m 24 augustus 2003

PANORAMAMSTERDAM

foam

Foam_Fotografiemuseum K e i z e r s g r a c h t 609 1017 DS A m s t e r d a m tel 020 5516500 www.foam.nl

Amsterdam

dagelijks open van 10-17 u u r , do/vr 10-21 uur open daily from 10am to 5pm, Thu/Fri 10am to 9pm

20 juni t/m 24 augustus 2003

1-26

56-60

1 Op 19 augustus 1996 beklom Siebe Swart de Montelbaanstoren om vanaf de omgang een panorama te maken. Hij had, enigszins tot zijn verbazing, vastgesteld dat er niet eerder een volledig fotografisch rondgezichtvan de stad gemaakt was. De 22 opnamen die Swart maakte monteerde hij later digitaal tot een geheel. Slechts enkele knikken in daken en daklijsten verraden dat het panorama eigenlijk uit zo'n groot aantal deelopnamen bestaat. Swart had ook andere Amsterdamse torens beklommen, maar die bleken niet allen geschikt. De Westertoren bijvoorbeeld bood alleen op grote hoogte een uitzichtmogelijkheid, w a a r d o o r de straat - en dus ook de stad zelf - te ver w e g was. Vanaf de Zuidertoren w e r d een deel van het uitzicht benomen door de kerk die bij de toren hoort. De Montelbaanstoren bood op veertig meter hoogte w é l een goed uitzicht. On 19 August 1996 Siebe Swart climbed Montelbaanstoren to make a panoramic photo from the

Siebe Swart

gallery. He had been surprised to discover that no complete photographic panorama had ever been

* 1957

made of the city. Swart digitally merged the 22 photos that he took into a single picture. Only an

Gezicht vanaf de

occasional chink in a roof or eave reveals that the panorama is actually made up of a large number

Montelbaanstoren,

of photos.

19 augustus 1996

Swart also tried other towers in Amsterdam, but not all of them were suitable. From Westertoren, for

Inkjetprint

example, it was only possible to photograph from high up - so that the street, and the city itself was

b. 1957

too far off. From Zuidertoren, part of the view was blocked by the adjacent church.

View from

provided an excellent view from forty metres.

Montelbaanstoren

Montelbaanstoren,

19 August 1996 Inkjetprint K )

O V

000000009823

2 - 5 Tot driemaal toe heeft een fotograaf een panoramisch gezicht over Rokin en Binnen-Amstel gemaakt vanuit een woonhuis aan de Amstel. In november 1999 stelde Siebe Swart zijn camera op op het balkon van Amstel 20-22. De opnamen die hij maakte zijn later digitaal tot een naadloos geheel gemonteerd 2. Ongeveer 65 jaar eerder, rond 1935, fotografeerde J.H. M a r t e l h o f f - v a d e r óf z o o n - e e n vergelijkbaar uitzicht, namelijk vanuit Amstel 10, dus iets meer 'naar links', richting Muntplein 3. Zijn opname is in één keer gemaakt, met een camera die op het statief kon ronddraaien en de negatiefstrook deel voor deel, in een zo vloeiend mogelijke beweging, belichtte. Nog eens 70 jaar eerder, in april en mei 1862, maakte Jacob Olie 17 of meer opnamen vanuit het zolderluik van Amstel 18. Zeven daarvan vormen een aaneengesloten beeld, waarbij de afzonderlijke beelden elkaar in meer of mindere mate overlappen 4. Het is de vroegst bekende panoramafoto van Amsterdam. Van één beeld, het tweede van links, is ook een originele afdruk bewaard gebleven, die laat zien op welk formaat Olie zelf afdrukte 5. Vergroten was er in zijn tijd nog niet bij. Three successive photographers have captured the panoramic view of Rokin and Binnen-Amstel from a house on the River Amstel. In November 1999 Siebe Swart set up his camera on the balcony of Amstel 20-22. His photos were then digitally merged to create a single seamless picture 2. About 65 years earlier, around 1935, J.H. Martelhoff - father or son - photographed a similar view, but from Amstel 10, slightly to the left, towards Muntplein 3. His photo was taken in a single exposure using a camera that turned on a tripod and exposed the negative strip bit by bit at a speed as constant as possible. Seventy years before that, in April and May 1862, Jacob Olie took 17 or more photos from the attic window of Amstel 18. Seven of these form a continuous series, with individual sections that more or less overlap 4. This is the earliest known panoramic view of Amsterdam. One of the photos, the second from left, has also survived in an original print, revealing the format in which Olie himself printed his photos 5. In his day, enlargements were not yet possible.

2

3

4

Jacob Olie

5

Siebe Swart

Toegeschreven aan

* 1957

J.H. Martelhoff Sr en/of

1834-1905

Hotel Rondeel, april 1862

Rokin en Binnen-Amstel,

J.H. Martelhoff Jr


Albuminedruk

gezien vanuit Amstel 20-22,

1876-1959 resp. 1907-1971

gezien vanuit Amstel 18,

Gemeentearchief

november 1999


april-mei 1862

Amsterdam

Jacob Olie

Inkjetprint

gezien vanuit Amstel 10,

Zeven moderne afdrukken

Hotel Rondeel, April 1862

b. 1957

vermoedelijk 1935

van duplicaatnegatieven

Albumen print

Rokin and Binnen-Amstel,

Ontwikkelgelatinezilverdruk

Gemeentearchief

Amsterdam Municipal Archives

viewed from Amstel 20-22,

Gemeentearchief

Amsterdam 1834-1905

November 1999

Amsterdam

Inkjet print

Attributed to J.H. Srand/orJ.H.

Martelhoff

Martelhoff Jr

1876-1959 and 1907-1971

Rokin and Binnen-Amstel, viewed from Amstel 18, April-May 1862

Rokin and Binnen-Amstel,

Seven modern prints from

viewed from Amstel 10,

duplicate negatives

probably 1935


Gelatin developing-out paper Amsterdam Municipal Archives

6 - 1 4 , 2 0 - 2 5 De meeste panoramafoto's uit de 19de en vroege 20ste eeuw zijn vanuit documentaire interesse gemaakt. De stad veranderde in rap tempo: er w e r d gesloopt en gebouwd en de stad breidde zich uit tot ver buiten de oude buitensingel. Die veranderingen w a r e n noodzakelijk om de groeiende bevolking en economische activiteit ruimte te geven, maar w e r d e n ook met lede ogen aangezien. Most of the panoramic photos of the 19th and early 20th centuries were made as a documentary record. The city was changing at a rapid pace: demolition and construction followed as the city expanded far beyond its outer canal ring. These changes were necessary to accommodate the growing population and economic activity, yet many also viewed them with regret.

Jacob Olie

6

Jacob Olie

Anoniem/Anonymous

8

G.H. Heinen

1834-1905 Gezicht vanaf de

Prins Hendrikkade,

Gezicht over de Kost-

1851-1930

Centraal Station en Sint-

verlorenvaart, met op de

Nieuwe Vaart en Katten-

Montelbaanstoren,

Nicolaaskerk, gezien vanuit

achtergrond krijtmolen

burgergracht, gezien vanaf

18-24 februari 1863

Prins Hendrikkade 18,

'De Hoop', 1909

de Oosterkerk, circa 1894

Vijf moderne afdrukken van

circa 1890

Twee daglichtgelatine-

Lichtdruk

duplicaatnegatieven

Drie daglicht-

zilverdrukken

Prentenkabinet van de

Gemeentearchief

collodiumzilverdrukken

Gemeentearchief

Universiteit Leiden

Amsterdam

Gemeentearchief

Amsterdam

1851-1930

1834-1905

Amsterdam

View of Kostverlorenvaart,

Nieuwe Vaart and Katten-

7

9

Prins Hendrikkade, Central

with De Hoop chalk mill in the

burgergracht, viewed from

18-24 February 1863

Station and Sint-Nicolaaskerk,

background, 1909

Oosterkerk, c. 1894

Five modern prints from

viewed from Prins

Two gelatin

Collotype

duplicate negatives

Hendrikkade 18. c. 1890

papers


Three collodion


View from

Montelbaanstoren,

printing-out

papers Amsterdam Municipal Archives

printing-out

Leiden University Print Room

Terwijl de Kostverlorenvaart in 1909 nog een landelijk aanzien bood, met roeiboten en een molen 8 , staan er tegenwoordig onafzienbare rijen huizen. Nergens is de locatie zo onherkenbaar veranderd als op deze foto. In 1909 Kostverlorenvaart still had a rustic feel to it, with rowing boats and a mill 8 ; today it is an endless row of terraced houses. Nowhere has the view changed so unrecognisably as on this photo.

10

11

12

13

G.H. Heinen

G.H. Heinen

G.H. Heinen

G.H. Heinen

Singelgracht en Leidsekade,

Stadhouderskade,

Prins Henrikkade en Sint-

Kloveniersburgwal,

gezien vanaf Nassaukade

gezien vanaf de westelijke

Nicolaaskerk, gezien vanaf

gezien vanaf het dak van

377, circa 1894

middentoren van het

het Centraal Station, circa

het Doelen Hotel, circa 1894

Lichtdruk

Rijksmuseum, circa 1894

1894

Lichtdruk


Lichtdruk

Lichtdruk


Universiteit Leiden



Universiteit Leiden

Singelgracht and Leidsekade,

Universiteit Leiden

Universiteit Leiden

Kloveniersburgwal,

viewed from Nassaukade 377,

Stadhouderskade, viewed

Prins Henrikkade and Sint-

from the roof of Doelen Hotel,

c. 1894

from the western central

Nicolaaskerk, viewed from

c. 1894

Collotype

tower of the Rijksmuseum,

Central Station, c. 1894

Collotype


c. 1894

Collotype


Collotype



viewed

De foto's die G.H. Heinen rond 1894 vanaf verschillende hoge punten maakte 9 - 1 3 , zijn strikt genomen geen panorama's: daarvoor verschillen hoogte en breedte te weinig. Weidse uitzichten zijn het wèl, en hij noemde zijn serie zelf

Panorama's.

The photos G.H. Heinen took from various vantage points around 1894 9 - 1 3 , may not be panoramas in the strictest sense - the height to width ratio is too narrow. However, they do show broad vistas, and Heinen actually referred to his series as Panoramas.

14 Stengel & Co

15

16

Anoniem/Anonymous

Anoniem/Anonymous

17 Anoniem/Anonymous

(drukker en uitgever)

Nieuwendam tijdens de

Marken tijdens de

Marken tijdens de

1884-1945

watersnood van 1916

watersnood van 1916

watersnood van 1916

Prins Hendrikkade en

Vijf daglichtcollodium-



Damrak, met de Beurs van

zilverdrukken

Spaarnestad Fotoarchief,


Berlage in aanbouw, 1898

Gemeentearchief

Haarlem

Haarlem

Uit vijf delen samengestelde

Amsterdam

Marken during the floods of

Marken during the floods of

lichtdruk

Nieuwendam during the floods

1916

1916

Prentbriefkaart

of 1916

Gelatin developing-out paper


Spaarnestad Photo Archives


Particuliere collectie,

Five collodion

Leiderdorp

papers

Prins Hendrikkade and


Damrak, with the Stock Exchange (Beurs van Berlage) under construction, 1898 Five part collotype Postcard Private collection, Leiderdorp

printing-out

18

19

Anoniem/ Anonymous

knoniem/Anonymous

21

20

Paul Gaston Braun

Jacob Olie

Monnikendam tijdens de

Volendam tijdens de

1834-1905

1845-1928

watersnood van 1916

watersnood van 1916

Gezicht op de Dam, 1890

Vier gezichten vanaf het



Drie daglichtcollodium-

Paleis op de Dam, 1864



zilverdrukken

Albuminedrukken

Haarlem

Haarlem

Gemeentearchief

Gemeentearchief

Monnikendam during the

Volendam during the floods of

Amsterdam

Amsterdam

floods of 1916

1916

1834-1905

1845-1928



View of Dam Square, 1890

Four views from the Royal



Three collodion

printing-out

Palace on Dam Square. 1864

papers

Albumen prints



2 7 - 3 1 Panoramafoto's hebben in sommige gevallen, ondanks hun afmetingen, een verborgen bestaan geleid. Het Amsterdamse Gemeentearchief bijvoorbeeld bezit een houten kist, met veel gevoel voor mysterie ook w e l 'de lange doos' genaamd, w a a r i n een flink aantal panoramafoto's is opgeborgen. Zestien daarvan zijn w e l i s w a a r ongesigneerd, maar horen duidelijk bij elkaar. Ze zijn afkomstig van Publieke Werken. Despite their size, panoramic photos have remained largely unnoticed. Amsterdam's municipal archive, for example, has a wooden chest known by the mysterious title of 'the long box', which contains a large number of panoramic photos. Sixteen of these are unsigned, but clearly belong together. They are from the Public Works department.

22

Anoniem /Anonymous

23

24

25

B.W. Arendsen

Jacobus van Eck

Jacobus van Eck

Dam en Damrak tijdens de

1867-1918

1873-1946

Vliegendesteeg, 1922

afbraak van de Beurs van

Gezicht op de Dam, na de

Bickersgracht, 1917

Twee ontwikkelgelatine-

Zocher, gezien vanuit café

sloop van het

Drie ontwikkelgelatine-

zilverdrukken

De Bisschop,

Commandantshuis en

zilverdrukken

Koninklijk Oudheidkundig

september 1903

tijdens de bouw van Peek &

Koninklijk Oudheidkundig

Genoot-schap, Amsterdam

Lichtdruk

Cloppenburg, 1916

Genootschap, Amsterdam

Vliegendesteeg, 1922

Gemeentearchief

Drie daglichtcollodium-

1873-1946

Two gelatin

Amsterdam

zilverdrukken

Bickersgracht, 1917

papers

Dam Square and Damrak

Gemeentearchief

Three gelatin

during the demolition of the

Amsterdam

papers

developing-out

old Stock Exchange (Beurs van

View of Dam Square, follow-

Royal Antiquarian Society,

Zocher), viewed from De

ing the demolition of

Amsterdam

Bisschop café,

Commandantshuis and during

September 1903

the construction of Peek &

Collotype

Cloppenburg department store,


1916 Three collodion printingout papers Amsterdam Municipal Archives

developing-out

Royal Antiquarian Society, Amsterdam

Aangezien J.H. Martelhoff voor deze gemeentelijke dienst gewerkt heeft én panoramafoto's maakte, zouden w e dit zestiental m e t e e n gerust hart aan hem kunnen toeschrijven - w a r e het niet dat hij een fotograferende zoon had, die óók in aanmerking komt als vervaardiger 2 7 - 3 1 . De foto's zijn in verschillende jaren gemaakt. Given that J.H. Martelhoff worked for this department and also made panoramic photos, this series might be attributed with some confidence to him, were it not that he had a son who was a photographer, and who may also have been responsible for these pictures 2 731. The photos were taken in different years.

26

27

28

Anoniem/dnonymous

Toegeschreven aan

29

Toegeschreven aan

Toegeschreven aan

De 'Uiver' op Schiphol, na




terugkeer van de record-

J.H. Martelhoff Jr

J.H. Martelhoff Jr

J.H. Martelhoff Jr

vlucht op Melbourne, 1934

1876-1959resp.1907-1971

De Petroleumhaven na het

Bouwput voor het


De cacaofabriek van

bombardement van 14 mei

Laboratorium voor

KLM/Maria Austria Instituut,

Blooker aan de

1940

Organische Scheikunde,

Amsterdam

Weespertrekvaart, bij de


gezien naar de Nieuwe

The Uiver at Schiphol, follow-

Omval, vóór 1937

Gemeentearchief

Achtergracht (rechts)

ing the record flight to


Amsterdam

1931-1932

Melbourne, 1934

Gemeentearchief

Petroleum harbour after the



Amsterdam

bombing raid of 14 May 1940

Gemeentearchief

KLM/Maria Austria

Attributed to J.H.


Amsterdam

Amsterdam

Institute,

Srand/orJ.H.

Martelhoff

Martelhoff Jr

1876-1959 and 1907-1971


Organic Chemistry Laboratory construction site, viewed

Blooker cacao factory on

towards Nieuwe

Weespertrekvaart, near Omval,

(right) 1931-1932

Achtergracht

before 1937





De opname van het Frederiksplein stamt uit 1931: op de schutting zijn affiches te vinden voor de ProvincialeStatenverkiezingen van dat jaar 3 1 . De foto van de Petroleumhaven m o e t i n of na 1940 gemaakt zijn: verschillende uitgebrande opslagtanks herinneren aan het bombardement van 14 mei 1940 2 8 . Waarschijnlijk is de foto pas na afloop van de Tweede Wereldoorlog gemaakt, om de oorlogsschade in beeld te brengen. Andere foto's laten zich lastiger dateren. The photo of Frederiksplein dates from 1931: the posters on the fence are for the provincial elections of that year 31. The photo of Petroleum harbour must have been taken in or after 1940: various burnt-out storage tanks record the bombing raid of 14 May 1940 2 8 . In fact the photo was probably taken after the Second World War, to record the wartime damage. Other photos are harder to date.

30

31

Toegeschreven aan

Toegeschreven aan



J.H. Martelhoff Jr

J.H. Martelhoff Jr

Het Wilhelmina Gasthuis,

Frederiksplein met Galerij

circa 1935

en het terrein van het


afgebrande Paleis voor

Gemeentearchief

Volksvlijt, februari-maart

Amsterdam

1931 Ontwikkel-

Wilhelmina Gasthuis hospital,

gelatinezilverdruk

c. 1935

Gemeentearchief


Amsterdam


Frederiksplein with gallery and the terrain of the burnt-out Palace of Industry (Paleis voor Volksvlijt), viewed from Weteringschans, February-March 1931 Gelatin developing-out paper Amsterdam Municipal Archives

3 2 - 3 8 Veel fotografen - zeker de oudere - hebben slechts incidenteel of korte tijd panorama's gemaakt. Frits Rotgans daarentegen maakte er zijn specialisme van. Vanaf het midden van de jaren '50 heeft hij gedurende t w e e decennia zo'n 10 tot 15.000 panoramafoto's gemaakt, waarvan vele in Amsterdam. Zijn w e r k omvat zowel klassieke stadsgezichten als de bedrijvigheid in de haven. Van een zeldzame schoonheid zijn zijn foto's van de start- en landingsbanen van Schiphol 3 5 , w a a r o p krijtstrepen en rubbersporen een bijna abstract beeld opleveren. Vanaf de graansilo op het Stenen Hoofd aan het IJ maakte Rotgans enkele weidse gezichten over Amsterdam 3 2 . Ze doen denken aan de bekende gegraveerde vogelvluchten uit vroeger eeuwen, waarop de stad ook vanaf een hoog punt gezien wordt. Alleen zijn die

32

prenten steevast vanuit het noorden genomen, vanaf een fictief punt aan de overzijde van

Frits Rotgans

het IJ, terwijl w e op Rotgans' foto vanuit het westen naar het stadsprofiel kijken.

1912-1978

Many, especially early photographers produced only a few panoramas. By contrast, Frits Rotgans

Gezicht op Amsterdam

specialised in this format. In the course of two decades, starting in the mid- 1950s, he made between

vanaf de graansilo op het

10,000 and 15,000 panoramic photos, many in Amsterdam.

Stenenhoofd, circa 1955

His work includes both classical townscapes and the bustling activity of the harbour. Particularly

Moderne afdruk van

beautiful are his photos of Schiphol airport's runways 35, in which the chalk marks and tire tracks

oorspronkelijk negatief

create an almost abstract image.

Nederlands Fotoarchief,

From the silo at Stenen Hoofd on the IJ, Rotgans photographed several wide views of Amsterdam

Rotterdam

3 2 . These are reminiscent of the famous bird's-eye view engravings of previous centuries looking

1912-1978

down from high up in the sky. While these prints invariably showed the city from the north, from a

View of Amsterdam from the

fictional point on the opposite bank of the IJ, in Rotgans's photo the city is depicted from the west.

silo at Stenen Hoofd, c. 1955 Modern print from an original negative Nederlands Fotoarchief, Rotterdam

33

34

35

36

Frits Rotgans

Frits Rotgans

Frits Rotgans

Frits Rotgans Bouwput van de IJ-tunnel,

Gezicht op het Centraal

Havenscène, z.j.

Start- en landingsbaan

Station vanaf het g e b o u w

Moderne afdruk van

(Buitenveldertbaan)

1965

van de pakketpost, 1967


Schiphol, 1969

Moderne afdruk van oorspronkelijk negatief

Moderne afdruk van


Moderne afdruk van


Rotterdam

origineel negatief



Harbour scene, undated


Rotterdam

Rotterdam

Modern print from an original

Rotterdam

IJ tunnel construction site,

View of Central Station from

negative

Buitenveldert runway,

1965

the parcel post building, 1967


Schiphol airport, 1969



Rotterdam


negative

negative

negative




Rotterdam

Rotterdam

Rotterdam

3 9 - 5 0 , 5 6 - 6 0 De jaren '50 en '60 w o r d e n in foto- en plaatjesboeken doorgaans tot vervelens toe voorgesteld als een gezellige, onbezorgde, optimistische tijd, w a a r i n de zon iedere dag alles in het strijklicht zette en w a a r i n het leven zich openlijk op straat afspeelde. De werkelijkheid w a s vaak anders, w a t vooral blijkt uit de weemoedige en poëtische, soms ook grimmige foto's van Frits Weeda 3 9 - 4 3 en Ed van der Elsken 5 6 - 6 0 . The 1950s and 60s are often presented in photo and picture books as a fun, carefree, optimistic period in which everything was constantly bathed in sunlight, and in which people lived their lives outdoors, in the street. Reality was often quite different, as reflected in the dark, melancholy and poetic photos by Frits Weeda 3 9 - 4 3 and Ed van der Elsken 5 6 - 6 0 .

37

38

39

40

Frits Rotgans

Frits Rotgans

Frits Weeda

Frits Weeda

Binnen-Amstel en Magere

Het Olympisch Stadion

* 1937

B o u w van het hoofdkantoor

Brug in de winter, 1955

tijdens Ajax-Feijenoord

Kleine Kattenburgerstraat

van de PTT, zonder jaartal

Moderne afdruk van

(5-1), gezien vanuit de

1-3,1965

Drie ontwikkelgelatine-


Marathontoren, 26 mei 1960


zilverdrukken


Moderne afdruk van

zilverdrukken

Gemeentearchief

Rotterdam


Gemeentearchief

Amsterdam

Binnen-Amstel and Skinny


Amsterdam

Work on the Dutch post office

Bridge in winter, 1955

Rotterdam

b. 1937

(PTT) head office, undated


Olympic Stadium, viewed from

Kleine

negative

Marathontoren, during Ajax-

1-3, 1965


Feijenoord soccer match (5-1),

Two gelatin

Rotterdam

26 May 1960

papers



negative Nederlands Fotoarchief, Rotterdam

Kattenburgerstraat

Three gelatin

developing-out

papers developing-out


Ook Aart Klein rekende af met een al te optimistisch beeld van de stad. In de serie stadsprofielen 4 4 - 5 0 liet hij steeds zien hoezeer het landelijke gebied rond Amsterdam in z'n idyllische rust gestoord w o r d t door fabrieken en flats, die aan de horizon zichtbaar zijn. Aart Klein also rejected the over-optimistic view of the city. In a series of city profiles 4 4 - 5 0 he showed how the factories and flats on the horizon disturbed the idyllic calm of the countryside around Amsterdam.

41

42

43

44

Frits Weeda

Frits Weeda

Frits Weeda

Aart Klein

Ringspoordijk, gezien in

Opspuiten van het nieuwe

Na een brand in de

1909-2001

zuidelijke richting, met

industrieterrein aan de

voormalige bierbrouwerij

' t N o p e i n d , 1977

rechts het VU-ziekenhuis in

Westhaven, 1962

aan de Weesperzijde, 1963


aanbouw, 1958-1959



Gemeentearchief

Twee ontwikkeigelatine-

zilverdrukken

zilverdrukken

Amsterdam

zilverdrukken

Gemeentearchief

Gemeentearchief

1909-2001

Gemeentearchief

Amsterdam

Amsterdam

'tNopeind, 1977

Amsterdam

Filling the new industrial site

After the fire in the former


Ringspoordijk, viewed in a

at Westhaven, 1962

brewery on Weesperzijde,


Two gelatin

hospital under construction on

papers

Two gelatin

the right, 1958-1959


papers

Two gelatin

developing-out

papers Amsterdam Municipal Archives

developing-out

1963

southerly direction, with VU

developing-out


Het lange objectief dat Klein zo te zien gebruikte, 'drukte' voor- en achtergrond enigszins 'in elkaar', zodat de afstand tussen de oprukkende stad en de weilanden, bosschages, schapen, koeien, enzovoort, in werkelijkheid groter w a s dan de foto's suggereren. The long lens Klein used appears to draw the fore- and background together, thereby exaggerating the proximity of the encroaching city and the meadows, woods, sheep and cows of the rustic landscape.

45

46

47

48

Aart Klein

Aart Klein

Aart Klein

Aart Klein

Pampushaven, 1977

Pampushaven, 1977

Oostzaan, 1977

Overdiemen, 1977

C-print




Gemeentearchief

Gemeentearchief

Gemeentearchief

Gemeentearchief

Amsterdam

Amsterdam

Amsterdam

Amsterdam

Pampus harbour, 1977

Pampus harbour, 1977

Oostzaan, 1977

Overdiemen, 1977

C-print








49 Aart Klein

50 Aart Klein

51

52

Ed van der Elsken

Kors van Bennekom

Noorderganssloot, Jisp,

Houtrakpolder, 1977

1925-1990 Grote Zaal van

* 1933

1977


het Concertgebouw, tijdens

Kerstmatinee in het


Gemeentearchief

een concert van de 'All

Concertgebouw, 1975

Gemeentearchief

Amsterdam

Stars' met Louis Armstrong,

Moderne afdruk van

Amsterdam

Houtrakpolder, 1977

29 oktober 1955


Noorderganssloot, Jisp,


Moderne afdrukken van

b. 1933

1977


oorspronkelijke negatieven

Christmas matinee at



Concertgebouw, 1975


Rotterdam / courtesy Annet

Modern print from original

Gelink Gallery

negative

Main Concertgebouw hall, during the All Stars concert featuring Louis Armstrong, 29 October 1955 Modern prints from original negatives Nederlands Fotoarchief, Rotterdam / courtesy Annet Gelink Gallery

53 Kors van Bennekom

54 Kors van Bennekom

55 Cas Oorthuys

56 Ed van der Elsken

N i e u w j a a r s c o n c e r t in de

Opvoering van de Gijsbrecht

1908-1975

1925-1990

Westerkerk, 1975

van Aemstel in de

Contactblad met t w e e

Lange Houtstraat,

Moderne afdruk van

Stadsschouwburg, 1975

gezichten op het Rusland,

1963-1968


Moderne afdruk van

circa 1950

Moderne afdruk van

New Years concert at




Westerkerk, 1375

Performance of Gijsbrecht van

Rotterdam



Aemstel at Stadsschouwburg,

1908-1975


negative

1975

Contact sheet with two views

Gelink Gallery


of Rusland, c. 1950

1925-1990

negative


Lange Houtstraat, 1963-1968

Rotterdam

Modern print from an original negative Nederlands Fotoarchief, Rotterdam / courtesy Annet Gelink Gallery

57 Ed van der Elsken

58

59

60

Ed van der Elsken

Ed van der Elsken

Ed van der Elsken

Lange Houtstraat,

Uilenburgergracht en dia-

Waterloopleinbuurt,

Waterloopleinbuurt,

1963-1968

mantslijperij Boas, gezien

1963-1968

1963-1968

Moderne afdruk van

vanaf de Jodenhouttuinen

Moderne afdruk van

Moderne afdruk van


(tegenwoordig Joden-




breestraat), 1963-1968




Moderne afdruk van oor-



Gelink Gallery

spronkelijk negatief

Gelink Gallery

Gelink Gallery

Lange Houtstraat, 1963-1968


Waterlooplein



1963-1968

1963-1968

negative

Gelink Gallery




Uilenburgergracht and Boas

negative

negative


diamond factory, viewed from



Gelink Gallery

Jodenhouttuinen (today's



Jodenbreestraat),

Gelink Gallery

Gelink Gallery

1963-1968

Modern print from an original negative Nederlands Fotoarchief, Rotterdam / courtesy Annet Gelink Gallery

neighbourhood,

Waterlooplein

neighbourhood,

6 1 - 6 4 W i e vertrouwd is met het w e r k van Jan Dibbets, zal niet verbaasd zijn dat hij ook panorama's heeft gemaakt. In veel van zijn fotografische w e r k e n zet hij immers landschappen en andere ruimtes naar zijn hand. Denk bijvoorbeeld aan zijn perspectiefcorrecties, verticaal lopende horizons, en zeeoppervlakten die een flinke kromming vertonen. Anyone familiar with Jan Dibbets's work will not be surprised to learn that he has also made panoramas. After all, in many of his photographic works he manipulates landscapes and other spaces. As, for example, in his perspective corrections, vertical horizons, and sea surfaces with their pronounced curves.

Jan Dibbets

61

Jan Dibbets

* 1941 Autumn Structure, 1974

62

63

64

Jan Dibbets

Jan Dibbets

Structure Panorama,

Panorama - M y Studio, 1971

Tuintje, 1972

Study 5,1977

Twaalf zwart-wit-foto's en

Twaalf kleurenfoto's en

Negen kleurenfoto's en

Twaalf kleurenfoto's en

potlood op papier

potlood op papier

potlood op papier

potlood op papier

Stedelijk Museum,

Tuintje ISmall garden), 1972

b. 1941

Structure Panorama,

Amsterdam

Twelve colour photos and

Autumn Structure, 1974

Study 5, 1977

Panorama - My Studio, 1971

pencil on paper

Nine colour photos and pencil

Twelve colour photos and

Twelve black-and-white

on paper

pencil on paper

and pencil on paper

photos

Stedelijk Museum, Amsterdam

De feitelijke onmogelijkheid een driedimensionale ruimte op een plat vlak w e e r te geven zette Dibbets aan tot zijn 'Panorama - My Studio' uit 1971, die het interieur van zijn toenmalige atelier in de Bellamystraat toont 6 3 . The actual impossibility of representing a three-dimensional space on a flat surface led Dibbets to produce his Panorama - My Studio in 1971, showing the interior of his studio, then on Bellamystraat 6 3 .

Cary Markerink

Cary Markerink

66

Cary Markerink

Hans van der Meer

* 1951

Zonder titel, 1986

Zonder titel, 1986

* 1955

Uit 21 opnamen

Cibachrome


Mr. Visserplein, gezien in de

samengesteld panorama

b. 1951

Untitled. 1986

richting van de

van de Conradstraat 20-64

Untitled, 1986


kort voor de sloop, 1991

Cibachrome

65

67

68

Muiderstraat, 1999 C-print

Inkjetprint

b. 1955

b. 1951

Mr. Visserplein, viewed

21 part panorama of

towards Muiderstraat,

Conradstraat 20-64 shortly

C-print

before demolition, 1991 Inkjetprint

1999

De twaalf foto's beschrijven samen een volledige cirkel. 'Autumn Structure' bestaat uit negen foto's, op willekeurige wijze gemaakt rondom bomen in het Vondelpark 6 1 . Hoewel de foto's feitelijk niet op elkaar aansluiten, vormen ze t o c h een samenhangend beeld. Het is, in Dibbets' w o o r d e n , een 'anti-panorama', een 'panorama van structuren, niet van beelden'. Together, the twelve photos describe a complete circle. Autumn Structure consists of nine photos of trees taken randomly in Amsterdam's Vondelpark 6 1 . Although the photos do not actually connect, they nevertheless project a consistent image. In Dibbets's own words, it is an 'anti-panorama', a 'panorama of structures, not images'.

71

72

69

70

Hans van der Meer

Hans van der Meer

Hans van der Meer

Siebe Swart

Muntplein, gezien in de

Spui, gezien in de richting

Rozengracht, gezien in de

* 1957

richting van de Kalverstraat

van het Rokin, 1999

richting van de

Centrale Groothandelsmarkt

en het Rokin, 1999

C-print

Westermarkt, 1999

aan de Jan van Galenstraat,

C-print

Spui, viewed towards

C-print

14 september 2001, van 6.20

Muntplein, viewed towards

Min,

Rozengracht, viewed towards

tot 6.42 uur

Kalverstraat and Rokin, 1999

C-print

Westermarkt, 1999

Inkjetprint

C-print

1999

C-print

Gemeentearchief Amsterdam b. 1957 Centrale Groothandel market on Jan van Galenstraat, 14 September 2001, between 6.20 and 6.42 am Inkjet print Amsterdam Municipal Archives

6 6 - 9 7 Hoeveel verschillen er ook op te merken zijn tussen de panoramafoto's van de ene fotograaf en de andere, het valt op hoe verstild het meeste w e r k is. Hoeveel er van de stad ook zichtbaar is en hoeveel mensen op straat je bijgevolg ook zou verwachten, zij komen op het merendeel van de panoramafoto's niet voor. Despite the differences between panoramic photos by various photographers, almost all seem to convey a sense of calm. However much of the city is shown, and however many people might be expected to appear, most panoramic photos are entirely without human figures.

73

Siebe Swart

74 Siebe Swart

75

76

Jan Luitjes

Jan Luitjes

Het Muntplein op

Noordermarkt, 3 september

* 1964

Zonder titel, 2000

Koninginnedag, 30 april

2001, van 6.32 tot 6.50 uur

Zonder titel, 2000


2002, van 5.55 tot 6.40 uur

Inkjetprint


Untitled, 2000

Inkjetprint

Gemeentearchief

b. 1964


Gemeentearchief

Amsterdam

Untitled, 2000

Amsterdam

Noorder market, 3 September


Muntplein on the Queen's

2001 between 6.32 and

Birthday, 30 April 2002,

6.50 am

between 5.55 and 6.40 am

Inkjetprint

Inkjetprint



Zo er al mensen op aanwezig zijn, w o r d e n zij op de weidse opnamen gereduceerd tot details die nauwelijks opvallen. Bovendien kozen sommige fotografen voor de avond, nacht en vroege ochtend, wanneer de stad slaapt 7 2 - 7 4 , 7 7 - 7 9 , 91-96. And where these appear, they are reduced by the scope of the photograph to insignificant details. Moreover, some photographers have deliberately chosen to photograph at night or in the early morning, when the city is asleep 72-7A,

77

77-79,

91-96.

80

78

79

Jan Luitjes

Jan Luitjes

Jan Luitjes

Hans Bol

Zonder titel, 2000

Zonder titel, 2000

Zonder titel, 2002

* 1957

C-print

C-print

C-print

Goudriaankanaal, bij

Untitled, 2000

Untitled, 2000

Untitled, 2002

Durgerdam, 2000

C-print

C-print

C-print

Ontwikkelgelatinezilverdruk b. 1957 Goudriaan canal, near Durgerdam 2000 Gelatin developing-out paper

Uitzondering zijn de foto's die Hans van der Meer eind jaren '90 maakte van de tot beschermd stadsgezicht verklaarde binnenstad: voetgangers, fietsen, auto's en trams blijken op wanordelijke wijze bezit genomen te hebben van de ooit zo rustige straten 6 8 - 7 1 . Het oog zoekt op deze foto's tevergeefs naar een hoofdmotief. Exceptions include the photos taken of the inner city by Hans van der Meer in the late 1990s, when it was declared a historical monument: a cacophony of pedestrians, bicycles, cars and trams seems to have taken over the once quiet streets 6 8 - 7 1 . In these photos the eye searches in vain for a main theme.

81

82

83

84

Hans Bol

Hans Bol

Harold Strak

Harold Strak

Duivendrecht, 2000

Polder De Eendracht, 2000

* 1959

Vondelpark, 1996



Vondelpark, 1996


Duivendrecht, 2000

De Eendracht polder, 2000


Vondelpark, 1996



b. 1959


Vondelpark, 1996 Gelatin developing-out paper

M e e r dan op foto's van gewoon formaat kijk je op panoramafoto's van links naar rechts, van de ene hoek naar de andere, zonder het hele beeld altijd in één keer te kunnen overzien. Onderwerpen die gewoonlijk nooit op één beeld samen zouden kunnen komen, verschijnen op panorama's opeens gezamenlijk in beeld. Even more than in ordinary format photos, the viewer tends to approach panoramic photos from left to right, from one side to the other, without necessarily being able to take in the entire image as a whole. Moreover, in panoramas, subjects can be combined that otherwise rarely appear in the same composition together.

88

Harold Strak

Harold Strak

86

Harold Strak

Harold Strak

Vondelpark, 1996

Vondelpark, 1996

Zorgvlied, 1994

Zorgvlied, 1994





Vondelpark, 1996

Vondelpark, 1996

Zorgvlied, 1994

Zorgvlied, 1994





85

87

In tegenstelling tot de panoramafoto's uit de 19de en vroege 20ste eeuw, speelt de preciese topografische locatie tegenwoordig veel minder een rol 6 6 - 6 7 , 7 5 - 7 9 . Niet voor niets gaan verschillende moderne panoramafoto's vergezeld van het bijschrift 'Zonder titel'. In contrast to the panoramic photos of the 19th and early 20th centuries, the precise topographical location is far less important today 6 6 - 6 7 , 7 5 - 7 9 . Hardly surprising, therefore, that various modern panoramic photos are simply labelled Untitled.

89

90

91

92

Ferry André de la Porte

Ferry André de la Porte

Jacqueline Gilbert

Jacqueline Gilbert

* 1950

Amsterdamse Bos, 2000

* 1960

Exit Parking Nieuwezijds

HoekZaanstraat/


Parking Arena, 1996

Kolk, 1996

Spaarndammer-plantsoen,

Amsterdamse Bos, 2000



1992


b. 1960

Exit Parking Nieuwezijds Kolk,


Parking Arena, 1996

1996

b. 1950



Corner Zaanstraat and Spaarndammerplantsoen, 1992 Gelatin developing-out paper

93

94

95

96

Jacqueline Gilbert

Jacqueline Gilbert

Jacqueline Gilbert

Jacqueline Gilbert

Parking Nieuwezijds Kolk,

Nieuwe Kerk 1,1996

Nieuwe Kerk II, 1996

Paleis, 1996

1996





Nieuwe Kerk (New Church) I,

Nieuwe Kerk (New Church) II,

Paleis (Royal Palace), 1996

Parking Nieuwezijds Kolk,

1996

1996


1996




9 8 - 1 0 0 Windkracht 3,5 is ideaal voor hem: dan is de w i n d niet te sterk, niet te zwak. Gerco de Ruijter bevestigt zijn panoramacamera aan een vlieger en laat haar op. Te veel w i n d zou de camera, die een draaiende lens heeft, te veel doen bewegen en voor onscherpte zorgen. Vanaf de grond kan hij - radiografisch - de sluiter laten overgaan. W a t de camera precies in beeld brengt, blijkt pas later. Wind force 3.5 is ideal for him: then the wind is not too strong and not too weak. Gerco de Ruijter attaches his panorama camera to his kite and launches it into the sky. Too much wind would cause the camera, with its rotating lens, to move too much and so lose focus. He controls the shutter from the ground by radio signal. Precisely what the camera has captured is only later apparent.

100

97

98

99

Theo Baart

Gerco de Ruijter

Gerco de Ruijter

Gerco de Ruijter

* 1957

* 1961

IJburg, 18 april 2003


Gaasperplas, 1999


Inkjetprint

Inkjetprint

C-print

Inkjetprint

IJburg, 18 April 2003


b. 1957

b. 1961

Inkjetprint

Inkjetprint

Gaasperplas, 1999


C-print

Inkjetprint

© tekst Hans Rooseboom, 2003 Tentoonstelling samengesteld óoor_Exhibition Tentoonstelling ontworpen door_Exhibition

curated by Hans

Rooseboom

designed öyFolkert van der Hoek

Tentoonstelling gerealiseerd óoor_Exhibition

realised by Landstra & De Vries

Drukwerk ontworpen door_Printing

designed

material

by Vandejong

Bruikleengevers. Contributors Gemeentearchief Amsterdam Koninklijk Oudheidkundig Genootschap Maria Austria Instituut Nederlands Fotoarchief Particuliere Collectie Amsterdam Particuliere Collectie Leiderdorp Prentenkabinet/Studie en Documentatie Centrum voor Fotografie, Universiteit Leiden Stedelijk Museum Amsterdam Spaarnestad Fotoarchief Drukwerk

OO rxj CD CD O ^O Ovl

De Bussy Ellerman Harms BV M e t dank

aanJThanks

Kleurgamma, De Verbeelding, Vandejong Foam wordt ondersteund door VandenEnde

FOU N DATION

CD CD CN CD VJ1 O CD OO r\j CD CD O vO I

m 24 augustus 2003

Recommend Documents