23 jaar, gespecialiseerd monteur in het Regionaal Centrum Oost van 50Hertz

01

De Elia groep Elke dag delen de medewerkers van de Elia groep, die bestaat uit Elia System Operator en 50Hertz, zowel in België als in Duitsland dezelfde passie voor het metier, om de samenleving een kwalitatieve en betrouwbare elektriciteitsbevoorrading te waarborgen. Als transmissienetbeheerder in België en Duitsland vervult de Elia groep drie onderling verbonden kerntaken. In dit hoofdstuk 16 | Twee netbeheerders, één Europese Groep 18 | Het beheer van de netinfrastructuur 32 | Het beheer van de elektriciteitssystemen 39 | De marktwerking faciliteren 42 | Over de landsgrenzen heen 45 | Elia van binnenuit

Met zijn verrekijker controleert onze Duitse collega een lijn. Hij weet dat een scherpe blik en vooruitkijken van essentieel belang zijn voor de betrouwbare exploitatie van het net. Een principe dat de Elia groep elke dag toepast, ook wanneer het zich als een voortrekker in de ontwikkeling van polyvalente, duurzame en betrouwbare elektriciteitsnetten positioneert en zo de weg voorbereidt om met succes de energieoverstap te kunnen maken. Christoph Schubert / 23 jaar, gespecialiseerd monteur in het Regionaal Centrum Oost van 50Hertz

16

ELIA GROUP 2013 DE ELIA GROEP

1.996 medewerkers van de Elia groep dragen bij aan de bevoorradingszekerheid van elektriciteit voor 30 miljoen verbruikers in België en Duitsland

Twee netbeheerders, één Europese Groep De Elia groep is opgebouwd rond twee belangrijke activiteitencentra, namelijk twee grote transmissienetbeheerders: Elia in België en 50Hertz in Duitsland. Dänemark

Baltic Sea

North Sea

Poland Berlin

Netherlands

Germany Brussels

Germany Czech Republic

France

Austria Switzerland

Elia, de beheerder van het transmissienet voor elektriciteit in België, is op Italy federaal niveau houder van de licenties voor de netten van 380 kV tot 150 kV, en in de drie gewesten van het land voor de netten van 70 kV tot 30 kV. 50Hertz is één van de vier Duitse transmissienetbeheerders en is actief in het noorden en het oosten van Duitsland.

Elia bezit 60% van 50Hertz. De overige Slovenia 40% zijn in handen van Industry Funds Management (IFM). Croatia De Elia groep behoort tot de top 5 van transmissienetbeheerders voor elektriciteit in Europa en tot de top 15 in de wereld. Door de acties die hij onderneemt, heeft de Groep een voorbeeldfunctie voor de ontwikkeling van de Europese

markt. De Elia groep engageert zich om een betrouwbare en zekere elektriciteitsbevoorrading te handhaven en om bij te dragen aan de integratie van hernieuwbare energiebronnen. De certificaten van volledig onafhankelijke (‘fully unbundled’) transmissienetbeheerder voor elektriciteit die de Groep in België en Duitsland verwierf, tonen aan dat de Groep in staat is om zijn opdracht te volbrengen volledig onafhankelijk van de elektriciteitsproducenten en -leveranciers. Dit is een conditio sine qua non voor de uitbouw van een echt geïntegreerde Europese markt. Door zijn strategische ligging op een scharnierpunt tussen de elektriciteitsmarkten van West-, Oost- en Noord-Europa waakt de Elia groep over het veilige beheer van de invoer, de uitvoer en de stromen van elektrische energie op zijn netten. De Groep speelt ook een sleutelrol in de integratie van de Europese elektriciteitsmarkten. Hij heeft zowel rechtstreeks als onrechtstreeks een participatie in Eurogrid International, in het regionaal controlecentrum voor grensoverschrijdende stromen Coreso, in de elektriciteitsbeurzen APX-ENDEX-Belpex en EPEX Spot, in de veilingbedrijven voor capaciteit CASC.EU en EMCC en in het opleidingscentrum GridLab.


17

-----------------------------------------Group Strategy, Innovation & CSR EU Coordination Secretary–General Group IT Group Comms

Elia System Operator is een beursgenoteerde onderneming (Brussel, met 52,10% vrij verhandelbare aandelen) met als referentieaandeelhouder de gemeentelijke holding Publi-T. Elia participeert voor 60% in Eurogrid, dat in 2010 werd opgericht met het oog op de verwerving van de Duitse netbeheerder 50Hertz, samen met de internationale beheerder van infrastructuurfondsen IFM Investors, die de resterende 40% in handen heeft. Elia System Operator is sinds juni 2005 genoteerd op de gereglementeerde markt van Euronext Brussel en werd in maart 2012 opgenomen in de BEL20-index, in lijn met zijn Europese strategie en groei en met de steun van zijn aandeelhouders en de financiële markten.

Het management van de Groep heeft 4 hoofddoelen vastgelegd: • de strategische keuzes van de Groep realiseren, • de organische groei van de kernactiviteiten voortzetten, • vooruitlopen op toekomstige technologische ontwikkelingen, • de groepsdynamiek versterken.

De communicatie wordt verder uitgebouwd op het niveau van de Groep om de rol van de Groep op internationaal vlak te versterken en ook zijn internationale bekendheid te vergroten.

prijs voor de samenleving. De Groep wil vanuit zijn centrale positie de marktspelers rond de tafel brengen om nieuwe productiemodellen en nieuwe modellen voor het beheren van de vraag (inclusief opslag) te gaan ontwikkelen.

Nieuw initiatief tussen Elia en 50Hertz

Om deze strategie te doen slagen, wordt de Groep geleid aan de hand van volgende duidelijk omlijnde basisprincipes: • de continuïteit van de activiteiten van elke netbeheerder ondersteunen, • de organisatorische efficiëntie verbeteren, • de medewerkers vormen met het oog op de veranderingen en toekomstige ontwikkelingen.

In de loop van 2014 zullen Elia System Operator en 50Hertz gezamenlijk een nieuwe onderneming oprichten die de positie van de Elia groep moet versterken bij het zoeken naar mogelijke overnames van activa alsook bij het ontwikkelen van twee activiteiten, zijnde Consulting & Services en EPC / EPCM projecten (Engineering, Procurement & Construction).

Als een maatschappelijk verantwoorde speler wil de Groep een koppositie innemen in de energierevolutie. De vernieuwingen zullen leiden tot de ontwikkeling van meer efficiënte en meer creatieve oplossingen - producten, procedures, services, technologieën, ideeën - die aanvaardbaar zijn voor de markt, de overheden en de burgers.

De oprichting van een directie ‘Strategy & Innovation & CSR’ op het niveau van de Groep dient om de strategische uitdagingen in de kernactiviteiten van de netbeheerder aan te gaan. Deze aanpak past in een beleid van maatschappelijk verantwoord ondernemen.

Innovatie als motor van ontwikkeling Het is de taak van de netbeheerder om een betrouwbaar en duurzaam systeem te waarborgen tegen een redelijke kost-

Binnen de innovatiecyclus richt de Elia groep zich op toegepast onderzoek en op de ontwikkeling en demonstratie van nieuwe oplossingen. Hierbij integreert de Groep de expertise die uit dit onderzoek voortvloeit, zodat onze medewerkers nieuwe competenties kunnen aanleren (zie p.66, 70 en 76).

18


Het beheer van de netinfrastructuur Deze activiteit houdt het onderhoud en de verdere ontwikkeling in van de hoogspanningsinstallaties: lijnen, kabels, transformatoren, enz. Afhankelijk van de marktvereisten en de behoeften voor het veilig beheer van het elektriciteitssysteem moderniseren we ons net en bouwen het verder uit met behulp van geavanceerde technologieën.

LENGTE VAN HET HOOGSPANNINGSNET IN BELGIË Spanning (kV) Elia

Ondergrondse kabels (km) 2014

Bovengrondse lijnen (km)

Totaal (km)

2013

2014

2013

2014

2013

380

-

-

891

891

891

891

220

5

5

297

297

302

302

150

465

434

1.997

2.007

2.462

2.441

70

283

294

2.346

2.356

2.629

2.650

36

1.932

1.923

8

8

1.940

1.931

30

124

127

22

22

146

149

2.809

2.783

5.561

5.581

8.370

8.364

Totaal Elia

LENGTE VAN HET HOOGSPANNINGSNET VAN 50HERTZ Spanning (kV) 50Hertz AC 380

Ondergrondse kabels (km)

Bovengrondse lijnen (km)

Totaal (km)

2014

2013

2014

2013

2014

2013

55

55

6.980

6.970

7.035

7.025

AC 220

3

3

2.867

2.862

2.870

2.865

AC 150

75

75

-

-

75

75

DC 400

14

14

-

-

14

14

147

147

9.847

9.832

9.995

9.980

Totaal 50Hertz


19

FASEN IN DE LEVENSCYCLUS VAN DE INFRASTRUCTUUR

5

1

4

2 3

1 |

Vastleggen van de behoeften, het nodige materieel en de aankopen

2 |

Bouw

3 |

Beheer / exploitatie

4 |

Onderhoud

5 |

Buitendienststelling

Het netonderhoud verandert geleidelijk en wordt hoe langer hoe meer infrastructuurbeheer. Er moeten methodes worden ingevoerd voor de monitoring van de infrastructuurelementen, om zo beter te kunnen plannen waar er werkzaamheden nodig zijn. In België moet een verouderde infrastructuur onderhouden worden en tegelijkertijd een net ontwikkeld worden dat kan tegemoetkomen aan de nieuwe behoeften. In 2013 werd een programma opgestart om de verschillende fasen in de levenscyclus van de installaties grondig te analyseren. Het is de bedoeling om prioriteiten te bepalen voor de investeringsbehoeften in netuitrustingen.

dagelijkse activiteiten in lijn brengen met de ondernemingsvisie, het versterken en begrijpen van de processen, de taken en verantwoordelijkheden voor het beheer van de installaties en de risico’s bepalen, en ten slotte, de geobserveerde gegevens integreren in de IT-tools.

Het programma liep over het hele jaar 2013 en heeft ons in staat gesteld de aandachtspunten in kaart te brengen en concrete actieplannen uit te werken. Hiervoor hebben we ons geconcentreerd op 4 hoofdpijlers: de concrete

Het doel is de certificering PAS-55 (Public Available Standard) te behalen, die de beheersprocedures voor strategische infrastructuur moet verbeteren om de bedrijfsvisie in overeenstemming te brengen met de technische handelingen

Parallel met dit project liep het programma ‘People & Technical Skills’. Hiermee willen we de bestaande competenties van onze medewerkers versterken of ervoor zorgen dat iedereen ze aanleert. Dit zal ons toelaten om tegemoet te komen aan de nieuwe eisen die het onderhoud van het net van morgen zal stellen (zie ‘Elia van binnenuit’, p.45).

op het terrein, om die activa/installaties beter te beheren doorheen hun levenscyclus (van bij de aankoop via onderhoud en herstelling tot de vervanging), maar daarnaast ook om de inherente risico’s te identificeren en te beheersen. Deze expertise kan binnen de Groep worden doorgegeven. 50Hertz beschikt immers over een jonger net en zal op middellange termijn, wanneer hun activa dezelfde fase bereiken, kunnen profiteren van deze verworven kennis van de Groep. Deze aanpak ligt in de lijn van de ambitie van de Groep om een internationaal erkende speler te worden die gerespecteerd zal worden voor zijn competenties en kennis op het gebied van netbeheer (zie ‘Over de landsgrenzen heen’, p.42).

Tabellegende (links) De cijfers zijn exclusief de netten waarvan Elia niet de eigenaar is.Voor de bovengrondse lijnen is in de tabel de geografische lengte vermeld, d.w.z. de som van de geografische lengtes van alle luchtlijnen, ongeacht of deze in of buiten gebruik zijn. Parallelle draadstellen zijn slechts één keer meegeteld.

Voor de ondergrondse kabels is in de tabel de elektrische lengte vermeld, d.w.z. de som van de lengtes van de circuits van alle verbindingen die in dienst zijn. Gebundelde circuits zijn slechts één keer meegeteld.

De totale lengte van het transmissienet van Elia bedroeg 8.370 km op 1 januari 2014 (tegenover 8.364 km op 1 januari 2013). De totale lengte van het transmissienet van 50Hertz bedroeg 9.995 km op 1 januari 2014 (tegenover 9.980 km op 1 januari 2013).

20


PAS 55 een internationale norm voor optimalisatie en uitmuntendheid op het gebied van het beheer van kritieke installaties Deze PAS 55-certificering moet ons toelaten erkend te worden als ‘Leading Professional Asset Manager’. We nemen regelmatig deel aan technische uitwisselingsprogramma’s en internationale denkgroepen op het gebied van Asset Management. Dergelijke uitwisselingen tussen experts worden onder meer georganiseerd met andere grote Europese TNB’s zoals RTE (F), Terna (I), Red Electrica de Espana (E) en FinGrid (Fi). Buiten Europa werken we samen met: BC Hydro in Canada, Eskom in Zuid-Afrika, Transco in Abu Dhabi... Via deze uitwisselingen kunnen we van nabij volgen wat elders gebeurt en daaruit leren, maar ook kennis verspreiden binnen onze Groep.

Een nieuwe vorm van infrastructuurbeheer voor Elia én voor 50Hertz

RAAMOVEREENKOMST VOOR DE AANKOOP VAN DWARSREGELTRANSFORMATOREN (PHASE SHIFTER TRANSFORMERS, PST)

ONTWIKKELING VAN HET CONCEPT VAN HET MOBIELE STATION OM DE UITVOERING VAN PROJECTEN TE VERGEMAKKELIJKEN IN DHANIS (36 KV)

De grootschalige ontwikkeling van windmolenparken in Noord-Duitsland zorgt in sommige periodes van het jaar voor zeer hoge vermogensstromen op het 400 kV-net naar het zuiden. Dit heeft ook gevolgen voor de netten buiten de Duitse grenzen. Om deze stromen beter te beheersen en meer vermogen ter beschikking van de Europese elektriciteitsmarkt te stellen, hebben 50Hertz en de beheerders van de Poolse en Tsjechische netten de overheden laten weten dat er een gezamenlijke oplossing moet worden gezocht. Deze oplossing bestaat uit de installatie van dwarsregeltransformatoren aan de Pools-Duitse en Duits-Tsjechische grenzen die in gezamenlijk overleg zullen worden bediend. Hierdoor zal de expertise die Elia verwierf bij de plaatsing van dwarsregeltransformatoren in Van Eyck en Zandvliet en aan de noordgrens van België binnen de Groep verspreid kunnen worden. Daarnaast zal de implementatie van gezamenlijke aankoopprocedures voor dwarsregeltransformatoren door Elia en 50Hertz de Groep toelaten om te profiteren van de

Elke infrastructuur veroudert. In België wordt het stilaan noodzakelijk om een groot aantal 36 en 70 kV-stations volledig te vernieuwen. De oplossing is een mobiel station in te zetten dat de gedeeltelijke of zelfs volledige werking van het oude station tijdelijk overneemt, wat het vervangingsscenario gevoelig vereenvoudigt en een belangrijk positief effect heeft op de veiligheid. Deze methode is minder duur omdat ze een belangrijke tijdwinst kan opleveren in het projectbeheer. Daarnaast kan het mobiele station ook worden gebruikt als Emergency Restoration System (ERS), om kritieke installaties te voeden in noodsituaties (bijvoorbeeld bij schade aan een of meerdere schakelvelden door een brand). Deze techniek werd gebruikt in het 36 kV-station Dhanis (Brussel).

synergie van de gezamenlijke aankoop. In januari startten 50 Hertz en de Poolse netbeheerder PSE met het gebruik van een internationale procedure ‘virtuele dwarsregeltransformatoren’ om de coördinatie van de niet-geplande energiestromen aan de Duits-Poolse grens te verbeteren. Dit verhoogt de veiligheid van het systeembeheer, zorgt voor een snellere integratie van hernieuwbare energiebronnen en stelt meer vermogen ter beschikking van de spelers op de Europese elektriciteitsmarkt.

In België Preventieve onderhoudsoperaties op het net Voor de lijnen, kabels en masten omvat het preventief onderhoud verschillende vormen van inspectie. Zo worden de meer dan 20.000 masten verscheidene keren per jaar gecontroleerd met infrarood- of camera-inspectie. Voor de hoogspanningsstations wordt preventief onderhoud geprogrammeerd voor de meer dan 11.000 primaire en bijna 1.500 secundaire infrastructuursystemen op het grondgebied.


Van links naar rechts: Dwarsregeltransformator Mobiel station.

Samenwerking tussen ELIA, RTE en de Europese Ruimtevaartorganisatie (ESA) om het onderhoud van het bovengrondse hoogspanningsnet te verbeteren Parallel maar onafhankelijk van elkaar, hebben RTE en ELIA onlangs stappen ondernomen om de mogelijkheden te onderzoeken van nieuwe technologieën ter optimalisatie van het beheer van het transmissienet (sensoren ingebouwd in helikopters, gebruik van drones...). Hierbij wordt het volgende onderzocht: • Analyse na weerincidenten: Het doel hier is om snel een staat van bevinding op te maken (binnen de 24 uur) waarin een nauwkeurige opsomming wordt gemaakt van de schade aangericht door een groot weerincident. Dergelijke procedures bestaan al in andere industriesectoren, en ESA stelt dan ook voor om de mogelijkheid te onderzoeken om ze aan te passen voor het monitoren van de bovengrondse leidingen: lokaliseren en tellen van beschadigde of volledig vernielde masten, analyse van de ernst van de schade, enz. door gebruik te maken van radarsatellieten. Dit is vandaag nog ongezien in Europa. • Zoektocht naar ‘lichte’ sensoren die op helikopters of drones kunnen worden gemonteerd (LIDAR, camera’s, ingebouwde verkenningssystemen, enz.) om onze analyses te verbeteren en automatisch verschillen en afwijkingen op de infrastructuur te registreren.

In 2013 werden bijna 18.500 interventies uitgevoerd door teams op het terrein (dit zijn meer dan 50 interventies per dag). Het ging hierbij om preventief onderhoud, inspecties of wettelijke keuringen op onze installaties en op de primaire en secundaire systemen.

Voor vervangingsinvesteringen van het materieel wordt er gestreefd naar een synergie tussen uitbreidings- en vervangingsinvesteringen en investeringen in de veiligheid van de mensen. In 2013 werd ongeveer 87 miljoen euro geïnvesteerd in de vernieuwing van verouderde uitrusting. Er werden op alle spanningsniveaus tal van werken uitgevoerd, waaronder de vervanging

400 medewerkers op het terrein

21

22


18.500 interventies werden uitgevoerd. Dat zijn er 50 per dag.

van v ermogensschakelaars, scheidingsschakelaars, rail- en lijnstellen, vermogens- en spanningstransformatoren, bliksemafleiders, meterkasten, beveiligingsrelais en telecontrolesystemen. Voor deze onderhouds- en vervangingsactiviteiten worden ongeveer 600 Elia-medewerkers ingezet. Twee derde van hen werkt op het terrein, terwijl één derde technische en administratieve ondersteuning verleent.

Fysieke veiligheid van de installaties OPTIMALISATIE VAN DE FYSIEKE VEILIGHEID

In het kader van zijn deelname aan werkgroepen en de identificatie van de specifieke veiligheidsbehoeften voor projecten zoals NEMO en Belgian Offshore Grid (BOG) werkt het departement Security aan een standaardmodel voor de fysieke veiligheid. Dit moet leiden tot een verhoging van het eisenniveau voor alle sites. Met deze multidisciplinaire benadering hebben we bijvoorbeeld standaardnormen kunnen opstellen voor antidiefstalpoorten en strategische afsluitingen.

BEVEILIGING VAN HET NET

Koperdiefstal is een grensoverschrijdend probleem. Zo bood onze participatie in PolPrimett (Police-Private Partnership to Tackle Metal Theft) een supranationale benadering die de lokale en nationale politie heeft toegelaten om beter samen te werken. Bovendien werd, naar aanleiding van het initiatief van Infrabel/NMBS-Holding, een nieuwe nationale werkgroep voor kabelmarkering opgericht waarin Elia een actieve rol speelt.


23

Investeringen De geproduceerde elektriciteit moet beschikbaar zijn ongeacht de plaats waar ze wordt verbruikt. Daarom is het investeringsbeleid van het grootste belang voor het elektriciteitsnet. Er moet zowel gezorgd worden voor de continuïteit van de bevoorrading van de bestaande klanten als geanticipeerd op toekomstige noden om veilige, betrouwbare en duurzame netten te bouwen die de elektriciteit van morgen zullen vervoeren (zie Deel II, p.62).

INVESTERINGEN 2013 / ELIA

11%

14% 1 %

€ 202,7 M

43%

Vervangingen Intern verbruik Interconnecties Integratie van hernieuwbare energiebronnen Niet-elektrische investeringen

31%

In België De investeringsprojecten worden voor goedkeuring voorgelegd aan de federale of gewestelijke overheden via de verschillende investeringsplannen. Als netbeheerder moet Elia vier verschillende investeringsplannen opstellen voor de ontwikkeling van zijn elektriciteitsnetten:

•

•

het ontwikkelingsplan voor het transmissienet dat heel België bestrijkt voor alle spanningsniveaus van 380 kV tot 150 kV op federaal niveau, de investerings- en aanpassingsplannen voor het Vlaamse Gewest, het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en het Waalse Gewest, die de overige spanningsniveaus bestrijken waarop Elia actief is.

De voorziene investeringsuitgaven voor 2013 voor de verschillende plannen maken deel uit van het tariefvoorstel 2012-2015. Dit tariefvoorstel werd door de regulator goedgekeurd. Op basis van dit voorstel stelt Elia de toegangstarieven voor zijn net voor de betreffende periode op.

24


Jaar

Aantal aanvragen

Totale capaciteit (MW)

% traditionele aansluiting

2011

90

811

95%

2012

128

1170

84%

2013

142

1110

82%

In 2013 vertegenwoordigden de investeringsuitgaven een bedrag van € 202 miljoen. In de komende jaren is een significante toename van deze uitgaven voorzien in het licht van de investeringsplannen en de toegangstarieven die voor de periode 2012-2015 zijn goedgekeurd. De drijfveren voor de toename van het investeringsvolume zijn gelinkt aan de integratie van de decentrale productie, de toename van de Europese transitstromen, de ontwikkeling van de aansluiting van nieuwe conventionele productie-eenheden en de vervangingen. De vervangingsinvesteringen hebben meer bepaald betrekking op de heropbouw van bestaande verouderde apparatuur, die moet blijven werken om aan de behoeften van de netgebruikers te voldoen. Die renovatie leidt niet noodzakelijk tot een verhoging van de transmissiecapaciteit. De veiligheid, betrouwbaarheid en efficiëntie van het net worden er wel door op peil gehouden of zelfs verbeterd. Elia heeft een dertigtal aansluitingsaanvragen van industriële klanten, producenten en ontwikkelaars van hernieuwbare energie onderzocht.

In Duitsland ONSHORE INVESTERINGEN

In 2013 investeerde 50Hertz ongeveer € 400 miljoen. Deze investeringen in het net werden hoofdzakelijk ingegeven door de ontwikkeling van nieuwe vormen van hernieuwbare energie die veilig moeten worden geïntegreerd in het transmissienet en waarvan de productie moet worden getransporteerd naar de verbruikscentra in het westen en het zuiden van Duitsland. De grote werven zijn goed opgeschoten. DUITSE ONTWIKKELINGSPLANNEN VOOR HET NET

Het eerste ontwikkelingsplan voor het Duitse transmissienet werd voorgesteld in 2012. In 2013 hebben de Duitse TNB’s deze plannen geanalyseerd op basis van de laatste twaalf maanden. Ze publiceerden ook voor het eerst een ontwikkelingsplan voor het offshore net. Hiervoor werden alle noodzakelijke ontwikkelingsmaatregelen vastgelegd voor een gefaseerde uitbreiding van het offshore net tijdens het komende decennium dat voldoet aan de behoeften en beheersbaar is in termen van kosten. De TNB’s hebben een lijst opgesteld met criteria voor de gefaseerde ontwikkeling van de noodzakelijke aansluitingsinstallaties. Het ontwikkelingsplan van het offshore net laat een betere coördinatie toe van de expansieplannen van de producenten van windmolenparken en de aansluitsystemen op het net in de Baltische Zee (met 50Hertz als verantwoordelijke TNB) en in de Noordzee (met TenneT TSO als

De vraag naar aansluitingen van decentrale productie – voornamelijk op het distributienet – is zeer groot. Er werd een gegevensbank opgezet voor de aansluitingsaanvragen van productie-eenheden met een vermogen van meer dan 400 MW. Al deze aanvragen samen zijn goed voor een vermogen van 2996 MW. Tegelijkertijd neemt de vraag naar traditionele aansluitingen af.

verantwoordelijke TNB). De burgers, de Duitse Länder, diverse verenigingen, ngo’s, producenten en de industrie hebben stelling genomen en hebben deelgenomen aan de consultaties over de ontwikkelingsplannen van het onshore- en het offshore net. Na een aanpassing die rekening zal houden met de ontvangen opmerkingen, zullen de rapporten deze zomer ter goedkeuring worden voorgelegd aan het federale agentschap voor het net (zie ‘Integratie van hernieuwbare energie’, p.71). In juli 2013 werd een nieuw instrument voor de coördinatie van de netontwikkeling van kracht: de wet op het federale nodenplan (Bundesbedarfsplan). De goedkeuring van deze wet verankert de noodzaak van en de dringende behoefte aan ontwikkelingsprojecten voor transmissielijnen voor het betrouwbare transport en de bevoorradingszekerheid van elektriciteit in een Duits wetgevend kader. Deze nieuwe wet integreert bijna 2/3 van de ontwikkelingsbehoeften van het net tegen 2022 in het kader van het Duitse netontwikkelingsplan, zoals die geïdentificeerd werden door de TNB’s. De goedkeuringsprocedure die het tracé vastlegt van de corridors voor de projecten, die door meerdere Duitse Länder lopen, werd herzien en valt nu onder de verantwoordelijkheid van het federale agentschap voor het net (BNetzA). Deze federale planning moet de toelatingsprocedures vereenvoudigen en versnellen en een betere en opportune participatie waarborgen van de verschillende geïnteresseerde partijen (zie ‘Licence to operate’, p.77).

25


Legende P ower station

Planning procedure

H V-station 380 kV

Being studied

O ther companies

Line 380 kV

380 kV to the coast ➊ Extension

➎ Interconnection HVDC

Windparks + Zeebrugge (Stevin)

Belgium-Germany (Alegro)

Offshore Grid ➋ Belgian connection UK (Nemo) ➌ HVDC einforcement 380 kV Antwerp ➍ R

Other companies 380 / 220 kV

East loop (wind ➏ Reinforcement power – decentralized power units) BE – LUX ➐ Interconnection Avelgem➑ Reinforcement

port area (Brabo)

Avelinbeing studied

Grote infrastructuurprojecten Netherlands

Zandvilet Maasbracht Eeklo Lint

Mercator Bruegel Avelgem

Meerhout

Verbrande Brug Drogenbos

Lixhe

Brume

Courcelles Avelin

Gramme Monceau

Achene

Germany

France Chooz Luxembourg

Lonny Aubange

Schiffelange Zie gedetailleerde kaart aan de binnenzijde van de omslag.

26


BELGIAN OFFSHORE GRID Voorziene inplanting van de onderzeese kabels en de Hoogspanningsstations op zee

Mermaid

Geplande onderzeese kabels (Elia)

Northwester II

Geplande onderzeese gelijkstroomkabels (Elia & National Grid)

Belwind

Geplande onderzeese kabels door uitbaters windmolenparken

Seastar Northwind

Bestaande onderzeese kabels

Rentel

Verbinding op het land ALPHA

BETA

Kunstmatig eiland

C-Power

ALPHA

Offshore platform

STEVIN

Onshore hoogspanningsstation

NEMO

Conversiestation

Norther BETA

SLIJKENS

Bestaand onshore hoogspanningsstation

ZEEBRUGGE

Bestaand onshore hoogspanningsstation Bestaand windmolenpark Windmolenpark in aanbouw Gepland windmolenpark

Project Nemo naar Gro ot-Britta nn

Zeebrugge

ië

NEMO STEVIN

Wenduine

Project St

evin

Be che

lgis

SLIJKENS

an

el v

De

Oostende de

Zomergem

zee

ord

No

Nieuwpoort

Offshore net in de Noordzee: Belgian Offshore Grid (BOG) De actieradius van Elia is uitgebreid en omvat nu ook het net in de Noordzee in de Belgische territoriale wateren. Op vraag van de federale regering heeft Elia voorgesteld om een ‘stekker in zee’ te voorzien. Dit werd in 2012 goedgekeurd door de minister van energie. Het project omvat de installatie van twee elektrische knooppunten (Alfa en Beta) die met elkaar en met de kust verbonden worden en waarop de windmolenparken in zee kunnen worden aangesloten. Elia gaat door met de voorbereidingen van dit technische project en heeft vergunningsaanvragen ingediend voor offshore en onshore. De aanbestedingsprocedure voor de kabels en de platforms werd eveneens opgestart. De bouw van een net in zee en de groepering van de aansluitingen van de vijf windmolenparken via twee elektrische knooppunten

die onderling verbonden zijn, biedt meerdere voordelen op economisch vlak, op ecologisch vlak en voor de betrouwbaarheid van de verbinding. Het is ook een eerste stap naar een net in de Noordzee dat interconnecties met andere landen rond de Noordzee zal mogelijk maken. Het project werd door Europa erkend als project van gemeenschappelijk belang. Dit project dat zowel op Belgisch als op Europees niveau belangrijk is, kan enkel tot een goed einde worden gebracht als het regelgevende en wetgevende kader wordt aangepast. De gesprekken daarover zijn aan de gang.

13% hernieuwbare energie in het Belgische elektriciteitsverbruik in België tegen 2020


27

Noordzee

Verenigd Koninkrijk

Zeebrugge NEMO

België STEVIN TRACÉ 380 kV

Brugge

Zomergem

Interconnectie met GrootBrittannië: project Nemo Elia en de Britse TNB National Grid lanceerden in 2012 een gezamenlijke Europese aanbestedingsprocedure voor de aankoop van twee conversiestations (een in Richborough in het zuiden van Engeland, en een tweede in Zeebrugge) en voor een onderzeese kabelverbinding met een lengte van 130 km. •

•

•

Op 26 februari werd het federale dossier voor het verkrijgen van een offshore kabelvergunning en een milieuvergunning ingediend bij de FOD Economie en bij de minister belast met de Noordzee. Er lopen onderhandelingen met de nationale regelgevende instanties (CREG en OFGEM) om het toepasselijke regelgevende kader te bepalen voor het beheer of de eigendomsstructuur van de interconnectie. Begin van de werken is voorzien in 2015 voor indienststelling in 2019.

Aansluiting van offshore windmolenparken: het project STEVIN In 2012 gaf de Vlaamse regering haar definitieve goedkeuring aan de wijziging van het gewestelijk ruimtelijk uitvoeringsplan (GRUP) voor de installatie van een nieuwe 380 kV-lijn van 45 km tussen Zomergem en Zeebrugge (project Stevin). De aanvraag voor een stedenbouwkundige vergunning voor de hoogspanningslijn en de nodige hoogspanningsstations werd op 30 november 2013 ingediend. Verschillende steden en gemeenten (Damme, Maldegem, Brugge), de provincie West-Vlaanderen en verschillende particulieren hebben bij de Raad van State beroep aangetekend tegen de beslissing van de Vlaamse regering. De auditeur heeft meerdere negatieve adviezen uitgebracht. Deze adviezen zijn niet bindend. De zaak wordt in 2014 behandeld voor de Raad van State die haar oordeel zal vellen (zomer 2014).

Een arrest van het Grondwettelijk Hof van juli 2013 verklaarde de procedure gebruikt voor de opmaak van het GRUP voor Stevin ongrondwettelijk. Het project Stevin is essentieel voor de aansluiting van de offshore windmolenparken en de gedecentraliseerde en hernieuwbare productie van energie in West-Vlaanderen en speelt een cruciale rol in het bereiken van de doelstelling van 13% hernieuwbare energie in het Belgische energieverbruik tegen 2020. Het project is eveneens vitaal voor de economische ontwikkeling van West-Vlaanderen en haar zeehavens. Ten slotte is de realisatie ervan levensnoodzakelijk voor de interconnectie met Engeland die een belangrijke rol zal spelen in de bevoorradingszekerheid van België.

28

Net AC


Aansluitveld AC

Aansluitveld AC

1 3

4

AC

5

DC

DC

AC

6

2

Conversie AC/DC

BELGIË

Interconnectie met Duitsland: project ALEGrO Elia en Amprion, de beheerder van het Duitse transmissienet in de grensstreek met België, ondertekenden begin 2012 een ‘Memorandum of Understanding’ dat de intentie van beide ondernemingen vastlegt om een eerste interconnectie tussen België en Duitsland te realiseren. Bij dit project, dat ALEGrO werd gedoopt (Aachen Liège Electric Grid Overlay), zal een gelijkstroomkabel op zeer hoge spanning met een vermogen van ongeveer 1.000 MW worden aangelegd over een afstand van een honderdtal km tussen de stations Lixhe in België en Oberzier in Duitsland. Enkele belangrijke data voor dit project: • 2 mei: publieke infovergadering in Soumagne, • 17 december: goedkeuring door de Waalse regering van een voorontwerp voor herziening van het gewestplan, • in 2014 zal de Waalse regering de inhoud vastleggen van het door een erkend studiebureau op te maken effectenrapport, • begin van de werken is voorzien in 2017 voor indienststelling in 2019.

Kabel DC

Conversie DC/AC

DUITSLAND

Op 20 november kende de Commissie het PCI-statuut (project of common interest) toe aan de projecten Alegro, NEMO, BOG en het interconnectieproject met Luxemburg in het kader van de nieuwe Europese regelgeving ‘Energy Infrastructure Package’.

Net AC


29

Het traject van het project Brabo.

Versterking van het net in het Antwerpse havengebied en interconnectie met Nederland: project Brabo Dit project omvat twee grote luiken: de aanleg van een nieuwe 380 kVverbinding tussen de stations Zandvliet en Lillo op de rechteroever van de Schelde. Deze verbinding steekt de Schelde over ter hoogte van Liefkenshoek. Op linkeroever wordt de bestaande 150 kV-lijn tussen Liefkenshoek en het hoogspanningsstation Mercator gemoderniseerd en op 380 kV gebracht. Deze realisaties bevorderen de bevoorradingszekerheid van de bewoners en de bedrijven in de regio en in de Antwerpse haven. Ze zullen ook de mogelijkheid bieden om nieuwe productie-eenheden aan te sluiten en de interconnectie met Nederland te versterken, waardoor ook de bevoorradingszekerheid verhoogd en de werking van de markt verbeterd wordt. Daartoe zal een bijkomende dwarsregeltransformator (PST, phase shifter transformer) moeten worden geïnstalleerd en zal de bestaande 150kV-lijn tussen Zandvliet en Doel tot 380 kV moeten worden versterkt. De Vlaamse regering gaf haar principiële goedkeuring in juli 2012. Elia startte een eerste consultatieronde voor het milieueffectenrapport (MER-plan) dat de minister belast met de ruimtelijke ordening zal toelaten een gewestelijk ruimtelijk uitvoeringsplan (GRUP) voor te bereiden.

Interconnectie met Frankrijk

Interconnectie met Luxemburg

De studies die de laatste jaren werden uitgevoerd door Elia en de Franse transmissienetbeheerder RTE, evenals de studies in het kader van het ontwikkelingsplan op 10 jaar van ENTSO-E (TYNDP) hebben aangegeven dat de transmissiecapaciteit tussen België en Frankrijk tegen 2020 moet worden versterkt.

Sinds 2009 heeft Elia, in overleg met de betrokken netbeheerders van Luxemburg (CREOS), Frankrijk (TRE) en Duitsland (Amprion) een gemeenschappelijke visie ontwikkeld om de integratie van het Luxemburgse net voort te zetten.

De actuele resultaten doen besluiten dat de versterking van de lijn Avelgem-Avelin de beste optie is door bestaande geleiders te vervangen door hoogperformante geleiders tot aan het nieuwe 380 kV-station Horta in de buurt van Zomergem. Dit moet nog gevalideerd worden door een gezamenlijke studie van RTE en Elia in het kader van ENTSO-E. De resultaten hiervan worden verwacht halverwege 2014.

Gezamenlijke studies hebben aangetoond dat er nood is aan een versterking van het 220 kV-net met België. Dit scenario werd officieel aangenomen in het protocolakkoord dat op 25 juni werd ondertekend door Elia en CREOS: • Op korte termijn (2015) moet een dwarsregeltransformator (phase shifter transformator, PST) in het Luxemburgse net worden geplaatst in het station van Schifflange. • Parallel worden verschillende varianten op lange termijn onderzocht voor de uitvoering tegen 2020.

30


Denmark

Energinet.dk Denmark

10 150

220

220

150

SchleswigHolstein

9

220

Rostock

Hamburg

Güstrow Schwerin

Neubrandenburg

Mecklenburg-Western Pomerania 220

Lower Saxony

Brandenburg

Legende PSE Poland

SaxonyAnhalt

Berlin

11

220

Frankfurt (Oder)

Potsdam

TenneT

110

380+220

Magdeburg

Cottbus

Halle

Leipzig

Saxony

Dresden Erfurt

Jena

Chemnitz Zwickau

– Pasewalk ➑ Bertikow connections in ➒ Offshore Grid Solution ➓ Combined Wolmirstedt – Perleberg

ˇ EPS C Czech Republic

Bavaria

– Schmölln ➊ Bärwalde connection Baltic 2 ➋ Offshore interconnector ➌ South-West rid connection UW Förderstedt ➍ G ➎ 3 rd interconnector to Poland Berlin ➏ 380-kV-Nordring Neuenhagen – ➐ Uckermark-line

Baltic Sea

Gera

Hesse Thuringia

380 / 220 kV

Bertikow

110

Weimar

Eisenach

2 20 kV 380 kV

TenneT

Zie gedetailleerde kaart aan de binnenzijde van de omslag achteraan.

In Duitsland Zuidwestelijke interconnectie - project ‘Thuringhian Bridge’ In haar definitieve vonnis van 18 juli 2013 heeft de federale administratieve rechtbank de zaak tegen de bouw van de 2e sectie van de ‘koppellijn zuid-west’, ingeleid door een groep belanghebbenden onder leiding van de gemeente Grossbreitenbach, afgewezen. In eerste en laatste aanleg en op basis van de procedure vastgelegd in de wet op de ontwikkeling van het elektriciteitsnet (Energieleitungsausbaugesetz - EnLAG) bevestigde de rechtbank de noodzaak

van de transmissielijn voor de adequate ontwikkeling van het Duitse en Europese transmissienet en verklaarde het dat aan alle voorgeschreven procedures inzake planning werd voldaan. Het vonnis bevestigde de kwaliteit van het werk dat 50Hertz geleverd heeft voor de goedkeuringsprocedures van de planning. De bouwwerken konden bijgevolg worden uitgevoerd zoals gepland. Voor het derde en laatste deel van de ‘koppellijn zuid-west’ werd de goedkeuringsprocedure van de ruimtelijke planning op 17 september opgestart door alle bevoegde overheden uit Thüringen.

‘Zuidoostelijke 500 kVgelijkstroomverbinding’ Lauchstädt-Meitingen In 2013 sloten de Duitse transmissienetbeheerders een akkoord over de verdeling van de verantwoordelijkheden betreffende de ontwikkeling van corridors voor HS-lijnen op gelijkstroom in het nationale ontwikkelingsplan van het net. Volgens de bepalingen van deze overeenkomst worden 50Hertz en Amprion belast met de ontwikkeling van ‘Korridor D’ van Lauchstädt (nabij Halle in Saksen-Anhalt) naar Meitingen (nabij Augsburg in Beieren). De


31

INVESTERINGEN 2013 / 50HERTZ

89%

2%

€ 402 M

3%

€ 247,7 M onshore € 154,3 M offshore

6%

Vervangingen Intern verbruik Integratie van hernieuwbare energiebronnen Niet-elektrische investeringen

Voor de projecten in de Baltische Zee beheert 50Hertz de aansluiting van het eerste offshore-park ‘Baltic 1’ en bereidt het de aansluiting van het tweede park ‘Baltic 2’ voor. 50Hertz is ook gestart met de ontwikkeling van een eerste ‘schakel’ van een ‘offshore net’ met Denemarken, dat verbindingen in gelijken wisselstroom zal combineren en op termijn de offshore-windmolenparken van beide landen zal verbinden. Deze initiatieven maken deel uit van het tienjarenplan voor de ontwikkeling van het Duitse elektriciteitsnet dat sinds 2013 ook de verbindingen van offshore-windmolenparken op het transmissienet voor het komende decennium bevat.

territoriale analyse van de slagsterkte voor het voorgenomen tracé werd uitgevoerd en leidde in december 2013 tot de identificatie van een preferentiële corridoroptie. Na drie overlegmomenten in 2013 tussen de vertegenwoordigers van de federale staten en het federale agentschap van het net (BNetzA), Amprion en 50Hertz werd voldoende informatie verkregen over de voortgang van de ruimtelijke planning. 50Hertz organiseerde in deze preplanningsfase al een reeks vergaderingen met lokale en regionale overheden, journalisten en twee grote informatie- en overlegvergaderingen met het publiek om transparante informatie te bieden aan de stakeholders en hun opmerkingen te verzamelen om daarmee de analyse van de planningexperts te verrijken.

380 kV-lijn BärwaldeSchmölln

Noordelijke ring 380 kV van Berlijn

De constructie van de eerste installatie van de lijn Bärwalde-Schmölln begon op 25 oktober 2013. Hierbij werd een innovatieve constructiemethode toegepast die de bouw van de lijn in de onmiddellijke buurt van de bestaande lijn voorzag door toepassing van een gefaseerde en gekoppelde ontmanteling. Hierdoor kon de impact op het landschap van het project tot een minimum worden beperkt en werd tegelijk een hoge beschikbaarheid van het vermogen van de lijn tijdens de bouwfase gewaarborgd. De oude lijn en de nieuwe lijn zorgen voor de volledige bevoorradingscapaciteit van de centrale van Boxberg tijdens het winterseizoen. Het einde van de werf op de lijn Bärwalde-Schmölln is voorzien voor einde 2014.

Op 20 augustus 2013 verkreeg 50Hertz de bouwvergunning voor het westelijk gedeelte van het project 380 kV van de noordelijke ring van Berlijn.

Uckermarkverbinding 380 kV De overheden van Brandenburg zijn bezig met het onderzoek van het dossier van 50Hertz in het kader van de procedure inzake ruimtelijke ordening.

32


Het beheer van de elektriciteitssystemen De netten van de Elia groep maken deel uit van het geïnterconnecteerde Europese net dat zich uitstrekt van Portugal tot Bulgarije en van Noorwegen tot Italië. Elia en 50Hertz waken dag en nacht over het evenwicht van hun regelzone. Omdat elektriciteit niet op grote schaal opgeslagen kan worden, moet er voortdurend en in real time gewaakt worden over het evenwicht tussen de hoeveelheid elektriciteit die in het systeem geïnjecteerd wordt en de hoeveelheid die afgenomen of verbruikt wordt. De controlecentra beheren dit onmiddellijk evenwicht en coördineren de energiestromen op hun netten, waarbij ze nauw samenwerken met internationale coördinatiecentra zoals Coreso en de beheerders van de aangrenzende transmissienetten. De betrouwbaarheid van het elektriciteitssysteem en de bevoorradingszekerheid van het land hangen hiervan af (zie ‘Bevoorradingszekerheid’, p.62).

Netexploitatie In de energiesector - en in het bijzonder op het vlak van de netten - vindt de laatste jaren een grondige transformatie plaats. Sommigen spreken zelfs van een energierevolutie. Deze transformatie heeft alsmaar meer invloed op de taak van de controlecentra en vergt steeds meer geavanceerde tools en competenties en een steeds verder reikende real time coördinatie over de landsgrenzen heen. Diverse factoren dragen daartoe bij, zoals de toename van de internationale uitwisselingen, de variabiliteit van de stromen door het groeiend aandeel intermitterende hernieuwbare energiebronnen, de vermindering van de conventionele productiecapaciteit doordat de meeste Europese lidstaten geleidelijk uit kernenergie stappen en doordat de bouw van nieuwe productie-eenheden wordt uitgesteld. Deze laatste factor is

het gevolg van de moeizame vergunningsprocedures en de onzekerheden die onder meer toe te schrijven zijn aan de financiële en economische crisis en aan de ‘prijs’-signalen van de markt.

Bevoorradingszekerheid In België is de bevoorradingszekerheid hoog gebleven in 2013 (één van de hoogste van Europa). Het gemiddeld aantal onderbrekingen per verbruiker op het Elia-net (Average Interruption Frequency1) bedroeg 0,0891, wat overeenkomt met één onderbreking per klant per 11,2 jaar. De gemiddelde duur van de onderbrekingen in 2013 bedroeg 27 minuten en 50 seconden.

Verdeeld over alle klanten bedroeg de gemiddelde onderbrekingsduur (Average Interruption Time) 2 minuten en 29 seconden per klant. Dit komt overeen met een gemiddelde beschikbaarheid van het net van meer dan 99,999%, wat hoger is dan het gemiddelde van de laatste 10 jaar. Op die manier bevestigt België jaar na jaar zijn positie als één van de Europese landen met de beste elektriciteitsbevoorrading.

Verbruik Het elektriciteitsverbruik dat op de transmissienetten voor elektriciteit wordt geregistreerd is een goede indicator voor de economische activiteit. Sinds het begin van de economische crisis

1 De AIF is een indicator die jaarlijks sterk kan variëren afhankelijk van de lokalisatie van de incidenten, hun complexiteit en het ogenblik waarop ze plaatsvinden. De getroffen klanten kunnen bijvoorbeeld sterk uiteenlopende stroomonderbrekingen ervaren. Aangezien slechts een beperkt aantal incidenten tot een stroomonderbreking leidt, kunnen de globale cijfers niet echt als statistisch relevant worden beschouwd om conclusies te trekken uit de waargenomen tendensen.


33

GEMIDDELDE DUUR VAN DE ONDERBREKINGEN Minuten

■ AIT ■ Gemiddelde AIT/5jaar

01:00:00 00:55:00 00:50:00 00:45:00 00:40:00 00:35:00 00:30:00 00:25:00 00:20:00 00:15:00 00:10:00 00:05:00 00:00:00

2003

2004

2005

in oktober 2008 wordt het verbruik met bijzondere aandacht gevolgd, niet alleen door de Elia groep, maar ook door externe waarnemers die op zoek zijn naar tekenen van economisch herstel in Europa. Vroeger gaf de belasting die op het Elianet werd opgetekend een vrij accuraat beeld van het elektriciteitsverbruik in België. Nu er meer decentrale productie geïnjecteerd en verbruikt wordt via de distributienetten (voornamelijk onshore windproductie en fotovoltaïsche productie) is dat niet langer zo. Elia publiceert bijgevolg cijfers die de belasting op zijn net weergeven.

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

De cijfers staan voor twee verbruiks- of afnamecategorieën: • enerzijds het verbruik van de industriële klanten die rechtstreeks op het Elia-net zijn aangesloten (d.w.z. hun afnames plus hun lokale productie), • anderzijds de afnames van de distributienetbeheerders. Zij vervoeren de energie die ze van het Elia-net afnemen, plus de energie die in hun eigen netten geproduceerd wordt, naar de klanten die op hun netten zijn aangesloten (industrie, bedrijven, instellingen en residentiële klanten).

Netbelasting

met een vierde van de maximale winterbelasting op het Elia-net. Deze energie was in Europa beschikbaar omwille van de relatief lage belasting en de grote beschikbaarheid van het productiepark in Frankrijk. De energie kon ingevoerd worden via de noorden de zuidgrenzen omdat Frankrijk tijdens deze periode over het algemeen in een uitvoerpositie verkeerde. Het sensibiliseren en informeren van alle nationale en internatio-

nale spelers heeft ervoor gezorgd dat de middelen en elektriciteitssystemen in de CWEregio (Centraal- en West-Europa) maximaal ter beschikking werden gesteld. Op bepaalde dagen in januari, zoals op 17 januari, tijdens een koudegolf, waren de marges nog kleiner en zou een bijkomend incident op het net waarschijnlijk tot de inwerkingstelling van het afschakelplan van Elia hebben geleid.

De belasting van het Elia-net is 1,6% gedaald, meer bepaald van 81,8 TWh in 2012 tot 80,5 TWh in 2013. Op jaarbasis kende deze belasting een hoogtepunt in 2005 (met 89,5 TWh). Algemeen genomen is het verbruik in 2013 in vergelijking met 2012 2,3% gedaald voor de industriële klanten die rechtstreeks op het Elia-net zijn aangesloten, en 0,8% voor de afnames van de distributienetbeheerders.

WINTER 2012 - 2013

Van de zomer van 2012 tot de zomer van 2013 waren de centrales van Doel 3 en Tihange 2 niet beschikbaar. In de winter 2012-2013 was België daarom de facto afhankelijk van ingevoerde elektriciteit. Deze invoer lag gemiddeld tussen 2.000 en 2.500 MW met pieken tot 3.500 MW. Tussen november 2012 en 1 januari 2013 waren er 29 dagen waarop meer dan 3.000 MW werd ingevoerd, wat ongeveer overeenkomt

34


BELASTING OP HET BELGISCHE NET 2012

TWh ENERGIE ■ 2012 ■ 2013

2013 GEMIDD. TEMP. °C

10

20

9

18

8

16

7

14

6

12

5

10

4

8

3

6

2

4

1

2

0

JAN

FEB

MAA

APR

Belastingpieken op het net Het hoogste verbruikspeil op het Elianet werd opgetekend op 17 januari 2013 tussen 17.45 uur en 18.00 uur. Het bedroeg 13.385 MW. Dit maximum ligt 4,6% lager dan de absolute recordwaarde die op 17 december 2007 werd opgetekend (14.033 MW), maar is wel 0,2% hoger dan de maximumwaarde van 2012 (13.362 MW op 8 februari). De laagste belasting (5.922 MW) werd waargenomen op 28 juli 2013, tussen

MEI

JUN

JUL

AUG

15.45 en 16.00 uur. Die is 1,3% hoger dan de laagste waarde die in 2012 werd opgetekend (5.845 MW op 22 juli).

In- en uitvoer Voor België bestaat de fysieke in- en uitvoer (gemeten op de interconnectielijnen) uit enerzijds de in- en uitvoer tussen de regelzone van Elia en de omliggende regelzones (Frankrijk en Nederland) en anderzijds de interne in-

SEPT

OKT

NOV

DEC

0

en uitvoer binnen de regelzone van Elia, tussen België en het Sotel/Twinerg net in het Groothertogdom Luxemburg. De invoer is verminderd met 3,0%, wat het saldo op 9,64 TWh brengt, tegenover 9,99 TWh in 2012. De invoer steeg lichtjes (+ 2,3%), voornamelijk vanuit Frankrijk (+ 17,8%). Na een jaar van terugval in 2012 is de uitvoer opnieuw toegenomen met 10,0%, voornamelijk naar Nederland (+ 18,7%).

WINTER 2012 - 2013

IINCOMPRESSIBILITEIT VAN DE PRODUCTIE IN DE LENTE EN DE ZOMER: HOGERE ELEKTRICITEITSPRODUCTIE DAN VOORZIEN DOOR DE MARKT

Het zonnige en winderige weer op paasmaandag (1 april 2013) resulteerde in een hoge elektriciteitsproductie door de windmolenparken en de zonnepanelen. Zij injecteerden respectievelijk 500 en bijna 2.000 MW in het net en dekten zo samen bijna 30% van de belasting. De marktspelers hadden niet voldoende

rekening gehouden met deze productie in hun voorspellingen en dus ook niet voor hun transacties op de markt. Elia heeft daarom in real time moeten ingrijpen om het evenwicht tussen productie en verbruik te herstellen, waarbij meer dan 800 MW gecompenseerd moest worden. Bepaalde productie-eenheden hebben hun productie moeten verminderen en de centrale van Coo moest uitzonderlijk afgeschakeld worden. Er werd ook een beroep gedaan op de omliggende netbeheerders (Inter TSO) om de

oorspronkelijk voorziene invoer vanuit Frankrijk te verminderen. Ondanks het feit dat Doel 3 en Tihange 2 onbeschikbaar waren, voerde België zelfs in deze omstandigheden voornamelijk elektriciteit in. INCIDENT IN HET HOOGSPANNINGSSTATION VAN MACHELEN

Op 24 oktober veroorzaakte een technisch incident tijdens onderhoudswerkzaamheden een explosie in het 150 kV-station Machelen 3. Dit leidde


De fysieke uitwisselingen van elektriciteit met de buurlanden bedroegen in 2013 24,8 TWh. Dit is een stijging met 4,6% tegenover de 23,8 TWh van 2012. In Duitsland heeft 50Hertz in 2013 12,0 TWh elektriciteit ingevoerd (15,5 TWh in 2012), vanuit de naburige controlezones, hoofdzakelijk van TenneT TSO, en 38,2 TWh (38,7 TWh in 2012) uitgevoerd, vooral naar TenneT TSO en Polen. De netto-uitvoer van elektriciteit is met 13,3 gestegen, d.i. met 26,3 TWh tegenover 23,2 TWh in 2012.

tot een kortsluiting en een plotse en tijdelijke spanningsdip, die het hele net doorkruiste. De voeding van het Elia-net werd onmiddellijk hersteld maar een aantal klanten (waaronder de NMBS en Belgacom) hebben moeilijkheden ondervonden omdat hun beveiligingsrelais geactiveerd werden waardoor hun elektriciteitstoevoer tijdelijk onderbroken werd.

Netverliezen Bij de transmissie van elektriciteit gaat energie verloren door de fysieke opwarming van de geleiders waardoor de stroom zich verplaatst. Deze jouleverliezen, zoals ze bekend staan onder elektriciens, zijn evenredig met het kwadraat van de stroomsterkte. Ze worden dus hoger naarmate de stroomsterkte toeneemt. Zo gaat er vier maal minder stroom verloren op een lijn die slechts voor 50% van zijn capaciteit is belast dan op dezelfde lijn wanneer die voor 100% van zijn capaciteit is belast. De netverliezen variëren dus met de belasting. De netverliezen kunnen verminderd worden

35

door de verhoging van de transmissiespanning, maar slechts in beperkte mate want de spanning brengt risico’s op voortijdige slijtage van de installaties met zich mee. Het beperken van de verliezen is een belangrijke uitdaging, maar ook een delicate oefening op operationeel niveau. Bij de transformatoren doen er zich twee types van verliezen voor: de ‘ijzerverliezen’, die constant zijn en afhangen van het type en het vermogen van de transformator, en de ‘koperverliezen’ (Joules), die evenredig zijn met het kwadraat van de stroom die door de transformator stroomt (zie ‘Integratie van hernieuwbare energie’, p.71).

FREQUENTIESCHOMMELINGEN OP HET EUROPESE NET

AFSCHAKELING VAN DE OFFSHORE WINDMOLENPARKEN BIJ STORM

Op 28 oktober rond 17.30 uur viel de Europese frequentie terug tot 49,86 Hz na sterke afwijkingen van de planning van de marktspelers, die geen rekening hadden gehouden met een verschuiving van het verbruik door de overgang naar de wintertijd. Dankzij een gecoördineerde actie op Europees niveau kon de frequentie teruggebracht worden naar het niveau van 50 Hz.

Tijdens de storm van 28 oktober overschreed de windsterkte op zee de drempelwaarde voor de afschakeling van de offshore windmolenparken, waardoor de productie van 450 MW volledig stilviel. Op 31 oktober was er een gelijkaardig incident toen de wind plots draaide en de offshore productie even snel daalde met 350 MW. Deze twee schommelingen werden gecompenseerd door de interne regelsystemen en procedures die Elia heeft ontwikkeld.

36


Preventief beheer van kritieke situaties op het net De beheerder van het transmissienet voor elektriciteit neemt een reeks preventieve maatregelen om het evenwicht op het net te handhaven en zo bij te dragen aan de bevoorradingszekerheid voor elektriciteit. Beheer van het evenwicht tussen productie en verbruik

grote net wordt afgenomen voor de activiteiten en behoeften van meer dan 550 miljoen inwoners.

Black-start: de geleidelijke wederopbouw van het net

Het is niet eenvoudig om elektriciteit in grote hoeveelheden op te slaan (behalve via pompcentrales). De elektriciteitsproductie moet daarom op ieder ogenblik gelijk zijn aan het verbruik dat van het

Alle transmissienetbeheerders, zoals Elia en 50Hertz, zien erop toe dat dit evenwicht binnen een strikt afgebakende regelband blijft en dat de gezamenlijke regels van ENTSO-E daarbij in acht worden genomen.

Bij een onderbreking van de elektriciteitsvoorziening in een uitgestrekt geografisch gebied doet de betrokken netbeheerder een beroep op productie-eenheden, die blackstartcentrales worden genoemd, om bij instorting van het elektriciteitssysteem het transmissienet geleidelijk

werd in het 380 kV-station van Gramme op het Europese net aangesloten.

zonder bevoorrading door het Elia-net opnieuw kan opstarten.

BLACKSTARTTEST IN DE STEGCENTRALE VAN DROGENBOS

CRISISSIMULATIE: WAAKZAAMHEID TESTEN EN PROCESSEN VERBETEREN

2013 IN BELGIË

SUCCESVOLLE BLACKSTARTTEST VAN DE CENTRALE VAN COO MET OPSTART VAN DE HULPDIENSTEN VAN TIHANGE 2

In de waterkrachtcentrale van Electrabel in Coo – Trois-Ponts werd op 5 januari een volledige test gedaan. Voor de gelegenheid werd een geïsoleerd net gecreëerd dat bevoorraad werd door twee turbines van Coo met als verbruikers de hulpdiensten van Tihange 2 en een pomp die het andere bassin van Coo bedient. Na het welslagen van het uittesten van het eilandbedrijf werd het netgedeelte dat vanuit Coo gevoed

Op 19 oktober werd de blackstartoplossing, waarvoor Elia met verschillende energieproducenten een contract heeft gesloten, getest in de stoom- en gascentrale van Drogenbos. Tijdens deze oefening heeft Elia om 9.00 u een blackout gesimuleerd in de centrale. Zo’n 4 uur later werd er opnieuw elektriciteit geproduceerd. Zo werd dus aangetoond dat de centrale van Drogenbos

Elia heeft meteen bij zijn oprichting een noodplan opgesteld dat de rollen en verantwoordelijkheden van de verschillende betrokkenen bepaalt als er zich een ernstig probleem op het transmissienet voordoet. Op 20 november hebben de teams deelgenomen aan een oefening in twee fasen. ‘s Morgens sneuvelden verschillende masten in


37

Op 20 november werden alle teams samengebracht om hun kennis en hun beheersing van het proces te testen.

Bij een volledige black-out op het Elia-net, zijn bepaalde productie-eenheden in staat om toch hun productiemachines weer op te starten en het net geleidelijk weer te bevoorraden. Dat is wat men noemt een ‘black-start’. opnieuw te bevoorraden en zo de overige productie-eenheden weer van stroom te voorzien opdat ook zij opnieuw kunnen opstarten. Tijdens deze delicate operatie moet het evenwicht tussen productie en verbruik nog altijd bewaard worden terwijl er steeds meer verbruikers bijkomen die weer bevoorraad moeten worden.

Iedere netbeheerder sluit contracten voor blackstartdiensten af met producenten uit zijn zone en gaat geregeld na of zij daadwerkelijk in staat zijn om op zijn verzoek autonoom herop te starten, zelfs wanneer er geen elektriciteitsbevoorrading vanop het net beschikbaar is.

een storm, waardoor er hoogspanningsstations verloren gingen en het transmissienet beperkt kon worden herbevoorraad. Elia moest met ORES overleggen over de mogelijkheden om de belasting door het distributienet te laten overnemen. Het was de bedoeling om zo een strategie uit te werken om de elektriciteitsvoorziening te herstellen. De namiddagoefening was een vervolg op het ochtendscenario: het herstel van de elektriciteitsvoorziening bij alle klanten zou pas na enkele dagen mogelijk zijn en de teams moesten dus aan een lokaal elektriciteitstekort het hoofd bieden.

PROCEDURE BIJ SCHAARSTE

Ondanks de preventieve maatregelen die voorzien zijn, kunnen extreme situaties als gevolg van een belangrijk elektriciteitsproductietekort niet worden uitgesloten. Deze kunnen ertoe leiden dat de evenwichtsverantwoordelijken (de leveranciers) niet meer in staat zijn om een groot aantal van hun klanten te bevoorraden. Het zou om zoveel klanten kunnen gaan, dat de netbeheerder het onevenwicht binnen de regelzone niet meer kan compenseren. Sinds de winter van 2012-2013 werd de coördinatie met de FOD Economie

en het crisiscentrum van de regering (het CGCCR) verder uitgewerkt en werd samen met de betrokken spelers de laatste hand gelegd aan de procedures die in werking treden bij een eventuele stroomschaarste. Op 21 februari werd het ‘notificatie’-gedeelte opgenomen in de procedures voor de betrokken spelers tijdens de crisisoefening Notelx die door het CGCCR (Centre de Crise du Gouvernement - Crisiscentrum van de Regering) werd geleid. Op 1 december werd de website ‘Winterklaar’ ook opnieuw online geplaatst.

38


10,0 GW Belastingspiek op het 50Hertz-net op 11 november om 17.15 uur

In Duitsland SYSTEEMBEVEILIGING EN NETBEHEER

De integratie van het snel toenemend aandeel van hernieuwbare energiebronnen in de elektriciteitsproductie bleef ook in 2013 de grootste uitdaging voor de operationele veiligheid (zie ‘Integratie van hernieuwbare energie’, p.71). 50Hertz heeft de uitzonderingsmaatregelen voorgeschreven door de Duitse wetgever (artikel 13 van de Wet op de elektriciteitssector (EnWG)) vaker moeten toepassen op momenten waarop de productie afkomstig van hernieuwbare energiebronnen (grotendeels wind- en zonne-energie) bijzonder groot was. In 2013 werd er geen enkele onderbreking van de bevoorrading opgetekend die te wijten was aan een incident op het transmissienet in de regelzone van 50Hertz, ondanks de korte bevoorra-

dingsonderbreking in de staalfabriek ‘Brandenburger Elektrostahlwerk’ op 5 december 2013 na de afschakeling van meerdere transmissielijnen door de storm Xaver. Op basis van een analyse uitgevoerd door de Duitse transmissienetbeheerders heeft het Federale Agentschap voor het Net (BNetzA) officieel verzocht om de reserveproductiecapaciteit in te stellen op 2.540 MW om adequaat te kunnen reageren op kritieke situaties op het net tijdens winterperiodes. De maximale injectie van windenergie heeft opnieuw records gebroken: 11.064 MW op 6 december 2013 om 20.00 uur. Ook de productie van zonne-energie bereikte een nieuw hoogte: 5.346 MW op 5 juni 2013 om 13.30 uur in het gebied bediend door 50Hertz.

Voor heel Duitsland bedroegen de maximale injectiewaarden 26.221 MW. Deze werden gemeten op 5 december om 17.15 uur. Maximale zonneproductie werd geregistreerd op 21 juli om 13.15 uur. Deze bedroeg 25.395 MW. De maximumbelasting in de regelzone van 50Hertz bedroeg 15,6 GW op 4 november 2013, terwijl de minimumbelasting 8,2 GW bedroeg op 26 december 2013. Voor het verticale net in de regelzone van 50Hertz werd op 11 november 2013 om 17.15 uur een piekbelasting opgetekend van 10,0 GW tegenover 10,1 GW op 27 september 2012.

2013 IN DUITSLAND

GROOTSTE OPERATIONELE UITDAGING: DE STORM ‘XAVER’ OP 5 EN 6 DECEMBER 2013

De storm Xaver heeft lelijk huisgehouden in het noorden van Europa. Dankzij de goede algemene staat van de installaties en de competentie van de medewerkers konden de gevolgen van

deze winterstorm echter beperkt worden en hebben zich geen belangrijke storingen voorgedaan in de regelzone van 50Hertz. In totaal werden meer dan 50 lijnen en andere onderdelen van het net uitgeschakeld door de storm. De lijnen werden snel manueel of automatisch opnieuw aangesloten.

50Hertz was goed voorbereid om het hoofd te bieden aan deze situatie die twee dagen heeft geduurd. Om de overbelasting van het net te voorkomen, waren er heel wat interventies in de beheersmodus van de conventionele centrales en niet zozeer in het beheer van de productie van windenergie.


39

De marktwerking faciliteren De Groep heeft een unieke en centrale positie op de elektriciteitsmarkt. Daardoor speelt hij de rol van marktfacilitator en stelt hij services en mechanismen in werking om de ontwikkeling van de markt te bevorderen. Door de vrijmaking van de interne elektriciteitsmarkt vormt de rol van marktfacilitator de kern van de opdracht van de transmissienetbeheerders.

Integratie van de Europese markten Zoals de vorige jaren heeft de Elia groep voortgewerkt, om de Belgische en de Duitse elektriciteitsmarkten beter met de markten van de buurlanden te integreren en op die manier bij te dragen aan de verwezenlijking van de Europese doelstelling van een geïntegreerde markt (zie ‘Uitbouw van de geïntegreerde markt’, p.67).

Markten op lange termijn De transmissienetbeheerders van Centraal-West-Europa (CWE, Central West Europe) hebben in 2011, in samenwerking met de TNB’s van Centraal-Zuid-Europa (CSE, Central South Europe) en de Zwitserse TNB, een gezamenlijk geheel van geharmoniseerde regels gedefinieerd voor de expliciete capaciteitsveilingen op de 12 grenzen. In 2012 werden deze regels voor de toewijzing van fysieke capaciteit op lange termijn geïmplementeerd door CASC.EU, dat als interregionaal veilinghuis fungeert voor de marktspelers.

In 2013 werden deze regels licht gewijzigd om de functionaliteiten van de ‘bulletin board’-tool te integreren. Een tool die aan de marktspelers ter beschikking werd gesteld om de secundaire markt te faciliteren.

Day-ahead markten DRIE JAAR MARKTKOPPELING TUSSEN CWE EN ITVC

Door middel van ‘marktkoppeling’ kunnen de volumes van elektriciteitsuitwisselingen en de marktprijzen gelijktijdig berekend worden op basis van de informatie die wordt meegedeeld door de transmissienetbeheerders (beschikbare transmissiecapaciteiten aan de grenzen) en de energiebeurzen (aan- en verkoopaanbiedingen). Dit mechanisme werd voor het eerst in gebruik genomen tussen België, Frankrijk en Nederland in oktober 2006, waardoor de benuttingsfactor van de in- en uitvoercapaciteiten die Elia ter beschikking stelt onmiddellijk verhoogde. Het gebruikt een algoritme dat in België werd ontwikkeld door Belpex, Elia en N-Side.

Deze marktkoppeling werd eind 2010 uitgebreid tot heel de Centraal-WestEuropese zone, met inbegrip van Duitsland en het Groothertogdom Luxemburg, en ook tot Scandinavië maar volgens lichtjes verschillende technische modaliteiten. Dankzij dit mechanisme kunnen de interconnectiecapaciteiten tussen de netten van die landen goed benut worden en kunnen de prijsniveaus binnen een zone die meer dan 70% van het Europese elektriciteitsverbruik vertegenwoordigt beter op elkaar worden afgestemd (zie ‘Bevoorradingszekerheid’, p.62). In 2013 convergeerden de prijzen op de vier gekoppelde spotmarkten van de CWE-regio gedurende ongeveer 14,66% van de tijd (met een maximum van 32,92% in september en een minimum van 1,53% in juni). Bovendien waren de prijzen gedurende 71,56% van de tijd gelijk in België en Frankrijk en gedurende 59,38% van de tijd in België en Nederland.

40


De marktkoppeling in Centraal-West-Europa heeft tot lagere groothandelsprijzen geleid in België dan het geval zou zijn geweest zonder marktkoppeling. De totale prijsconvergentie binnen CWE was in 2013 merkelijk lager dan in de twee voorgaande jaren als gevolg van: • Het feit dat Doel 3 en Tihange 2 niet beschikbaar waren tot de zomer, wat tot een verhoging van de gemiddelde Belgische prijs leidde. Waardoor het land tijdens die periode een netto-invoerder van energie werd op beide landsgrenzen. • De verschillen in de energiemix tussen de landen van de CWE-zone, waarbij de gemiddelde brutoprijzen in België tijdens de eerste helft van het jaar convergeerden met de brutoprijzen van Nederland - die hoger liggen omdat ze gebaseerd zijn op gasproductie - en daarna, nadat de twee kerncentrales in werking werden gesteld, convergeerden met de Franse prijzen. Deze zijn lager omdat ze gebaseerd zijn op kernenergie. De Duitse brutoprijzen, die laag liggen omdat ze gebaseerd zijn op hernieuwbare energiebronnen, vervolledigen het beeld van de prijsdivergentie in de CWE-zone.

•

De aanhoudende congestie aan de grens tussen Duitsland en Nederland, omdat Nederland, totdat de transmissiecapaciteit op zijn grenzen bereikt is, Duitse energie invoert die (veel) goedkoper is, wat tot congestie leidde en dus de volledige prijsconvergentie in CWE verminderde.

De marktkoppeling in Centraal-WestEuropa heeft tot lagere groothandels prijzen geleid dan het geval zou zijn geweest zonder marktkoppeling. Dit positieve effect voor de verbruikers is het resultaat van de verminderde volatiliteit van de prijzen gecombineerd met de liquiditeit van de day-aheadmarkten van de regio. Daarnaast kon de vorming van negatieve prijzen worden vermeden op momenten dat het verbruik laag was en tegelijkertijd een grote hoeveelheid energie op basis van hernieuwbare bronnen geproduceerd werd. Dankzij de marktkoppeling kon de in- en uitvoercapaciteit op de Belgische grenzen dagelijks ook beter worden benut, met een invoervolume van 18,47 TWh en een uitvoervolume van 8,56 TWh, met als resultaat een netto jaarlijks invoervolume van 9,97 TWh. De betere

benutting hing ook samen met de behoefte aan invoer door het feit dat de twee kerncentrales tot het einde van de lente van 2013 niet beschikbaar waren. DE SPOTMARKT VAN BELPEX

Eind 2013 waren 42 marktspelers – producenten, leveranciers, traders, banken en industriële verbruikers – op Belpex geregistreerd en actief. DAY-AHEAD MARKT

De volumes op de day-ahead markt bleven toenemen in 2013: de groei van 4,15% vertegenwoordigde 21,35% van de Belgische belasting. Het verhandelde volume gaat eveneens in stijgende lijn, van een dagelijks gemiddelde van 44.988 MWh in 2012 tot 47.950 MWh in 2013 – een toename met 6,2%. Het recordvolume dateert van 23 januari 2013 met 80.531 MWh, of 35,86% van het dagverbruik. De gemiddelde prijs op de day-ahead markt van Belpex bedroeg € 47,45 per MWh. Deze prijs lag iets onder het Nederlandse gemiddelde (€ 51,95/ MWh), maar was iets hoger dan het Duitse (€ 37,78/MWh) en het Franse gemiddelde (€ 43,24/MWh).


Verhoogde transparantie van de markt Net zoals in de vorige jaren heeft Elia de publicatie van marktgegevens voortgezet en nog verbeterd. Eerst werd op het vlak van hernieuwbare energie de publicatie van de fotovoltaïsche energieproductie afgerond. De gepubliceerde cijfers gaven voorheen al de vooruitzichten op korte termijn, maar bevatten nu ook een schatting van de reëel geproduceerde energie. Bovendien werd de capaciteit van de windenergieproductie in België die bij de berekening in aanmerking wordt genomen, in de loop van 2013 herzien, wat de nauwkeurigheid van de voorspellingen van deze publicatie verhoogde. Vervolgens werd de publicatie van de gegevens over het onevenwicht verbeterd door een meer gedetailleerde classificatie van de beschikbare en de benutte regelenergie. Bovendien stelt Elia informatie ter beschikking over de infeed van de distributiestations. Deze gegevens, die vrijwel in real time gegeven worden, vormen een nieuwe bron van informatie voor de spelers die actief zijn op de balancingmarkt.

Elia werkt trouwens ook mee aan de transparantie op Europees niveau. Bij ENTSO-E, waarvan Elia een actief lid is, loopt een project voor de oprichting van een transparantieplatform om aan de vereisten van Verordering (EU) nr. 543/2013 te voldoen. Op de website van CASC worden anderzijds- parallel met de ontwikkeling van het toekomstige flow-based toewijzingsmechanisme en op initiatief van de transmissienetbeheerders van de CWE-zone - gegevens over de netparameters en de gesimuleerde resultaten van de marktkoppeling ter beschikking gesteld (zie ‘Uitbouw van de geïntegreerde markt’, p.67).

41

47,45 €/MWh Gemiddelde prijs op de day-aheadmarkt van Belpex

42


Over de landsgrenzen heen De Elia groep kwam tot stand na de overname van 50Hertz, één van de vier Duitse netbeheerders die actief is in het noorden en oosten van Duitsland. Sinds 2010 toont Elia dat het over de landsgrenzen heen wil kijken en is het voortdurend blijven groeien. De strategie van de Groep is er dan ook op gericht om te anticiperen op de veranderingen van het komende decennium en zich verder te profileren als een voorloper in een energiesector in volle transformatie. Vandaag worden de Europese marktmechanismen beschouwd als een referentie voor de andere markten. Europa wordt bovendien ook opgeworpen als een voorloper op het vlak van de integratie van hernieuwbare energie. De Groep wil zijn erkende expertise en competenties in deze domeinen duidelijk demonstreren. De landen van het Midden-Oosten willen graag genieten van deze Europese expertise om bij de ontwikkeling van hun netten en regelmechanismen de beste praktijken te benutten, die beproefd zijn op het oude continent. Aan de andere kant

van de wereld bestudeert Japan na de kernramp van Fukushima aandachtig het steunbeleid en de technologieën die nodig zijn om hernieuwbare energiebronnen te integreren. Zoals andere netbeheerders die betrokken zijn bij de uitbouw van het Europese net wil ook de Elia groep zijn knowhow delen en als een modelvoorbeeld en referentie in de sector erkend worden. De uitstraling van de Groep over de grenzen heen moet de ontwikkeling van onze activiteiten mogelijk maken, maar ons ook de mogelijkheid bieden

om talent aan te trekken. Het biedt de medewerkers van de Groep de mogelijkheid om andere benaderingen en methodes te leren kennen. De deelname aan internationale projecten leidt tot nieuwe kennis die de knowhow binnen de organisatie zelf versterkt. Door leveranciers die internationaal actief zijn met elkaar te laten concurreren kunnen we bijvoorbeeld een betere prijs-kwaliteitverhouding verkrijgen voor de aankoop van materiaal. Deze optimalisering heeft ook een positieve weerslag op onze samenleving.

ancering van een nieuw initiatief L tussen Elia en 50Hertz In de loop van 2014 zullen Elia System Operator en 50Hertz gezamenlijk een nieuwe onderneming oprichten die de positie van de Elia groep moet versterken bij het zoeken naar mogelijke overnames van activa alsook bij het ontwikkelen van twee activiteiten, zijnde Consulting & Services en EPC / EPCM projecten (Engineering, Procurement & Construction).


DEELNAME VAN DE GROEP OP INTERNATIONAAL NIVEAU Wereldwijd levert de Groep expertise op het gebied van infrastructuurbeheer, netbesturing, invoering van een Europees governancemodel, veiligheid, aangelegenheden m.b.t. de integratie van hernieuwbare energie en neemt hij deel aan tal van rondetafelbijeenkomsten en seminaries van experten.

43

Europa

Deelname aan de ontwikkeling van het goverancemodel voor het Pan-Europese elektrische systeem (panEuropean Electricity Highway System EHS)

Midden-oosten

Advies over infrastructuurbeheer, operationele netactiviteiten, integratie van hernieuwbare energie, ‘unbundling’ en het faciliteren van de elektriciteitsmarkten

Zuid-Afrika

Peerreview over HVDC-installaties (gelijkstroom)

Verenigde Staten

Advies over windenergieproductie en HVDC

Turkije

Advies over studie ‘Transmission Grid Code’ en onderzoek inzake organisatie en elektrotechnische installaties

Japan

Advies over dereguleringsprocedures

West-Afrika

Ondersteuningsdiensten aan de ontwikkeling van West African Pool (WAPP), opleidingen voor de operatoren van de onderstations

2013 IN DE WERELD

TOETREDING TOT DE BJA: DE ELIA GROEP VERSTERKT HAAR INTERNATIONALE DIMENSIE

Elia geeft zijn internationale dimensie nog meer uitstraling en wordt officieel lid van de Belgium-Japan Association Chamber of Commerce (BJA). Dit geeft ons de mogelijkheid om onze samenwerking met de Japanse partners te versterken en samen met hen nieuwe samenwerkingsmogelijkheden te scheppen. De Japanse interesse in de Groep is niet nieuw: de Elia groep ontvangt geregeld bezoek van Japanse

vertegenwoordigers die belang stellen in de expertise van Elia op het vlak van de integratie van hernieuwbare energiebronnen, op het vlak van ‘unbundling’ (i.e. scheiding van de productie, het transport, de distributie en de levering van energie) en op het vlak van de ontwikkeling van een Europese elektriciteitsmarkt. ELIA EN DE GCCIA

De GCCIA, opgericht door 6 leden van de GCC (Gulf Cooperation Council), is de ‘supra-TSO’ van de Perzische Golf,

die Saoedi-Arabië, Qatar, Koeweit, de Verenigde Arabische Emiraten en Bahrein via een interconnectie met elkaar verbindt. In december 2012 tekenden Elia en de GCCIA een samenwerkingsovereenkomst op verschillende gebieden, gaande van een regionale elektriciteitsmarkt tot de samenwerking voor consultancyopdrachten en het delen van knowhow over HVDC-technologie (High Voltage Direct Current, gelijkstroom op hoogspanning). Deze samenwerking werd gevierd op het tweede Regional Power Trade Forum

44


De knowhow en de competenties die verworven werden tijdens het project Atlantic Wind Connection worden aangewend voor het ontwerp en de ontwikkeling van de toekomstige netten in de Noordzee en de Baltische Zee. Atlantic Wind Connection: expertise op wereldniveau ontwikkelen om zo de dienstverlening aan de gemeenschappen waarin we binnen Europa actief zijn te optimaliseren De Elia groep nam in 2011 via haar dochteronderneming Eurogrid International een participatie in het project Atlantic Wind Connection voor de ontwikkeling van het eerste gelijkstroomhoogspanningsnet op zee voor de

oostkust van de Verenigde Staten. Door onze deelname aan dit project, dat wordt uitgevoerd in samenwerking met zeer grote spelers - Google, Marubeni, BregalEnergy (het vroegere Good Energies) en Atlantic Grid Developmentkunnen we knowhow ontwikkelen die we meteen kunnen aanwenden voor de ontwikkeling van de offshore netten in de Noordzee en de Baltische Zee. De Elia groep heeft daarnaast een consultancycontract op lange termijn afgesloten met Atlantic Grid Development, de promotor van het AWC-project.

Vrij initiatief van de 16 belangrijkste netbeheerders die instaan voor 70% van de vraag naar elektriciteit en de elektriciteitsbevoorrading waarborgen voor 3,4 miljard mensen op 6 continenten – www.go15.org

European Network of Transmission System operators of Electricity – www.entsoe.eu

European Association for Storage of Energy - www.ease-storage.eu

2013 IN DE WERELD

dat op 28 en 29 mei in Dubai georganiseerd werd door de GCCIA met steun van Elia. TEIAS

Eind september brachten medewerkers van de Turkse transmissienetbeheerder Teias een studiebezoek aan Elia en RTE. Het bezoek vond plaats binnen een consultancyopdracht die RTE en Elia voor de Turkse netbeheerder uitvoerden met het doel diens werkmethodes te verbeteren met het oog op de interconnectie van het Turkse net en het

Europese net. Het partnerschap tussen Elia en RTE voor consultancy bij Teias is toegespitst op 4 grote thema’s: werkzaamheden onder spanning, veiligheid, human resources en informatica. DE ELIA GROEP SLEEPT EEN CONTRACT IN DE WACHT MET DE TURKSE TNB VOOR HET PROJECT ‘REVIEW GRID CODE TEIAS’

Op 17 december tekende Elia het contract voor het project ‘Review Grid Code TEIAS’. Vanaf begin 2014 zal de Grid Code van TEIAS (Turkish Electri-

city Transmission Corporation) volledig herzien worden in het kader van dit project. Elia werd gekozen uit een groep van grote Europese spelers die zich kandidaat hadden gesteld. Wij werken voor dit project samen met RTE International, een dochteronderneming van de Franse TNB, en met Fichtner, een Duits engineering- en consultancybedrijf. Het project wordt gefinancierd door de Europese Unie. Tegen eind 2014 zou de Grid Code volledig herzien moeten zijn.


45

Vormingsprogramma TESLA.

Elia van binnenuit De Groep bekleedt een centrale positie in de elektriciteitsmarkt, wil een sleutelrol spelen in de debatten en op die manier krachtige impulsen geven voor de ontwikkeling van de sector. Het personeelsbeleid van de Groep, zijn deelname aan de samenleving en de transparante relaties die hij onderhoudt met al zijn interne en externe stakeholders zijn stuk voor stuk bewijzen van dit engagement.

Bij de uitvoering van zijn taken kan de Elia groep steunen op een team van 1996 competente en gemotiveerde medewerkers, waarvan 1204 in België en 796 in Duitsland.

In een voortdurend evoluerende omgeving dient Elia het hoofd te bieden aan talrijke uitdagingen op het vlak van human resources. Om te anticiperen op de behoeften van de onderneming op dit vlak en om de waaier van beschikbare competenties op een proactieve manier uit te breiden, hebben wij in 2013 verschillende acties en programma’s op touw gezet.

ELIA

Het aantal medewerkers met meer dan 10 jaar anciënniteit is gedaald van 68% (2012) tot 58,22%. 18,11% van het personeel zijn vrouwelijke medewerkers, waarvan sommige een belangrijke functie uitoefenen met inspraak op het vlak van de strategie en de toekomst van de Groep. Sinds 1 januari 2014 zijn twee van hen lid van het directiecomité.

50HERTZ

De gemiddelde anciënniteit en de gemiddelde leeftijd in de onderneming bedragen respectievelijk 16,6 jaren en 42,4 jaar. Het aantal vrouwen bedraagt 23,5%. Het aantal invalide medewerkers stemt overeen met 3,1%.

SAMENSTELLING ELIA GROUP OP 31/12/2013

Mannen

Vrouwen

Totaal

FTE

Elia

50Hertz

Elia

50Hertz

Elia

50Hertz

Elia

50Hertz

4

4

1

0

5

4

5,00

4

Kaderleden

338

73

85

14

423

87

417,75

86,3

Bedienden

644

533

132

172

776

705

753,93

701,9

Totaal

986

610

218

186

1204

796

1.176,68

792,2

Directie

46


IDEG, Learn-InnovateExperiment-Collaborate Op het niveau van de Groep werd een nieuw opleidingsprogramma ontwikkeld dat uit vier modules bestaat en IDEG werd gedoopt. De naam van elke module verwijst naar een wetenschapper die een baanbrekende ontdekking deed op het gebied van elektrische energie. TESLA: richt zich tot nieuwe werknemers en medewerkers met 2 à 3 jaar beroepservaring uit alle mogelijke departementen. Het programma bestaat uit 4 modules die alternerend in Duitsland en in België gegeven worden. Het leren gebeurt door het beheren van een project waarbij veel nadruk op de ‘ondernemerscompetentie’ wordt gelegd. Het tweede sterke punt van dit programma is de vorming van een intern netwerk tussen de medewerkers van de Groep om zo uitwisselingen te stimuleren. •

•

16 medewerkers (10 Belgen en 6 Duitsers). Het programma sluit af met een presentatie van de projecten voor de directie van de Groep en start vanaf april 2014 opnieuw.

FARADAY: richt zich tot werknemers die een leiderschapsrol op zich moeten nemen. Het programma bestaat uit 6 modules waarvan er drie in 2013 werden gegeven. De focus ligt op ‘Leadership & Change’. De eerste module werd in Roemenië gegeven in samenwerking met de organisatie ‘streetwiZe’. De deelnemers hebben meegewerkt aan het project ‘mobiele school’ en nieuwe educatieve tools ontwikkeld om straatkinderen te helpen hun talenten te ontdekken. Het model ‘street skills’ rust op 4 pijlers:

Positive Focus, Agility and Resilience, Cooperative Competition en Proactive Creativity. Deze manier om het leiden van een team aan te pakken zal onze (toekomstige) leaders toelaten om hun teams beter te sturen in de richting van succes. Twee andere modules die in 2013 georganiseerd werden, ‘Leadership’ en ‘Change’, hebben de ‘Change Methodology’ geïntroduceerd in de Elia groep. Deze methode zal in 2014 gelanceerd worden.

In oktober hebben 4 leden van het project ‘Ways2Energy’, die ook de Tesla-vorming hebben gevolgd, twee weken in Togo doorgebracht, waar ze de organisatie ‘Solar Zonder Grenzen’ hielpen bij de bouw van een ‘Solar Kiosk’, een batterij die opgeladen wordt met zonne-energie om een dorp te verlichten. ‘Solar Zonder Grenzen’ heeft zich tot doel gesteld 400 Togolese dorpen in de loop van de volgende drie jaar uit te rusten met deze zonnebatterijen. De operatie heeft de steun gekregen van het departement HR en van de kadervereniging van Elia. De operatie bestond uit: • begeleiding bij de bouw van een kiosk; • analyse en verbetering van de processen waaronder de ‘waardeketen’ en de algemene logistiek; • studie van de bestaande projecten en van andere behoeften aan zonne-energie in de Togolese dorpen.


47

EVP (Employer Value Proposition) De Elia groep wordt door zijn medewerkers gezien als een solide, dynamische en innovatieve werkgever met een maatschappelijk zinvolle langetermijnvisie voor plichtsbewuste, gedreven professionals die een uitdagende loopbaan wensen uit te bouwen in het veranderende energielandschap. Meer info vindt u op www.elia.jobs

WESTINGHOUSE: richt zich tot het middle management en focust op de dimensies ‘responsability and networking’. Tijdens zogenaamde ‘Impulse Sessions’ worden de medewerkers uitgedaagd hun expertise op de proef te stellen door reflectie en confrontatie met andere ervaringen en werkmethodes. Deze momenten, die ‘food for thought’ genoemd worden, worden gevoed met discussies die de aanwezige deelnemers toelaten om op hun beurt hun eigen netwerken te versterken. In 2014 zal een sessie ‘open learning’ 12 medewerkers samenbrengen die verantwoordelijk zijn voor het organiseren van hun eigen opleiding. Samen zullen zij de behoeften definiëren en de nodige middelen - aanwezig in de Groep of extern - goedkeuren om het doel te bereiken dat ze samen bepalen. THALES: Dit vormingsprogramma staat op stapel voor 2014, richt zich tot het senior management en is als het ware een ‘think tank’ waar nagedacht wordt over de uitdagingen van de toekomst.

Knowledge Management De Groep heeft een beleid uitgewerkt op het vlak van knowledge management dat een kader uitzet en goede praktijken en regels definieert gebaseerd op interne en externe casussen en pilootprojecten (‘Knowledge Management Pilots’) die sinds 2012 georganiseerd worden en vier gebieden beslaan. • NCC (Nationaal Controlecentrum): up-to-date houden en delen van kennis, invoering van een ‘spokes’ (aanspreekpunt), gebruik van de tool ‘After Action Reviews’ en ontwikkeling van een WIKI om operationele ervaring uit te wisselen. • Veiligheid: oprichting van een Safety Corporate Practices Community en onderhoudsbeheer op het net (Grid Operational Maintenance). • R&D (Research & Development): upto-date houden en delen van ervaring verkregen uit R&D-projecten door een methodologie te ontwikkelen, de onderlinge samenwerking te versterken en sociale media zoals Wiki, Sharepoint en Yammer te gebruiken voor de uitwisseling van informatie. • TCC E&SM (Technical Competencies Catalogue for Energy & System Management): catalogus van de technische competenties voor 7 vakgebieden met 32 competenties.

Bij 50Hertz werden er doelstellingen gedefinieerd die bepalen dat kennisoverdracht essentieel is voor de creatie en het up-to-date houden van kennis in een context van snelle demografische evolutie. Andere doelstellingen zijn: de uitwisseling van kennis tussen 50Hertz en Elia versterken en de lancering van het proefprogramma ‘het concept tandemleren’ om de overdracht tussen een junior en een senior medewerker te structureren.

Employer Branding In het kader van de nieuwe visie van de Groep werd ook de campagne ‘Employer Branding’ in lijn met de nieuwe stijl gebracht. De uitdagingen in de sector doen nieuwe vakgebieden ontstaan en de onderneming moet geleidelijk specifieke profielen aantrekken om hierop in te spelen. De internationale uitbreiding van de Groep versterkt de noodzaak om kennis en goede praktijken binnen de Groep te delen. De uitdagingen op het vlak van rekrutering zijn groot, maar dat biedt ook talrijke kansen: we hebben competente medewerkers nodig zowel om de bestaande infrastructuur te beheren als om de infrastructuur van de toekomst voor te bereiden. Flexibiliteit in de benadering van je vakgebied met het oog op de uitbreiding van je kennis wordt een belangrijke troef binnen de Groep.

48


Enkele cijfers 16 aanvragen voor stages 2 eindwerken 92 aanwervingen

Gemiddeld aantal uren opleiding per medewerker 2011: 37,90 uur 2012: 39,88 uur 2013: 43,13 uur

Learning coverage (minstens 1 dag opleiding) 2011: 74,23% 2012: 74,69% 2013: 81,55%

In België DEELNAME AAN JOBBEURZEN

STOP AND DEVELOP

TECHNICAL SKILLS

Elia neemt in het kader van jobbeurzen deel aan ontmoetingen met afstuderende jongeren (15 beurzen in 2013). In 2013 heeft Elia beslist om jongere studenten te benaderen en mee te werken aan de SIEP-beurs voor leerlingen uit het basis- en middelbaar onderwijs. Zo kunnen we hen een voorproefje geven van de technische vakgebieden waarvan de competenties en knowhow in de komende jaren onontbeerlijk zullen zijn. Deze stap volgt op de ‘Technical Education Trophy’ die we sinds 2010 uitreiken tijdens de wEXPOsciences in Thurn & Taxis (Brussel) om leerlingen uit het middelbaar onderwijs warm te maken voor technische en wetenschappelijke studies.

De catalogus van competenties biedt de medewerkers de mogelijkheid om in overleg met hun hiërarchische lijn een of meerdere opleidingen te selecteren die nodig zijn of aangeraden worden in het kader van hun loopbaanontwikkeling.

Binnen de directie van ‘Asset Management’ begeleidt een programma gebaseerd op 5 pijlers de medewerkers bij de confrontatie met de evolutie van onze infrastructuur (zie ‘Beheer van de netinfrastructuur’, p. 18).

Daarnaast werd een nieuw programma opgezet dat ad-hocvormingen aanbiedt over thema’s die actueel zijn of zullen worden in de sector. Medewerkers worden per e-mail geïnformeerd over de sessies ‘Stop & Develop’ en beslissen zelf om zich in te schrijven. Het succes van deze formule toont aan dat de medewerkers bereid zijn om zich proactief te informeren over actuele thema’s.

1. Nieuwe technologieën 2. Kwaliteit / Pass 55 3. Asset Control Center 4. People and technical skills 5. External orientation

de jury voor te stellen. Het gadget moest met een budget van maximaal € 100 en een zonnepaneel met een vermogen van 7,5 watt gebouwd worden. Elia sponsort deze wedstrijd en overhandigde de publieksprijs, m.n. een vlucht met de Elia-luchtballon, aan het Koninklijk Atheneum van Zottegem voor het project ‘Pour le Tour’. De leerlingen uit het vijfde jaar richting boekhouden hadden het traject van de Tour de France nagebouwd met led-lampjes op zonne-energie. Zij hadden ook handte-

keningen verzameld van enkele topwielrenners zoals Tom Boonen en Zdenek Stybar die ze vervolgens verkochten ten voordele van het Kinderkankerfonds.

2013 IN BELGIË

Het Solar Team bestaat uit studenten van GROEP T - Internationale Hogeschool Leuven die samen een wagen op zonne-energie hebben ontwikkeld. Om andere jongeren aan te moedigen organiseren ze elk jaar de Solar Olympics, waarbij leerlingen uit het middelbaar onderwijs uitgedaagd worden om een gadget te ontwerpen en te fabriceren die op zonne-energie werkt. Tijdens de finale op 8 mei kwamen 30 teams uit alle hoeken van het Vlaamse Gewest samen in Leuven om hun gadget aan

Voor het eerst werd ook de wedstrijd Shape your future in Energy georganiseerd, in samenwerking met SIA en Trends-Tendances. Deze wedstrijd richt zich op universiteitsstudenten, vooral uit ingenieurs- en handelsrichtingen. Deze studenten kregen de opdracht om een paper te schrijven over de toekomstige


49

Prijsoverhandiging aan de winnaar van de wedstrijd ‘Shape your future’.

De pijler ‘People & Technical Skills’ wil verzekeren dat kennis en knowhow beschikbaar zijn waar en wanneer ze nodig zijn. In dat kader heeft een eerste groep (verwerving van competenties) gewerkt aan een eerste serie van 11 ‘kritieke activiteiten’ (nieuwe of evoluerende activiteiten) waarvoor nog bepaalde competenties zouden moeten ontwikkeld worden. Door de integratie van hernieuwbare energie in het net moeten dispatchers bijvoorbeeld bijkomende competenties ontwikkelen om schommelingen op het net te kunnen opvangen. Tijdens de tweede helft van het jaar werden opleidingen gegeven die zowel qua vorm als qua inhoud innoverend waren. Het tweede gedeelte (permanente ontwikkeling) heeft namelijk de verschillende leermethodes

geanalyseerd, zonder daarbij het noodzakelijke evenwicht tussen theorie en praktijk tijdens opleidingen uit het oog te verliezen: een nieuwe leermethode werd geïntegreerd in het ontwikkelingstraject van de medewerkers, samengesteld uit 70% praktijk, 20% coaching en 10% theorie.

ontwikkeling van de energiesector met als thema: ‘Renewables, a European luxury?’. De winnende paper werd gepubliceerd in Trends-Tendances en de auteur ervan kreeg € 2000. Meer dan 120 inschrijvingen werden ontvangen en meer dan 60 artikels ingediend. 25 van hen werden door SIA gecoacht om hun artikel te verbeteren. Vincent Graré, een twintigjarige student burgerlijk ingenieur aan de KU Leuven, haalde de eerste prijs binnen met zijn artikel: ‘Hernieuwbare energie, toch nog niet

voor morgen’. In zijn artikel onderzoekt hij de mogelijkheden en beperkingen van het gebruik van biomassa als hernieuwbare energiebron.

Het doel is opleidingen te bieden die voldoen aan de huidige en toekomstige behoeften en tegelijk de uitwisseling en interne stimulatie te bevorderen.

‘Discover your talent’ editie 2013 in de Kelders van Kuregem (Brussel). Dit project wordt georganiseerd door Business & Society Belgium om jonge schoolverlaters op zoek naar een job een handje te helpen. 69 vrijwilligers uit verschillende bedrijven, waaronder Elia, hebben workshops georganiseerd

BEHEER VAN DE COMPETENTIES

In zijn beleid op het vlak van competentiebeheer werkt Elia op basis van een competentiecatalogus. Deze bevat vijf generieke competenties die voor alle medewerkers van Elia werden gedefinieerd en die nauw aansluiten op de bedrijfswaarden. Over het algemeen worden de competenties getoetst in verschillende stadia van de carrière van een medewerker: bij de evaluatie op het ogenblik van de rekrutering of bij een verandering van functie, tijdens gesprekken om de ontwikkeling te evalueren van kaderleden (de ‘Midyear Review’, die elke zomer plaatsvindt) en van bedienden (de jaarlijkse ‘Jobdate’), maar ook tijdens de opleidingen die worden aangeboden om specifieke competenties te ontwikkelen enz.

waarin ze jonge werklozen vertrouwd maakten met sollicitatietechnieken en hen hielpen om hun slapende potentieel te benutten. Hoe stel ik een goed cv op? Hoe voer ik een geslaagd sollicitatiegesprek? Hoe kan ik sociale media gebruiken om een job te vinden? Naast de deelnemende bedrijven leidt ook de lokale vzw MAKS het project in goede banen.

50


796 medewerkers, 24 leercontracten en 10 stagiairs bij 50Hertz

In Duitsland Om het hoofd te kunnen bieden aan de talrijke uitdagingen gesteld door de markt, het netbeheer en het investeringsprogramma en om te anticiperen op de demografische evolutie van het personeelsbestand is de eerste prioriteit van de HR-afdeling bij 50Hertz de overdracht van competenties van de ervaren werknemers op de nieuw aangeworven krachten. Een groot aantal stagiairs en jongeren met leercontract volgt momenteel een opleidingstraject en moet in de komende jaren de fakkel overnemen. Een nieuwe website voor vacatures, het programma ‘Tell your friend’ en een nieuw Assessment Center voor managementposities binnen het bedrijf hebben het rekruteringsproces binnen 50Hertz vernieuwd.

PARTNERSCHAP MET UNIVERSITEITEN EN ONDERZOEKSCENTRA

50Hertz blijft nauw samenwerken met het bestaande netwerk van academische instellingen om kennisoverdracht te stimuleren en de nood aan innovatie te benadrukken, waarbij ook stages in het bedrijf worden aangeboden. Deze activiteiten worden omkaderd door een ‘Scientific Council for Energy Infrastructure’, geleid door 50Hertz, dat geregeld evenementen organiseert waarop studenten van de betreffende universiteiten met experts van het bedrijf over energie en aanverwante thema’s kunnen spreken.

De Elia groep in het SWOW-tijdperk (Smart Way Of Working) De wereld is snel aan het veranderen en ondernemingen moeten mee transformeren, om de interactie met hun stakeholders te verbeteren en om nieuwe instrumenten in hun werking te integreren. Het is in die spirit dat Elia het SWOW-tijdperk is binnengetreden! De verhuizing naar het nieuwe gebouw aan de Monnoyerkaai in 1000 Brussel bood een perfecte gelegenheid voor de lancering van deze transformatie die past in de nieuwe visie van de Groep. De nieuwe inrichting van de ruimtes is slechts het zichtbare topje van de ijsberg: daaronder schuilt een diepere verandering in de relatie die de medewerkers hebben met hun werk en hun hiërarchische lijn, een verandering die

samenwerking moet stimuleren en zo de realisatie van projecten moet vergemakkelijken om de door de onderneming bepaalde doelstellingen te behalen. De technologie die vandaag bestaat laat meer flexibiliteit toe en maakt het mogelijk om het telewerken te veralgemenen, behalve voor functies waarvan de taken op een bepaalde plaats gebeuren (zoals het controlecentrum) of functies die op het terrein uitgevoerd moeten worden. In de komende jaren zullen ook andere sites op die manier ingericht worden: de hoofdzetel van de Groep aan de Keizerslaan (Emperor) en de nieuwe vestiging van 50Hertz in Berlijn.

Social Business In december 2012 keurde Elia een ‘Social Media’-strategie goed waarmee het bedrijf zich als een voorstander van verandering en vernieuwing wil profileren. Het doel is om de dialoog aan te gaan met alle stakeholders en te evolueren naar een model met meer samenwerking en minder verzuiling. In 2013 werden talrijke initiatieven opgestart en Elia is nu aanwezig op de belangrijkste externe (Facebook, Linkedin, Twitter) en interne (Yammer) sociale media. Om die aanwezigheid te ondersteunen werd een ‘hub & spokes’-communicatiemodel opgezet, waarbij een aantal experts (de spokes) voor de communicatie over hun vakgebied instaan binnen een centrale hub (beheerd door het communicatiedepartement) die de strategie bepaalt alsook ondersteuning


51

Officiële inhuldiging van Monnoyer op 13 december Op vrijdag 13 december 2013 werd de site officieel ingehuldigd in aanwezigheid van mevrouw Céline Fremault, minister voor Economie, Tewerkstelling, Wetenschappelijk Onderzoek en Buitenlandse Handel van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en Thierry Willemarck, voorzitter van BECI (Brussels Enterprises Commerce & Industry). Het gebouw kreeg bovendien de status ‘voorbeeldgebouw’ van het Brussels Instituut voor Milieubeheer (BIM) en het BREEAM-label ‘very good’.

geeft en het geheel monitort. De spoke beschikt over gespecialiseerde kennis over het betrokken vakgebied en kan dus een vollediger antwoord geven. Het doel is om beter en sneller te reageren op vragen die ons gesteld worden over onze activiteiten en projecten en de uitdagingen in verband met energie, via alsmaar meer kanalen.

EEN GEÏNTEGREERD MOBILITEITSBELEID:

Afvalbeheer en mobiliteit: het beleid van Elia

Enkele ondernomen acties: • Er werd een pendelbus ingelegd tussen het station van Schaarbeek en de sites aan de Vilvoordselaan en de Monnoyerkaai. Het betreft een pilootproject dat in 2014 geëvalueerd zal worden. • ‘Tous vélos actifs’, een project in het Waalse Gewest om het gebruik van de fiets binnen de onderneming te stimuleren. • Op de Brusselse werksites wordt een aantal voertuigen ter beschikking gesteld voor dienstverplaatsingen van medewerkers die met het openbaar vervoer naar het werk komen. De CO2-uitstoot van dit wagenpark, dat voor 100% uit elektrische auto’s en hybride plug-ins bestaat, is nihil wanneer deze op elektriciteit rijden. • Elia’s Car Policy stelt aan jonge kaderleden hybride wagens (79 g CO2) ter beschikking. In 2013 werd een flexibelere en grotere keuze aan bedrijfswagens aangeboden aan de kaderleden, die sindsdien kunnen kiezen tussen hybride, hybride PlugIn of elektrische wagens en benzinemotors die minder fijn stof en stikstof

AFVAL SORTEREN

In april 2013 heeft Elia het afvalbeheer verbeterd door ook PMD - een groot deel van de binnen het bedrijf geproduceerde afvalstroom - apart te sorteren. Om dit efficiënt te doen werden de individuele en afgezonderde sorteermogelijkheden afgeschaft. De sites in de 3 gewesten kennen enkel nog centrale sorteereilanden met een uniforme kleurencode. Sinds september 2013 wordt het organische afval van het nieuwe bedrijfsrestaurant en al het andere afval aan de bron door het personeel gesorteerd. Naast het ‘paperless’ kantoorbeleid, het gebruik van flessen met leeggoed, waterfonteinen... loopt er een project voor de afschaffing van kleine portieverpakkingen in de restaurants en de afschaffing van plastic bekers aan de koffieautomaten en de waterfonteinen. Sinds eind 2013 gebruiken alle interne en externe medewerkers hun eigen herbruikbare kopjes en glazen.

60% van de medewerkers van Elia werkt op de 3 sites in Brussel. Verkeersopstoppingen en het tijdverlies dat eruit voortvloeit, versterken de behoefte om de pendelende medewerkers te sensibiliseren en te helpen om hun gewoontes te veranderen.

•

uitstoten wanneer ze minder dan 15.000 km per jaar afleggen. Daarnaast zijn er flexibele combinaties mogelijk: een wagen en een leasefiets of een auto voor tijdelijke behoeftes zoals vakantieperiodes. Gedurende een periode van 12 maanden hebben 50 kaderleden en bedienden een opleiding ecodriving gevolgd.

Al deze informatie kan worden geraadpleegd op het intranet van Elia.

Veiligheid en gezondheid voor en door de medewerkers De veiligheid en gezondheid van de eigen medewerkers en die van de ondernemingen waarmee Elia werkt maar ook van zijn klanten en, in ruimere zin, van het grote publiek, zijn een prioriteit voor de Elia groep. De onderneming zorgt ervoor dat haar installaties permanent in optimale staat van veiligheid en betrouwbaarheid verkeren. Elia heeft zich nul ongevallen of incidenten tot doel gesteld, wat inhoudt dat elk letsel bij personen te vermijden is. Mensen zijn immers meer dan ooit de hoofdbekommernis van de Groep.

52


FREQUENTIEGRAAD ELIA

ERNSTGRAAD ELIA

10

0,5

8

0,4

6

0,3

0,28

4,6

3,9

4

2,8

0,2

0,14

3,4

2

0,1

1,7 0

0,01

0,0 2009

2010

2011

2012

2013

2009

2010

2011

0,06

0,06

2012

2013

Acties ter bevordering van de gezondheid in 2013 Tijdens de week van de veiligheid in mei werd een informatiecampagne over het correct hanteren van lasten gelanceerd. Hierin werden de ergonomische aspecten van het heffen en neerzetten van lasten behandeld en werd er kennis bijgebracht over de risico’s die aan deze dagelijkse handelingen verbonden zijn. De sensibiliseringscampagne over het belang van gezonde voeding werd voortgezet. Hier werd de nadruk gelegd op het eten van seizoensgroenten en -fruit. Op diverse sites zijn seizoensvruchten elke dag verkrijgbaar en bieden de bedrijfsrestaurants vegetarische maaltijden aan.

In België In 2013 werden 140 36 kV-cabines en 300 hoogspanningsstations onderworpen aan een risicoanalyse met het oog op het aanbrengen van structurele verbeteringen om de risico’s te beperken. Door de medewerkers permanent op te leiden, te sensibiliseren en te betrekken bij de operationele veiligheidsrisico’s enerzijds en de ondernemingsgebonden risico’s anderzijds is het mogelijk het permanente risicobewustzijn in de bedrijfscultuur te ondersteunen en verder te integreren. Informeel leren wordt hoe langer hoe meer gestimuleerd op de werkplaats en impliceert meer interactie om de nodige kennis bij te brengen. Zo kunnen de sterke en zwakke punten geïdentificeerd worden zodat er rekening mee gehouden kan worden om ongevallen en incidenten te vermijden.

Resultaten: grafieken Betrokkenheid van alle niveaus binnen het bedrijf - van de directie, het management, het meesterschapspersoneel, de comités en de medewerkers - evenals respect voor de werkmethodes, -procedures en -instructies en toepassing van de principes van orde en netheid blijven een absolute noodzaak. Om meer zichtbaarheid te geven aan de thema’s ‘veiligheid’ en ‘gezondheid’ en de individuele betrokkenheid te vergroten, werd in 2013 een dialoog gehouden tussen alle operationele technici die resulteerde in het opstellen van het charter ‘veiligheid en gezondheid’. Veilig gedrag moet daarnaast worden geïntegreerd in het performance management van de directie, het management en het personeel en moet een belangrijke factor zijn in de persoonlijke ontwikkeling en het carrièreverloop.

In 2013 hebben vier op zeven ongevallen geleid tot werkonbekwaamheid (vallen en struikelen). Op de bijna 20.000 technische interventies op het terrein waren er slechts twee ongevallen die het rechtstreekse gevolg waren van de uitoefening van onze technische activiteiten. Sommige ongevallen gebeurden tijdens de lange strenge winterperiode aan het begin van het jaar. Deze ongevallen en diverse andere gebeurtenissen in 2013 toonden opnieuw aan dat uitmuntendheid op het vlak van veiligheid elke dag opnieuw bewezen moet worden en een permanente inspanning vergt, om de regels, procedures en veiligheidsinstructies correct toe te passen en het gedrag aan te passen aan voortdurend veranderende omstandigheden.


53

16.000 manuren veiligheidsopleiding voor de technici

Met een gemiddelde frequentie van 3,3 tijdens de laatste 5 jaar - 7 keer beter dan het Belgische gemiddelde plaatsen deze veiligheidscijfers Elia op hetzelfde niveau als ondernemingen met beperkt of bijna geen risico, zoals bijvoorbeeld de banken verzekeringssector. VEILIGHEID EN ONDERAANNEMERS

Elke dag werken er tussen de 500 en de 800 technici van onderaannemers in onze installaties. De veiligheid en de gezondheid van deze groep medewerkers is net zo belangrijk voor de onderneming als die van haar eigen personeel. In 2013 hebben meer dan 2.800 medewerkers van onze onderaannemers een opleiding gevolgd over de risico’s en gevaren waarmee ze in onze industriële installaties geconfronteerd kunnen worden. Deze opleidingen worden steeds afgerond met een kennistest. In totaal werden meer dan 3.600 certificaten uitgereikt. Om de veiligheidsreflex bij onze onderaannemers te stimuleren en hun goede resultaten op veiligheidsvlak te belonen, worden bij de selectie van aannemers en het toewijzen van opdrachten verschillende objectieve veiligheidsparameters en kwaliteitscriteria gebruikt, zowel voor de voorbereiding van de werkzaamheden als de uitvoering ervan op het terrein. De resultaten worden geëvalueerd en besproken in een sfeer van open dialoog met de onderaannemers. Deze benadering geldt niet alleen

voor bestaande onderaannemers, maar ook voor kandidaat-onderaannemers. Zij worden allemaal permanent gecontroleerd op zowel de kwaliteit als de veiligheid van hun werkmethodes.

eerst door de Duitse technische inspectiedienst TÜV laten certificeren volgens OHSAS 18001:2007 (Occupational Health and Safety Assessment Series).

Zo worden er jaarlijks meer dan 200 kwaliteits- en veiligheidsbeoordelingen uitgevoerd. Indien nodig stellen we een actieplan op om hun werking en resultaten op het voor Elia gewenste peil te brengen. Als zij het veiligheidsbeleid onvoldoende onderschrijven of het vereiste niveau voor de veiligheidsparameters en -resultaten niet behalen, zet Elia de samenwerking stop.

Maatschappelijk engagement voor veiligheid

In Duitsland Bij 50Hertz werd in de referentieperiode geen ernstig ongeval op de werkplaats genoteerd en de gevallen van werkonbekwaamheid die resulteerden uit ongevallen op de werkplaats waren zeer gering. De interne audits hebben geen inbreuk op de wet of op andere door 50Hertz aangegane verbintenissen aan het licht gebracht. Het departement ‘gezondheid en veiligheid’ werkte samen met andere bedrijven om maatregelen en normen te ontwikkelen om de veiligheid op het werk en op de hoogspanningssites te verbeteren. 50Hertz heeft de offshore reddingsdienst verbeterd door een reddingshelikopter met een spoedarts op het eiland Rügen te stationeren. Daarnaast heeft 50Hertz basisregels bepaald en het gezondheids- en veiligheidsbeheerssysteem voor het

Niet alleen de medewerkers van de Elia groep en van zijn onderaannemers moeten rekening houden met de mogelijke risico’s van hoogspanning: dit geldt ook voor al wie in de nabijheid van onze installaties komt. Elia heeft daarom, op vraag van een aantal brandweerkorpsen, sessies georganiseerd over de specifieke risico’s en de te treffen veiligheidsmaatregelen bij noodinterventies in de nabijheid van onze installaties. Elia stelt zijn infrastructuur ook geregeld ter beschikking van de rampenteams van de hulpdiensten zodat ze kunnen oefenen in een zo realistisch mogelijke omgeving. Er worden regelmatig groepen studenten uit technische richtingen uitgenodigd om diverse aspecten van onze werkzaamheden - inclusief de veiligheidsaspecten - in de praktijk te leren kennen.

54


De relaties met onze stakeholders De Elia groep voert een open en transparante dialoog met zijn klanten, leveranciers, aandeelhouders, potentiële investeerders, de administraties, de bevolking en zijn personeelsleden (zie ‘Licence to operate’, p.77).

Onze leveranciers Het departement ‘aankopen’ behandelt vrijwel alle aankopen die Elia doet, zowel voor beheersbare als niet-beheersbare elementen. Het departement behandelt: • aankopen in het kader van investeringen in het net (onderaannemers voor de werken, engineeringbedrijven, turnkeyprojecten en hoog- en laagspanningsmaterieel); • algemene aankopen (inclusief de ITapparatuur en de servicecontracten voor de corporate departementen); • energieaankopen. Deze aankopen vinden plaats volgens een beleid en een ethische code die erop gericht zijn om de vertrouwelijkheid te bewaren, de transparantie te bevorderen en elke vorm van discriminatie of belangenconflicten te vermijden. Daarnaast worden aankopen boven een bepaald bedrag onderworpen aan Europese aanbestedingsprocedures die aangekondigd worden in het Europese Bulletin der Aanbestedingen.

Elia streeft ernaar de totale kosten van de goederen en diensten zo laag mogelijk te houden voor de samenleving en bij de uitbesteding te letten op maximale kwaliteit, betrouwbaarheid en veiligheid, alsook het behoud van het milieu. Elia geeft dan ook de voorkeur aan leveranciers die een beleid ter verbetering van de veiligheid voeren en die milieuvriendelijke oplossingen voorstellen tegen een aanvaardbare prijs. Ondernemingen met een certificering of een attest (type VCA, BeSaCC, ISO9001, ISO14000) beschikken over een belangrijke troef.

De huidige context en de marktevolutie worden gezien als te grijpen kansen. Nieuwe leveranciers maken het mogelijk om vastgeroeste gewoontes in vraag te stellen en alternatieve oplossingen te bieden met dezelfde voordelen qua kwaliteit en veiligheid als de aankopen die in het verleden gedaan werden. De Groep wil synergieën op het vlak van inkopen bevorderen door ervaringen te delen en zo betere aankopen te doen en de gemeenschap te laten profiteren van de gerealiseerde besparingen.

Elia wil partnerschappen op lange termijn ontwikkelen met zijn leveranciers en heeft daartoe een duidelijke visie op deze relaties ontwikkeld. Het gebruik van raamovereenkomsten die de relatie met een leverancier voor meerdere jaren vastleggen is een concreet voorbeeld van deze visie. Tegelijkertijd hanteert Elia voor zijn leveranciers een evaluatiesysteem dat rekening houdt met de veiligheid, de kwaliteit van het werk, het naleven van de specificaties en van de contractuele voorwaarden.

De investeerders De Elia groep onderhoudt een transparante communicatie en dialoog met de financiële analisten en met de huidige en potentiële investeerders. Tussen de investeerders en de directie wordt er bilateraal gecommuniceerd, enerzijds om de resultaten, strategie en beslissingen van de onderneming toe te lichten en anderzijds om de bekommernissen van aandeelhouders en analisten te kennen, evenals de perceptie van de markt.


In dat verband werden meer dan tien roadshows georganiseerd met de CEO of de CFO bij een honderdtal institutionele investeerders in de voornaamste financiële centra van Europa. De Groep heeft ook deelgenomen aan de Benelux Conference, een gezamenlijke organisatie van NYSE en ING in New York. Buiten deze roadshows hebben investeerders en analisten de gelegenheid gekregen om persoonlijk of tijdens teleconferenties in discussie te treden met de CEO of de CFO. Daarnaast was de Elia groep ook aanwezig op talrijke nationale en internationale investeringsconferenties, alsook op de jaarlijkse bijeenkomsten van de Vlaamse Federatie van Beleggingsclubs en Beleggers (VFB).

Als 100% aandeelhouder en enige kredietverstrekker van 50Hertz moet Eurogrid GmbH een betrouwbare en stabiele langetermijnrelatie verzekeren met financiële analisten en kredietbeoordelaars alsook met haar beleggers en met bestaande en potentiële geldschieters. Stabiele communicatiekanalen tussen de beleggers en het management van Eurogrid GmbH en 50Hertz werden opgezet om de resultaten, de strategie en de beslissingen van het bedrijf te bespreken en de bezorgdheden van de analisten en beleggers en de perceptie van de markt te begrijpen.

55

De medewerkers IN BELGIË: SOCIALE RELATIES OP SECTORAAL NIVEAU

Om zijn rol binnen het Paritair Comité 326 ten volle op zich te kunnen nemen, biedt Synergrid, de werkgeversorganisatie waartoe Elia behoort, zijn verschillende leden ondersteunende diensten en adviesverlening aan in sociale aangelegenheden, zoals: • ondersteuning van de werking van de werkgeversorganisaties, die nodig is om de onderhandelingen in de paritaire comités voor te bereiden; • assistentie aan de leden bij het zoeken naar oplossingen bij sociale conflicten; • het beheer van de sectorale paritaire organen.

Green procurement Het principe van ‘Green Procurement’ wordt toegepast op diverse aankopen sinds 2012. De criteria om de milieu-impact te beoordelen werden uitgebreid en omvatten bijvoorbeeld het milieubeleid van de onderaannemer en het energieverbruik gedurende de volledige levenscylus van het product. Daarnaast moet ten minste 5% van het gewicht van de score worden toegekend aan ecologische criteria. Het respect voor het milieu wordt dus een bijkomend criterium voor de selectie van de leveranciers, op dezelfde wijze als prijs of veiligheid. Elia moedigt zijn onderaannemers dan ook sterk aan om een ISO 14001 of EMAS-certificaat te behalen.

56


De oprichting van een Europese ondernemingsraad ondersteunt de integratie van de twee organisaties en draagt bij aan de ontwikkeling van een gezamenlijke cultuur.

Tijdens de budgettaire onderhandelingen einde 2012 heeft de regering beslist om de loonkosten voor de Belgische bedrijven in 2013 en 2014 te beperken en te pleiten voor loonmatiging. Een toepassingsnorm van 0% werd voorgesteld, wat concreet betekent dat er voor deze twee jaren geen ruimte is voor loonsverhogingen buiten de indexering en de baremaschalen. Tijdens de nationale onderhandelingen van de sociale partners over het IPA werd er geen consensus bereikt over de opgelegde loonnorm, die bijgevolg in een Koninklijk Besluit werd vastgelegd. Op 29 november 2013 werd er na moeilijke onderhandelingen een sectoraal akkoord voor 2013-2014 bereikt binnen het Aanvullend Nationaal Paritair Comité voor Bedienden (ANPCB of PC 218, waar Elia Engineering deel van uitmaakt). De onderhandelingen over het sociaal programma 2013-2014 in het Paritair Comité 326 zijn lopende, maar eind 2013 was er nog geen akkoord.

DE SOCIALE RELATIES BINNEN ELIA ASSET EN ELIA SYSTEM OPERATOR

Op 23 april 2013 werd een collectieve conventie afgesloten voor de bedienden van Elia over de certificering van vakbekwaamheid. SOCIALE RELATIES OP GROEPSNIVEAU

Cao’s op ondernemingsniveau werden gesloten over de omzetting van cao 90 (premie verbonden aan het bereiken van collectieve resultaten) voor Elia System Operator, Elia Asset en Elia Engineering. De ondernemingsraad heeft in 2013 geregeld vergaderd en werd onder meer uitvoerig geïnformeerd over de financiële en economische situatie van de Elia groep, ook ter gelegenheid van de jaarlijkse buitengewone ondernemingsraad. Het Comité voor Preventie en Bescherming op het Werk heeft geregeld vergaderd, met name over het onthaal van nieuwe medewerkers en het jaarlijks actieplan 2013 inzake veiligheid. De dialoog met de organen die het personeel vertegenwoordigen is op constructieve wijze verlopen, zonder sociale conflicten.

OPRICHTING VAN EEN EUROPESE ONDERNEMINGSRAAD OP HET NIVEAU VAN DE ELIA GROEP

Op 5 september werd in Brussel de eerste zitting van de Europese Ondernemingsraad op groepsniveau gehouden. De vertegenwoordigers hebben de volgende punten besproken: de ontwikkeling van 50Hertz, de regelgeving in België en in Duitsland, de resultaten van de Groep tijdens de eerste helft van 2013 en de oprichting van EGI. De oprichting van een Europese ondernemingsraad is een kans om de integratie van de twee organisaties te ondersteunen en draagt bij tot de verdere ontwikkeling van een groepscultuur. IN DUITSLAND: SOCIALE RELATIES BINNEN 50HERTZ

50Hertz onderhoudt via het systeem van ‘Mittbestimmung’ nauwe en constructieve relaties met de organen die het personeel vertegenwoordigen. De personeelsafgevaardigden worden nauw betrokken bij de initiatieven van de onderneming en daarnaast geregeld geïnformeerd over de financiële en economische situatie via het Economisch Comité.


57

Geanimeerd gesprekspanel tijdens de Stakeholders’ Day in Brussel (links). De medewerkers van de Groep nemen deel aan heel wat sportevenementen (rechts).

De klanten, de overheden, de buurtbewoners en het grote publiek Tijdens de uitvoering van investeringswerken, onderhoudsbeurten of dringende interventies zorgt Elia er altijd voor dat het de bevoegde administraties en overheden evenals de buurtbewoners informeert over zijn installaties en operaties en eventuele gevolgen op hun dagelijkse activiteiten. Dat gebeurt in het bijzonder tijdens werkzaamheden die worden uitgevoerd door onderaannemers of onderhoudsteams (zie ‘Licence to operate’, p.77).

HET ELIA FONDS

Van bij zijn oprichting heeft Elia zijn opdracht ten dienste van de bevoorradingszekerheid en de elektriciteitsmarkt een sociale invulling gegeven door de oprichting van het Elia Fonds in samenwerking met de specialisten van de Koning Boudewijnstichting, partner bij uitstek in dit domein, die het Fonds in volledige onafhankelijkheid en transparantie beheert, in overeenstemming met de waarden van de onderneming. Het Elia Fonds richt zich tot mindervalide personen in brede zin (personen met een mentale, motorische of zintuiglijke handicap, senioren, gezinnen met jonge kinderen enz.) en steunt projecten die deze groepen in dezelfde mate als alle andere mensen een transparante en niet-discriminerende toegang willen geven tot toeristische, culturele en sportactiviteiten. Het Elia Fonds besteedt

de jaarlijkse schenking van maximaal € 250.000 aan projecten gericht op verwondering en ontdekking. In die geest neemt Elia - vertegenwoordigd door zijn medewerkers - deel aan andere sportieve en culturele initiatieven. Indien een medewerker op eigen initiatief betrokken is bij een sociaal project kan hij of zij een aanvraag indienen voor steun die, indien deze wordt goedgekeurd, rechtstreeks aan de betrokken organisatie zal worden overgemaakt. In 2013 heeft 50Hertz voor de derde keer de traditionele herfstcross van

Rennsteig gesponsord. Meer dan 400 renners, waaronder de talrijke sportliefhebbers die bij 50Hertz werken, namen deel aan de halve marathon in het sprookjesachtige Thüringerwald. Voor de eerste keer heeft 50Hertz steun geboden aan jonge biatleten van de sportclub SV Schorfheide Groß Schönebeck e.V. in het zuiden van Uckermark (Brandenburg). 50Hertz helpt de jonge biatleten bij het aanleren en perfectioneren van deze Scandinavische sport in hun heuvelige woonplaats, zodat ze ooit kampioenen kunnen worden in hun discipline.

2013 IN BELGIË

OP 22 NOVEMBER ORGANISEERDE ELIA, ALS LOGISCH VERVOLG OP DE CUSTOMER DAYS, EEN STAKEHOLDERS’ DAY

Er daagden 250 stakeholders op met wie Elia dagelijks samenwerkt: industriële klanten, distributienetbeheerders, traders, producenten, publieke overheden, regulatoren... De deelnemers werden op de hoogte gebracht van de nieuwste ontwikkelingen in het aanbod producten en diensten van Elia (Demand Side Management, ‘flexibility products’, evolutie op de Europese markten...), over initiatieven voor de geïntegreerde Europese markt en innovaties, en over de vooruitgang in belangrijke projecten. Ze konden ook interessante informatie meepikken in de panels waaraan vooraanstaande figuren uit de sector deelnamen.

23 jaar, gespecialiseerd monteur in het Regionaal Centrum Oost van 50Hertz

Recommend Documents