2
Trends en ontwikkelingen
2.1 Landelijke ontwikkelingen
voor de trekkracht van een boodschappen-
Voorzieningenstructuur
centrum.
De Nederlandse voorzieningenstructuur is relatief fijnmazig. In beginsel is de consument
Recreatief winkelen
gericht op het meest nabij gelegen
Bij recreatief winkelen is de actie zelf
winkelgebied dat in zijn behoefte voorziet.
Bij winkelbezoek hangt het gedrag van de
(rondkijken, ontspannen) vaak belangrijker
Door de toenemende mobiliteit speelt afstand
consument vooral samen met het
dan de aankoop. De attractiviteit van een
echter steeds minder een rol bij de keuze van
bezoekmotief. Globaal kunnen we een
recreatief winkelgebied wordt primair bepaald
een winkelcentrum. De belangrijkste factor bij
onderscheid maken tussen boodschappen
door de omvang van het modische aanbod en
de keuze voor een centrum is vervolgens de
doen, recreatief winkelen en het doen van
de aanwezigheid van landelijk bekende
kwaliteit en de kwantiteit van het aanbod. In
gerichte aankopen. De drie typen kennen elk
trekkers (V&D, Hema, H&M, etc.). De
de afweging tussen vergelijkbare centra met
hun eigen ruimtelijk patroon. In bijlage 2 is
attractiviteit wordt verder vergroot door kleine
voldoende aanbod gaan ook andere factoren
een overzicht opgenomen van enkele
speciaalzaken, een aantrekkelijk verblijfs-
zoals bereikbaarheid, parkeren, inrichting van
veelvoorkomende begrippen.
klimaat (inrichting openbare ruimte) en andere
de openbare ruimte en sfeer een doorslag-
voorzieningen, zoals (dag)horeca.
gevende rol spelen.
Bij boodschappen doen staat de aankoop van
Gerichte aankopen
Door toenemende individualisering kunnen we
voedings- en genotmiddelen en frequent
Bij gerichte aankopen gaat het enerzijds om
steeds minder spreken van ‘de consument’.
benodigde non-food (o.a. drogist, bloemen)
(dure) artikelen waar men gericht naar op
Een grotere verscheidenheid aan culturen,
centraal. Verkrijgbaarheid (compleet
zoek gaat, zoals meubelen en auto’s. Voor dit
leefstijlen en huishoudentypen leidt tot een
assortiment), gemak (reistijd, comfort,
type aankopen prefereert de consument een
sterke toename van het aantal doelgroepen.
openingstijden) en bereikbaarheid spelen een
clustering van meerdere aanbieders (bijv.
Ook binnen een groep of zelfs van één
belangrijke rol. Dit type winkelgedrag vindt
woonboulevard). Anderzijds zijn er de gerichte
consument wordt het gedrag meer
frequent plaats, overwegend in de omgeving
aankopen die niet keuze- gevoelig zijn (doe-
fragmentarisch. Zo kan één consument een
van de woning (buurt- en dorpscentra). De
het-zelf, tuinartikelen). Combinatiebezoek met
grote supermarkt bezoeken voor de wekelijkse
kwaliteit en omvang van de supermarkt (meer
andere winkels vindt nauwelijks plaats.
boodschappen, een kleinere supermarkt voor
dan 70% marktaandeel) zijn sterk bepalend
Belangrijker zijn een goede vindbaarheid,
boodschappen tussendoor en de
Boodschappen doen
zichtbaarheid en bereikbaarheid.
4
Droogh Trommelen Broekhuis
discountsupermarkt voor een beperkt aantal
Schaalvergroting op winkelniveau
goedkope artikelen.
Ook op het niveau van de winkel vindt dit proces plaats: enkele jaren geleden was een
Boodschappen doen in winkelcentrum Overhees
Schaalvergroting in de structuur
supermarkt van 600 à 800 m² voldoende
Voor kleinschalige voorzieningen is het steeds
groot, tegenwoordig heeft een volwaardige
moeilijker om aan de toenemende eisen van
supermarkt al gauw het dubbele oppervlak
de consument te voldoen. Die verwacht een
nodig. Voor de komende jaren wordt een
compleet aanbod en keuze, of het nu gaat om
verdere afname verwacht van kleinschalige
levensmiddelen, mode of meubelen. De
servicesupermarkten (< 900 m² wvo). Het
noodzakelijke massa (aantal m² wvo) voor een
aantal servicesupermarkten groter dan 900
winkelgebied neemt dan ook toe, evenals het
m² wvo zal naar verwachting groeien. Per
benodigde aantal consumenten. Zo vindt
saldo neemt het aantal supermarkten af.
geleidelijk schaalvergroting plaats in de voorzieningenstructuur. Het gevolg is dat buurtcentra verdwijnen en binnensteden en grote wijk- en themacentra opkomen.
Amersfoort: recreatief winkelen in de binnenstad
Winkels dragen in veel gevallen bij aan de aantrekkelijkheid van een buurt. Het is echter zeer de vraag of bij het ontbreken van winkels de leefbaarheid in het geding is.
Figuur 1 Ontwikkeling van het aantal servicesupermarkten naar omvang 8000 < 150 m ² 150 - 900 m ²
900 - 2.000 m ² > 2.000 m ²
6000
4000
2000
Tegenwoordig beschikken de meeste huishoudens over een auto en ook ouderen blijven steeds langer mobiel. In veel gevallen wordt een groter aanbod in een verderop
0
1980
1990
2000
2010
Distrifood ‘02, bew. Droogh Trommelen Broekhuis
gelegen centrum verkozen boven een kleine supermarkt. Doelgerichte aankopen, woonboulevard Soesterberg
Droogh Trommelen Broekhuis
5
Verdringingsmarkt
terughoudend bij initiatieven voor nieuwe
witgoedwinkel of sportzaak. Door het
De schaalvergroting van supermarkten leidt
grootschalige supermarkten, vanwege
uitgebreide assortiment van de grootschalige
tot een afnemend aantal vestigingen. In deze
effecten op de bestaande winkelstructuur.
winkels creëren ze hun eigen vraag en kunnen ze zowel in traditionele
verdringingsmarkt is sinds eind 2003 een ‘prijzenoorlog’ gestart. Onder invloed van
Speciaalzaken
winkelgebieden als in perifere themacentra
discountformules als Aldi en Lidl en
Met het jaarlijks toenemende marktaandeel
functioneren. Vanwege de vele bezoekers
de landelijke expansie van formules als
van supermarkten, neemt de rol van de
hebben deze formules in recreatieve centra
Jumbo en Dirk van den Broek, zijn gevestigde
dagelijkse speciaalzaken af. Zo heeft de
een grote toegevoegde waarde en kunnen
supermarktorganisaties gedwongen hun
groentewinkel nog slechts een marktaandeel
daar fungeren als de nieuwe anchorstores
prijzen substantieel te verlagen. Met
van ± 15%, terwijl bakkers en slagers 25 à
(trekkers van de winkelgebieden).
overwegend even hoge kosten als voorheen
30% scoren. Schaalvergroting en meer
resulteert dit in beduidend lagere
aandacht voor vers (relatief hoge marges) bij
Branchevervaging
bedrijfsresultaten. Niet alleen individuele
supermarkten leidt naar verwachting tot
In veel sectoren binnen de detailhandel treden
supermarkten, maar ook hele organisaties
verdere sanering van (vers)speciaalzaken.
verschijnselen van branchevervaging op: het
staan hierdoor onder druk. Onze verwachting
Meer succesvol is de drogisterijbranche. De
aangeboden assortiment is anders dan
is dat de komende jaren veel (vooral kleinere)
toenemende welvaart en vergrijzing leiden tot
gebruikelijk in de oorspronkelijke
supermarktvestigingen zullen sluiten.
een sterke groei van deze branche. Het aantal
branchegroep. Zo zijn er drogisterijen die ook
winkels en de gemiddelde omvang groeit snel,
speelgoed verkopen en supermarkten waar
Megasupermarkten
waarbij winkels van 500 m² wvo of meer geen
ook computers worden verkocht. In normale
Sinds enige jaren proberen grootschalige
uitzondering meer zijn.
winkelgebieden leidt dit niet tot (planologischjuridische) problemen, omdat de branchering
formules (> 3.000 m²) een positie te verwerven in de structuur van (grotere)
Grootschalige winkels
niet in het bestemmingsplan kan worden
gemeenten in Nederland. Het aantal
In de detailhandel zien we steeds meer
opgenomen. Op perifere locaties is
grootschalige supermarkten is nog beperkt
grootschalige winkels (± 1.500 m² wvo of
detailhandel veelal specifiek bestemd of via
(figuur 1). In veel gevallen betreft het reeds
groter). Formules als MediaMarkt en
een vrijstelling geregeld.
lang geleden gevestigde winkels (o.a. Miro,
Intersport richten zich op recreatief winkelend
Maxis) of vergrote supermarkten in wijk- en
publiek (leisure) en hebben weinig meer te
stadsdeelcentra. Veel gemeenten zijn
maken met de traditionele bruin- en
6
Droogh Trommelen Broekhuis
Megasupermarkten >3.000 m² winkelvloeroppervlak
Geconstateerd kan worden dat bedrijven, die
winkel- en postorderbedrijven die hun
zich vanwege de aard en omvang van de
activiteiten uitbreiden via internet (Ahold,
artikelen (volumineus) op een perifere locatie
Wehkamp, Neckermann). De fijnmazige
mogen vestigen (PDV-beleid), in toenemende
winkelstructuur in Nederland draagt ertoe bij
mate branchevreemde artikelen verkopen. Zo
dat het kopen via internet waarschijnlijk
zijn er bouwmarkten die ook speelgoed
minder belangrijk zal blijven dan bijvoorbeeld
aanbieden en tuincentra die huishoudelijke
in de Verenigde Staten. Toch is in sommige
artikelen verkopen. Om te voorkomen dat
branches (cd-winkels, makelaars,
oneerlijke concurrentie ontstaat met branches
reisbureaus) de invloed van internet al sterk
die volgens de huidige regelgeving in normale
merkbaar. Vooralsnog gaan marktpartijen er
winkelgebieden gevestigd dienen te zijn, is
echter vanuit dat het aandeel van internet als
handhaving noodzakelijk.
aankoopkanaal beperkt blijft en dat het geen invloed heeft op de winkelstructuur als geheel.
Trafficlocaties
Versspeciaalzaken: marktaandeel neemt af
Bestaande aanbieders krijgen te maken met
In de supermarktbranche wordt reeds een
nieuwe concurrenten buiten de traditionele
aantal jaren geëxperimenteerd met kopen via
winkelcentra. Een ontwikkeling is de opkomst
internet. Het blijkt nog altijd moeilijk het brede
van winkels op trafficlocaties (benzinestations,
assortiment van een supermarkt, waaronder
NS-stations). De winkels zijn in de regel klein
verse en gekoelde producten, heelhuids, op
en bieden een beperkt aanbod gemaks-
tijd en tegen concurrerende prijzen thuis te
artikelen (voedings- en genotmiddelen,
bezorgen. Ahold (albert.nl) is de enige
lectuur, etc.). De invloed op de winkelstructuur
substantiële aanbieder, maar heeft nog altijd
als geheel is beperkt.
geen landelijke dekking. Niettemin kan internet op langere termijn in kleinere
Kleine aankopen op traffic-locaties
Droogh Trommelen Broekhuis
Internet
verzorgingsgebieden (kleine kernen, maar ook
Na een stormachtige opkomst hebben veel
kleine buurten of wijken) een interessant
internetwinkels de beginfase niet overleefd.
verkoopkanaal worden.
Succesvolle aanbieders zijn vaak bestaande
7
2.2 Overheidsbeleid
WGR-plusregio’s te reguleren dat bedrijven en
kunnen bij het vaststellen van nieuw beleid
voorzieningen die vanwege veiligheid, hinder
hun ruimtelijke detailhandelsbeleid wijzigen.
Rijksbeleid
en verkeersaantrekkende werking niet
Op 17 mei 2005 is de Nota Ruimte vastgesteld
inpasbaar zijn in woonbebouwing, ruimte
Provinciaal beleid
door de Tweede Kamer. In de Nota Ruimte
wordt geboden op daarvoor te bestemmen
In de Provinciale Visie Detailhandel (januari
zijn het locatiebeleid uit de Vierde Nota (‘ABC-
(bedrijven)terreinen. Ook dienen nieuwe en
2003) van de provincie Utrecht worden de
locatiebeleid’) en het locatiebeleid voor
bestaande bedrijven en voorzieningen met
beleidsuitgangspunten voor verschillende
perifere en grootschalige detailhandels-
omvangrijke goederenstromen en/of een
winkelgebiedstypen beschreven. De
vestigingen (PDV/GDV-beleid) vervangen
omvangrijke verkeersaantrekkende werking
beleidsuitgangspunten uit deze Provinciale
door één integraal locatiebeleid voor bedrijven
en/of arbeids- en bezoekersintensieve
Visie zijn overgenomen in het streekplan dat
en voorzieningen. Het doel van het nieuwe
functies, ruimte te worden geboden op
in december 2004 is vastgesteld.
locatiebeleid is een goede plaats voor ieder
locaties met een goede aansluiting op (bij
bedrijf te bieden zodat een optimale bijdrage
voorkeur verschillende vormen) verkeers- en
Voor recreatieve centra wordt prioriteit
wordt geleverd aan de kracht van steden en
vervoersverbindingen. Gemeenten hebben de
gegeven aan behoud en versterken van de
dorpen.
mogelijkheid om in hun bestemmingsplan een
positie. Ontwikkelingen die de positie van
aparte bestemming op te nemen voor perifere
recreatieve centra kunnen ondermijnen
De invulling van het locatiebeleid wordt
detailhandel. Provincies stellen gezamenlijk
moeten worden tegengegaan. Op wijkniveau,
gedecentraliseerd naar provincies en WGR-
richtlijnen op met betrekking tot de
en voorzover haalbaar op buurtniveau, moet
plusregio’s. De provincies en, voorzover het
branchebeperkingen voor perifere
worden gestreefd naar een volwaardig en
om binnenregionale vraagstukken gaat, de
detailhandel. Deze richtlijnen worden
compleet voorzieningenaanbod.
WGR-plusregio’s dienen in hun eigen
vervolgens door het kabinet geaccordeerd.
Grootschalige detailhandelsvestigingen
ruimtelijke, verkeers- en vervoerbeleid het
(> 1.500 m² bvo per winkel) moeten zoveel
integrale locatiebeleid te concretiseren.
Opgemerkt moet worden dat de werking van
mogelijk aansluiten bij bestaande
Uitgangspunt hierbij is dat nieuwe
het PDV/GDV-beleid met de Nota Ruimte niet
winkelconcentraties. Bovendien moeten ze
vestigingslocaties voor detailhandel niet ten
ineens is opgeheven. Het maakt immers
goed bereikbaar zijn (auto én OV). Een cluster
koste mogen gaan van de bestaande
onderdeel uit van het nog vigerende
van grootschalige detailhandel mag geen
detailhandelsstructuur in wijkwinkelcentra en
ruimtelijke beleid op gemeentelijk en
ontwrichting van de detailhandelsstructuur tot
binnensteden. Verder dienen provincies en
provinciaal niveau. Gemeenten en provincies
gevolg hebben. Een dergelijk cluster grenst bij
8
Droogh Trommelen Broekhuis
voorkeur aan centra met een bovenregionale
natuurlijk proces van winkelspreiding heeft
functie en moet qua functie complementair
plaatsgevonden.
zijn aan de bestaande winkelgebieden. Op
Plankaart Streekplan Utrecht
perifere locaties wordt alleen detailhandel
De gemeente Soest heeft voor de komende
toegestaan die vanwege de specifieke
15 jaar een aantal woningbouwprojecten
ruimtelijke eisen moeilijk inpasbaar is in
gepland waardoor het inwoneraantal groeit. In
bestaand winkelgebied. (o.a. tuincentra,
de kern Soest worden op verschillende
bouwmarkten, woninginrichting waaronder
inbreidingslocaties verspreid over de kern in
meubels).
totaal ongeveer 900 woningen gebouwd. In Soesterberg worden 600 woningen gebouwd
De solitaire ontwikkeling van een perifeer
waarvan 400 op een uitbreidingslocatie ten
regionaal winkelcentrum is niet wenselijk.
noordoosten van de huidige kern en 200
Vestiging van megasupers is (onder
verspreid over inbreidingslocaties. De
voorwaarden) slechts mogelijk in of
gemeente Soest staat verder positief
aansluitend aan stadsdeelcentra.
tegenover de ontwikkeling van 400 woningen op het terrein van zorginstelling Abrona in de
Grootschalige winkels: aansluiten bij bestaand aanbod
Gemeentelijk beleid
gemeente Zeist. Dit nieuwbouwproject ligt
De gemeente Soest heeft in het verleden
tegen de gemeentegrens tussen Soest en
gekozen voor een tweepolenbeleid waardoor
Zeist aan de westkant van Soesterberg.
zich in Soest twee hoofdwinkelcentra hebben
Recente uitbreiding van winkelaanbod in Soest Zuid
Droogh Trommelen Broekhuis
ontwikkeld. Het beleid was gericht op
De gemeente Soest werkt aan de actualisatie
gelijkwaardigheid van beide polen. In de
van de hoofdwegenstructuur in de kern Soest.
gemeentelijke Structuurvisie van Soest (1992)
Onderdelen van het beleid zijn verbetering
is geconcludeerd dat het winkelaanbod als
van het verblijfsklimaat en optimalisering van
geheel niet voldeed en is het idee van de
de doorstroming in de Van Weedestraat, een
tweepoligheid losgelaten. Vervolgens is
betere benutting van de Koningsweg (N221)
er vanuit de gemeente geen nieuw
en verbetering van de verkeers-
detailhandelsbeleid vastgesteld waardoor een
afwikkeling in de Soesterbergsestraat.
9
