22. Hoe verging het de militairen van de land- en luchtstrijdkrachten in Nederlands-Indië? Op 7 december 1941 viel Japan de Amerikaanse marinebasis Pearl Harbour aan. Deze gebeurtenis veranderde de Europese oorlog in een wereldoorlog en bracht ook NederlandsIndië in de frontlinie. Het overgrote deel van het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger (KNIL) bevond zich op Java. Door de mobilisatie van dienstplichtigen en reservepersoneel en de oprichting van diverse hulpkorpsen was de sterkte opgelopen tot 90.000 man. Wat voor informatie is er bij het Nationaal Archief te vinden over deze militairen? Welke soorten militairen waren er? • Beroepsmilitairen (het traditionele KNIL) • Militiesoldaten oftewel dienstplichtigen Sinds 1918 bestond er in Nederlands-Indië militaire dienstplicht voor Nederlanders en Indische Nederlanders. Overigens is in de archiefstukken ook de vermelding ‘vrijwillige militiesoldaat’ aangetroffen. • Landstormsoldaten (een soort buitengewoon dienstplichtigen) • Reserveofficieren • Vrijwilligers: stads- en landwachten Stadswachten (locale eenheden) en landwachten (regionale eenheden), opgericht in 1940, waren hulpformaties van het KNIL. Men moet er rekening mee houden dat niet van alle genoemde categorieën militairen aparte registraties bij het Nationaal Archief aanwezig zijn. Welke onderdelen behoorden óók tot het KNIL? • Militaire Luchtvaart ML (luchtstrijdkrachten) • Vrouwenkorps VK (vanaf 1943)\ • vrijwilligerskorpsen, zoals stads- en landwachten. Wat was de sterkte in november 1941? • 40.000 beroepsmilitairen (waarvan 1400 officieren), voor meer dan twee-derde bestaande uit inheemsen • 30.000 man militie- en landstormpersoneel • 20.000 vrijwilligers, zoals stads- en landwachten. Openbaarheid van archiefbestanden Bij een archief dat zeer beperkt openbaar is, wordt vermeld dat raadpleging alleen mogelijk is na indiening van een schriftelijk verzoek inclusief onderzoeksopzet bij het hoofd Onderzoek van het Nationaal Archief. Ook als toestemming tot raadpleging door derden moet worden gegeven, wordt dat gemeld. Het verkrijgen van toestemming tot raadpleging van `gewone’ beperkt openbare archieven is mogelijk tijdens een bezoek aan het Nationaal Archief.
Stamboekregistraties van militairen in Nederlands-Indië Wat treft men aan in stamboekregistraties? In een stamboekregistratie staan summiere gegevens over (een deel van) de militaire loopbaan: indiensttreding, bevordering, verlof, Japanse krijgsgevangenschap, einde van de dienst. Het gaat hierbij voornamelijk om data, maar soms zijn er ook geografische aanduidingen. Voorts worden meestal plaats en datum van geboorte van de militair en namen van de ouders vermeld. Minder vaak worden de namen van echtgenote en kinderen genoemd. De onderzoeker moet bij het Nationaal Archief dus geen inhoudelijke informatie over bijvoorbeeld de periode van krijgsgevangenschap of tewerkstelling aan de Birma-spoorweg verwachten. Wat hierover doorgaans wel in een stamboekregistratie is te vinden is de datum van internering en bevrijding uit het kamp, met eventueel een plaatsaanduiding. Als de militair tijdens krijgsgevangenschap is overleden, wordt de overlijdensdatum vermeld. Hoe pakt men het onderzoek aan? Als iemand een militair in Nederlands-Indië in oorlogstijd zoekt, dan dient men alle drie de onderstaande hoofdbestanden archieven nader te gaan bekijken. Van tevoren is namelijk niet met zekerheid te zeggen welke van de drie bestanden in het specifieke geval het meeste nut zal opleveren. Het onderzoek wordt verricht in de studiezaal van het Nationaal Archief, aan de hand van de daar aanwezige toegangen. Betaald onderzoek, te verrichten door medewerkers van het Nationaal Archief, is ook een mogelijkheid. Informatie over verschillende soorten militairen In de verschillende series stamboekregistraties treft men verschillende categorieën militairen aan: officieren, onderofficieren en manschappen; beroepssoldaten en dienstplichtigen; Europeanen, Indische Nederlanders en inheemsen; militairen van het eigenlijke KNIL, van de Militaire Luchtvaart en van het Vrouwenhulpkorps. Stads- en landwachten en inheemse militairen vormen een uitzondering Een voorbehoud dient echter gemaakt te worden voor stads- en landwachten. Informatie hierover is alleen te vinden als de desbetreffende vrijwilliger in een later stadium bij de landof luchtstrijdkrachten van het KNIL is ingedeeld. Voorts komen er wel inheemse namen in de stamboekregistraties voor, maar lang niet zoveel als op grond van de getalsverhouding verwacht zou mogen worden. Het lijkt er op dat de inheemse registraties voornamelijk de categorie ‘Ambonees KNIL-militair’ betreffen. ARCHIEVEN De drie hoofdbestanden hieronder staan beschreven in volgorde van `onderzoeksgemak’, dat wil zeggen van tamelijk eenvoudig tot wat meer ingewikkeld. Drie hoofdbestanden archieven • toegang 2.10.50.03 Stamboekgegevens KNIL-militairen met Japanse interneringskaarten Oorspronkelijk afkomstig van het ministerie van Koloniën. Zowel de stamboekgegevens als de interneringskaarten zijn alfabetisch op persoonsnaam geordend. De Japanse interneringskaarten zijn deels in de Japanse taal en betreffen alleen krijgsgevangenen, geen burger-geïnterneerden.
• toegang 2.10.50.02 Extracten stamboeken KNIL-militairen (de zogenoemde ‘volledige stamboeken’) twee series kaartenbakken oorspronkelijk afkomstig van het ministerie van Koloniën, 1852-1951. De extracten (in de betekenis van: afschriften) zijn geordend in volgorde van het volledig stamboeknummer. Van alle stamboek-registraties geven de extracten doorgaans de meeste informatie. De twee series kaartenbakken vormen echter geen specifieke toegang op de extracten. Ze kunnen misschien een verwijzing geven naar een volledig stamboeknummer, maar dit hoeft niet. Is dit wel het geval, dan herkent de onderzoeker het volledig stamboeknummer aan de afkorting vollst. of vs. De kaartjes in de kaartenbakken zijn alfabetisch op naam van de militair geordend. Let op: het stamboeknummer, dat soms bekend is uit persoonlijke papieren, is meestal niet het volledig stamboeknummer, maar het algemeen stamboeknummer. Dit laatste nummer is in dit verband van geen nut voor het onderzoek. • toegang 2.10.50 Stamboeken en pensioenregisters van militairen in Oost- en West-Indië, 1815-1951 Het gaat met name om de volgende series: inv.nrs. 1-44 controleboeken, met namenklappers betreft: officieren inv.nrs. 87-331 suppletiefolio’s, met namenklappers betreft: onderofficieren en manschappen, in Nederland aangenomen inv.nrs. 334-448 Oost-Indisch Boek, met namenklappers betreft: onderofficieren en manschappen, in Indië aangenomen Let op: de onderzoeker vindt in deze drie series uit toegang 2.10.50 informatie over Europese militairen van de land- en luchtstrijdkrachten. Als men echter toegang 2.10.50 vanaf bladzijde 25 bekijkt, ziet men ook een aantal verwijzingen naar andersoortige militairen. Zo betreffen de inv.nrs. 806-810, 837 en 839 het Vrouwenhulpkorps, terwijl bijvoorbeeld inv.nr. 831 om een register van onderscheidingen aan inheemse militairen gaat. Sommige van deze stukken betreffen de na-oorlogse periode. Mogelijk aanvullende archiefgegevens over specifieke militairen; meer algemene achtergrondinformatie: • toegang 2.10.50.01 Archiefmateriaal afkomstig van het KNIL, 1881-1950 vanaf inv.nr. 116 • toegang 2.10.58 Commissie Gedragingen en Commissie Onderscheidingen van het Koninklijk NederlandsIndisch Leger, Kabinet Legercommandant, 1945-1952
Raadpleging van persoonsdossiers alleen mogelijk na indiening van een schriftelijk verzoek inclusief onderzoeksopzet bij het hoofd Onderzoek van het Nationaal Archief. Bevat onder meer: 1. inv.nrs. 65-1033: persoonsdossiers van militairen naar wie een onderzoek is verricht in verband met hun gedragingen in Nederlands-Indië tijdens de Tweede Wereldoorlog 2. inv.nrs. 2708-2910: dossiers van personen die in aanmerking komen voor een onderscheiding vanwege hun deelname aan het ondergronds verzet tegen de Japanners 3. inv.nrs. 1091-2707: de in het archief aanwezige persoonsdossiers met betrekking tot onderscheidingen en tevredenheids-betuigingen voor KNIL-militairen lijken meer te gaan om de na-oorlogse periode; in de voordracht wordt soms de oorlogsperiode even aangestipt. beperkt openbare inventaris • toegang 2.09.19 Krijgsraden te Velde raadpleging van stukken alleen mogelijk na indiening van een schriftelijk verzoek inclusief onderzoeksopzet bij het hoofd Onderzoek van het Nationaal Archief. inv.nrs. 69-70 bevat onder meer dossiers van de Krijgsraad te Velde van het KNIL in Australië uit de jaren 1943-1944. • toegang 2.10.14 Algemene Secretarie van de Nederlands-Indische Regering, 1942-1950 Bevat onder meer: inv.nrs. 4263-4271: onderscheidingen inv.nrs. 2222-2227, 4818, 4821, 5192, 5242-5243, 5288-5289, 5368: krijgsgevangenschap inv.nrs. 2235-2264: oorlogvoering. • toegang 2.10.45 Ministerie van Koloniën te Londen, 1940-1946 Bevat onder meer: inv.nrs. 276-285, 295-296, 299-300, 851 (waaronder twee pakken met lijsten van Nederlandse krijgsgevangenen en geïnterneerden, inv.nrs. 284-285): krijgsgevangenen en geïnterneerden in Azië inv.nrs. 784-809: militaire zaken in het Verre Oosten inv.nrs. 123-136: oorlog met Japan inv.nrs. 669-696: militair personeel en militaire organisatie in Nederlands-Indië. • toegang 2.13.50 Nederlandse Militaire Missie en het Militair Bureau van het Nederlandse Gezantschap te Pretoria, 1941-1950(1951) Bij Koninklijk Besluit van 28 februari 1941 werd bepaald dat alle Nederlanders, geboren tussen 1 januari 1904 en 1 januari 1923 en verblijvend buiten Groot-Brittannië, NoordIerland, Canada, de Verenigde Staten, de Nederlandse koloniën en het door de vijand bezette gebied, als dienstplichtigen ingelijfd werden bij de Koninklijke Landmacht. Zie onder meer: - inv.nrs. 62-63: militairen vanuit Zuid-Afrika vertrokken naar Nederlands-Indië - inv.nrs. 228-232: militairen vanuit Nederlands-Indië teruggekeerd in Zuid-Afrika.
INFORMATIE OVER HET OVERLIJDEN VAN KNIL-MILITAIREN bij het Nationaal Archief: • toegang 2.10.50 Stamboeken en pensioenregisters van militairen in Oost- en West-Indië, 1815-1951 inv.nrs. 843-846 Rapporten en publicaties van overlijden van KNIL-militairen, opgemaakt door de Nederlandse War-Graves Registration te Yokohama, 1946-1950. • In principe vindt men in een stamboekregistratie het overlijden van de militair vermeld staan. Zie de hiervoor genoemde drie hoofdbestanden archieven. • Erelijst van Gevallenen, bestaande uit vijf boeken, voor hen die tijdens de Tweede Wereldoorlog het leven lieten bij respectievelijk de landmacht, de marine, de koopvaardij, het verzet en ten gevolge van de Japanse bezetting in Nederlands-Indië. Deze boeken worden tentoongesteld in de hal van het oude gebouw van de Tweede Kamer. Bij het Nationaal Archief is in het bibliotheekdepot aanwezig de Index Erelijst Gevallenen (zie ook vraag 14). • Zie ook de hierna genoemde Literatuur KNIL Algemeen. elders: • Archief Opsporingsdienst Overledenen ODO, aanwezig bij het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie in Amsterdam. • Oorlogsgravenstichting in Jakarta, te bereiken op het mailadres
[email protected] • Nederlandse Rode Kruis.
LITERATUUR KNIL ALGEMEEN aanwezig in het bibliotheekdepot van het Nationaal Archief. Als de publicatie naamlijsten bevat, wordt dit erbij vermeld. Gedenkboek korps beroepsofficieren van het Koninklijk Nederlands-Indonesisch Leger 19401950 (z.pl., z.j.). naamlijsten: • verlieslijst 1940-1950 (beroepsofficieren overleden in actieve dienst, overleden gepensioneerde beroepsofficieren en cadetten) • erelijst 1940-1950 (beroepsofficieren, gepensioneerde beroepsofficieren en cadetten onderscheiden met de Militaire Willemsorde, de Bronzen Leeuw, het Bronzen Kruis, het Vliegerskruis, het Kruis van Verdienste) • naam- en ranglijst der beroepsofficieren van het KNIL, afgesloten op 27 december 1949. N.B.: naam- en ranglijsten geven benoemings- en bevorderingsdata • Voorlopige ranglijsten van de officieren van het Koninklijk Nederlands Indonesisch Leger, afgesloten op 2 november 1948 (Batavia 1948). • naamlijsten: naam- en ranglijst van officieren van de infanterie, • cavalerie, artillerie, genie, militaire luchtvaart, militaire administratie, militair geneeskundige dienst (officieren van gezondheid en militaire apothekers), militair diergeneeskundige dienst, topografische dienst N.B.: geen reserve-officieren, geen gepensioneerde officieren • •
B. Bouman, Van driekleur tot rood-wit: de Indonesische officieren uit het KNIL, 19001950 (’s-Gravenhage 1995), met index op namen die in de publicatie voorkomen. Martin Elands, Van strijd tot veteranenbeleid: het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger en zijn veteranen, 1941-2001 (Amsterdam 2001).
• •
L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog (Leiden 1984) deel 11a, hoofdstuk 11, ‘Indië’s defensie'. F. Witkamp e.a., Gedenkboek van het KNIL 1911-1961 Uitgegeven in opdracht van de Vereniging van Oud-Onderofficieren van het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger ‘Madjoe' (z.pl., 1961).
LITERATUUR VROUWENKORPS EN MILITAIRE LUCHTVAART • G.J. Kippers, Het Vrouwenkorps van het KNIL 1943-1950 Doctoraalscriptie (Utrecht 1985). • S. Kruyswijk-van Thiel, Vrouwenkorps van het voormalig Koninklijk Nederlands-Indisch Leger 1943-1950: motivatie en beeldvorming (z.pl., 2003). • O.G. Ward, De Militaire Luchtvaart van het KNIL in de jaren 1942-1945 (Weesp 1986). naamlijsten vanaf blz. 367: verlieslijst; detachement ML-KNIL te Archerfield (Brisbane); Transport Afdeling (Depot ML); militairen van Indonesische en Chinese nationaliteit bij de Royal Netherlands Military Flying School; gebrevetteerde jachtvliegers van het KNIL, overgeplaatst naar Engeland; Nederlandse vliegers die deelgenomen hebben aan de aanval op de ‘Tirpitz’ in 1944; 18e sqn. NEI van januari 1943 tot maart 1945; Nr. 120 (jacht)squadron NEI; Transport Sectie Brisbane (TSB); Nr. 2 NEI Transport Squadron. LITERATUUR KRIJGSVERRICHTINGEN • P.G.H. Maalderink, De Militaire Willems-orde sedert 1940 (z.pl., 1982). Hoofdstuk IX, De krijgsverrichtingen tegen Japan van 1941 tot 1945 • Nederlands-Indië contra Japan (’s-Gravenhage 1954-1961). Deel III Overzicht van de na het uitbreken van de oorlog met Japan in de Z.W. Pacific gevoerde strijd Deel IV De verrichtingen in de lucht Deel V De strijd op Borneo en op Celebes Deel VI De strijd op Ambon, Timor en Sumatra Deel VII De strijd op Java • H.J. van Mook, The Netherlands Indies and Japan: Battle on Paper, 1940-1941 (New York 1944). • Het Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger in den strijd tegen Japan Uitgegeven in opdracht van sectie XV Militair Gezag Overzeesche Gebiedsdeelen (Maastricht z.j.). LITERATUUR KRIJGSGEVANGENEN • E. van Witsen, Krijgsgevangenen in de Pacific-oorlog (1941-1945) (Franeker 1971). met index van namen die in de publicatie voorkomen • L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, deel 11b (Leiden 1985), hoofdstuk 8: Krijgsgevangenen. • Henk Beekhuis, Japanse krijgsgevangenkampen in Oost-Azië (z.pl., 2002-2003): deel 6 Malakka (o.a. Singapore) deel 7 Birma, Thailand deel 8 en 9 Indo-China en China deel 10 Japan deel 11 Mantsjoerije • De krijgsgevangenkampen binnen de grenzen van Nederlands-Indië zijn beschreven in de Geïllustreerde Atlas van de Japanse Kampen in Nederlands-Indië 1942-1945 2 dln (Purmerend, Zierikzee 2000). • J.M. Cannoo, Bushido: een doktersverhaal over de krijgsgevangenenkampen in Siam (Leiden 1947).
•
J.H.W. Veenstra e.a., Als krijgsgevangene naar de Molukken en Flores: relaas van een Japans transport van Nederlandse en Engelse militairen 1943-1945 (’s-Gravenhage 1982). met dodenlijsten van: Flores; Amahei; Haroekoe; Liang; aan boord tussen Ambon en Java van 25-11 tot 19-121943; bij de ondergang van de ‘Suez Maru’; aan boord van de ‘Taian Maru’; op zee tussen Ambon-stad en Raha van 9-9 tot 12-9-1944; in de trein van Soerabaja naar Batavia; Ambon-stad; Roemah Tiga; aan boord tijdens retourtransport tussen Ambon en Java van 31-8 tot 29-9-1944; Laha; Waijame; op zee tussen Ambon-stad en Raha van 7-10 tot 1410-1944; aan boord van de ‘Maros Maru’ tussen Ambon en Java van 17-9 tot 25-11-1944; voor de kust van Raha als gevolg van een geallieerde luchtaanval op 8-11-1944; Raha; op zee tussen Raha en Badjoa.
LITERATUUR ONDERSCHEIDINGEN • P.G.H. Maalderink, De Militaire Willems-orde sedert 1940 (z.pl., 1982). blz. 199-249 betreft Nederlands-Indië; met persoonsgegevens van alle geridderden en datum en dagnummer van het Koninklijk Besluit • H.G. Meijer, C.P. Mulder en B.W. Wagenaar, Orders and Decorations of The Netherlands (z.pl., 1984). Hoofdstuk 11: Medals for the Second World War 1940-1945 Bronzen Kruis 1940 Kruis van Verdienste 1941 Vliegerkruis 1941 Bronzen Leeuw 1944 Oorlogs-herinneringskruis 1947 Mobilisatie-Oorlogskruis 1939-1940 Het Verzetskruis 1946 De Verzetsster Oost-Azië 1942-1945 Het Verzetsherdenkingskruis 1980 Erkentelijkheidsmedaille 1946. Let op: géén naamlijsten! Voorzover bovenstaande onderscheidingen met betrekking tot de Tweede Wereldoorlog werden verleend bij Koninklijk Besluit (KB) zijn deze KB’s terug te vinden in het archief van het Kabinet der Koningin. Dit archief is aanwezig bij het Nationaal Archief (toegangen 2.02.14 en 2.02.20). Is datum en dagnummer van het KB bekend, dan kan een kopie worden besteld. Beschikt men niet over de (precieze) datum met bijbehorend dagnummer, dan kan daarnaar gezocht worden. Dit onderzoek kan de onderzoeker zelf in de studiezaal doen of, tegen betaling, door het Nationaal Archief laten verrichten.
