1398Albrecht, na 24 augustus 1398. Schwarzenberg Pag. 285. Albrecht geeft Friesland een Hollands landrecht. Aelbrecht bi Goids genaden Palensgreve up ten Rijn, Hertoge in Beyeren, Grave van Henegouwen, van Hollant, van Zeellant ende Heere van Vrieslandt doen condt allen luden [ die deesen brief sullen sien, of hoeren lesen] dat wij gegeven hebben ende gheven mit dese brieve onsen goeden lude van Oestergo ende van Westergo ende hore nacomelinghen, aldusdanich recht ende vriheit als hierna gescreven staet. 1. In den eersten datse met horen Landen van Oestergo ende Westergo voirszeid bliven sullen onghesceiden ende onghedeilt onder die Graeflicheit van Hollant. 2. Item gheen man en sal Scoltendom, Bailiuscap, of andere Ambochten voeren in den Landen voirszeid dan die ghene die in dien hoeke van den Lande gheseten is, daer dat Scoltendom, Bailiuscap of Ambochte ghelegen is, ende die men sal uten Lande van Oestergo of Westergo geboren wesen van Older coemst. 3. Item so en sal gheen man in den Lande voirszeid to Rechte zitten, hi en sel eerst zweeren ten Heiligen, recht ende vonnisse te doen van allen zaken, die voor hem comen. 4. Item so zullen Scolten ende Scepene to vier tiden in den jaer rechten, ende in elker tyt setten si drie weken te rechten, ende in elker weke drie dagen, ende die daghe sellen vri daghe ofte werke daghe wesen, ende die Scolte sal kundigen laten in der Kerspel Kerke viertien daghe to voren, als hi rechten sel. 5. Item sellen Scolte ende Scepene Rechten alle nootsaken ende alle Wechvardigen luden tot allen tiden van den jare. 6. Item so wie claghet om eenen Eet, dat sel men des derden Rechtdachs rechten op enen eynde. Ende die claget met orkenscap /2e kol/ dat sal men des vijften Rechtsdag rechten op enen eynde. 7. Item selmen alle zaken rechten na woorden ende na goed knapen tughe. 8. Item wie beclaghet werd ende niet en coemt voir dat Rechte, die heeft verboort des eersten daghes zes Vleemsche grote, des anderen dachs negen, des derden dachs twalef Vleemsche grote, ende die clagher sine zake gewonnen to hebben mit siner rechte, mer nootsaken uutgheseit. Ende den Scolte ende den Scepenen dat kundich is. 9. Item so en selmen ghenen man dagen buten den palen van Oestergo ende Westergo vorszeid, ten ware dat die Scolte ofte Bailliu dien man niet berechten en mochten. 10. Item so en sel men geenen man te gisel bieden ofte leggen die in den Landen voiszeid gheboren ende geseten zyn. 11. Item die Rechter en sel ghenen man vangen, die burghen zetten wil ende mach voir dat Rechte te comen ende vol te doen, ten si dattie zake gange an syn lyf. 12. Item soe en sel men ghenen man panden voir eens anders mans scold. 13. Item ghenen man to daghen of to beletten buten sine Rechte dair hy onder gheseten is, ten ware van mesdaet ofte van Comanschap, maer elc man sel andwerden voir syn Erve in dien Rechte, daer dat Erve onder ghelegen is. 14. Item alle mesdaet selmen pinen daer zy geschyet is, also verre als dien mesdadighe daer begrepen wert. Ende vloghe die mesdadighe onder een ander Bailliuscap so sel die Bauliu daer die mesdadighe [ woenachtich is of daer hij] vliet ende begrepen wert over den mesdadighen rechten ende die ander Bailliu onder wien die mesdaet geschiet is ende die Bailiu die over den mesdadighe Recht dese twee sellen / p. 286 / die broke gelike onder hen deilen. 15. Item, soe wie enen man dootslaet over ene zoene, ofte over enen vrede , die heeft verboort lyf ende goet ende dat goet sel half tot des Heren behouf ende half tot des Erfnamen behoef , dien die dootslach anghecomen is, uutghenomen syns wyfs ende synre kynder goet. 16. Item so wie enen man dootslaet mit opset ende mit voerrade die selve ghelden mit twee hondert olde scilde, ende den Heere to broeke vyftich olde scilden. Ende een slecht onversien dootslach hondert olde scilden ende den Heere vive ende twintich olde scilden. 17. Item, so wie enen anderen beide syn oghen uutbreket ofte beide syn hande of beide sine voeten affsnidet , dat selmen beteren mit halver boeten, ende mit halver broke als voirszeid is. [ende een van dese voercreven saken sal men boetten met halver boet als voerszeid is.]
18. Item braghen, wonden, lame of leemde armen leemde hande, leemde bene, leemde voete, van desen des Heren broke vier olde scilde ende een wonde die doer dat lyf gaet alsoe vele. 19. Item een lyfwonde, die doer dat lyf gaet, ofte die doer arme ende doer bene gaet, ende andere wonde van gelycker boeten, des Heren broke enen olden scilt, ende van minre wonden des Heren broke enen halven olden scild. 20. Item bloetresen, faxfang, dustslach ende dier saken ghelike, des Heren broke drie Vleemsche groot. Ende anders alle boeten tusschen den Landen van Oestergo ende Westergo voirszeid, die sel men boeten en beteren by Woldenser boeten. Ende anders alle Landen binnen den Lande voirszeid bi horen boeten to beteren, die sy tot desser tyt toe gehadt hebben. 21. Item so wie mordade doet als vrouwen to vercraften, of verradenisse of dessen zaken geliken, die heeft lyf ende goet verboert, half tot des Heren behoef ende half tot des gheens behoef, dien die misdaet is ghedaen, uutgenomen des wyfs ende der kynder goet. 22. Item so wie scaecroef doet, of kercke inbreket. of die munte valschet of verquaet, of die steelt die weerde van enen olden scilde, die heeft lyf ende goet verboort, ende dat goet half tot des Heren behoef. [...tot des Heren behoef...] Ende wie steelt eens ende anderwerf die selmen derdewerf hangen, al ware die diefte minre dan eenen olden scilt. Ende wie enen dief of enen misdadighen man ontholt, die syn lyf heeft verboort, tegen dat bot des Rechters, die heeft lyf ende goet verboort als voorszeid is. 23. Item quadien moet die Rechter wel pynen sonder broken. 24. Item so wie rooft openbaerlicke, die sel viervolt beteren den / 2e kolom/ ghenen dien dat roof gedaen is ende is dat roof twee olde scilde of min, den Heere vier olde scilde to broeke [of: twee olde scilde] ende is dat roof boven twee olde scilde den Heere to broeke vier olde scilden. 25. Item so wie byrucht wert van eenre mesdaet, die an dat lyf gaet, die zal zyn onscolt doen met enen Voghede ende mit twee Scepene ende mit zeven getruwer bure, ten ware dat men hem mit beter Rechte mochte verwinnen, dat is to verstaen van quaden ende van lichten luden van quaden geruchten. 26. Item om minre zaken van quaden geruchte van twee scilde of daer en boven to zekeren met twe Scepene ende mit zes [ zeven] buren ende daer beneden met zes truwer ghebure, mer altemael van quadien als voirszeid to verstane, mer goede lude ende welboren lude selmen verwinnen mit rechte ende mit vonnisse dat is dragen of driven of dat hi geliet of dat hi vluchtich [gheruychtich] wert. 27. Item Broeder ende Suster sullen deilen hoer Vaderlike Erfnisse na der gewoenten van hoeren Landen mer anders alle Erfnisse te erven op dat naeste bloet, ende als dat screven Recht seit, ende alle scerlauwe ende wederval die syn voirt na dessen tyt verboden. 28. Item waer scelinge is om Erve dat sullen geven en tuygen seven, die den Erve naest gelegen syn, ende dien dat Lant afgaet, die broke des heren twee olde scilden ende den Scolten seven groot. 29. Item boedel te deilen dat gheve ende tughe seven die naeste bure, bi rade des Scolten. 30. Item man en wyf die sterven binnen den eersten jare, datse vergadert zyn, so salmen dat boedel deilen alst vergadert is. Ende sterven si na den jare, dat boedel half ende half to deilen. Ende dat Erve sal men deilen alst vergadert is. Coopland half ende half to deilen, ende erdbrechtme sal wesen half ende half. 31. Item Gheestelike luden van oirden die en selen gheene Erfnisse ondvanghen. 32. Item alle sake die voir dessen tyt in den landen van Oistergo ende Westergo voirszeid mit rechte ende mit vonnisse gheyndet zijn, die selle vast en stade bliven. 33. Item alle goede Coeplude [die onde Here vianden niet en syn] die sellen hoer goet moghen voeren ende vercoipen in Steden ende in Dorpen, dair hun genoecht binnen den Lande van Oestergo ende Westergo voirsz. 34. Item, so selen die meente, gheseten in den Landen van Oistergo ende Westergo voiszeid alle jare eens totten Seediken comen, wanneer den Rechter dat oirbarlick dunct wesen, ende sellen also langhe daerwercken als den Rechter / pag, 287 / goet dunct wesen ende oirbarlic, ende daer na sel die gene den Dyc verwaren, dien hy van rechte toebehoirt; Ponsmate, Pondsmate gelijc in allen hoeken van den Lande. 35. Item alle olde wateringhe, die den Landen voirszeid orbaerlic syn, die sel de meente graven ende maken, die onder dat Rechte of Bailiuscap geseten is, daer die wateringe gelegen is. Also des
Lants orbaer is, ende den Rechter dat goed ende oirbaerlic dinct. 36. Item so sel alle man sine Sluse verwaren als hi in voirtyden gedaen heeft na rade des Rechters ende oirbaerlicheyt des Lants. 37. Item so is die Landhere nare to weeten van synre huren, dan die Lantsate dat to ontughen, ten si dat die Lantsate dat mit tughe moghe bewisen, dat hi de hure betaelt hebbe. 38. Item so en sel nyemant Lant kopen ten si drie Sondaghe over die Kerspil Kercke, daer dat lant gelegen is, op gheboden. 39. Item in allen Landcope sel die naeste maech naest wesen ende daernae die den lande naestgelegen is, om gelijke betalinge ende wissel, ende des gelycke van Heyme ende van stenen Husen. 40. Item wie camercoop doet die heeft verboert vier olde scilde teghen den Heere. 41. Item over eren ende over sceren over med ende over delte, die ghebroeke twalef Vlaemsche groet, ende den man sinen scade to beteren, ende neemt hi den vrucht van den Lande so sel hi den scade viervolt beteren. 42. Item sterft een uutheemt man in den Landen vorzeid, sonder Erfname, so sel die Scolte dat goet jaer ende dach by hem holden tot des Erfnamen behoef ende coemt die Erfname niet, so sol dat goet die drie deel den Heere, ende dat vierendeel tot Gods dienst bi rade der Vogheden van der kerken. 43. Item so sellen die Eylande als si onder den Landen vorszeid van olds gelegen zyn in alsukcken vriheit ende rechte bliven van allen saken als die Lande vorszeid. 44. Item so wie enen anderen openbaerlike syn Huus of syn Hof mit voorrade bernt, die heeft lyf ende goet verboert, uutghenomen syns wyfs ende synre kynder goet, dat goet sal half den Heere ende half dien die scade an ghecommen is. 45. Item enich Convers die gaet buten sinen abite, ofte openbaerlic mit wapen, wat men hem doet, dat is sonder boete ende sonder broeken. 46. Item slaet een Convers eenen man doet ofte doet hi ander quade saken, die den Heere behoren to berechten, so sel dat Convent die broeke ende boete betalen, of die Bailiu ende Scolte sellen dair over rechten gheliken enen anderen misdadighen man. 47. Item ghenen Convers sel men hogher ghelden of boeten, dan eenen anderen meentens man. 48. Item die Dekens banne selmen boeten na den olden Friesche Zeendrechte, dat is te verstaen van dien saken / kol 2 / daer dat Zeendrecht of spreket. 49. Item spreket een Lekeman vor den Gheesteliken Rechter een Priester an, ende heeft die Leekeman ghene tughe so mach hi die sake winnen mit sinen Ede, of die Priester mach mit zinen Ede ontgaen. 50. Item eenig Priester in den Landen voorszeid geseten, die teghen screven recht ende tegen boede ende settinge der Heiligher Kercken scadelike ende oppebaerlike levede in sunden, so mach men dien Priester die rente van synre prueven ondholden also langhe dat hy hem van alsulcken quaden saken gebeterd heeft ende die renten salmen armen luden geven om Gode, bi rade der Voghede van der Kercken. 51. Item claget een man op den anderen omme scold, ende wert die ander in der sake sculdich vonden ende mach hi niet betalen, noch verborghen, so wise die Rechter den sculdenaar den clager toe in syne ware, ende die anspreker holde den sculdenar also lange in synre wold, dat hi hem di scold betale. 52. Item wat men misdoet Bailiuwe, Scolte of Scepene die boete sal wesen dubbel. 53. Item wanneer die Rechter wil dieflic goet soeken die den rechter dat weighert, die sel der daet al sculdich wesen 54. Item als die Rechter enen midadighen man wil vanghen, so mach die Rechter hulpe begeren ende wie den Rechter helpe weigert die heeft verboort vyf olde scilde. 55. Item wanneer die Rechter eenen man wil vangen, die dat mit crafte weert, die heeft verboert twintich olde scilde. 56. Item wie enen Rechter dootslaet als hi to Rechte sate, of als hy syn Recht vervolghen soude, die heeft lijf ende goet verboort, uutgenomen syns wyfs ende synre kynder goet, ende dat goet sel half den Heere ende half den Erfname des dooden [toekomen]. Ende wat die Rechter met synre helpe danne enen misdoet om hem selven to beschermen, dat is sonder broke ende sonder boete. 57. Item gheen Rechter sal hogher bevelinghe doen van Penningscold, van Diken, van Dammen
ende van slechter claghe, dan des eersten dachs bi twee scillings, des anderen dachs bi vier scillings, ende des derden dachs by achte scillings. (Ses Vlaemsche groot gherekent voer den scilling.) Ende den vierden Recht dachs dat goet uten Huse to panden ende die dat mit crafte weert, heeft verboort vyf olde scilde. 58. Item ware dat enighe sake in den Landen van Oestergo ende van Westergo vorszeid, velle, die in dessen brief niet ghescreven en stean, die selmen rechten na der bester reden ende na goeder gewoenten, ende na screven Rechte, ende hierop sal elc man die in de Lande geseten is vry bliven sitten in zynen goede, daer hi recht toe heeft onbescat ten wair of hy broecte. Ende omdat wy alle dese voirszeide punten volcommelic ende wel meynen te holden / pag. 288 / voir ons ende onse nacommelinghen, him ende horen nacommelingen, soe hebben wij desen brief bezeghelt mit onsen zeghele ende hebben om die meere sekerheit ghebeden onsen lieven zoen van Oistervant ende onsen lieven soen van Ludic datse desen brief met ons beseghelen willen. Ende wy Willem van Beyeren, van Henegouwen ende van Hollant, grave van Oistervant, ende Johan van Beyeren Elect van Ludick, ende grave van Loen hebben om ons beden wille ende vorsoec ons liefs genadichs // Heren ende Vaders Hertoge Aelbrecht voirnoemt, dese brief mede beseghelt mit onssen zeghelen. Gegeven in Den Haghe des manendages na sunte Bartelmeeus dach Apostel int jaer ons Heren MCCC acht ende t'negentich. Herkomst: uit het Ms. Van Wijn en aanvullingen uit een kwarto volume uit het burger weeshuis in Leeuwarden, door Gabbema verkregen.
VERTALING. De helderheid van de tekst laat weinig te wensen over. Om die reden is ervan afgezien het hele stuk te vertalen. Wat Schwarzenbergh hier heeft laten afdrukken is overgeleverd uit een copie, het manuscript Van Wijn. Daarnaast heeft er blijkbaar een tweede stuk bestaan dat op enkele punten afweek. Deze zijn hier tussen vierkante haken gezet. [....] Enkele afwijkingen leken me meer een zaak van spelling dan van inhoud, deze zijn om die reden weggelaten. Zaken en begrippen over onduidelijke passages volgen in de toelichting, die feitelijk ook de vertaling van het artikel is. Om die reden zijn de artikelen stuk voor stuk genummerd, iets wat in het charterboek niet het geval is. Er zijn ook enkele allinea's ingevoerd, namelijk op die punten waar het stuk op een ander onderwerp overspringt, van Heerlijk recht op erfrecht op dijk- en afwateringszaken. Het hadden er meer kunnen zijn, wanneer enkele los staande artikelen ook apart gerubriceerd zouden zijn. Dat zou de eenheid evenwel niet te goede gekomen zijn. Wel is de zegelformule en de datering door een witregel van de oorkonde gescheiden. Verder zijn de pagina's in de tekst daarvan gescheiden door oblieken met het betreffende paginanummer er tussen zo wordt een kolomwisseling door 2 oblieken aangeduid. Let op keur 57.: De scilling is 6 vlaamse groot.
TOELICHTING. Samenvatting van de artikelen. De aanhef is zoals gebruikelijk zonder nummer gebleven. 1. Albrecht noemt zichzelf Heer van Friesland, en belooft de delen Oostergoo en Westergoo gelijk
en gelijkwaardig te behandelen en in een en hetzelfde gewest in te delen. Van de volgende artikelen eist hij als de Heer zijn deel op. 2. In de gerechten zullen geen andere functionarissen benoemd worden als degene die daar ook daadwerkelijk wonen, en al van “oudsher”in het gebied wonen. In dit artikel worden baljuw en schouten genoemd, later vinden we ook rechters -als dat niet de schout is- en schepenen. Het ambtsgebied heeft de naam van Ambacht gekregen naar Hollands voorbeeld. 3. Iemand die tot rechter wordt benoemd moet eerst op de relikwieën zweren voor hij mag rechten. 4. Vier keer per jaar moet er een gewone rechtszitting worden gehouden. Deze duurt drie weken, waarvan er elke week drie zittingen zijn, op werk of op vrije dagen, dus totaal negen dagen. Veertien dagen van te voren moet de schout de zitting aankondigen over de kansel van de parochiekerken. 5. Schout en schepenen moeten elk moment van het jaar recht kunnen spreken over noodgevallen en over langs de wegen zwervend volk. 6. Wie klaagt vanwege een verbroken eed wordt op het eind van de derde rechtdag gehoord en geoordeeld. Wie met getuigen klaagt wordt gehoord op de vijfde rechtdag. 7. Alle zaken voor die voor het recht komen, zal men in verbaal voorleggen en volgens ridderlijke procedure voeren. 8. Niet verschijnen of contumatie. Elke keer wordt de boete verdubbeld. De derde keer wordt de klager in het gelijk gesteld. Behalve wanneer schout en schepenen wel beter weten. En in noodzaken, waaronder men vooral agressie en doodslag moet verstaan wordt contumacie van te voren in het vonnis ingecalculeerd als strafbaar feit. Blijkbaar was dit zo vanzelfsprekend, dat dit er niet bij geschreven is. 9. Alleen inwoners van Oostergoo en Westergoo kunnen opgeroepen worden, en niemand daarbuiten. Baljuwen en schouten kunnen degenen, die uit onze gewesten komen wel hier laten veroordelen. 10. Inlanders mogen niet gegijzeld worden van rechtswege. 11. In burgerlijke zaken mag niemand gevangen worden gezet, hij dient daartoe borgen te stellen. Uitgezonderd een zaak waarop de doodstraf staat. 12. Van niemand kunnen goederen in beslag worden genomen, vanwege schulden van derden. 13. Niemand kan in een ander gerecht worden gedaagd, dan dat waar hij in woont. Evenzo over zaken van vaste goederen. Misdaden en problemen die uit de handel voorkomen uitgezonderd. 14. Alle misdaden zal men onderzoeken en berechten waar ze geschied zijn en de dader daar gegrepen werd. Vlucht de dader naar een ander baljuwschap dan wordt de zaak daar berecht en de twee baljuws zullen de boeten onder elkaar delen. 15. Wanneer een van de partijen iemand van de andere partijen na een gesloten vrede of zoen vermoord is zijn leven en zijn goed schuldig. Het goed valt voor de helft toe aan de Heer en de ander helft aan de partij van het slachtoffer, het deel van de vrouw en de kinderen blijft aan hen. 16. Op moord met voorbedachte rade staat een zoengeld van 200 oude schilden; en de Heer neemt daarenboven 50 oude schilden. Wanneer er toevallig iemand wordt neergeslagen is het zoengeld 100 oude schilden en de Heer 25 oude schilden. 17. Wie een ander beide ogen uitsteekt of beide handen of beide voeten afsnijdt, zal daarvoor het halve zoengeld betalen, en een halve boete. [ een van deze zaken zal men zoenen met een halve boete]. 18. Van hersenletsel, wonden, verlamming van armen, handen, benen en voeten krijgt de Heer 4 oude schilden en een wonde die door het lijf gaat, evenveel. Dit laatste gecursiveerd, want artikel 19 begint daar opnieuw mee. De vraag is aan wie het ligt, aan de kopiïst (Ms. Wijn) aan de afschrijver of de drukker. 19. Van een wonde die door het lichaam heen gaat of door armen en benen of gelijksoortige wonden neemt de Heer 1 oud schild, en van kleinere wonden een half oud schild. 20. Van een bloedende wonden, haar uittrekken en vuistslagen en dergelijke neemt de Heer 3 Vlaamse groten. Alle andere boeten in en tussen Oostergoërs en Westergoërs zal men boeten en zoenen volgens de boeten van Wonseradeel. In later dagen heette Wonseradeel ook wel de zeventiende of de Grote Aenwerd. Als we dit interpreteren als Wonseradeel, dan vinden we in het Charterboek op pag. 101 het rubriekje: “Tha botha bi wisera thes Grund struweren, elders
ook Granteren of Grandscriveren. Als we de boetes daar vergelijken met de munten uit Albrecht's tijd, dan is duidelijk dat dit geen munten uit dezelfde, maar uit een latere periode moeten zijn. Bijvoorbeeld een slag waar men buiten westen van raakt is 4 pond, wat mogelijk te lezen is als oude schilden. Direkt daarna volgt de opmerking, het pond is fijf enza, op 8 penningen na. Als vier pond nu 80 stuivers is, dan is een ens vier stuivers op ongeveer anderhalve penning na. Dat brengt ons in een tijd waarin er meer munten tegelijkertijd, lees gouden munten, in omloop zijn geweest en dat is niet voor Aelbrecht maar er na, ik schat dit rond 1450. Schwarzenberg zelf schat ons stuk nog een 25 jaar later. We moeten constateren dat de boetes van Wildinghe uit 1397 beter passen bij dit stuk. Ook voor de andere gebieden blijven de oude zoengelden in werking, voorzover ze niet genoemd zijn in deze brief. 21. Wie aan moord gelijk staande daden begaat zoals het verkrachten van vrouwen, of het land verraad heeft leven en goed verbeurd. Daarvan valt de Heer de helft toe. En wie de eerst keer stelt en een tweede keer die zal men bij de derde keer ophangen al was de waarde ook minder dan een oude schild. En wie een dief of een misdadiger verbergt die heeft zijn leven op het spel gezet, en volgens het oordeel der rechters, heeft hij lijf en goed verbeurd. Morddade is in feite een sluipmoord, waar de dader geen helpers had. 22. Wie iemand ontvoert, of in een kerk inbreekt,of wie valse munten maakt of munten afschraapt en ze minder waard worden, of wie steelt boven de waarde van een oud schild, heeft lijf en goede verbeurd; de helft ervan krijgt de heer. En wie voor de derde keer steelt, ook al in het minder dan een oud schild, die wordt opgehangen. En wie een dief of een misdadiger verbergt, die door de rechter is veroordeeld die heeft zijn leven verbeurd, zoals hiervoor is gezegd. 23. Misdaden moet de rechter onderzoeken zonder vergoeding. 24. Wie openlijke roof begaat moet dat viervoudig boeten aan de beroofde, is de waarde minder dan 2 oude schilden waard dan krijgt de heer die waarde eveneens. Is het boen 2 oude schilden, dan krijgt de Heer vier oude schilden. Natuurlijk zal ook hier het zoengeld aan de beroofde viervoudig. Hier is de lezing die tussen haakjes staat genomen, daar die de meest logische is. 25. Wie beticht wordt van een halsmisdaad die zal zijn onschuld aantonen met een Kerkvoogd, twee schepenen en zeven van de naaste buren. Behalve wanneer de rechter hem de feiten kan bewijzen, tenminste wanneer het kwade en slechte lieden zijn en het roddel blijkt te zijn. Hier valt op te merken dat bij eerzame mensen uit hetzelfde gerecht er een normale procedure om de schuld wordt gevoerd, en deze noodprocedure tegen onbetrouwbaar volk direkt van start gaat. 26. Om kleinere zaken tussen twee schilden en een halsmisdaad zijn twee schepenen en zes -of zeven- buren voldoende. Maar goede lieden en welgeborenen zal men met recht en met vonnis veroordelen, zoals hiervoor al opgemerkt. Dat is dragen of driven, tenzij hij op de vlucht slaat. Waar “dragen en driven” hier op slaat is niet duidelijk, het wijst op vee vervoeren, drijven of goederen overbrengen, waarom dit na goede lieden komt is niet duidelijk, mogelijk is het stuk hier corrupt overgenomen. 27. Volgens de gewoonte van het land zullen broer en zuster hun vaderlijke erfenis verdelen, wat inhoudt dat dit geen gelijke delen en hoeven te zijn. Alle andere erfenissen komen aan de naaste verwanten, en voorts volgens het Romeinse recht. Alle vererving op eerdere generaties en het terugvallen op de de familie waaruit het goed gekomen is, is in het vervolg verboden. 28. Wanneer er ruzie om een erfenis komt, zal dat in handen gegeven worden van zeven man die het naast verwant zijn. En wie het ten onrechte verkregen land terug moet geven, verbeurt aan de Heer 2 oude schilden en aan de schout, 7 groot. De andere lezing is dat de schepenen 7 groot krijgen. 29. Om zo'n boedel te delen dat wordt in handen van zeven buren gegeven dit te regelen, onder toezicht en met goedkeuring door de schout 30. Wanneer man en vrouw binnen het eerste huwelijksjaar sterven dan zal men de boedel verdelen zoals het ingebracht is. Let wel, dit zal in het geval zijn, dat er geen kind is geboren. Sterven ze na een jaar huwelijk, dan wordt de boedel half om half verdeeld, en wat erbij gekomen of gekocht is met wiens geld het is gekocht. Gekocht land zal men half om half verdelen en ontginning evenzo.
31. Geestelijken die in een orde zijn opgenomen mogen geen erfenissen aannemen. 32. Alle zaken die tot nu toe in Oostergoo en Westergoo voor het recht en met een uitspraak geëindigd zijn, blijven onveranderlijk en kunnen niet opnieuw onder deze regens worden aangespannen. 33. Alle betrouwbare kooplui die zich niet vijandig tegen de graaf betoond hebben , zullen hun goed mogen verkopen in alle steden en dorpen van deze twee Friese gewesten. 34. Voorts zullen de dorpen en gemeenschappen eens per jaar naar de zeedijken worden geroepen na oproep van de rechter, en daar zo lang werken wanneer de rechter voldoende het voldoende acht. En daarna zal degene dat deel van de dijk beheren dat rechtens bij zijn grondbezit hoort. Waarbij een ieder naar een omslag over zijn aantal pondematen zal bijdragen. Ik interpreteer dit niet voor heel Friesland, maar voor die gebieden en polders die dijken hebben. In alle hoeken van het land zie ik als hoe goed of hoe slecht, hoe hoog of laag het land binnen de dijk ligt dat dient bij te dragen. 35. De oude waterlossingen die in een gerecht of baljuwschap liggen, zullen door de gemeenschappen worden onderhouden en opgemaakt. In het belang van het land en wel zo dat de rechter het juist en nuttig acht. 36. De sluizen zullen worden onderhouden zoals vroeger, naar de inzichten van de rechter en tot nut van het land. 37. Het woord van een landeigenaar, betreffende betaling gaat voor dat woord van de huurder. Tenzij de huurder met getuigen en rechtens kan bewijzen dat hij betaald heeft. 38. Niemand mag land kopen als het niet eerst drie zondagen achtereen in de dorpskerk, waar het land ligt, is omgeroepen 39. Bij alle verkopen van land is de naaste familie gerechtigd tot overname van de koop tegen hetzelfde bedrag, als is overeengekomen met de oorspronkelijke koper. Pas dan komen naastliggers aan de beurt om de koop over te nemen. Hetzelfde geldt van erven en huizen. 40. Wie een onderlinge koop sluit heeft vier oude schilden aan de Heer te verbeuren. 41. Maaien, weiden, graven op en in een andermans land is verboden, op straffe van 12 Vlaamse groot, en de schade te vergoeden . Wie de vrucht van het land neemt zal de schade viervoudig terugbetalen. 42. Wanneer iemand uit een andere streek hier sterft zonder erfgenaam, dan moet de schout het goed bewaren ten behoeve van de erfgenamen. Komt er geen erfgenaam opdagen, dan krijgt de heer driekwart en de kerk een kwart, waarbij het doel wordt bepaald door de kerkvoogden. 43. De eilanden van deze gewesten krijgen dezelfde vrijheid, en blijven onder hetzelfde gerecht ressorteren als altijd. 44. Wie het huis of de zaken op het erf van iemand met met voorbedachte rade in brand steekt heeft lijf en goed verloren. Het deel van de kinderen en van zijn vrouw blijft aan hun, maar de Heer zal de helft van zijn goederen krijgen. Over de benadeelde niets, deze krijgt vrij zeker de andere helft. 45. Een kloosterling die zijn habijt aflegt, of wapens draagt, mag men aanvallen zonder dat daar boete of zoengeld op staat. 46. Wanneer een kloosterling iemand doodt of andere kwalijke handelingen verricht, die de Heer – lees namens hem de Schout – dient te berechten, dan zal zijn klooster de schade en het zoengeld moeten betalen, of de Baljuw of de Schout – een van beiden neem ik aan- zullen over hem recht spreken als over elke willekeurige misdadiger. 47. Een kloosterling zal niet hoger beboet worden dan iemand uit de streek, dorp of gemeenschap. 48. De uitspraak van Dekens moeten worden opgelegd volgens het oude Friese zeendrecht, tenminste over de zaken die daarin voorkomen. 49. Als een leek voor een geestelijk rechter een priester aanklaagt, en er is geen getuige, dan kan hij proberen de zaak onder ede te winnen, de priester kan met zijn eigen eed de aanklacht te niet doen. 50. Een priester die in zonde leeft, kan men de opbrengst van zijn prebende onthouden, tot hij
zich gebeterd heeft. Tot die tijd komt de opbrengst ten goede aan de armen, om Gods wil, waarbij de kerkvoogden bepalen hoe en wie er van zullen krijgen. 51. Wanneer iemand aangeklaagd wordt vanwege een schuld en hij kan die niet terugbetalen, en ook geen borg krijgen, dan wijst de rechter de schuldenaar toe om de klager onder zijn hoede en bewindvoering te nemen tot hij betaald heeft. 52. Wanneer men een Baljuw een schout of een schepen iets misdoet valt daar een dubbele boete op. 53. Wie de rechter weigert binnen te laten om gestolen goed te zoeken wordt veroordeeld als dief. 54. Wanneer de rechter een misdadiger wil aanhouden mag de rechter hulp vragen en wie hulp weigert heeft 5 oude schilden verbeurd. 55. Wanneer een rechter een man gevangen wil nemen en zich daartegen verzet is twintig oude schilden schuldig. 56. Wie een rechter vermoordt op de rechtszitting, of op de weg er naar toe, wordt ter dood veroordeeld en zijn goederen worden verbeurd verklaard. Weer zoals vorige keren vallen de goederen van de vrouw en de kinderen daar niet onder. De ene helft van het goed valt de Heer toe en de andere helft komt aan de familie van het slachtoffer. De rechter gaat in zo'n geval vrijuit wanneer hij zich verweert om zichzelf te beschermen , en er is ook geen sprake van enigerlei boete. 57. In zaken van tienden, dijken en dammen en onterechte klachten zal geen hoger boete vallen dan de eerste keer 2 scillingen, de andere dag 4 scillingen en de derde keer 8 scillingen. De vierde rechtdag wordt het goed in het huis in beslag genomen, en die zich daar tegen verzet heeft 5 oude schilden verbeurd. Tussen haakjes staat hier dat de scilling zes groten Vlaams is. Dit is een latere interpretatie, omdat de scilling van 6 groten pas driekwart eeuw later werden geslagen. Waarschijnlijk wordt hier met schilling de dubbele groot, soms ook plak genoemd, bedoeld. De naam is enigszins geringschattend: de klank van de munt was schel, vandaar schilling. Numismaten zullen er op wijzen dat de dubbele groot en de scilling, ( schilling) van grootte praktisch hetzelfde zijn. 58. Waar niet in is voorzien in deze brief mag worden beoordeeld naar eigen inzicht en het beste weten van de rechters in dit land. Dat kan gebeuren naar gewoonterecht, en naar geschreven recht, lees volgens het Romeinse recht van het Corpus Juris. Als dit wordt opgevolgd zal elke Fries vrij en zonder druk op zijn goed kunnen wonen, tenzij hij zich in de schulden werkt. Deze regel is ontegenzeggelijk een verwijzing naar het vrijwel gelijke artikel uit de zeventien keuren, wat wil zeggen dat dit de eerste keer is dat er in Westerlauwers Friesland wordt verwezen na dit wel hooggeschatte stuk. In Vredewold verwees men er al rond 1375 naar. Tot slot nog wie er zegelen, en de datum. Jan van Beieren is dus niet erkend als bisschop, hij is maar door een deel van het kapittel geaccepteerd, het graafschap Loon was onder het bisdom Luik komen te vallen. Waarom dit graafschap erbij wordt genoemd is een historische zaak die in Friesland toen vergeten was, maar in Holland wel bekend: in 1204 had Lodewijk van Loon het graafschap Friesland in leen gekregen. Zonder het ooit in bezit te nemen. Dit is het rechtsdeel waar alle Friezen onder zullen vallen. Het is in die zin Hollands, dus grafelijk recht. Het is evenwel eerder landrecht, dan feodaal recht, want van de verhouding van elke inwoner tot de graaf of zijn vertegenwoordigers wordt niet omschreven als een persoonlijk contract met een persoonlijke verantwoording naar de graaf, baljuw of schout. Het enige wat daar enigszins aan doet denken is het feit dat de verhuurder – in het Fries de lânhearre- zonder meer wordt geloofd. Alleen wanneer de huurder de betaling van de huur met een getuige heeft betaald, kan hij zijn rechten doen gelden. Dit wijst op een eenzijdig en afhankelijk contract dat mogelijk vooruit liep op volgende beperkende maatregelen die nog zouden worden afgekondigd, als Albrecht aan de macht was gebleven. De Friezen hebben weldra het contract als knellend ervaren en hebben zich verzet, daarover volgen in het Charterboek nog enige stukken, waarin nadere voorwaarden voor de heerschappij over Friesland worden gesteld, verzacht en deels worden ingetrokken. Daarvan moeten
de volgende stukken in het kort worden samengevat. Volgt hierna zonder commentaar. Bij Schwarzenbergh op Pag. 283, 11 aug. 1398 afgedrukt. In de wijzigingen zijn daar de belangrijkst begrippen onderstreept weergegeven. Aelbrecht is met de met name genoemde Friezen van Oostergoo en Westergoo overeengekomen om een raad te vormen met zeven ook met naam genoemde Hollanders. Zij zullen de graaf van raad van advies dienen, en dat moet men eerder aanvoelen dan lezen, dat ze een hoog college zullen vormen, ook voor de rechtspraak. Maar, deze zeven Friezen, Gheerwaert Kammijngha, Tyaaert Walta, Hera Hentingh, Zyvaert Wyaerde, Godschalk Hesselinga, Feye van Dockum en Tydeman Hopper moeten in dit contract nog meer beloven. Als vergeving voor de zonden zoals doodslag en de jaren, misschien wel eeuwenlange ongehoorzaamheid jegens de graaf en diens voorgangers moeten zij een kerk of klooster oprichten met 12 prebenden, elk van 50 oude Franse schilden jaarlijks. De deken van deze kerk zal het dubbele hebben. Binnen een half jaar moet er worden bepaald waar deze stichting zal verrijzen. Daarnaast moet er een gasthuis worden gesticht op een door de graaf aan te wijzen plaats, met dertien bedden. Om per bed een of twee arme vrouwen te plaatsen, zoals deze zeven met de zeven Hollanders, Jan van Leutenborg (Luxemburg), Jan van Arkel; de heer van Egmond; de heer van de Veer, De heer van Lyekerck, de burggraaf van Leiden en Jan van Heemstede zijn overeengekomen. We zien hier een nader vredesverdrag of zoen, zoals Schwarzenbergh in de titel meldt, maar wat deze er niet bij zegt, is dat het meteen het overeengekomen of afgedwongen landrecht is, waarvan al op 13 juli 1398 een concept, naar later blijkt te velde, of direkt na de overgave van de Friezen al een ietwat korter concept was opgemaakt. Op diezelfde dag wordt Arent van Egmont beleend met Ameland en het Bildt. (Schwarzenbergh; pag 284). Het eiland krijgt daarbij een status aparte, terwijl in het “landrecht” werd gezegd, dat de eilanden hun aloude recht en afhankelijkheid, van de vastelandsgebieden zouden behouden. Dit recht heeft doorgewerkt: Ameland is lang een vrij en niet bij Friesland behorend gebied gebleven.. In 1399 blijkt het van de Hollandse zijde gezien nogal stroef te gaan: er wordt een nader akkoord gesloten. Nu worden er acht Hollanders genoemd, als de Domproost van Utrecht wordt meegerekend en dezelfde zeven Friezen, nu iets anders en beter gespeld. a. Het eerste waar men toe komt is de welbekende eerste en voorlopig enige regel van de 17 keuren: dat een Fries zijn land vrij en onbelast zal mogen bezitten en bewerken. b. Dat ze tijns en tiendvrij zullen blijven. c. Vervolgens eist hij wegens zijn heerlijkheid, niet de tiende maar de twaalfde schoof van ingezaaide landen. Doch niet wat zij in hun hoven, lees: tuinen telen. d. Daarvoor vervallen de smalle tienden of oblaten op het jongvee. e. Een ieder mag zwanen en vogels houden. f. Tijnsen en huislage zullen niet (meer) geheven worden, de twaalfde schoof volstaat daarvoor. g. Sluizen in iemands bezit, worden als leen beschouwd en de vroegere bezitters krijgen ze op leenvoorwaarden terug. Maar: kloosters en geestelijke stichtingen zullen de sluizen niet in eigen bezit houden deze vervallen aan de graaf, evenals visserijen in die in nieuw te maken wateren. Maar vis in eigen sloten en vijvers kan de heer niet aankomen. h. Bij een te verwachten probleem bij de bepaling van de twaalfde schoof, zegt degene die wil maaien dit aan de tiendenaar, de inner van de 12e schoof aan, en tegelijk neemt hij twee buren als getuigen OP 16 juli 1398 hadden prelaten, grietmannen, mederechters en de gemeene meentes van Oostergoo en Westergoo Aelbrecht van Beieren immers al gehuldigd. Zie hiervoor. Op de tiende augustus 1398 huldigden Revenich van der Sneke (Rienck Bockinga?) Here Hoyting (Hero Hottinga?) en Haring in den Hage (H.Harinxma toe Heeg?) uit Wagenbrugge, Albrecht als wettig heer. Uit de 5 delen waren dat Scelta Laetkama (Schelte Laetsma van Seisbierum?) Wybe Andletsma (?) en Herta Hesselinga,(?); uit Wonseradeel Aziga tho Pellenze.(Aesge van de Bargepels?) en Thiert Waltha.(Tyaart Walta). En uit Oostergoo waren dat Feye van Dochem (Feye,
later altijd als Foye geschreven, mogelijk een Heemstra, uit of Morra of van Rinsumageest); Hessel op der Gheest (een Tjaarda), Gharwart Kampinga, (Gerard of Gerrit van Kamminga) en Sywaert Wyaert, (Sjoerd Wyaerda van Goutum). Van twee van deze personen zijn de aanstellings – of beleningsakte bekend. In dit geval wordt die van Feye van Dockem in een volgend document meegenomen, omdat die van Gerrit Kamminga al meerdere malen is afgedrukt. We vinden de belening van Feye van Dochem overigens in het oorkondeboek van Groningenen Drente onder nummer 994 d.d. 5 september 1398.
