3
Nieuwe ruimte
DAAD Architecten
3 Daad.indd 1
24-02-12 09:39
Nieuwe ruimte, kansen voor krimp De veranderingen in de huidige markt hebben gevolgen voor de vraag naar woningen, kantoren en bedrijfsgebouwen. De hierdoor toenemende vraag naar herstructurering en herbestemming van bestaande gebouwen hangt samen met de verwachte bevolkingsdaling en de terugloop in de nieuwbouw. Door beperkte middelen zal er duurzaam ontwikkeld moeten worden op een beperkte schaal. DAAD Architecten deed ontwerpend onderzoek naar mogelijke oplossingen voor deze veranderingen in Gelderland. Zo worden naoorlogse rijwoningen en bestaande kantoor- en bedrijfsgebouwen bekeken. Wat betekent een nieuwe opgave voor de bestaande volumes, mogelijke programma’s en een plan van aanpak? Voorstellen voor de specifieke Gelderse situaties worden inzichtelijk gemaakt in collages en illustraties. Er ontstaat door deze ingrepen nieuwe ruimte met kansen voor kleinschalige initiatieven van bewoners en ondernemers. Dit vraagt maatwerk, waarbij wordt aangesloten bij de sociale infrastructuur en de (informele) locale economie. De woonomgeving wordt een maatpak voor de bewoners, vormt een uitdaging voor de verdere ontwikkeling van nieuwe strategieën.
DAAD Architecten DAAD Architecten in Beilen werkt, naast het uitvoeren van concrete ontwerp- en bouwopgaven, aan onderzoek. Onderwerpen zijn de veranderende verhouding tussen architectuur en landschap, de omgang met de geschiedenis, tijd en complexiteit, en andere aan de ontwerpdiscipline gerelateerde vraagstukken. DAAD Architecten bestaat ruim 14 jaar en heeft zich in die periode ontwikkeld tot een onderzoekend architectenbureau, waarin architectuur, onderzoek en bouwen als samenhangend geheel zijn ondergebracht. Door de integratie van disciplines is een efficiënte aanpak van interdisciplinaire opdrachten mogelijk, vanuit één visie en op één kwaliteitsniveau. Met 15 medewerkers werkt het bureau aan opdrachten van verschillende aard en omvang. DAAD Architecten opereert op het grensvlak van architectuur en landschap, in complexe stedelijke en landelijke situaties met een scherp bewustzijn van de tijd en met een sterke betrokkenheid bij de mens in zijn ruimte.
3 Daad.indd 2-3
24-02-12 09:39
Bevolking in 2030 vergeleken met 2008
Meer dan 15% krimp 10% - 15% krimp
Hattem Oldebroek Elburg
5% - 10% krimp 0% - 5% krimp
Heerde
Neutraal Harderwijk
Nunspeet
Groei < NL
Epe
Groei > NL
Ermelo
25% of meer 65-plussers in 2030
Putten
Voorst
Nijkerk
Apeldoorn
Lochem
Barneveld Zutphen Brummen Scherpenzeel
Bronckhorst Rozendaal
Renkum
Wageningen Culemborg
Buren
Geldermalsen Lingewaal
Neder-Betuwe
Tiel
Druten
West Maas en Waal
Neerijnen
Berkelland
Ede
Oost Gelre
Arnhem
Overbetuwe
Beuningen Nijmegen
Winterswijk
Doetinchem Montferland
Lingewaard
Heumen
Maasdriel
Doesburg
Westervoort Zevenaar Duiven
Wijchen Zaltbommel
Rheden
Prognose
Nieuwe ruimte
Door een krimpende Nederlandse bevolking zal de vraag naar nieuwe woningen dalen. Vanaf 2015 gaat de groei langzaam afnemen en na 2035 gaat ook het aantal huishoudens afnemen. De demografische krimp zal ook in Gelderland in meer of minder mate optreden, waarbij het zwaartepunt in delen van de Achterhoek ligt.
De demografische ontwikkelingen zullen leiden tot het aanpassen van de plannen aan de nieuwe woningvraag. De woningvoorraad zal worden verkleind door sloop en/of herstructurering (het aanpassen aan nieuwe woning behoeften). Dit geeft ook nieuwe mogelijkheden, want door het overschot verschuift de nadruk van kwantiteit naar kwaliteit. De toenemende vraag naar herstructurering en herbestemming van bestaande gebouwen valt samen met de verwachte bevolkingsdaling en de terugloop in de nieuwbouw. Door de beperkte middelen zal er duurzaam ontwikkeld moeten worden op een kleinere schaal. Dit kan goed passen bij de Achterhoek, van oudsher een netwerk van kleine woongemeenschappen. Binnen de Provincie Gelderland zijn door de aanwezigheid van fysieke ruimte en verschillende kenniscentra innovaties
Aalten Oude IJsselstreek
Rijnwaarden Millingen aan de Rijn Ubbergen
Groesbeek
Gevolgen van krimp De inschatting van de mogelijke gevolgen van bevolkingskrimp lopen sterk uiteen.
Aan de ene kant worden de negatieve kanten van krimp benadrukt en is er de vrees dat
demografische krimp bijvoorbeeld op ruimtelijk gebied leidt tot leegstand en verloedering. In dit sombere perspectief wordt krimp gezien als een signaal dat het slecht gaat in een bepaald
De prognoses zijn niet voor iedere gemeente gelijk. Daarnaast zal de behoefte aan nieuwe kantoorruimte verder afnemen door het anders organiseren van het werk. Momenteel staan er al kantoorgebouwen leeg door een verzadigde kantoormarkt. In de huidige economische ontwikkelingen zullen er ook meer bedrijventerreinen beschikbaar komen. Bedrijven stoppen de bedrijfsvoering of vestigen zich elders.
gebied. Mensen trekken immers niet voor niets weg. De gedachte is ook dat, als er eenmaal
te verwachten op het grensvlak van duurzame energie en agrarisch bedrijfsvoering. De vrijkomende woningen en bedrijven, binnen en buiten de bebouwde kom, bieden hiermee ruimte voor kwalitatief hoogwaardig werken en wonen.
Woningen Bij het aanpassen van de woningvoorraad zal de kwaliteit van de woningen een belangrijke rol spelen. Men zal zich daarom richten op de woningen die het minst aansluiten bij de huidige wooneisen en wensen. Dit zijn in eerste instantie de na-oorlogse rijwoningen, die door heel Nederland zijn gebouwd. Dit gebeurde met een overwegend doelmatige soberheid en een gestandaardiseerde woningindeling. Wij richten ons daarom op deze na-oorlogse ‘standaard’ rijwoning.
een uittocht uit een bepaald gebied op gang komt, deze zichzelf in stand zal houden of zal
versterken omdat het gebied voor de achterblijvers steeds minder aantrekkelijk wordt. Dit
is waarschijnlijk de reden dat ook een langzaam opkomende bevolkingskrimp, zoals in ons land het geval is, toch tot ongeruste beleidsreacties kan leiden.
Degenen die liever de positieve kanten van krimp benadrukken zijn geneigd om de omslag
van groei naar krimp als een onverheelde zegen voor natuur, milieu en landschap te zien. De druk op het milieu en de ruimte, op de woningmarkt en op de arbeidsmarkt wordt immers minder? Krimp als probleem of krimp als oplossing? De werkelijkheid is zoals gebruikelijk veel complexer en er is geen sprake van zwart of wit. Net als groei hoeft krimp niet altijd goed te zijn.
30
Bevolkingsprognose Gelderland 2010
De rijwoning De woningen zijn gebouwd in rijen met een wisselend aantal woningen afhankelijk van de gekozen verkaveling. De organisatie van de plattegrond kenmerkt zich door een woonruimte van voor- tot achtergevel (doorzon-principe) en een keuken die aan de tuinzijde ligt (in latere versies is de keuken ook wel aan de straatzijde gemaakt). De trap en de toilet worden gecombineerd met de entreehal.
3 Daad.indd 4-5
Op de verdieping bevinden zich drie slaapkamers, een badkamer en een trap naar de zolder. In de eerdere versies van de na-oorlogse woningen bevindt de badkamer zich op de begane grond en ontbreekt een vaste trap naar de zolder, die bereikbaar is door middel van een uitschuifbare trap. Het standaard woningontwerp wordt in de loop der tijd aangepast, dit is zichtbaar in een grotere woningdiepte, van ca. 7 m. naar ca.9 m.
De breedte van de woning verandert niet veel en schommelt rond de 6 m. Afhankelijk van de locatie hebben de meeste woningen een kleine voortuin en een diepere achtertuin waarin ook een berging is opgenomen. De auto staat standaard geparkeerd langs de stoep, maar in latere ontwikkelingen ontstaan aparte gemeenschappelijke parkeerplaatsen en afgesloten garageboxen.
24-02-12 09:40
Sloop Als er woningen gesloopt gaan worden, kan dat op twee manieren gebeuren. Ten eerste kan een hele rij te weggehaald worden, voor het slopen een praktische oplossing. Hierdoor ontstaat ruimte die op stedenbouwkundig niveau kan worden ingevuld. Dit is de gangbare methode bij de herstructurering. De stedenbouwkundige verkaveling, in veel gevallen met open bouwblokken, wordt hierbij met de nieuwbouw hersteld. Gezien de teruglopende vraag naar
bewoners: huurders en kopers
nieuwe woningen kan nu ook besloten worden (voorlopig) geen woningen terug te bouwen. Dit levert mogelijkheden voor andere invullingen, zoals een buurtpark. Aan de rand van een stad of dorp kunnen open plekken gaan zorgen voor een verbinding tussen de buurt en het omliggende landschap. De specifieke conditie van een buurt zal bepalend zijn voor de keuze van de ingreep. De tweede manier is om binnen een bestaande rij woningen te slopen, waardoor er ruimte ontstaat tussen de overgebleven
rijwoningen. In het straatbeeld levert dit een kleinere maat van gebouwen op, doordat de rijen korter worden. Een eventueel nieuw tijdelijk of permanent gebouw, op de lege plek, zal kleiner zijn dan het gesloopte volume. Voor de samenhang in het straatbeeld is een gelijkblijvend profiel, met een gelijke verhouding tussen gevel en –dakvlak, van de resterende woningen meer bepalend dan de lengte van de rijen.
behoud van volume: samenvoegen en/of nieuwe programma’s
Behoud De eerste optie voor de leegstaande woning is gericht op het behoud van het volume. Dit kan door volume toe te kennen aan naast gelegen woningen. Het samenvoegen van woningen is elders onderzocht en kan interessant zijn voor de kleinere goedkope rijwoningen, dit zijn voornamelijk tussenwoningen met een woonoppervlakte van maximaal
80 m2. Het samenvoegen vergroot de woonkwaliteit, de waarde van de woning en de omgeving, en levert daardoor een duurzame en positieve bijdrage aan de leefbaarheid. De woningen kunnen ook een ander programma krijgen. Op buurtniveau valt de denken aan een zorgfunctie, een werkruimte of andersoortige woonvormen (bijvoorbeeld Begeleid wonen).
Door een nieuw programma zijn eventueel aanpassingen in de gevel benodigd. In bepaalde gevallen kan de stedenbouwkundige samenhang dermate uniek zijn dat behoud van de woningen noodzakelijk isvanuit een cultuurhistorisch perspectief.
sloop van een woning: beperkte ruimte, interessant voor naastgelegen woningen
sloop van twee woningen: meer ruimte voor nieuwe initiatieven
Bewoners orientatie van de bestaande woning verschilt door schakeling
Als men denkt aan het plaatselijk slopen van tussenwoningen, ontstaat er ruimte voor nieuwe invullingen die kleinschalig zijn en daarmee meer toegankelijk voor de buurt. Er ontstaat ruimte voor initiatieven van buurtbewoners waarvoor in de huidige ingerichte en gebruikte stedenbouwkundige ruimte geen plaats is. Het kan hierbij gaan om een aanvulling op de openbare ruimte, maar ook nieuwe programma’s die bewoners in hun buurt zouden willen
ontwikkelen, kunnen een plek krijgen. Of het nu gaat om groenvoorzieningen, sociale voorzieningen, werk of zorg; er ontstaan nieuwe mogelijkheden die het onderzoeken waard zijn. De samenhang tussen de overblijvende bewoners zal hierdoor versterkt worden. Men beslist immers gezamenlijk over de directe woonomgeving, en kan betrokken blijven bij de uitvoering en het gebruik. Deze aanpak schept mogelijkheden voor een bottom-up benadering. De kleinschaligheid van de ingrepen
biedt ruimte aan diverse invullingen, tegelijkertijd in de buurt. Afhankelijk van de vraag kunnen zowel buurttuinen, werkplekken, zorgwoningen e.d. ontstaan. De mogelijkheden worden in eerste instantie door bewoners zelf aangedragen. Het zal nodig zijn om een pilotproject te starten om de praktische kanten van dit proces te ondervinden. Het is echter een kans om de ruimte weer terug te geven aan haar bewoners!
de schaal van nieuwe ingrepen: bestaande situatie, grootschalig en kleinschalig
3 Daad.indd 6-7
24-02-12 09:40
het buurtterras
het buurthuis
de zorgwoning
de moestuin
3 Daad.indd 8-9
24-02-12 09:40
BIBLIOTHEEK MUZIEKSCHOOL
zorgwoningen in het voormalige gemeentehuis
Kantoren De markt voor nieuwe kantoorruimte is op een groot aantal punten verzadigd. Naast de tijdelijke leegstand, nood zakelijk voor de marktwerking, ontstaat er meer structurele leegstand. Momenteel zijn er binnen Gelderland nog verschillen en niet iedere stad heeft een ‘groot’ overschot. De verwachting is dat het aantal leegstaande kantoren
gaat toenemen door o.a. het nieuwe werken (prognose afname 25-30%) wat een forse toename van structurele leegstand zal betekenen. Ook zijn er door het samenvoegen van gemeenten in verscheidene dorpen gemeentehuizen leeg komen te staan. Hierop vooruit lopend zijn er in Gelderland een aantal locaties waar men zal moeten nadenken over een herprogrammering
wonen en werken onder een daktuin
voor de lange termijn. Leegstaande kantoren hebben immers een negatieve invloed op de ruimtelijke kwaliteit. De gemeentehuizen, en menig kantoor, liggen op centrale plekken in dorp en stad, waardoor de uitstraling groot is. Het is daarom van belang deze gebouwen te onderzoeken op herbestemmingsmogelijkheden.
Door het behoud en de verbouw van de bestaande gebouwen kan de stad verder worden verduurzaamd. In eerste instantie kan worden gedacht aan tijdelijke bestemmingen, bijvoorbeeld atelierruimte. Gezien de ontwikkelingen zal men ook moeten omschakelen naar de langere termijn en zich meer richten op verschillende doelgroepen, zoals ouderen, al dan niet met zorg,
jongeren en studenten. Hierbij kunnen combinaties worden gemaakt met publieke functies en kleinschalige bedrijfs- en kantoorruimten. In de voorstellen kunnen duurzame vormen van verbouwen worden uitgewerkt, waarbij groene gebouwen een bijdrage gaan leveren aan een beter stadsklimaat.
LUNCH PARKEERGARAGE
3 Daad.indd 10-11
24-02-12 09:40
Bedrijven De Achterhoek is een plattelandsregio die op productie, in de landbouw en in de lichte industrie, is georiënteerd. Deze sectoren staan beiden onder druk door de globalisering. Door het stoppen of (deels) verhuizen van de bedrijfsvoering komen bedrijventerreinen leeg te staan. Gelegen op de grens van het dorp en het land bieden zij gelegenheid tot nieuwe ontwikkelingen. Om economisch vitaal te blijven is het regionaal beleid er op gericht om te verschuiven van een productiegeoriënteerde naar een kennisgeoriënteerde economie. Belangrijke ontwikkelingen zijn nieuwe vormen van duurzame energie en biomassa. Hierbij wordt gebruik gemaakt van de aanwezige kennis van de landbouw, en de wetenschappelijke
kantoor en productiehallen
3 Daad.indd 12-13
zorgwoningen
kennis van universiteiten in de omliggende regio’s. Er ontstaan kansen om de bedrijventerreinen aan de randen van de dorpen, te onderzoeken op mogelijkheden om duurzaam opgewekte energie direct aan de woonwerkomgeving te koppelen. De in de dorpen gelegen locaties zouden voorheen direct met het ontwikkelen van nieuwe woningbouw worden ingevuld. Deze ontwikkelingen zullen door de krimp niet meer op grote schaal voorkomen. Dat betekent dat er nagedacht moet worden over andersoortige programma’s, gekoppeld aan de omgeving en de omvang van het gebied. Voor dergelijke ontwikkelingen zal een lagere grondwaarde een voorwaarde zijn. De kwaliteit van de ruimte en de leefomgeving is er niet bij
gebaat dat terreinen lang braak blijven liggen. Er zijn mogelijkheden om deze terreinen opnieuw in te richten, waarbij men een beroep kan doen op de lokale bevolking. Het zal beginnen met een initiatief om de grond en bestaande gebouwen in gebruik te geven. De ontwikkelingen, bottom-up, zullen nieuwe initiatieven aantrekken en het terrein gaan transformeren. Het gebruik zal het eventueel bouwen van woningen in de toekomst niet moeten uitsluiten. Als er voldoende vraag is kunnen zij worden gebouwd, maar dan in een omgeving die niet heeft stil gestaan. Het gaat om het ontwikkelen van de gebieden op korte termijn, maar op een flexibele en duurzame wijze, die gericht is op de lange termijn.
variant 1
variant 2
combinatie wonen met innovatief bedrijf
uitbreiding woonprogramma
24-02-12 09:40
het buurtpark
opnieuw inrichten van het terrein en een deel van de gebouwen
korte termijn
lange termijn
bestaande situatie, braakliggend terrein en lege gebouwen
Conclusie Door de demografische en de economische ontwikkelingen zal de vraag naar woningen, kantoren en bedrijfsruimte in de nabije toekomst verder afnemen. Het ontstane overschot in de gebouwen en de omgeving leidt tot leegstand van woningen, kantoren en bedrijfsgebouwen, en braakliggende terreinen. Dit is op lange termijn niet bevorderlijk voor de kwaliteit van de
3 Daad.indd 14-15
leefomgeving. De financiële middelen om de leegstand aan te pakken zijn beperkt. Dat betekent dat nieuwe initiatieven optimaal moeten aansluiten op de bestaande omgeving om te leiden tot een duurzame ontwikkeling. De nieuwe ruimte biedt ook kansen voor bottom-up initiatieven van bewoners in de buurt. Dit zijn kleinschalige lokale initiatieven voor bijvoorbeeld combinaties van wonen en zorg of
werken en wonen. Het inrichten van de nieuwe ruimte met groenvoorzieningen vergroot de sociale samenhang in de buurt en bevordert een duurzame leefomgeving. Dergelijke processen zijn maatwerk, men sluit aan bij de sociale infrastructuur en de (informele) locale economie. De woonomgeving wordt een maatpak voor de bewoners.
24-02-12 09:40
Bronnen Bevolkingprognose Gelderland 2010 (Provincie Gelderland) Samenvoegen koopwoningen (onderzoek SEV) De vastgoedrapportage stadsregio Arnhem Nijmegen 2011 (gemeente en bedrijfsleven) Verslagen werkconferenties EO Wijersprijsvraag (september 2010) Beelden: Luchtfoto’s uit Google Earth, beeldbewerking door DAAD architecten Foto daktuin, maker onbekend Foto’s ter plaatse en tekeningen door DAAD architecten
3 Daad.indd 16
24-02-12 09:40
