaties de realiteit zouden gaan overschaduwen.6 Een cultuur waarin tekens, symbolische verwijzingen en beelden (zoals televisiebeelden) vaak als ‘echter’ en waardevoller zouden worden ervaren dan het praktische nut van de concrete dingen in het hier en nu. Het huidige landschap, niet alleen in Nederland maar ook elders in Europa, begint steeds meer van die ‘hyperreële’ trekken te vertonen. Op veel plaatsen is het landschap een projectievlak geworden voor representaties van uiteenlopende aard, zoals wisselende natuuridealen, beelden van vroeger en associaties met verre oorden. Eén van de vormgevende krachten achter de representatieruimte is het erfgoedtoerisme. In Europa ontwikkelen verschillende regio’s een unieke historische ‘specialiteit’ om daarmee wereldwijd potentiële toeristen te interesseren, en geven aan die specialiteit ook nadrukkelijk vorm in het landschap en de publieke ruimte.7 Sommige regio’s varen daar wel bij, zoals Normandië, dat zich heeft toegelegd op D-Day en de Tweede Wereldoorlog, en Noord-Frankrijk en de Vlaamse Westhoek, die vooral toeristen trekken die geïnteresseerd zijn in La Grande Guerre. In het internationale erfgoed toerisme speelt Nederland nog slechts een bescheiden rol. De meeste buiten landse toeristen komen naar Amsterdam voor de grachtengordel, het Rijksmuseum en het Anne Frank Huis. Buiten Amsterdam worden alleen de Beemster en de molens van Kinderdijk (werelderfgoed) en de Deltawerken nog bezocht, maar eigenlijk wijken deze bestemmingen al te veel af van de hoofdroute. Die route leidt van Amsterdam bijvoorbeeld naar de andere hoofdsteden van het vroeg-moderne Europa, zoals Antwerpen, Venetië, Florence en Rome, of naar Berlijn, Warschau en Auschwitz voor reizigers die de holocaust experience opzoeken.8 Het Nederlandse landschap is echter razend populair onder toeristen uit eigen land en valt niet meer weg te denken uit ons ‘bestaan’ als dagrecreant. Er vormen zich leisure landscapes en consumptielandschappen, waarin de rurale cultuur en het grondge bonden bestaan geleidelijk worden ingekapseld in een veranderlijk web van streekeigen producten, herinneringen, historische iconen, bezienswaardig heden en belevenissen.9 Het toerisme laat het erfgoed niet ongemoeid. Het verleden moet snel en op een overzichtelijke manier worden gepresenteerd, want voor een herhaald bezoek en langdurige bezinning hebben toeristen op historische gronden | 86

Het Holocaust Mahnmal in Berlijn Foto: Peter Eisenman, HH


meestal geen tijd. Om iets toe te voegen aan de dagelijkse routine moet het een onuitwisbare indruk achterlaten. Dat kan worden bereikt door middel van reconstructies, kunst, nieuwe museale presentatietechnieken, theatrale heropvoeringen en land-schappelijke enscenering. Hier en daar verandert het landschap zelfs in één grote geheugenprothese.10 Herinneringsland schappen als Westerbork hebben daar bijna dagelijks mee te maken.11 Terwijl op de ene plaats reconstructies en herdenkingskunst verrijzen (het Herin neringscentrum Kamp Westerbork), haasten we ons het echte erfgoed op een andere plaats voor verval te behoeden (de commandantswoning) en wordt op een derde plek weer ‘nieuw’ erfgoed ontdekt op het erf van een boer (een als varkensschuur gebruikte barak in Zwiggelte). De representatieruimte toont zich in haar meest complexe vorm in relatie tot internet. Dat kunnen we onder andere aflezen aan de eerder genoemde holocaust experience. Wie op het web op zoek gaat naar informatie over het Anne Frank Huis, Westerbork en Vught, is vaak maar enkele muisklikken verwijderd van geografisch verre plekken zoals Auschwitz, het us Holocaust Memorial Museum (Washington dc) en Yad Vashem. Via het web kunnen herinneringen, historische verhalen, beelden en informatie die enkele decennia geleden nog sterk gebonden waren aan plekken en regio’s, in korte tijd (soms wereldwijd) worden verspreid en zelfs een ‘footloose’ karakter krijgen. De effecten daarvan blijven niet beperkt tot de virtuele ruimte. Auschwitz kan inmiddels ook worden ‘beleefd’ in het us Holocaust Memorial Museum, waar gebruik wordt gemaakt van authentiek materiaal uit het concentratie kamp, en de Amerikanen kunnen voor informatie over Anne Frank tevens terecht bij het Anne Frank Center in New York City. In het huidige informatie tijdperk, zo stelt de cultuurhistoricus Alison Landsberg, worden traditionele noties van materiële oorspronkelijkheid en plaatsauthenticiteit serieus op de proef gesteld.12

10 Landsberg A., (2004): Prosthetic memory. The transformation of American remembrance in the age of mass culture, New York. 11 ‘Het bewaren van het verlies’, Trouw/De Verdieping, 2 november 2007, pag. 4. 12 Zie noot 10.

Die relatieve inwisselbaarheid van historische thema’s en herinneringen en de bewuste evocatie van het verleden zien we ook meer en meer terug in het Nederlandse landschap. We kunnen winkelen in Batavia Stad, we kunnen het verleden van woonoord Lunetten (het Molukse dorp ter plaatse van Kamp Vught) bezoeken in het Openluchtmuseum in Arnhem en dat van het Konzentrationslager Herzogenbusch (Kamp Vught) weer ter plaatse van het voormalige woonoord Lunetten. We kunnen wandelen in een natuurlijk beekdallandschap waar het water enkele jaren terug nog door een moderne betonnen bak stroomde, en we kunnen wonen in een vooroorlogse wijk uit 2005 of in een Middeleeuws terpdorp (Eson) waar dat wellicht nooit heeft bestaan. In die context krijgt het verleden een intermediaal karakter: het verhuist van plek naar plek, van monument naar museale presentatie en website, en van relict en herinnering (of mythe) naar het ruimtelijk ontwerp. De constructie van identiteit Uit het voorgaande blijkt al dat termen als leisure landscape en ‘consumptie landschap’ ontoereikend zijn om de representatieruimte te duiden en verklaren. Het gaat namelijk niet alleen om de evocatie van het verleden ten behoeve van recreatie en vermaak, maar soms ook om een verregaande op historische gronden | 88

‘historisering’ van de woon- en werkomgeving. Ruimtelijke vormgeving en het hergebruik van erfgoed staan dan vooral in het teken van de culturele waarde en sociale identificatiemogelijkheden van het (stads)landschap voor de regionale gemeenschap zelf. Nu is de constructie van culturele identiteiten in en door de gebouwde omgeving iets van alle tijden en alle samenlevingen.13 En zelden weerspiegelt deze praktijk de romantische associaties die veel bestuurders, ontwerpers en cultuurhistorici koesteren bij begrippen als genius loci en ‘ruimtelijke identiteit’. Dat wordt wel heel duidelijk geïllustreerd in een gespleten stad als Belfast, waar plekken en ruimten geladen zijn met politieke conflicten en omstreden geschiedenissen.14 Dat voorbeeld laat ook meteen zien dat er bij de ruimtelijke vormgeving en representatie van identiteiten niet altijd historici, architecten, landschapsontwerpers en stedenbouwers te pas hoeven te komen. In Belfast is de ruimtelijke expressie van identiteiten onbemiddeld, apocrief en soms ronduit obscuur. We treffen haar aan in de vorm van leuzen, vlaggen en plakkaten op gevels, protesten en straatgevechten, en sporen van moedwillige vernieling en vernietiging. De nadruk ligt op het conflict, op politieke en religieuze ressentimenten en de wederzijdse uitsluiting en marginalisering van groepen. Dat de constructie van identiteiten in de stedelijke omgeving ook zachtere vormen kan aannemen, bewijst een ‘moderne historische’ stad als Berlijn. Door de vele belangwekkende gebeurtenissen en cultuurverschuivingen die zich in Berlijn hebben voltrokken, is het verleden daar de meest voor de hand liggende substantie voor de verdere vormgeving van de stedelijke ruimte. Maar dat maakt het er voor bestuurders, stedenbouwkundigen, architecten en kunstenaars niet eenvoudiger op. Want welk verleden verdient nu eigenlijk een duurzame plek in het Berlijn van de toekomst? Is dat de bloeiperiode rond 1900, de tijd dat Duitsers en joden er nog vreedzaam samenleefden, de beladen rol van de stad in de Tweede Wereldoorlog, de tijd van wereldverbe teraars en avant-garde in de jaren zeventig en tachtig, of de val van de muur en de eenwording van Duitsland? Is het de topografie van de daders of die van de slachtoffers? Onder het oppervlak, in de verborgen wereld van de U-Bahn, vluchtgangen, schuilkelders en commandovertrekken van de Nazi’s zet dit conflictueuze verleden zich voort. Vanwege deze netelige dilemma’s, zo stelt de Duitse historicus Rudolph, weet Berlijn nog steeds niet wat precies haar identiteit is, behalve ‘geschiedenis die voorbij is’.15 De worsteling met het verleden levert op veel plaatsen in de stad bijzondere (herdenkings) architectuur op, zoals het Jüdisches Museum van Daniël Libeskind en het monumentale Holocaust Mahnmal van Peter Eisenman. Maar als represen tatieruimte en als toneel voor de beeldcultuur is de stedelijke ruimte uiteraard fysiek begrensd. Dilemma’s treden ook op als regio’s zo snel transformeren dat resoluut afscheid moet worden genomen van vertrouwde landschappen en zelfbeelden. In die gevallen bestaat met name onder bestuurders, beleidsmakers en plannenmakers de neiging om historische dragers aan te wijzen die benut kunnen worden voor het construeren van nieuwe identiteiten. Op dit punt lijkt Nederland welhaast ervaringsdeskundige te worden. In de Stadsregio Arnhem-Nijmegen worden al enige tijd vingeroefeningen uitgevoerd met een stedenbouwkundige en landschapsarchitectonische reïncarnatie van het 89 | een functionele geschiedenis

13 Lovell N.(ed.), (1998): Locality and belonging, London/New York. 14 Jarman N., (1993): Intersecting Belfast, in Bender B. (ed.), Landscape. Politics and perspectives, Providence/Oxford, 107-138. 15 nrc, 20 mei 2006. Zie tevens: Thijs K., (2006): Elastische Geschichte. Berlin und Drei Erzählungen seiner Vergangenheit, Amsterdam; Rürup R. (Hrsg.), (2004) (1987): Topographie des Terrors, Berlin.

16 Hendriks M., 2006: ‘Ondergronds verleden: Romeinse noordgrens als omstreden inspiratiebron voor ontwerpers en planners’, in Blauwe Kamer 2006(5), 22-31; Velthuis I., (2006): Ontwerpen met onzichtbaar erfgoed. Masterscriptie Erfgoed van Stad en Land, Vrije Universiteit Amsterdam. 17 Van Tienen Y., (2007): Nijmegen ontwikkelt. Cultuurhistorie aan de Waal, Bussum. 18 Rooijakkers G. & van de Weijer R., (2002): ‘Zij komen mij bezichtigen’. De musealisering van het platteland, in Rooijakkers G. e.a. (red.), De musealisering van het platteland. De historie van een Brabants boerenhuis, Nijmegen, 9-33. 19 Janssen J., (2006): Vooruit denken en verwijlen. De (re)constructie van het plattelandschap in ZuidoostBrabant, 1920-2000. Tilburg. Zie tevens:‘Weemoed’, S&RO 03/2003. 20 Florida R., (2003): The rise of the creative class: and how it’s transforming work, leisure, community and everyday life, New York. Zie tevens: Laundry C., (2000): The creative city, New York. 21 Een bekend voorbeeld is de monumentale boerderij Land & Zeezicht in Kamperland (Zeeland), die omgevormd is tot een creatief business cluster (‘Creative Industry Centre’).

Romeinse verleden.16 Nijmegen is immers de ‘oudste stad van Nederland’, zo leerden we van de stedenstrijd om het Nationaal Historisch Museum, en de resten van de voormalige Romeinse rijksgrens, de limes, doorkruisen de ondergrond van de toekomstige stadsregio. Het Romeinse verleden moet hier echter de competitie aangaan met andere geschiedenissen die eveneens krachtige iconen bevatten, zoals de Tweede Wereldoorlog (Market Garden) en de geschiedenis van de naoorlogse woonwijk, thema’s die ook weer van invloed zijn op het stedenbouwkundig ontwerp. Waar men niet kan of wil kiezen, zoals bij het ontwerp voor Koers-West (Waalfront), levert dit soms mooie ontwerpen op die uitgaan van een gelaagd verleden.17 De regio illustreert een grondtrek van de representatieruimte: de paradoxale aanname dat het verleden één van de meest geschikte bouwstenen is voor de nieuwe stad. In Brabantstad, de roepnaam voor het stedelijk netwerk van ZuidoostBrabant, zien we een wat minder gevarieerde en ook minder interessante variant daarop. Nieuwe stadswijken hebben of krijgen daar een landelijke uitstraling, waarbij de bebouwing is geïnspireerd op de woningbouw van voor de oorlog, misschien niet geheel toevallig de periode waarin het Brabantse platteland nog niet werd overwoekerd door de verstedelijking. Deze weemoedige wijken verschijnen niet alleen rond Helmond (Brande voort), maar ook in kleine dorpen als Aarle-Rixtel en grotere stadsdelen als Veldhoven. Buiten de nieuwe stadswijken moeten de beekdalen weer meanderen zoals ze deden vóór de kanalisering. De nog resterende sporen van het rurale, premoderne verleden vormen het fundament voor een definitieve musealisering van het platteland, zoals in het geval van de boerderij musea.18 Op al deze manieren kan blijkbaar toch iets worden gekoesterd van een ‘lost world’ waarin het katholieke plattelandsideaal nog zijn stempel drukte op de inrichting van het landschap en de regionale planvorming.19 Creatieve industrie Er is nóg een ontwikkeling die duidelijk maakt dat de representatieruimte niet uitsluitend een gevolg is van het toenemende belang van toerisme en recreatie: de ‘creatieve industrie’. Over dit nieuwe economische fenomeen, dat met name bekend is geworden dankzij de invloedrijke studies van de Amerikaanse econoom Richard Florida, bestaat veel onduidelijkheid.20 Volgens sommigen is het zelfs niet eens een fenomeen maar een trendy bedenksel. De creatieve industrie en creatieve stad, en de creative class als drager daarvan, grijpen echter snel om zich heen, al is het maar (maar dit is een minimalistische uitleg) omdat steden en regio’s dat aansprekende ‘bedenksel’ daadwerkelijk hebben gerealiseerd in hun plannen, projecten en niet te vergeten hun fysieke omgeving. In ons land presenteren vrijwel alle grote en middelgrote steden zich inmiddels als creatieve stad, van Amsterdam en Rotterdam tot Arnhem en Nijmegen, en van Groningen tot Maastricht. Het is echter een misvatting dat de creatieve industrie synoniem is met de creatieve stad. Ze blijkt namelijk ook succesvol te zijn op het platteland. In Nederland duiken vergelijkbare creatieve formules bijvoorbeeld op in het kader van de plattelandvernieuwing en de herbestemming van industrieel en ruraal erfgoed, zoals steenfabrieken en boerderijen.21 op historische gronden | 90

Maar wat is dan precies de creatieve formule? Feitelijk beschouwd is ‘creatieve industrie’ een containerbegrip, want ze staat voor uiteenlopende vormen van bedrijvigheid en dienstverlening die het in onze tijd vooral moeten hebben van hoogwaardige kennis, innovatie en creativiteit, zoals architectuur en design, media en entertainment, softwareontwikkeling, jour nalistiek en literatuur (en uitgeverijen) en de kunsten erfgoedsector. Al deze vormen van dienstverlening onderscheiden zich echter van meer traditionele economische sectoren die blijven volharden in de productie van fysieke goe deren tegen een zo laag mogelijke kostprijs.22 Afgezien van het feit dat de erf goedsector en architectuur zelf worden gerekend tot de creatieve industrie, worden deze ook als middelen ingezet om een geschikte omgeving te bewerkstelligen voor creatieve ontwikkelingen. In het geval van erfgoed gaat het dan niet zozeer om de evocatie van het verleden door middel van recon structies of citaten, maar vooral om het zorgvuldig instandhouden en herbe stemmen van gebouwen en ruimten. In de creatieve stad en op het creatieve platteland vormen historische gebouwen en industrieel erfgoed het symbo lisch kapitaal van de nieuwe, creatieve klasse. Ze moeten duidelijk maken dat de regio in het verleden succesvol is geweest en er daarom een historische rechtvaardiging is voor talentvolle studenten en hoogopgeleide werkers om zich er te vestigen, voor ondernemers om in de regio te investeren, en voor bezoekers om er deel te nemen aan culturele evenementen. Het benutten en representeren van het lokale en regionale verleden is echter maar een deel van de creatieve formule, en dat geldt ook voor het lokken van de creative class zelf. Volgens Richard Florida schuilt het werkelijke economische succes van een stad of regio in haar vermogen om de sociale en culturele randvoorwaarden voor innovatie en creativiteit te creëren. Deze gedijen volgens hem pas in een klimaat van openheid, culturele diversiteit en tole rantie, hetgeen volgens Florida verklaart waarom ‘cities without gays and rock bands are losing the economic development race’.23 Een goed voorbeeld van een creatieve stad die haar verleden inzet als symbolisch kapitaal is Eindhoven. Het omvangrijke industriële erfgoed van Philips is van grote historische waarde en bezit ook bijzondere architectonische kwaliteiten. Het bedrijf verwierf al aan het begin van de twintigste eeuw een leidende positie in de internationale elektrotechnische industrie, maar bleef tegelijk een bedrijf met een familiestructuur dat zijn werknemers verzorgde van de wieg tot het graf. Het bedrijf zorgde voor mogelijkheden voor sport en ontspanning, voor opleiding en sociale voorzieningen, en niet te vergeten voor een goede woonplek. Daardoor drukte Philips een stempel op de ontwikkeling van het stedelijk weefsel van Eindhoven, niet alleen in de vorm van kantoorgebouwen (zoals de Witte Dame en de Admirant) en grote bedrijfs complexen (Strijp en NatLab), maar ook woonwijken (Philipsdorp en Drents Dorp), scholen (de Nutsschool en Bedrijfsschool), sportcomplexen (de Herdgang en het Philipsstadion), afgeleide bedrijvigheid (zoals de brood fabriek) en recreatieve voorzieningen (zoals de Philips Fruittuin Wiele waal).24 Het spreekt haast vanzelf dat dit erfgoed als uitgangspunt wordt gelezen voor nieuwe stedenbouwkundige concepten voor het toekomstige Eindhoven.25 Maar het is veelzeggend dat dit gebeurt nadat het Philips concern zich grotendeels uit het sociale en economische leven van Eindhoven heeft teruggetrokken en de stad een cruciale fase doormaakt in haar ontwikkeling. Na 1980 verloor Philips geleidelijk zijn leidende positie 91 | een functionele geschiedenis

22 Vergelijk ook Zukin S., (1991): Landscapes of power. From Detroit to Disney World, New York. Sharon Zukin ‘verdeelt’ steden in dit opzicht zelf in ‘winners’ en ‘losers’. 23 Florida R., (2002): The rise of the creative class. Why cities without gays and rock bands are losing the economic development race, Washington Monthly, May 2002 (www. washingtonmonthly.com). 24 De belangrijkste gebouwen en bedrijfscomplexen zijn opgenomen in een ‘Architectuurroute door Eindhoven’ (‘Het leven van Frits Philips, een eeuw Eindhoven’) van de plaatselijke vvv. 25 Een goed voorbeeld is het plan voor Strijp-S/ De Creatieve Stad (www.strijp-s.nl).


De Witte Dame in Eindhoven, onderdeel van het industrieel erfgoed van Philips, is één van de bolwerken van de creatieve industrie in de stad en herbergt onder andere de Design Academy. Foto: Melvin Daleman, HH


in de elektrotechnische industrie, trok het zich terug uit het lokale maat schappelijke leven en uiteindelijk verplaatste het zijn hoofdkantoor zelfs naar Amsterdam. In het ‘post-Philips-tijdperk’ is Eindhoven op zoek naar nieuwe economische dragers en een nieuwe culturele identiteit die de breuk met het verleden enigszins kunnen verzachten.26 De industriële erfenis van Philips draagt daarbij de boodschap uit dat Eindhoven het ideale dna bevat voor een bloeiende kenniseconomie en een levendige cultuursector. Het verleden als uithangbord van de stedelijke cultuur. In het geval van de creatieve industrie is de representatieruimte ook bedoeld – in engere zin – als een representatieve ruimte. Het maakt duidelijk wat de stad of het platteland wil zijn, waarop het zich wil laten voorstaan, en verankert die ambities en imago’s door publiekelijk terug te grijpen op een succesvol verleden. ‘Functionele’ geschiedenis Uiteraard verandert de leefruimte niet overal – of overal even snel – in een representatieruimte, en ook is het erfgoed bij die transformatie niet altijd een dominante factor. Toch is de laatste jaren in zowel wetenschappelijke kringen als in de wereld van ontwerpers de weerstand tegen de historisering van het landschap toegenomen.

26 Metze M., (2005): Eindhoven: de Lichttoren, in W. van den Doel W. (red.), Plaatsen van herinnering. Nederland in de twintigste eeuw, Amsterdam, 58-71. 27 Zie voor een gematigd standpunt Lowenthal D., (1996): Possessed by the past. The heritage crusade and the spoils of history, New York/London. 28 Kolen J. (1997) (zie noot 1).

Onder historici is deze weerstand deels terug te voeren op het klassieke onderscheid tussen geschiedenis en erfgoed. De ontwikkelingen rond het erfgoed van stad en land worden door historici namelijk traditioneel met grote argwaan gevolgd.27 Dat geldt vooral voor het eigentijdse gebruik van het verleden in de ‘volkscultuur’, het erfgoedtoerisme, marketing en de media. Vakhistorici hebben nogal eens het gevoel dat ze de historische waarheid en integriteit in dergelijke gevallen moeten bewaken en beschermen tegen vormen van politiek, cultureel en economisch misbruik. En dat vraagt om een ontzenuwing en ontmythologisering van populaire beelden van de geschiedenis van plekken. Dat klinkt bevoogdend, maar in het geval van regiomarketing en citybranding hebben de kritische historici wel enig recht van spreken. In die context ondergaan beelden van het verleden vaak een verregaande vereenvoudiging.28 Waar de representatie van de regio wordt opgehangen aan een enkele gebeurtenis of periode (zoals het Romeinse verleden of de Tweede Wereldoorlog), één sociaal-economische ontwikke ling (zoals geschiedenis van de mijnbouw, textielindustrie of elektrotech nische industrie) of zelfs één persoon (zoals de verbinding van Leiden met Rembrandt), bestaat al snel het gevaar dat alternatieve lezingen van het verleden en minder wenselijke aspecten van de geschiedenis onder het tapijt van het collectieve geheugen worden gemoffeld. De wenselijke geschiedenis wordt daarmee tegelijkertijd uitvergroot en veelal geromantiseerd. Tevens kunnen vanuit een historische en culturele invalshoek vraagtekens worden geplaatst bij de inzet van het ruimtelijke ontwerp bij het overdragen of (zichtbaar) maken van identiteiten. Identiteit wordt in de ontwerppraktijk vaak ten onrechte gelijkgesteld aan een gronden plaatsgebonden kwaliteit, die middels het ontwerp kan worden ‘opgegraven’ en gevisualiseerd. Maar op historische gronden | 94

identiteiten laten zich niet zo eenvoudig zichtbaar maken of construeren, om de eenvoudige reden dat ze altijd een kwestie zijn van de geleefde sociale praktijk en dus zelf ook tijd nodig hebben.29 In Nederland lijken met name ook landschapsontwerpers zich af te wenden van de toenemende invloed van lokale vormgeving (als een zacht, cultureel verantwoord alternatief voor ruimtelijke inrichting), culturele representaties en historische thema’s op de ruimtelijke ontwikkeling. In de representatie ruimte kunnen we de hedendaagse gedaante van het landschap vaak nog maar moeilijk onderscheiden van hoe het vroeger was of hoe het in de toekomst moet gaan functioneren. Verleden, heden en toekomst zijn op sommige plaatsen hopeloos vermengd geraakt. De tijdsrichting van interventies is onduidelijk geworden. Daarin schuilt voor landschapsontwerpers en stedenbouwkundigen uiteraard een probleem. Van een landschap waarin zo sterk de nadruk is komen te liggen op de herhaling van het verleden kan een verstikkende werking uitgaan. Dat landschap is niet meer zichzelf, althans niet zijn eigentijdse zelf, en het kan een verlammend effect hebben op het zoeken naar nieuwe oplossingen voor belangrijke vraagstukken.30 Het is daarom begrijpelijk dat ontwerpers (en trouwens ook sommige historici) weer aandringen op het formuleren van grote, gedurfde ontwerpop gaven. Dat ze aandacht vragen voor de ruimtelijke vraagstukken waar het in onze tijd werkelijk om gaat, zoals de wateropgave en de stadsvernieuwing, en dat ze zich hard maken voor meer regie in de planvorming. Ze pleiten, kortom, voor een zelfbewuste ‘cultuur van ruimte maken’ waarop in de toekomst weer met trots kan worden teruggekeken.31 Uit dat laatste blijkt al, dat dit niet in strijd is met historisch besef. Tevens kan voor zo’n pleidooi inspiratie worden geput uit de Nederlandse landschapsgeschiedenis. Tot op zekere hoogte is de historisering van het landschap, als onderdeel van de representatieruimte, een proces dat zich niet zomaar laat beteugelen – en het is de vraag of we dat altijd zouden moeten willen. Onze leefruimte is meer dan ooit de uitdrukkingsvorm van een historische cultuur, dat wil zeggen een cultuur waarin de aantrekkingskracht van de geschiedenis en historische waarden even groot is als die van de vooruitgang en econo mische groei vijftig jaar geleden.32 De fascinatie met ‘vroeger’ past bij de honger naar belevenissen in de hedendaagse experience society.33 Maar een herbezinning op de bewuste inzet van geschiedenis en erfgoed bij ruimte lijke ontwikkelingen is wel op haar plaats. Die inzet zou een meer functioneel karakter moeten krijgen dan nu het geval is. Zo zou de focus van historische perspectieven op onze leefruimte weer wat moeten opschuiven van tijdelijke erfgoedhypes – de waan van de dag – naar bruikbare landschapsanalyses. Een hernieuwde scheiding van erfgoed en geschiedenis, waarbij historici zich afzijdig houden van hedendaagse ruimtelijke en maatschappelijke vraagstukken, biedt voor dit vraagstuk geen oplossing. Nu erfgoed en geschiedenis een breed maatschappelijk verschijnsel zijn geworden, is er behoefte aan historici die tegelijk kritisch en constructief kunnen meedenken over de veranderingen van onze tijd. Wel is het nodig de discussie over identiteit en historische waarden in veel gevallen weer los te weken van vorm gevingskwesties op de schaal van het (stads)landschap. Herinneringen en 95 | een functionele geschiedenis

29 Lovell N.(ed.), Locality and belonging, London/ New York. Zie voor een uitstekende inleiding op de relaties tussen erfgoed en identiteit: Frijhoff W., (2007): Dynamisch erfgoed, Amsterdam. Voor de relatie tussen identiteit en ruimtelijke vormgeving, zie o.a. Mommaas H., (2001): Over de culturele dimensie van de ruimte – Of hoe dit te begrijpen en wat daarmee te doen, Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer: Levende Stad. Lagen en Dimensies. Pijlers voor netwerkverstedelijking, Den Haag (vrom), 142-200; Herngreen R., (2002): De 8ste Transformatie. Over planning en regionale identiteit, Wageningen. 30 Vergelijk de kritiek van Hewison op de ‘heritage industry’: Hewison R., (1987): The heritage industry. Britain in a climate of decline, London. 31 College van Rijksadviseurs, (2006): A2008+. Advies over het architectuurbeleid na 2008, Den Haag; Ministerie van oc&w, 2007: Kunst van Leven. Hoofdlijnen Cultuurbeleid, Den Haag, m.n. 27-29; Roncken P., (2007): Een landschapsbiografie. Wie verzint zoiets? In Brons R. (red.), Podcasting cultuurgeschiedenis. Case: de toekomst van de Zandstad, Rotterdam (Stimuleringsfonds voor Architectuur), 68-70. 32 Cohen S., (1988): Historical culture. On the recoding of an academic discipline, Berkeley/London; Samuel R., (1994): Theatres of memory. Volume 1: Past and present in contemporary culture, London/New York; Davies M., (2006): Historics. Why history dominates contemporary society, London/New York. 33 van der Laarse R. (red.), (2005): Bezeten van vroeger. Erfgoed, identiteit en musealisering, Amsterdam.

historische verhalen over het landschap, hoe relevant deze ook zijn voor de identiteit en het historisch besef van de gemeenschap, hoeven niet altijd met alle macht te worden vertaald in datzelfde landschap en zeker niet met behulp van het landschapsontwerp of stedenbouwkundig concept als voertuigen. In dat geval dreigt de transformatie van plekken een in zichzelf gekeerd proces te worden met een beperkte ruimtelijke cohesie en functio naliteit. Het Romeinse verleden wordt krachteloos en voorspelbaar als het opeens nieuw reliëf moet geven aan de stad van de toekomst. Het kan echter de interesse wekken van de gemeenschap in een mooi Limes Museum, dat samen met het Nationaal Openluchtmuseum, het nieuwe Nationaal Historisch Museum en Airborne Museum Hartenstein de geschiedenis van de regio en het Nederlandse territoir op een aansprekende manier ontvouwt op een klein aantal nabijgelegen plaatsen. Twee definities van ‘historische gelaagdheid’

34 Dit proef ik enigszins in het betoog van Paul Roncken (zie noot 31). 35 Kolen J., 2005: De biografie van het landschap. Drie essays over landschap, geschiedenis en erfgoed, Amsterdam (Vrije Universiteit). 36 Meinig D., (1979): The beholding eye. Ten versions of the same scene, in D.W. Meinig (ed.), The interpretation of ordinary landscapes, New York/ Oxford, 33-47.

Het weer enigszins ontvlechten van geschiedenis en ruimtelijke vormgeving mag niet leiden tot een anti-historische houding.34 Een concept als de biografie van het landschap kan namelijk zijn waarde bewijzen in meer func tionele opvattingen over het gebruik van historische kennis en erfgoed.35 Een landschapsbiografie behelst een langetermijnperspectief op ruimtelijke trans formaties, en de wijze waarop bij die transformaties is omgegaan met het verleden in het landschap. Uitgangspunt is, dat transformaties van de leefruimte plaatsvinden in een wisselwerking tussen sociaal economische ontwikkelingen, politiek-bestuurlijke ontwikkelingen, ecologische processen en – niet te vergeten – de geschiedenis van mentaliteiten. Die ontwikkelingen zijn nooit anoniem: de auteurs van het landschap zijn altijd benoembare individuen, groepen en gemeenschappen. Een tweede uitgangspunt is dat landschappen op elk moment in hun levensgeschiedenis een zekere mate van historische gelaagdheid bezitten, dat wil zeggen dat ze hun ontwikke lingsgeschiedenis tonen op een wijze die overeenstemt met de transfor matiesnelheid. Ook daarbij gaat het weer om de rol van mensen als auteurs, al is het maar omdat mensen – altijd en overal – hun leefruimte moeten inrichten temidden van sporen die daarin door vorige generaties zijn achter laten.36 Voor zover archeologen, historisch-geografen en architectuurhisto rici kunnen reconstrueren, zijn samenlevingen altijd gefascineerd geweest door zaken in hun omgeving waarvan ze wisten of intuïtief aanvoelden, dat ze een groot aantal generaties hadden overleefd. De omgang met het verleden hoort bij die gelaagdheid en (dus) bij onze ruimtelijke conditie. In de afgelopen jaren is van het concept van de landschapsbiografie tevens inspiratie uitgegaan in de richting van het landschapsontwerp. Daarbij heeft nogal eenzijdig de nadruk gelegen op verhalen en betekenissen, en op geschiedenis als ‘zachte vulling’ voor het ruimtelijk ontwerp of de ‘software’ van het landschap. Maar landschapsonderzoek vanuit een biografische invalshoek kan evengoed bruikbare informatie opleveren over de historische achtergronden van actuele ruimtelijke vraagstukken, zoals de snelle groei van stedelijke netwerken en de waterbeheersing. Samen met experts op het terrein van watersystemen en de geomorfologie kunnen landschapsbio grafen processen en ruimtelijke trends in kaart brengen die reeds lang geleop historische gronden | 96

den met menselijke interventies zijn ingezet. Ze kunnen laten zien hoe deze processen en trends zijn ontstaan en beïnvloed door de eerder beschreven wisselwerking tussen sociaal-economische ontwikkelingen, bestuurlijke veranderingen en mentaliteiten, zoals de intensiveringsbehoefte van de landbouw, de ontwikkeling van specifieke waterschappen en cultuurspecifieke en tijdgebonden percepties van het water en zijn bedreigingen in het geval van de waterstaatsgeschiedenis. Een tweede mogelijkheid is de landschapsbiografie vaker toe te passen bij de studie van maatschappelijke ontwikkelingen met een uitgesproken ruimte lijke component. De potentie daarvan wordt onderstreept door de actuele discussie over de naoorlogse woonwijk, waarbij het onderzoek van de historische waarden en structuur van de wijken gelegitimeerd wordt door vraagstukken rond leefbaarheid en kwaliteit en de ingrijpende sociale en econo mische veranderingen die zich daar in de afgelopen decennia hebben voltrokken.37 De historische benaderingen die momenteel voor de naoorlogse stadswijk worden ontwikkeld in samenhang met maatschappelijke vraag stukken en ontwerpopgaven, zouden vaker kunnen worden toegepast in het kader van de plattelandsvernieuwing. Er is nog een derde mogelijkheid en dat is, dat de historische gelaagdheid van het bestaande landschap weer nadrukkelijker als uitgangspunt wordt gekozen voor ontwerpen met geschiedenis. De landschapsbiografie, zo bleek hiervoor, is een benadering die onder andere gericht is op het duiden van de gelaagdheid van het landschap in heden en verleden. Dat begrip ‘gelaagdheid’ behoort tot het idioom van zowel de historicus als de ont werper, en vormt daarmee een voor de hand liggend scharnierpunt tussen historisch onderzoek en het ontwerpend onderzoek. Reden derhalve om nog iets langer bij dit begrip en zijn toepassingsmogelijkheden stil te staan. Met name door archeologen wordt ‘gelaagdheid’ gebruikt in een tamelijke letterlijke betekenis, namelijk als geologische gelaagdheid, terwijl landschapsont werpers met het begrip doorgaans doelen op een hiërarchische of genetische relatie tussen systemen in het landschap (het ‘lagenlandschap’), zoals het watersysteem, de infrastructuur en het occupatiepatroon. In deze beteke nissen zal ik het begrip hier niet gebruiken. Er zijn mijns inziens twee definities van gelaagdheid die – buiten de reeds genoemde – van belang kunnen zijn voor een ‘functionele’ geschiedenis. Deze definities sluiten elkaar niet uit, maar vullen elkaar juist aan of versterken elkaar. Ten eerste is dat de mate waarin een landschap, stad of regio zijn ontwikkelingsgeschiedenis laat zien. De ruimtelijke ontwikkeling krijgt in deze definitie een ‘synchrone’ dimensie: ze is afleesbaar aan de doorwerking van ontwikkelingen en de palimpsest van daarbij geproduceerde ruimtelijke structuren op één bepaald moment. Het is verleidelijk om daarbij in de eerste plaats te denken aan het materiële landschap, maar dat zou een onnodige beperking van het begrip inhouden, aangezien ook de aan de leefruimte gebonden herinneringen, verhalen en betekenissen vanzelfsprekend een ontwikkeling doormaken. In de tweede definitie staat ‘gelaagdheid’ voor het multivocale karakter van het verleden. Het verleden van elke regio bevat mooie, grijze en zwarte kanten. Er kunnen telkens weer nieuwe vragen aan worden gesteld, afhanke lijk van de sociale context waarin dat verleden een plaats krijgt. Doordat het 97 | een functionele geschiedenis

37 Zie o.a. Brons R. (red.), (2003): Groene Stad. Geduldig onderzoek naar de potenties van de naoorlogse stad, Rotterdam (Stimuleringsfonds voor Architectuur); ‘Weemoed’, s&ro 03/2003.

De oostelijke Maasoever in Maastricht (met o.a. de wijk Ceramique) is een goed voorbeeld van een gelaagd stadslandschap waarin zowel historische gebouwen als eigentijdse architectuur een kans krijgen. Foto: Gerlo Beernink, HH



perspectief van individuen en groepen voortdurend aan verschuivingen onderhevig is, hoe klein ook, wordt het verleden steeds op een iets andere manier ervaren en gewaardeerd. Het gegeven dat de perceptie, interpretatie en waardering van het verleden standpuntafhankelijk is, wil echter nog niet zeggen dat de historische ervaring volstrekt subjectief of willekeurig is. Hoewel deze definitie van gelaagdheid op het eerste gezicht betrekking heeft op het mentale of ‘geïnternaliseerde’ landschap, zal het duidelijk zijn dat ze altijd ook gekoppeld is aan artefacten en plekken in de fysieke omgeving. Wat zegt ‘gelaagdheid’ over de regio?

38 Haartsen A.J. e.a., (1989): Levend verleden. Een verkenning van de cultuurhistorische betekenis van het Nederlandse landschap, Den Haag. 39 Couterier F., (2002): ‘Alles wat bijdraagt aan de complexiteit en differentiatie van een landschap is verrijking’, in K. Neuvel. De uniforming voorbij. Een nieuwe romantiek van stad en land. Zoetermeer, 151. 40 nrc-Handelsblad, 24 december 2006.

Elke regio heeft in de hiervoor genoemde betekenissen een gelaagd karakter, óók als ze overwegend landschappen bevat die in het verleden op de tekentafel zijn ontworpen en waarvan de aanleg in korte tijd zijn beslag heeft gekregen, zoals de Beemster, de Noordoostpolder, de Bijlmer of de Maasvlakte. Voorts is gelaagdheid in beide definities geen afspiegeling van een statische toestand. Ze weerspiegelt altijd een voortgaand ruimtelijk proces waarin de leefomgeving voortdurend aan fysieke transformaties en betekenisverschuivingen onderhevig is. Regio’s waarin de stad en het landschap in sterke mate hun ontwikkelingsgeschiedenis tonen, zo is eerder door anderen betoogd, worden in ruimtelijk opzicht vaak (maar niet altijd) gekenmerkt door een grote verscheidenheid en ecologische diversiteit.38 Die verscheidenheid is vaak (maar niet altijd) van belang voor de mate waarin en wijze waarop bewoners, bezoekers en andere ruimtegebruikers zich met een regio kunnen identificeren of zich er kunnen oriënteren. Gelaagdheid als ‘ruimtelijke verscheidenheid’ is dus tevens van invloed op de beleving van de omgeving. In een straat met identieke huizenblokken lopen we sneller dan in een straat met gevarieerde woningbouw en historisch gegroeide verschillen.39 De historische gelaagdheid van regio’s kan echter ook worden gezien als een graadmeter voor de transformatiesnelheid van de leefruimte en daarmee van het al of niet duurzame karakter van ruimtelijke ontwikkelingen. De waarde van de gelaagdheid van landschappen schuilt dus niet alleen in ruimtelijke, maar ook in temporele karakteristieken. Dat staat niet los van de esthetische ervaring van landschappen. Zo stelde Eric Luiten dat de schoonheidservaring van landschappen mede afhankelijk is van traagheid. In het Nederlandse landschap is traagheid inmiddels een schaars goed geworden. ‘Het lijkt wel alsof we musici zijn geworden in een orkest dat twee keer zo snel is gaan spelen’, schreef de antropoloog Thomas Hylland Eriksen enige tijd geleden, en we kunnen dat orkest zonder bezwaar gebruiken als metafoor voor de Nederlandse ruimte.40 De dubbele opgave voor landschapsontwerpers en stedenbouwkundigen is dus de gelaagdheid van de regio, althans waar geen ingrijpende interventies nodig zijn omwille van leefkwaliteit en veiligheid, voort te zetten of te herstellen door het landschap te veranderen en tegelijker tijd de voorgaande veranderingen daarin zoveel mogelijk herkenbaar te houden. Tot zover niets nieuws. Met name in de tweede betekenis zegt gelaagdheid echter ook iets over het culturele klimaat in de regio, zij het vaak indirect. Daarvoor ga ik eerst terug naar de waarneming van Richard Florida, dat de mate waarin een regio in staat is een klimaat van openheid, culturele diversiop historische gronden | 100

teit en tolerantie te creëren in onze tijd mede bepalend is voor het econo mische succes van die regio, zeker waar het gaat om sectoren die afhankelijk zijn van hoogwaardige kennis, creativiteit en innovatie. In regio’s die aan deze voorwaarden voldoen, zal niet alleen de bereidheid bestaan het verleden en erfgoed te benutten voor culturele, economische en educatieve doeleinden, maar óók om historische zelfbeelden en dominante geschiedopvat tingen in perspectief te plaatsen en ter discussie te stellen. In de historische beeldvorming kan op deze wijze meer ruimte worden gecreëerd voor alternatieve en ‘ongewenste’ geschiedenissen, de geschiedenis van minder dominante groepen en gebeurtenissen die niet of minder succesvol zijn geweest. Dat wil natuurlijk niet zeggen dat uit het regionale verleden en erfgoed geen eenduidige keuzes kunnen worden gemaakt. Maar wél dat keuzes worden beargumenteerd in een open debat en dat podia worden ontwikkeld om keuzes duurzaam aan de orde te stellen en hun belang te toetsen voor regionale ontwikkelingen. De ruimtelijke inrichting is daarvoor meestal niet het geëigende instrument. Het ‘doorvragen’ over de geschiedenis kan misschien beter plaatsvinden in de context van museale presentaties, culturele evenementen, de e-cultuur en het onderwijs, om op grond daarvan de waarde van historische gelaagdheden in de fysieke omgeving aan de orde te stellen. Sommige regio’s hebben op dit punt al geschikte concepten en discussie vormen ontwikkeld. De website ‘biografie van Maastricht’ laat zien dat de stad in historisch opzicht vele steden herbergt.41 Daarmee wordt stof beschikbaar gesteld om keuzes te contextualiseren. Als de keramiekindustrie in Maastricht een historische inspiratiebron is voor de creatieve stad, waarom geldt dit dan niet of minder voor de geschiedenis van andere bedrijfstakken? Moeten economische ontwikkelingen wel altijd zo’n dominante plaats innemen in het zelfbeeld van de stad? En als de negentiende-eeuwse keramiek baron Petrus Regout wordt gepresenteerd als historisch voorbeeld van succesvol ondernemerschap, hoe dan om te gaan met zijn dubbelrol in de kinderarbeid?42 In een open debat zal het verleden van de regio minder snel worden geromantiseerd en versmald tot een enkel icoon, en dus een meer kwalitatieve inbreng kunnen hebben in de discussie over de historische dimensie van het landschap en de stedelijke omgeving. Besluit In de representatieruimte is de evocatie van belevenissen, historische beelden en herinneringen, natuuridealen en culturele imago’s de dominante vormgevende kracht. Dat is voor sociologen en cultuurwetenschappers een intrigerend verschijnsel. Maar het is maar helemaal de vraag of dat ook goed is voor het landschap zelf. Daarom vraagt de representatieruimte, net als veel andere ruimtelijke opgaven, onder andere om meer regie en een heroverweging van de historische bijdrage aan met name het landschapsont werp en stedenbouwkundig concept. Deels, zo heb ik betoogd, zou die bijdrage weer soberder, directer en ‘functioneler’ moeten worden. Historici en erfgoedzorgers zouden (samen met onderzoekers uit andere disciplines) hun historische concepten en vaardigheden vaker kunnen inzetten om kennis te vergaren over de historische ontwikkelingen en trends die mede ver101 | een functionele geschiedenis

41 www.zichtopmaastricht.nl. Zie voor een vergelijkbaar project dat nadrukkelijker gericht is op het ruimtelijk ontwerp: Brons R. (red.), Podcasting cultuurgeschie denis. Case: de toekomst van de Zandstad, Rotterdam (Stimuleringsfonds voor Architectuur). Tevens: www.zandstad.nl. 42 Schenkeveld W., (2006): Maastricht: de fabrieken van Petrus Regout. Kinderarbeid en de wet-Van Houten, in J. Bank & M. Mathijsen (red.), Plaatsen van herinnering. Nederland in de negentiende eeuw, Amsterdam, 312-325.

antwoordelijk zijn voor actuele ruimtelijke vraagstukken, zoals de waterproblematiek en snelle verstedelijking van de leefruimte. Dat kan leiden tot een beter inzicht in de mogelijke consequenties van ruimtelijke ingrepen in het hier en nu. Tevens zou historisch onderzoek meer gericht moeten zijn op maatschappelijke ontwikkelingen met een ruimtelijke component, zoals de verschuivingen in de sociale en culturele samenstelling van woongemeen schappen in de naoorlogse wijken en dorpen, en daarmee samenhangende veranderingen in ruimtelijke bindingsprocessen. Ten slotte zou de gelaagdheid van het hedendaagse landschap nadrukke lijker als ‘scharnierpunt’ moeten dienen tussen het historisch en ontwerpend onderzoek. Dat is niet alleen van belang voor kwesties van ruimtelijke duurzaamheid, maar ook voor het creëren van een inspirerende en open omge ving voor regionale ontwikkelingen in een bredere zin van het woord, zoals ontwikkelingen in de creatieve economie en het verbeteren van de mogelijk heden voor sociale binding. Dat kan eigenlijk niet worden bereikt zonder daarvoor regionale programma’s te ontwikkelen en naar concrete bestuur lijke oplossingen te zoeken voor realisatie ervan. In de regio van vandaag hoeft het verleden niet per se te worden gebruikt als een plat uithangbord. Het kan ook op een andere manier dienen als informatiebron, namelijk als een ‘thermometer’ voor ruimtelijke duurzaamheid en het culturele klimaat. Daarmee ontstaan tevens kansen om de regio te profileren met rijkere en meer integere beelden van haar geschiedenis dan de ‘historische iconen’ en canons die nu in de regionale etalages worden gezet en als uitgangspunt dienen voor ontwerpopgaven.



Planning- en erfgoedculturen in Europa

Nederlands erfgoed in Europees perspectief Roel During1

Net zoals Belvedere een subsidieregeling kent voor partijen die cultuurhis torische aspecten willen verankeren in een planningproces, zo kent Europa een subsidieregeling voor regio’s die belangstelling hebben om via samen werking met andere regio’s te werken aan ruimtelijke en regionale ontwik keling. Deze regeling heet Interreg en er wordt dankbaar gebruik van ge maakt, want er zijn ongeveer zesduizend projecten opgestart. Europa beoogt hiermee regio’s een steun in de rug te geven in de richting van duurzame ontwikkeling en tegelijkertijd het Europees burgerschap en de Europese cohesie dichterbij te brengen. De regio’s worden uitgenodigd om in inter actie met andere Europese regio’s hun identiteit te versterken en tegelijker tijd hun economie te laten groeien.

1 De auteur is veel dank ver schuldigd aan André van der Zande voor zijn vele kritische opbouwende opmerkingen op eerdere versies van deze tekst.

Het speelveld van de Europese planning vormt een prachtig tafereel van hoe cultuurhistories bestudeerd kunnen worden vanuit de culturele interacties in de sociale praktijk.2 Het proces van Europese eenwording, dat wordt geflan keerd met een grote hoeveelheid aan door de eu gesubsidieerde projecten, biedt een breed terrein voor onderzoek naar de werking van cultuur en de

2 Klaic, D. (ed.), (2005). Europe as a Cultural Project. Final Report of the European Cultural Foundation (20022004). European Cultural Foundation, Amsterdam.

105 | nederlands erfgoed in europees perspectief

betekenis van cultuurhistorie. Net zoals Praag rond 1900 een zeer intense op leving kende van de Slavische cultuur, om redenen van behoud van identiteit in een tijd van germanisering, zo belangrijk is de nationale en regionale identiteit aan het worden in een tijd van ‘europeanisering’.3

3 Wittlich, P., (1999). Prague, fin de siècle. Köln. 4 De derde generatie Interreg projecten is ten einde en we staan aan het begin van Interreg g iv. In de derde periode tussen 2000 en 2006 hebben er ongeveer zes- á achtduizend projecten gelopen. Het is verbazend om te bemerken dat de relatie met cultuur niet in kaart is gebracht. Toen ik het voorstel aan Interreg deed om hier werk van te maken, heeft men dit in dank aanvaard en ondersteund. Het project dat hier uit voort is gevloeid, met de naam cultplan (het behoort tot de cultuur van de Europese bureaucratie om je project een acronym of zeer korte naam mee te geven), vormt de basis voor de verdere analyse van de wisselwerking tussen cultuur, identiteit en erfgoed. Het empirisch materiaal van cultplan met het vervolgonderzoek naar cultuur, identiteit en erfgoed vormt de basis van een promotietraject, onder de wetenschappelijke begeleiding van prof.dr. A.N. van der Zande en prof. dr. K. van Assche en prof.dr. A.J.J. van der Valk 5 eu, 1999. Council Regulation (ec) No 1260/1999, of 21 June 1999, laying down general provisions on the Structural Funds. Official Journal of the European Communities, L 161/1 – L161/42.

In veel Nederlandse projecten die deelnemen in Interreg staat cultuurhis torie centraal: forten, het Hanzeverleden, vestingwerken, historische land schappen en andere cultuurhistorische fenomenen. Is Europa de suikeroom, die geld overmaakt om restauraties helemaal te financieren? Dat is zeker niet het geval, want de eu financiert geen nationale beleidsdoelen met geldge brek. Ze draagt vooral bij aan netwerken en uitwisselingen tussen instituten met vergelijkbare ambities. De vraag doet zich voor waarom linies, forten en vestingwerken zo’n dankbaar onderwerp zijn in Nederland en ook in andere delen van Europa. Het lijkt wel alsof verdedigingswerken in hoge mate van belang geacht worden om de regionale identiteit te benoemen en te ver sterken. Stilzwijgend wordt voorbij gegaan aan de nationale canon en worden er minder bekende cultuurhistories naar voren geschoven. Wordt dit gedaan om de regionale identiteit te profileren ten opzichte van de nationale identiteit? Om meer van onszelf en het waarom van onze keuzes te weten te komen, moeten we ons verdiepen in de cultuur van waaruit deze selecties gemaakt worden. Behalve naar selectie moeten we dan ook kijken naar defi niëring, want hoe en door wie wordt er eigenlijk bepaald wat wel en geen erfgoed is. In dit essay wil ik nader ingaan op de rol van cultuurhistorie in planningprak tijken vanuit verschillende culturele perspectieven en daarvoor gebruik ik Interreg-projecten als decor van gebeurtenissen. Hiervoor zal ik nader in gaan op de vraag vanuit welke culturele motieven en identiteiten er cultuur historische fenomenen naar voren worden geschoven in Interreg. Deze vraag wil ik vooral vanuit een internationaal perspectief belichten. Eigenlijk loop ik daarmee vooruit op het onderzoek, want precies om deze vraag te beantwoorden zal ik in de loop van 2008 een selectie van de Interreg-pro jecten gaan bezoeken.4 Een aantal observaties, theorieën en reflecties aan gaande de wisselwerking van (planning-)culturen en cultuurhistories, zal de basis zijn om in te gaan op bovengenoemde vraag. Nadat ik de diversiteit van deze relatie heb belicht met voorbeelden uit verschillende regio’s in Europa, kom ik terug in Nederland om in feite dezelfde vraag te stellen, maar dan gericht op de Belvederepraktijk. De positie van cultuur en erfgoed in het Interreg-initiatief Het Interreg-initiatief gaat terug tot 1990, en had als doel om de barrière werking van de interne grenzen binnen Europa op te heffen. In de daaraan voorafgaande Council Regulation valt te lezen hoe men destijds dacht over de Europese eenwording.5 Het ging vooral om het verkleinen van de verschil len in welvaart tussen rijke en minder bedeelde regio’s. Men ging ervan uit dat de economische en sociale cohesie van de eu daarmee dichterbij kwam, en tegelijkertijd werd gestreefd naar verkleining van de werkeloosheid en meer gelijkheid tussen mannen en vrouwen. Culturele ontwikkeling, de kwa liteit van de natuurlijke en artificiële omgeving, de culturele dimensie van op historische gronden | 106

leven en het ontwikkelen van toerisme zijn belangrijke elementen van uit werking. Regio’s met minder dan 75 procent van het gemiddelde van het gdp, behoorden tot de probleemcategorieën.6 Samenwerking aan weers zijden van grenzen, interregionaal en transnationaal werd gezien als instru ment om de uitbreiding van de eu mogelijk te maken. Daarom werd samen werking met de buitenste regio’s als zeer belangrijk gepositioneerd. In de strijd om de zeggenschap tussen de Europese Unie en de afzonderlijke landen spelen de regio’s een belangrijke rol. Het Europa van de regio’s is een credo waarmee voorstanders van verzwakking van de nationale territoriale zeggenschap ten gunste van de versterking van de eu-governance hun wens beeld uiten. Het is dan ook geen toeval dat de Interreg-programma’s zich primair richten op de samenwerking tussen regio’s. De Interreg-praktijk moet worden gezien tegen de achtergrond van de Europese ambities om er, door middel van regionale samenwerking, voor te zorgen dat regio’s hun identiteit beter profileren en die identiteit inzetten in competitief opzicht. In de praktijk blijkt er dan ook een zekere voorliefde voor het initiëren van projecten betreffende cultureel erfgoed en regionale identi teit, naast onderwerpen als waterbeheer, afvalverwerking, toerisme en econo mische ontwikkeling.7 Onder de honderden projecten die zich richten op erf goed bestaan er heel kleine initiatieven, zoals het terugfokken van een oud varkensras of het ondersteunen van mensen die hun Keltische familiege schiedenis willen uitzoeken8; maar het kan ook om grote initiatieven gaan, zoals het project restauro.net dat zich richt op de ontwikkeling van histo risch polycentrisme in het gehele Mediterrane gebied.9 Opvallend is de aanwezigheid van veel projecten die zich richten op het behoud van tradities: het immateriële erfgoed, zoals het project Medins in het Medoc-gebied. Ook in de nieuwe ronde Interreg ivc-aanvragen zijn er veel meer erfgoedpro jecten ingediend dan was voorzien: dit onderwerp staat sterk in de belang stelling.10 In de Interreg-praktijk zit een grote diversiteit aan planningsculturen verbor gen. Bureaucratische en sociocratische verschillen vormen een afspiegeling van de wijze waarop de samenleving strategie ontwikkelt en besluiten neemt. Verschillen in planningstijlen en -culturen kunnen ook een disciplinair cul turele grondslag hebben. Ook de onderwerpen brengen grote verschillen in planningculturen mee, want het aanleggen van de Via Baltica gebeurt met een heel ander soort planners dan het bevorderen van streekproducten. En ook in de Europese waterstaat is een planningcultuur te vinden die een voor liefde heeft voor een technisch discours en bestuurlijke daadkracht. In som mige culturen staat de Lissabon Agenda centraal en in andere die van Gothenburg Strategie. Zonder planningculturen zouden de agenda’s, kaders en regelgeving van de eu eenduidig geïnterpreteerd worden, maar de praktijk is anders. Voordat de vraag aan bod komt waarom nu precies bovengenoemde onder werpen zijn ingebracht, zal hieronder eerst de relatie met regionale identiteit worden uitgediept, omdat de veronderstelling leeft dat deze initiatieven daar aan bijdragen.


6 gdp betekent ‘gross domestic product’, en is een indicator voor de regionale economie waarin de totale marktwaarde van de goederen en diensten van een regio zijn verdisconteerd. 7 Zie hiervoor de (helaas onvolledige) projectendatabase van interact www.interacteu.net 8 Zie www.celtictri.info 9 Zie www.restauro.net 10 Presentatie van Silke Brocks (medewerker Interreg ivc in Lille) op slotconferentie van het Interreg iiic project cultured in Gent (België) op 27 november 2007

Regionale identiteit en de rol van cultuur Het beeld dat mensen van zichzelf hebben als individu en als samenleving kan nauw gelinkt zijn met het gebied waar men woont. Dan spreekt men over geografische of regionale identiteit. Deze identiteit speelt een belangrijke rol in het governance proces van Europese eenwording op het niveau van regio’s, landen en de eu als geheel. Principes van subsidiariteit, nabijheid, partnerschappen, solidariteit en burgerschap, waar de constructie van Europa op is gebaseerd, zullen zich op zekere wijze moeten verhouden tot de identiteit in regio’s en landen. Hierbij doet zich de zeer interessante com plicatie voor dat veel landen één of twee eeuwen terug zijn gevormd uit regio’s terwijl andere landen juist vanuit het geheel zijn opgesplitst in (meer administratieve) regio’s. Landen met een zwakke regionale structuur zoals de Baltische landen en ook de landen met een zwakke politieke structuur op regionaal niveau zoals Griekenland zullen qua regionale identiteitsvorming wellicht afwijken van landen zoals Italië waar de regio’s ook nu nog eigenlijk veel belangrijker zijn dan het land als geheel. Het is daarom belangrijk om te proberen identiteit goed te doorgronden en het uiteen te leggen in lagen en parameters en de verbinding te leggen met cultuur. Door namelijk het ver band te leggen met cultuur zal ik verderop duidelijk maken dat identiteit niet enkel gevoed wordt met beelden van het verleden maar ook met visies en verwachtingen van de toekomst. Dit verband kan ook voor de Nederlandse planning van belang zijn, vanwege het feit dat veel planners van mening zijn dat erfgoederen slechts dienen om het verleden te representeren. Hoe wordt identiteit gezien en gedefinieerd? Identiteit kan men zich aan meten al of niet door een actief proces van branding of meekrijgen door afkomst. Het begrip identiteit is uiterst complex en vormt eem object van studie, voor filosofen die reflecteren op het bestaan ervan als feit op zich, en voor psychoanalytici die kijken naar identiteit als structurerend element van persoonlijkheid. Ook voor sociologen is identiteit een belangrijk gegeven in de relatie tussen persoonlijke eigenschappen en socialisatie als context van autonomie en afhankelijkheid. Politicologen kijken naar identiteitscon structie in relatie tot macht, en historici onderzoeken identiteit en beelden van de geschiedenis. Geografen bestuderen identiteit onder meer als regio nale karakteristieke menging van economie en ruimtelijke kenmerken. In figuur 1 is voor het individuele niveau weergegeven hoe bovengenoemde invalshoeken gerelateerd kunnen zijn. Er wordt onderscheid gemaakt in ruimtelijke, historische, sociale en persoonlijke identiteit. De figuur maakt duidelijk hoezeer identiteit geworteld is in het verleden, maar sluit relaties met hoe er over de toekomst wordt gedacht niet uit. Met deze figuur kan een deel van de complexiteit van het interpreteren van ‘common identities’ in beeld worden gebracht. Via mechanismen van bin ding werken er conformerende relaties van persoonlijke identiteit en andere identiteiten. Het gaat daarbij om vragen als hoe iemand denkt te zijn ge vormd vanuit het landschap waar hij woont en hoe iemand denkt te passen in een groep en wat hij allemaal moet doen om dit zo te houden. Autopoiese (zelfreproductie, een begrip uit de sociale systeemtheorie) kan ontstaan in de relatie tussen identiteit, historische identiteit (wat is er allemaal gebeurd


Historische identiteit

Canonieke binding

Ruimtelijke identiteit

Persoonlijke identiteit Narratieve binding

Sociale binding

Ruimtelijke binding

Sociale identiteit Figuur 1: De relatie tussen identiteit en binding

waardoor we hier nu staan?) en sociale identiteit (hoe interpreteren wij de wereld en hoe kunnen we met die interpretatie betekenis geven aan hetgeen hier en nu passeert?).11 Erfgoed speelt een belangrijke rol in de mate van sociale geslotenheid of openheid, want door middel van canons worden bepaalde representaties van de geschiedenis belangrijker gemaakt dan andere. In de narratieve cultuur spelen verhalen en herinneringen uit het verleden, te zien als immaterieel erfgoed, die worden uitgewisseld binnen een groep en eveneens bij kunnen dragen aan geslotenheid. Binding kan worden gezien als de wijze waarop men zijn identiteit definieert aan de hand van de karakteristieken van de regio, waarbij er sprake is van een interactief proces van identificatie van de persoon en karakterisering door anderen. En daarbij speelt cultuur een zeer belangrijke rol. Het is cultuur die het amalgaam van persoonlijke identiteiten samensmeedt tot een regionale identiteit. Cultuur wordt zichtbaar in het raakvlak van verschillende iden titeiten. Het wordt daarmee een kernbegrip waarmee verbanden zichtbaar te maken zijn. Cultuur en beelden van de geschiedenis kunnen niet los van elkaar worden gezien.12 Hun verbindingen zijn overal in Europa anders, omdat cultuurhistories worden geselecteerd vanuit een culturele context. Culturen en planningculturen Cultuur kan worden gezien als de software van de samenleving en planning cultuur als de software van de planning. In deze overdrachtelijke betekenis kunnen we cultuur zien als de wijze waarop we denken dat de wereld func tioneert, wat wij als waardevol zien, hoe we door middel van moraal beper kingen opleggen aan ons handelen en hoe we deze kennis van het leven over dragen aan nieuwe generaties. Op plaatsen waar culturen elkaar ontmoeten, daar kan het botsen of er ontstaat energie en inspiratie. Waar verschillende culturen elkaar ontmoeten ontstaat ook inzicht in de eigen cultuur. Maar is het wel mogelijk om naar cultuur in de praktijk van Interreg te kijken vanuit een objectief waarnemingskader? Er kleeft een fundamenteel probleem aan het bestuderen van de eigen cultuur vanuit het eigen cultureel perspectief.13 Hoe kan er worden gereflecteerd op de meest basale onderscheidingen en onzichtbare waarden van de eigen cultuur als je het bestaan ervan niet eens kunt vermoeden? Wat we merken is een verschil als we andere culturen ont 109 | nederlands erfgoed in europees perspectief

11 Zie de beschouwing over Luhmann in de volgende sectie. 12 Assche, K. van, (2004). Signs in time. An interpretive account of urban planning and design, the people and their histories. Wageningen. en Duineveld, M., (2006). Van oude dingen, de mensen, die voorbij gaan. Over de voorwaarden om meer recht te kunnen doen aan de door burgers gewaardeerde cultuurhistories. Wageningen. 13 Bourdieu, P., (2003). Participant objectivation. J. Roy. Anthrop. Inst. (N.S.) 9, 281-294.

moeten, maar hoe diep zitten die verschillen? Neem nu ons rechtssysteem: als we ons in het verleden aan de Kelten hadden geconformeerd waarbij het puur gaat om de gevolgen van het handelen en niet om de intenties die er aan ten grondslag liggen, dan zou dat ongetwijfeld effect hebben gehad op onze kijk op de wereld. Het per ongeluk aanrijden van iemand zou dan net zo zwaar bestraft worden als het mishandelen van iemand, want de gevolgen zijn vergelijkbaar. Misschien zouden we ons dan in de dagelijkse praktijk ook minder verdiepen in wat mensen bedoelen met wat ze zeggen? Als dus de eigen logica een product van cultuur is, hoe kan dan diezelfde logica worden ingezet om de eigen cultuur te onderzoeken? Om hier enig licht op te werpen, wil ik gebruik maken van een drietal theo rieën om dieper in te gaan op het fenomeen cultuur alvorens de relatie te leggen met planningcultuur. Hierbij zal ik ingaan op het onderscheid tussen de zichtbaarheid en onzichtbaarheid van cultuur, de relatie met identiteit of zelfdefiniëring en de wijze waarop cultuur het handelen beïnvloedt. Onderzoek aan cultuur is niet eenvoudig, vooral niet als het om cultuur met een kleine letter c gaat. Hoe kleiner de letter c, hoe interessanter het wordt maar ook hoe lastiger. Het predicaat cultuur is particularistisch van aard. Iets is cultuur, omdat het elders anders is. Dat cultuur belangrijk is, mag blijken uit de bijna oneindige hoeveelheid woorden waarmee cultuur kan worden samengevoegd. In een poging om daar enige ordening in aan te brengen heeft Gullestrup14 het idee ontwikkeld van de horizontale en verti cale dimensies van cultuur. Er zijn verschillende segmenten van waaruit tot een horizontale ordening gekomen kan worden. Vanuit de vraag hoe natuur kan worden bewerkt in termen van technologie, vanuit economische verdelingsvraagstukken, van uit de vraag hoe individuen samenleven, machtsvraagstukken, het versprei den van kennis en ideeën, hoe instituties zich handhaven, hoe een gemeen schappelijke identiteit wordt bewaard met behulp van ideologie en hoe men denkt over de relatie tussen leven en de dood in religie. Cultuur kan ook verticaal onderverdeeld worden, waarbij het onzichtbare in de onderste lagen zit. In de bovenste en meest zichtbare laag zitten de sym bolen en rituelen. Meer in de diepte liggen cultuurbepaalde gedragingen en structuren die zo plaatsvinden omdat het zo hoort. Die zijn al moeilijker waar te nemen. Zo kom je in Griekenland niet onder een lunch van een paar uur uit, als je daar met partners vergadert. Gewoon omdat het zo hoort. Daar weer onder ligt een laag van normen en moraliteiten. Nog dieper onder de oppervlakte liggen de algemeen geaccepteerde hoogste waarden, als respect voor het leven en als diepste laag de fundamentele filosofie van het leven. Die zijn erg moeilijk zichtbaar te maken.

14 Gullestrup, H., (2006). Cultural Analysis. Towards cross-cultural understanding. Copenhagen.

Die verticale dimensie van cultuur is voor een deel wel te herkennen in de praktijk van Europese samenwerking. Als je naar een vergadering met Euro pese partners zou afreizen in traditionele klederdracht, dan zou dat nogal op vallen tussen de grijze pakken. Het zou niet stroken met de cultuur van ‘het niet laten zien uit welk land je komt’. En van een opengeklapte laptop tijdens een vergadering gaat weer een geheel andere boodschap uit: ik noteer alles op historische gronden | 110

direct in mijn computer want dit is belangrijk. Veel boodschappen zijn erop gericht om te laten zien hoe serieus men een vergadering of een partner neemt. Lang niet altijd worden die boodschappen ontvangen zoals ze be doeld zijn. Bij één van de in cultplan15 onderzochte projecten werd de start bijeenkomst gehouden in de zelfde zaal waar het Verdrag van Maastricht werd getekend.16 Bij navraag onder buitenlandse partners bleek dat deze boodschap in het geheel niet overgekomen was. Hier is een typisch geval van signalen die niet herkend worden, vanwege geheel andere culturele perspec tieven. De diepste laag kan bijvoorbeeld nog gevonden worden in de percep ties van overstromingen. In Oost-Europa worden deze gezien als een natuur lijk gegeven, dat het leven gedurende een gedeelte van het jaar bepaalt. Als we de theorie van Gullestrup gebruiken om de praktijk van samenwer king in Interreg te analyseren, dan blijkt dat een groot deel van de cultuurver schillen niet als zodanig herkend wordt. Dit leidt ertoe dat er veel onbegrip kan ontstaan in de interactie tussen verschillende planningculturen. Verschil len tussen een oriëntatie op macht of op onderhandelen, ofwel een oriëntatie op sociale interactie of op het produceren van cognitieve documenten worden bijvoorbeeld niet aan cultuurverschillen toegeschreven. Het blijkt dat mensen achteraf wel de rol van cultuur kunnen benoemen in de praktijk van het samenwerken. Er kan dan ook gesteld worden dat internationale samenwerking leidt tot meer zicht op en begrip van de eigen cultuur. We kunnen het kader in theoretisch opzicht nog wat verdiepen door nader in te gaan op het idee van software zoals aan het begin genoemd en de relatie te leggen met de sociale systeemtheorie van Luhmann en zijn latere denken over autopoiese. De reden om op deze plaats dieper op het gedachtegoed van Luhmann in te gaan is dat hij een omvattend theoretisch kader biedt voor het analyseren van communicatie tussen actoren in een complex krachtenveld. Het is daarnaast een theorie die het mogelijk maakt om de relatie tussen planningculturen en erfgoedculturen in tautologisch opzicht te analyseren: hoe erfgoed en de omgang ermee elkaar definiëren. De onder liggende vraag daarbij is hoe gesloten die relatie eigenlijk is. Luhmann gaat ervan uit dat de werkelijkheid uiterst complex, onbeheersbaar en snel veranderend is. Te complex om te bevatten voor een mens. Systemen kunnen daarin samenhang aanbrengen door aan handelingen een eendui dige betekenis toe te kennen, en wel door ze een ‘zinsamenhang’ te geven. Zingeving maakt selectie mogelijk uit de complexe werkelijkheid. Luhmann onderscheidt psychische en sociale systemen om de werkelijkheid te doorgronden. Binnen de psychische systemen bestaan gedachten als een heid van informatie die zelfreferentieel zijn. Die gedachten zijn onkenbaar. Sociale systemen zijn niet per principe open of gesloten, maar ze zijn be grensd door ‘zin’. De eenheid van informatie binnen een sociaal systeem is ‘communicatie’. Luhmann ziet dus de wereld eigenlijk opgebouwd uit ge dachten en communicaties, waarbij communicaties breed opgevat moeten worden aangezien ze ook beslissingen omvatten. De sociale systemen geven betekenis aan gebeurtenissen in de samenleving op grond van hun eigen ‘zin’structuur. En nu juist die betekenisverlening kan worden gezien als een uiting van cultuur. Sociale systemen reduceren de complexiteit en veranderlijkheid van de omge 111 | nederlands erfgoed in europees perspectief

15 cultplan, 2007. Cultural differences in European Cooperation. Learning from interreg practice. 178 + 134 blz. . 16 Het flapp project: zie www.flapp.org dat gaat over overstromingen en ‘flood awareness’.

ving en maken zinvol handelen mogelijk. Tegelijkertijd streven sociale syste men naar een toenemender interne complexiteit om de complexe werkelijk heid steeds beter te kunnen modelleren. Er bestaat volgens Luhmann een wisselwerking tussen allerlei signalen uit een complexe omgeving en de sa menhang in betekenissen die het systeem er zelf aan toekent. Het systeem bepaalt welke informatie het selecteert en welke betekenis het daaraan toe kent. Hiermee krijgt het een zekere autonomie waarbij veralgemeniseerde verwachtingen een belangrijke rol spelen. Zo zullen bijvoorbeeld bureau cratieën gebeurtenissen interpreteren aan de hand van de kennis die men in een institutie zelf genereert over het functioneren van de buitenwereld. Ook beslissingen worden genomen aan de hand van intern geconstrueerde beelden van de buitenwereld. Signalen uit de omgeving van een instituut worden geïnterpreteerd vanuit de uitgangspunten die men hanteert en daar mee worden die uitgangspunten weer bevestigd: dit wordt autopoiese genoemd. Een klein voorbeeld kan de relatie met ‘zin’ en complexiteit verhelderen. Stel je voor dat je binnen Europa vertrekt naar een partner met een onbekende etnische identiteit, waarmee je wilt samenwerken (zin) en waarvan je totaal niets weet (complexiteit). Sterker nog, niemand in je omgeving kan je ook maar bij benadering zeggen wat het voor een groep is, waar ze waarde aan hechten, hoe ze Nederlanders zien enzovoorts. Hoe moet je je kleden en gedragen en hoe kan je ze duidelijk maken wat jij wilt bereiken? Het aantal keuzes in het handelen en communiceren is dan eigenlijk oneindig. Zoveel contingentie is onhanteerbaar. Door middel van zingeving worden de grenzen van de mogelijke communicaties ingeperkt. Met het vaststellen van een gespreksagenda wordt de contingentie al sterk gereduceerd. Als men tevens iets zou weten van de cultuur, zou de contingentie eveneens verder ingeperkt worden. En nadat men er een aantal keren geweest is, ontstaan er rituelen die de complexiteit en contingentie nog verder inperken. Cultuur kan dus volgens Luhmann gezien worden als een product van zelf referentialiteit en autopoiese die de complexiteit van de wereld reduceren. Binnen zingevingsystemen ontstaat cultuur, omdat men het er onderling over eens is wat belangrijk is en wat niet, terwijl zich in dat proces nieuwe concepten ontwikkelen of zelfs nieuwe taal. Zelfreferentialiteit is daarbij aan wezig, omdat het zelfbeeld bepalend is voor wat men aan verschillen waar neemt en men ook de neiging heeft om de wereld zodanig te interpreteren dat het klopt met de eigen denkbeelden. Een voorbeeld van zelfreferentiali teit kan zijn als iemand zegt dat hij uit een regio komt die bekend staat om de eigenwijsheid van zijn inwoners en dat hij daarom niet anders dan eigen wijs kan zijn in de samenwerking. Autopoiese wil dus zeggen dat systemen geneigd zijn om zichzelf telkens opnieuw te bevestigen, wat gepaard gaat met een zekere geslotenheid. Elke situatie wordt geïnterpreteerd vanuit de vorige situatie en in die zin is door autopoiese alles historisch bepaald. In de biologie wordt autopoiese geken merkt door een paradox: een autopoietisch systeem reproduceert zich als ware het een machientje, maar het heeft de buitenwereld nodig om dit proces gaande te houden. Daarom zijn systemen zowel gesloten als ook open. Deze paradox geldt ook voor sociale systemen en het is interessant om de openheid en geslotenheid te kunnen herkennen in praktijksituaties op historische gronden | 112

waarin cultuur een rol speelt, bijvoorbeeld in het tegelijkertijd nastreven van intimiteit en afstand.17 Zo kan vrijwel overal worden waargenomen dat de instituten die meedoen aan Interreg Interreg bijzonder gesloten zijn. Ze hebben helemaal niet de intentie om het eu-burgerschap te bevorderen met de uitvoering van hun projecten. Burgers worden in een aantal gevallen aan het einde van een project geïnformeerd met een artikel in de krant. Ze hebben veelal niet de intentie om te leren van andere instituten met een geheel ander perspectief op een onderwerp. Toch moeten de partners van elk project, om nieuwe projecten binnen te halen, een geloofwaardig verhaal hebben van een geslaagde samenwerking. Een ander belangrijk element in het denken van Luhmann is het aanbrengen van verschil om te kunnen observeren. Luhmann noemt dit het aanbrengen van distincties. Hij zegt in feite dat het onmogelijk is om te reflecteren op de meest basale distincties in ons waarnemingsvermogen. Een distinctie die door alle Interreg-actoren wordt gehanteerd, is die tussen formeel en informeel. Dit onderscheid wordt als erg belangrijk gezien en partners die zich informeel opstellen genieten een zekere voorkeur. Opval lend is dat dit onderscheid niet enkel wordt toegepast op de wijze van samen werken en communiceren, maar ook bijvoorbeeld op kleding. Casual kleding wordt als een teken van een informele opstelling gezien. Niet enkel een infor mele opstelling naar een partner vanuit een ander land wordt op prijs ge steld, maar ook de informaliteit tussen de collega’s binnen eenzelfde insti tutie. Een distinctie die het erfgoeddenken in Nederland in belangrijke mate aanstuurt is het onderscheid tussen materieel en immaterieel en daarnaast het onderscheid in archeologisch, bouwkundig en historisch geografisch erf goed. Dit lijkt heel logisch, maar in de nieuw toegetreden landen van de eu is het onderscheid tussen Sovjet erfgoed en etnisch erfgoed veel belangrijker. Als we de elementen van de sociale systeemtheorie die hierboven zijn ge noemd willen toepassen op de Interreg-praktijk, dan zou men licht geneigd zijn om te denken dat de instituten in de projecten gekenmerkt zullen zijn door een sterk autopoietisch karakter. Een soort binnenwaarts gerichte cul tuur die bepaalt wat erfgoed is en hoe er mee omgegaan dient te worden in de planvorming. Het onderscheid tussen een zinnige en een onzinnige wijze van erfgoedontwikkeling zou dan de motor van de autopoiese zijn. Van een democratische inbedding zou er dan weinig terecht komen, want de infor matie uit een democratisch proces zou eerst gefilterd worden met behulp van de distincties en concepten die binnen de instituten gebruikt worden om de wereld te begrijpen en te duiden. In het Interreg-project cultured treft men een interessant voorbeeld aan van een autopoiese. Het doel van het project is om ‘best practices’ te benoe men in praktijken van investeren in erfgoed met een regionaal effect. De lead partner heeft een model beschreven waarmee de relatie tussen investeren en regionaal effect beschreven dient te worden en hij noemt dit model ‘Wheel of culture’. (figuur 2) De andere partners in het project krijgen de opdracht om voorbeelden uit hun praktijk te beschrijven en ze moeten die aanleveren in het format van het Wheel of culture. Hierdoor ontstaat een filter op de diversiteit aan opvattingen over het rendement van investeren in cultuur historie. Aan het einde van het project wordt het beeld geconstrueerd dat 113 | nederlands erfgoed in europees perspectief

17 Dobricic, I., (2005). ‘Between Intimacy and Distance’. In: Beyond Borders, Magazine of the ecf, number 7, Spring 2005, blz. 3. European Cultural Foundation.

economic ltural l/cu cia o s

spa tia l

building sector tou rism

ndscaping cal la logi eco

added value

ch

research

se a

ast

investments

ru

H

ct

-re

i n fr

rc h

reg i

jobs

y tit

al iden on

re

u

C

ppp

p u b li c

p

e ri v a t

Figuur 2 The Wheel of Culture, copyright prof.dr. Georges Allaert, Ghent University 2005

iedereen het Wheel of culture goed heeft kunnen gebruiken en dat het een bruikbaar instrument is geweest om ‘best practices’ te benoemen. Deze ‘best practices’ zijn dan ook degene die het beste passen in het Wheel of Culture, de motor van deze autopoiese. Aan het einde van het project is de lead partner gesterkt in zijn opvatting dat er een nieuw project gemaakt kan worden rondom het Wheel of Culture.

18 Zie hiervoor bijvoorbeeld het project cultured. 19 Even-Zohar, I., (1990). ‘Polysystem Studies’. In: Poetics Today, International Journal for Theory and Analysis of Literature and Communication. Volume 11, number 1 (1990). 20 Even-Zohar, I., (2007). The complexity of culture. Paper presented to the international conference ‘Cultural variety in Europe: policy and practice’. Amsterdam, November 23, 2007. Tel Aviv University, Israël. Zie ook Swidler, 1986

Ondanks het feit dat er veel waars zit in de theorie van Luhmann, klopt het niet helemaal met de praktijk. Het verklaart niet waarom er zoveel competitie is tussen de erfgoedprojecten die met hun benaderingen dingen naar de status van ‘best practice’.18 Het verklaart ook niet waarom er in projecten verwezen wordt naar deze ‘best practices’. Het lijkt erop alsof praktijken elkaar beïnvloeden. Om hier meer zicht op te krijgen is er meer kennis nodig over de relatie tussen cultuur en handelingspraktijken en daarvoor gebruik ik hierna het theoretisch perspectief van de polysysteemtheorie zoals beschreven door Even-Zohar.19 In het licht van de polysysteemtheorie is Interreg het metasysteem en de projecten zijn de deelsystemen erbinnen. Het is dan interessant om te bezien hoe de deelsystemen (de projecten) functioneren als complex systeem van statische (synchrone) en dynamische (diachrone) relaties gebaseerd op cultuur. Dit onderscheid maakt een belangrijk verschil met de sociale systeemtheorie waarin alles historisch is bepaald en dus diachroon is. In de visie van Even-Zohar is cultuur een reper toire van praktijkervaringen en opties waarmee mensen hun strategie vormen en in hun handelen de wereld proberen te begrijpen.20 Binnen de complexiteit van het metasysteem worden door actoren pogingen in het werk gesteld om hun praktijken te canoniseren. Deze komen in het centrum van het systeem terecht, waar de macht culmineert. Vanuit de periferie worden telkens pogingen ondernomen om de gevestigde praktijken van hun plek te stoten. De diversiteit in termen van het repertoire aan praktijken dat hiermee gepaard gaat, is van groot belang voor het overleven van het meta systeem. Gecodificeerde praktijken (best practices) hebben meestal de vorm van een model, een set van instructies hoe er gehandeld moet worden. Ze kunnen het karakter hebben van innovatieve of conserverende praktijken. De laatste zijn zeer voorspelbaar in hun uitkomsten, vanwege de gedetailleerde op historische gronden | 114

Metaculture of Europeanization: governance ideology, best practices, selection criteria, values, standards, regulations

Governance perspective Governing of regional practices

Codifying of regional practices

project Diversity of regional planning cultures

Figuur 3: De relatie tussen het metasysteem van Interreg en de projecten

instructie. Als dit laatste duidelijk wordt, wordt hun positie verzwakt en worden ze vervangen door nieuwe veelbelovende best practices. Op metasysteemniveau vinden we het stelsel van regels en normen waar eu-projecten aan moeten voldoen. Ze zijn het resultaat van binnen de eukringen geproduceerde concepties van samenwerking en die weerspiegelen de gedeelde onderliggende opvattingen over hoe de eu als geheel moet functioneren. Zo wordt het idee van cofinanciering op het niveau van pro jecten niet altijd als de beste prikkel tot samenwerking gezien. In dit systeem wordt bepaald welke praktijken er nu wel en niet tot de categorie best practices behoren: (figuur 3). In de ontwikkeling van planningculturen vindt er een permanent proces plaats van codificatie (canonvorming). De afwisseling van openheid en geslo tenheid van systemen zoals geduid door Luhmann is voor de erfgoedcul turen een zeer interessant gegeven. Wanneer breekt een (sub)systeem door zijn zelfreferentialiteit heen en stopt de autopoiese? En welke rol spelen histo rische en fysieke thema’s en verschijnselen daarbij, die centraal staan in een project? Is het denkbaar dat door kennis te nemen van een geheel andere lezing van de geschiedenis, afkomstig uit een andere hoek van Europa, men anders gaat denken over de eigen geschiedenis, andere feiten en verhalen naar voren gaat schuiven en daarmee een proces inzet van het herdefiniëren van de eigen identiteit? Hiervoor is reflectie nodig op de eigen cultuur, en de theorie van Gullestrup en de praktijk maken aannemelijk dat interactie van verschillende culturen leidt tot meer begrip van de eigen cultuur. Echte aan wijzingen van een verkleuring van identiteit heb ik nog niet gevonden, maar het onderzoek is nog gaande. Hierboven is ingegaan op de planningculturen en hoe die onder invloed staan van regionale praktijken en Europese governance. Om nu de relatie tussen erfgoed- en planningculturen van een andere zijde te belichten wil ik hierna een paar observaties en mechanismen bespreken die liggen op het snijvlak van canonvorming in erfgoedontwikke ling en identiteit.


Een politiek perspectief op cultuurhistories Als we teruggaan in de Europese geschiedenis, dan zien we dat zich een pro ces heeft afgespeeld waarin de onafhankelijke regio’s hun soevereiniteit en deels hun identiteit hebben moeten afstaan aan de nieuw gevormde landen. Binnen deze landen moest een nieuwe socio-culturele cohesie ontstaan en dat gaat niet vanzelf. Literatuur en geschiedenisboeken speelden hierin een belangrijke rol, omdat één van de meest belangrijke voorwaarden voor een gemeenschappelijke identiteit, een gemeenschappelijke taal, nergens aan wezig was.21 In Frankrijk duurde het tot de revolutie aan het einde van de achttiende eeuw voordat een gemeenschappelijke taal min of meer werd opgedrongen met behulp van de literatuur van dichters, filosofen en roman schrijvers. Het midden van het land bestond vooral uit grote bossen die de taalkundige scheiding vormden tussen langue d’oc en langue d’oïl.22

21 Even-Zohar, I., (1996). The role of literature in the Making of the Nations of Europe: A Socio-Semiotic Study. Internet source as/sa No1, 11 papers. http//www. chass.utoronto.ca/French/assa/assa-No1/IEZbb.html 22 Blockmans, W. (wetenschappelijk redacteur); Muchembled, R (Coördinerend redacteur); Chittolini, G.; Clarck, P.; Fisher, W. & J. Gelabert, (1992). De Europese Volkscultuur. De wording van Europa. Weert. 23 Keyser, prof.dr. E., (1942). Die Niederlande und das Weichselland. Deutsches Archiv für Landes- und Volksforschung, jaargang 6, aflevering 4. Tevens in het nederlands vertaald door Klaes Sierksma, Naarden.

Toen Duitsland nog geen land was, bestond het voornamelijk uit regio’s zoals het hertogdom van Luxemburg. Dergelijke graafschappen bestonden overal. Achteraf lijkt er nauwelijks enige logica te bestaan waarom ze zijn samengegaan met Pruissen om het Duitse rijk te vormen en het Hochdeutsch te gaan spreken. Het was de reputatie van schrijvers als Goethe, Schiller, en andere belangrijke dichters, die bijdroeg aan het ontstaan van de natie en die Bismarck rond 1870 in staat stelde een politieke eenheid te smeden. In dezelfde periode werd ook Italië gevormd. Manzoni was een ambtenaar die tot taak kreeg om de regering te adviseren over de taal die geadopteerd moest worden door het land. Hij koos een combinatie van de historische taal uit de literaire traditie en het Florentijnse dialect, dat slechts door zeshon derdduizend van de 22 miljoen Italianen werd gesproken. De grote namen uit de literaire traditie, Dante, Bocaccio en Petrarca, moesten zorgen voor de revitalisering van de taal en daarmee de voorwaarde van de Italiaanse identiteit. Uiteindelijk duurde het tot 1980 voordat de meerderheid van de Italianen Italiaans spraken. In besprekingen met Italianen over cultuurver schillen, brengt men telkens naar voren dat de regio’s nog altijd een volstrekt eigen identiteit hebben en dat men de mensen uit een andere regio niet kan verstaan. Soms gaat de invloed van cultuur veel verder dan alleen het selecteren van feiten. Onder invloed van de nazicultuur werden geheel eigenzinnige docu menten opgesteld over de geschiedenis. Een interessant voorbeeld waarin de Nederlandse geschiedenis in het licht van deze politieke overtuiging is geplaatst, kan men vinden in het artikel ‘Die Niederlande und das Weichselland’, door Erich Keyser, dat in het Nederlands is vertaald.23 De openingszinnen spreken boekdelen: ‘Aan de tegenovergestelde grenzen van het Neder-Duitse laagland liggen de Nederlanden en het Weichselland. Gelijk in het westen de Rijn, vormt in het oosten de Weichsel een breed mondingsgebied. Beide stromen zijn de levensaders van den Duitschen volksgrond in het westen en in het oosten, beide zijn lotsstromen geworden van het Duitsche volk’. En ver volgens wordt de geschiedenis herschreven waarbij het Hanzeverleden en de vestiging van mennisten en andere Nederlanders in het Weichsselgebied in al z’n details wordt uitvergroot tot zeer omvattende proporties, vermoedelijk om daarmee aannemelijk te maken dat beide gebieden alleen al op histo rische gronden tot het Duitse rijk behoren. op historische gronden | 116

Datzelfde Hanzeverleden wordt door de Baltische staten aangegrepen om op historische gronden aannemelijk te maken dat ze een onlosmakelijk onderdeel van Europa vormen. Het zal bijvoorbeeld geen toeval zijn dat in een stad als Vilnius er grote belangstelling is voor het Hanzeverbond. Daar door lijkt de actuele oriëntatie op het westen gegrondvest in het verleden. Dit geldt evenzeer voor Gdansk, waar de architectonische verwantschap met Amsterdam breed wordt uitgemeten, evenals het door Nederlandse ingenieurs ontpolderde deltalandschap van de Wiswa eromheen. Ook in Nederland wordt het Hanzeverleden naar voren gebracht om duidelijk te maken dat het aangaan van nieuwe lucratieve handelsbetrekkingen achter het voormalige IJzeren Gordijn niets meer of minder is dan het herstellen van historische relaties. Daarnaast is er een specifieke belangstelling in de landen achter het voormalige IJzeren Gordijn voor Sovjet erfgoed. Door dit erfgoed duidelijk zichtbaar een monumentenstatus te geven laat men het ook achter zich. In Litouwen hecht men na het herstel van de onafhankelijkheid bijzonder veel waarde aan cultuurhistorie. Het erfgoed en de cultuur uit de periode van onafhankelijkheid in het interbellum biedt aanknopingspunten om de eigen identiteit te hervinden. De minister van Landbouw verwoordt in een inter view de keerzijde van deze belangstelling als ze zegt: ‘during the years of the perestroika people had a positive but sentimental and idealized view of the country as the cradle of the nation. We were fixated on an archaic view of how the country must have been in the past, but nobody really thought about how it should look like in the future. We often refer to ourselves as an agricultural nation, one generation removed from the plough, but in fact most of us don’t know much about farming’.24 Over cultuurhistorie zegt Jonas Glemzˇa: ‘cultural heritage contributes to the educational and patriotic development of our society’. Hij spreekt deze woorden uit als voorzitter van de ‘State Commission of the Protection of Cultural Monuments’, tijdens een regionale conferentie.25 Het lijkt allemaal erg nationalistisch, maar als we bedenken hoezeer de Russen er de afgelopen zestig jaar in geslaagd zijn om de cultuur te onderdrukken, dan wordt het ineens heel begrijpelijk. Maar Glemzˇa heeft het niet alleen voor het zeggen, want naast een regeringscommissie die de monumentenselectie uitvoert, is er ook een commissie gevormd door activisten met een breed draagvlak onder de bevolking. Erfgoed en politiek liggen daardoor erg dicht bij elkaar. Dit geldt al helemaal voor het Sovjet erfgoed, waarover het ministerie van Cultuur een foldertje heeft uitgegeven (afbeelding pagina 119). De excursie in het programma van de conferentie laat zien dat er gezocht wordt naar erfgoed uit de periode van het interbellum. Deze excursie voert naar een met eu-middelen gerestaureerde smalspoorlijn, die tientallen plekken verbindt waar men de traditionele leefwijze etaleert en herbeleeft. Het komt folkloristisch over, maar het is ‘echt’. Dit was voor hen een ‘best practice’ en dit project is gekozen om aan de partners uit Estland, België en Nederland te laten zien. Veel minder dan in Griekenland (zie hierna) is dit project gericht op buitenlandse toeristen. Het is vooral gericht op de Litouwers zelf, die het aangrijpen om hun identiteit als samenspel van cul tuur en cultuurhistorie te hervinden. In een tweede presentatie op de confe rentie in Litouwen werd aandacht geschonken aan het kasteel van Birzai. 117 | nederlands erfgoed in europees perspectief

24 Zie het magazine Lithuania in the world, vol 15, no 5, 2007: 36-39. 25 Glemzˇa, Dr. J., (2006) The significance of the Lithuanian Cultural Heritage. Presentation to the International Conference Cultural Heritage and Regional Development, 20th-22nd November 2006, Panevezys County, Lithuania.

Toevallig of niet, maar het betreft een fortificatie waar de Nederlandse archi tect Menno van Coehoorn zijn sporen heeft achtergelaten. Heeft men nu dit project als good practice genoemd omdat Nederlanders daar vast wel enthousiast over worden of heeft men het project genoemd om met elkaar vast te stellen dat dit een belangrijk element van de cultuurhistorie van Litouwen is waarop men trots is? De locatie van de workshop in het cultured-project is in een met Europese subsidie gerestaureerde buiten plaats. Maar de buitenplaatsen waren in het pre-Sovjettijdperk in Duitse handen en sommige daarvan worden thans weer opgeëist via een gerechte lijke procedure, die verband houdt met het teruggeven van alle communale onroerende goederen aan de individuele eigenaars van vóór het Sovjet tijd perk. Is dit toeval of gaan hierachter culturele mechanismen schuil? Allemaal vragen naar de relatie tussen planningcultuur en erfgoedcultuur waarop zonder verder onderzoek nog geen antwoorden gegeven kunnen worden. In Griekenland, in de stad Nea Ionia, is met steun van Interreg een zijde fabriek gerestaureerd, omdat daarmee een verbinding kon worden gelegd met de ontstaansgeschiedenis van de stad. Zo’n tweeduizend jaar geleden emigreerde een Griekse gemeenschap naar Ionië in Klein-Azië. Na het plat branden van de stad Smyrna in 1922 keerden zo’n anderhalf miljoen Grieken terug naar Griekenland. In 1924 vestigden tweeduizend vluchtelingen zich vlak bij Volos en ze stichtten Nea Ionia, waar ze in de loop der tijd zo’n vijftig fabrieken oprichtten, waaronder een fabriek voor de zijdeteelt. Ze brachten hun cultuur uit Klein-Azie mee: de muziek, de dans, het drinken van cipuru en het kruiden van het eten. In het cultmark-project wordt deze cultuur opgepakt en nieuw leven in geblazen door middel van een omvangrijk pro gramma van evenementen. Daarnaast is de zijdefabriek gerestaureerd (eerder zijn al vijftien fabrieken gerestaureerd en van culturele functies voor zien) en in de fabriek vinden nieuwe ondernemers een plaats om hun kunst voorwerpen te verkopen aan toeristen. Als we door de projectleider worden rondgeleid in de stad, dan valt op dat er van het oude centrum geen enkel oorspronkelijk gebouw meer aanwezig is. Toch is hij trots op de plek: ‘hier is Neia Ionia ontstaan’. Het roept de vraag op hoe belangrijk monumenten eigenlijk zijn in de Griekse cultuur. Zou men die zijdefabriek ook gerestau reerd hebben zonder Europese subsidie? In het Interreg-project ‘The European Places of the Spirit’ komt het mediterrane karakter meer naar voren. Bijzondere plekken in Italië, Griekenland en Roemenië zijn, vanwege hun grote landschappelijke kwaliteit en hun spirituele of religieuze beteke nis, met elkaar verbonden in een toeristische ontsluiting. Er is een combina tie gemaakt van immaterieel erfgoed zoals tradities, folklore en religie, land schappelijk schoon en middeleeuwse kloosters en kerken (zie afbeelding op pagina 119). De eerder genoemde database van Interreg-projecten laat zien dat het accent in de erfgoedprojecten van de noordelijke regio’s van Europa ligt op restau ratie en in de zuidelijke op de ontsluiting voor toerisme en het ontwikkelen van streekproducten. Met een paar voorbeelden heb ik willen laten zien dat erfgoedselecties niet enkel plaatsvinden in de context van regionale canon vorming ten koste van nationaal identiteitsverlies. In feite is er net als bij planningculturen sprake van een belangrijke invloed van Europa. De invloed komt van het discours over de europeanisering, met een morele opdracht op historische gronden | 118

Folder van ministerie van Cultuur in Litouwen over het Sovjet erfgoed


Het project European Places of spirit combineert immaterieel erfgoed met Landschapskwaliteit


over het goed besteden van Europees geld. In dat goed beste den is er een dominant discours ten aanzien van erfgoed: het moet geld opleveren in de toeristenindustrie. Restaureren van objecten is niet verkeerd, mits het bij draagt aan het toeristische product van de stad of regio. Behalve op theoretische gronden kunnen we op basis van bovenstaande observaties en interpretaties van Interreg-verhalen vaststellen dat planningen erfgoedcultuur elkaar in zekere mate definiëren en dat selecties uit het cultuurhistorische domein onderhevig zijn aan (politiek) culturele invloeden en dat interpretatie van de cultuurhistorie weer de (planning-)cultuur bevestigt. Op dit niveau kan zich het autopoietisch proces voordoen dat Luhmann tot grondslag van zijn sociale systeemtheorie heeft gemaakt. Maar de autopoiese stopt onder invloed van het interactieve ‘governance framework’ van europeanisering. Zowel de erfgoedculturen als de planning culturen zijn opgespannen tussen regionale verankerde praktijken en de gecodificeerde praktijken op eu-niveau. De interactie tussen die praktijken vindt plaats in projecten en veroorzaakt een interessante culturele dyna miek.26 Nieuw repertoire (nieuwe waarheden, waarden en omgangsvormen) ontstaat onder invloed van grote politieke, ruimtelijke of sociale dynamiek. Nederlands erfgoed en Europees geld Als we nu weten dat planningen erfgoedculturen elkaar sterk beïnvloeden, dan doet zich de vraag voor hoe dit in Nederland zit. In de Nederlandse projecten die iets doen met erfgoed vindt men geen pogingen om een sterke regionale canonvorming te ontwikkelen. Een project dat daar nog het dichtst bij in de buurt komt is het LancewadPlan. In dit project wordt een duurzame omgangsvorm ontwikkeld voor het landschap en het cultureel erfgoed van het Nederlandse, Deense en Duitse Waddengebied. Dit wordt gedaan met behulp van een handboek met bestpracticevoorbeelden van behoud, herstel en management van erfgoed. In de West-Europese regio’s bestaat veel belangstelling voor industrieel erf goed en fortificaties die iets van de geschiedenis van een stad of regio repre senteren. Het erih-project probeert een Europees merk neer te zetten als het gaat om industrieel erfgoed. Het project ‘Water in Historic City Centres’ probeert met het herstellen van watergangen de oude binnensteden van onder meer Breda en Den Bosch aantrekkelijker te maken. Het project ‘Crossing the Lines’ richt zich op het restaureren van Fort aan de Klop, beho rend tot de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Daarnaast vinden we projecten die zich richten op het aanleggen van grensoverschrijdende fiets- en wandel paden door historisch aantrekkelijke omgevingen. Het geheel van observaties overziend lijkt het bij de projecten uit de medi terrane culturen meer om de spirituele waarden te gaan.27 Omdat daarbij herinneringswaarden belangrijk zijn, gaat het niet altijd om monumentaal erfgoed maar ook vaak om tradities. In de Oost-Europese culturen lijkt het te gaan om waardering van erfgoed dat illustreert dat men het communistische verleden achter zich heeft gelaten of dat de toenadering tot Europa represen teert (zoals het Hanze-erfgoed). Parallel daaraan duikt men in het erfgoed uit perioden van onafhankelijkheid. In de West-Europese cultuur lijkt het vooral 121 | nederlands erfgoed in europees perspectief

26 Zie hiervoor het eindrapport van cultplan. 27 Dit is slechts een voorlopig statement. In mijn verdere onderzoek wil ik voortgaan op de ingeslagen weg door in enkele Interreg projecten de relatie tussen (planning) cultuur en cultuurhistorie verder te verkennen.

te gaan om materiële waarden. Deze leiden tot visies hoe kunst en techniek kunnen bijdragen aan de esthetische verschijningsvorm om daarmee het erfgoed weer relevant te maken voor het dagelijkse leven. En specifiek voor Nederland staat de erfgoedcultuur vooral in het teken van de grote ruimtelijke dynamiek. Met behulp van monumenten en cultuurlandschappen wordt getracht deze dynamiek te differentiëren naar plaats en tijd. Qua onderwerpkeuze onderscheidt de Nederlandse deelname zich maar weinig van die van de omringende landen. Er is een voorkeur voor het mate riële erfgoed, en voor restauratie en ontsluiting. We zoeken naar wegen om het erfgoed te bewaren en proberen die ambities te verwezenlijken via het beïnvloeden van planprocessen. In vergelijking met Litouwen, Griekenland en de andere voorbeelden is het in Nederland allemaal niet zo spannend. Erfgoed lijkt hier geen politiek issue. Maar er is ook een andere lezing moge lijk, namelijk dat het erfgoed in politiek opzicht niet op regionaal maar wel op nationaal niveau belangrijk gevonden wordt en onderwerp is van strijd. Onder invloed van politieke discussies over integratie en het bij elkaar hou den van de samenleving is de nationale canon opnieuw vastgesteld. Het is zonder meer een gemiste kans dat deze discussies niet terugkeren in de Nederlandse deelnames in regionale en lokale projecten. Juist in het zich spiegelen aan andere culturen en aan andere praktijken kan blijken hoe func tioneel het kan zijn om erfgoeddiscussies in multiculturele wijken of steden te voeren en daarmee de sociale binding en het gevoel van trots op de omge ving te versterken. Ook in Nederland is behoefte aan het vormen van nieuw repertoire in het definiëren en omgaan met erfgoed. De Nederlandse planningcultuur wordt gekenmerkt door onderhandelen en ook over erfgoed wordt onderhandeld: of het mag blijven of niet. Onze erf goedcultuur is gericht op restaureren, handhaven en aanpassen in onze ruimtelijke turbulentie. De interactie tussen onze erfgoedcultuur en de plan ningcultuur die wordt gekenschetst met ‘behoud door ontwikkeling’ zou tot introversie kunnen leiden. De selectie van het te behouden erfgoed wordt dan bepaald in de context van planprocessen. Interreg biedt kansen om deze autopoiese te doorbreken door ons meer bewust te worden van onze plan ningcultuur en door het repertoire aan praktijken (definiëring, omgang en betekenisgeving) uit te breiden.


Colofon Tekst Roel During Monique Eerden Jan Kolen Eric Luiten André van der Zande Ontwerp Sander Boon, www.sanderboon.nl Druk Drukkerij de Maasstad, Rotterdam Eindredactie Marjo Stam, Schrijfschap Contact Onderwijsnetwerk Belvedere Secretariaat: Monique Eerden Muntstraat 7 Postbus 389 3500 aj Utrecht 030 – 2305010 [email protected] www.belvedere.nu


5 Inleiding. 9 Observaties vanuit de Belvederepraktijk Monique Eerden. 33 Tot hier en nu verder Eric Luiten

Recommend Documents