Erven van Utrecht Naslagwerk informatie website www.ervenvanutrecht.nl Oorspronkelijke informatie website Datum: januari 2014 Auteur: Maarten van Beek Organisatie: Landschap Erfgoed Utrecht Versie: 1.2
1
Voorwoord:
In 2011 is de website www.ervenvanutrecht.nl gemaakt. Op deze website is uitgebreide informatie gezet over streekeigen erven in de provincie Utrecht. Vanwege de veranderingen en kostenbesparing aan de website van landschap erfgoed Utrecht is de informatie van de website www.ervenvanutrecht.nl als naslagwerk opgeslagen. Hieronder leest u het naslagwerk over de streekeigen erven van Utrecht:
1.1
Erven van Utrecht
De provincie Utrecht kent prachtige boerenerven. Erven van Utrecht toont u de historische waarde en de schoonheid, maar ook dat erven streekgebonden elementen hebben die passen bij een bepaald type landschap. Wilt u weten in welk landschap uw erf ligt? En waarom het er zo uitziet? In dit naslagwerk leest u meer over de vijf Utrechtse landschappen en de inrichting, bebouwing en beplanting van het streekeigen erf. Ook vindt u praktische tips, advies en inspiratie over behoud, beheer en ontwikkeling. Wilt u een advies, extra informatie of heeft u een vraag na het lezen van Erven van Utrecht? Via onze ervenconsulent helpen we u graag verder.
2
Inhoud
1
Voorwoord: ..................................................................................................................................... 2 1.1
Erven van Utrecht .................................................................................................................... 2
2
Inhoud ............................................................................................................................................. 3
3
Erf en landschap .............................................................................................................................. 8 3.1
Het boerenerf .......................................................................................................................... 8
3.2
Landschap als uitgangspunt .................................................................................................... 8
3.2.1
Op het zand ..................................................................................................................... 8
3.2.2
Op het veen ..................................................................................................................... 8
3.2.3
Op de klei ......................................................................................................................... 9
3.3
Boer én boerin: achtererf en voorerf ...................................................................................... 9
3.4
Gebouwen ............................................................................................................................. 10
3.4.1
Boerderij ........................................................................................................................ 10
3.4.2
Bijgebouwen .................................................................................................................. 10
3.4.3
Nieuwe bijgebouwen..................................................................................................... 10
3.5 4
Mijn streekeigen erf .............................................................................................................. 11
Mijn streekeigen erf ...................................................................................................................... 12 4.1
Wat is streekeigenheid? ........................................................................................................ 12
4.1.1 5
Engenlandschap............................................................................................................................. 13 5.1
Landschap .............................................................................................................................. 13
5.1.1 5.2
Kenmerken .................................................................................................................... 14
Erfinrichting ........................................................................................................................... 14
5.2.1
6
De vijf Utrechtse landschappen .................................................................................... 12
Kenmerken .................................................................................................................... 14
5.3
Bebouwing ............................................................................................................................. 15
5.4
Beplanting.............................................................................................................................. 15
5.5
Elementen ............................................................................................................................. 15
5.5.1
Bebouwing ..................................................................................................................... 15
5.5.2
Beplanting...................................................................................................................... 15
Kampenlandschap ......................................................................................................................... 16 6.1
Landschap .............................................................................................................................. 16
6.1.1 6.2
Kenmerken .................................................................................................................... 16
Erfinrichting ........................................................................................................................... 16
6.2.1
Kenmerken .................................................................................................................... 17
6.3
Bebouwing ............................................................................................................................. 17
6.4
Beplanting.............................................................................................................................. 17
6.5
Elementen ............................................................................................................................. 18
7
6.5.1
Bebouwing ..................................................................................................................... 18
6.5.2
Beplanting...................................................................................................................... 18
Slagenlandschap ............................................................................................................................ 19 7.1
Landschap en erfinrichting .................................................................................................... 19
7.1.1 7.2
Erfinrichting ........................................................................................................................... 20
7.2.1 8
Kenmerken .................................................................................................................... 20
Kenmerken .................................................................................................................... 20
Eemland ......................................................................................................................................... 21 8.1
Bebouwing ............................................................................................................................. 21
8.2
Beplanting.............................................................................................................................. 21
8.3
Elementen ............................................................................................................................. 22
9
8.3.1
Bebouwing ..................................................................................................................... 22
8.3.2
Beplanting...................................................................................................................... 22
Lopikerwaard, Linschoterwaard, Vianen, Eiland van Schalkwijk................................................... 23 9.1
Erfinrichting ........................................................................................................................... 23
9.1.1
Kenmerken .................................................................................................................... 23
9.2
Regionale verschillen ............................................................................................................. 23
9.3
Bebouwing ............................................................................................................................. 24
9.4
Beplanting.............................................................................................................................. 24
9.5
Elementen ............................................................................................................................. 24
9.5.1
Bebouwing ..................................................................................................................... 24
9.5.2
Beplanting...................................................................................................................... 24
10
Noorderpark, Vechtstreek, De Venen ....................................................................................... 25
10.1
Erfinrichting ........................................................................................................................... 25
10.1.1
Kenmerken .................................................................................................................... 25
10.2
Bebouwing ............................................................................................................................. 25
10.3
Beplanting.............................................................................................................................. 26
10.4
Elementen ............................................................................................................................. 26
10.4.1
Bebouwing ..................................................................................................................... 26
10.4.2
Beplanting...................................................................................................................... 26
11
Langbroekerwetering ................................................................................................................ 27
11.1
Landschap .............................................................................................................................. 27
11.1.1
Kenmerken .................................................................................................................... 27
11.2
Bebouwing ............................................................................................................................. 27
11.3
Beplanting.............................................................................................................................. 27
11.4
Elementen ............................................................................................................................. 28
11.4.1
Bebouwing ..................................................................................................................... 28
11.4.2
Beplanting...................................................................................................................... 28
12
Gelderse Vallei ........................................................................................................................... 29
12.1
Erfinrichting ........................................................................................................................... 29
12.1.1
Kenmerken .................................................................................................................... 29
12.2
Bebouwing ............................................................................................................................. 29
12.3
Beplanting.............................................................................................................................. 29
12.4
Elementen ............................................................................................................................. 30
12.4.1
Bebouwing ..................................................................................................................... 30
12.4.2
Beplanting...................................................................................................................... 30
13
Rivierenlandschap ..................................................................................................................... 31
13.1
Landschap en erfinrichting .................................................................................................... 31
13.1.1 13.2 14
Kenmerken .................................................................................................................... 32
Erfinrichting ........................................................................................................................... 32 Vecht, Angstel, Kromme Mijdrecht ........................................................................................... 33
14.1
Erfinrichting ........................................................................................................................... 33
14.2
Bebouwing ............................................................................................................................. 33
14.3
Beplanting.............................................................................................................................. 34
14.4
Elementen ............................................................................................................................. 34
14.4.1
Bebouwing ..................................................................................................................... 34
14.4.2
Beplanting...................................................................................................................... 34
15
Lek ............................................................................................................................................. 35
15.1
Erfinrichting ........................................................................................................................... 35
15.1.1
Kenmerken .................................................................................................................... 35
15.2
Bebouwing ............................................................................................................................. 35
15.3
Beplanting.............................................................................................................................. 36
15.4
Elementen ............................................................................................................................. 36
15.4.1
Bebouwing ..................................................................................................................... 36
15.4.2 16
Beplanting...................................................................................................................... 36
Oude Rijn en Hollandse IJssel .................................................................................................... 37
16.1
Erfinrichting ........................................................................................................................... 37
16.1.1
Kenmerken .................................................................................................................... 37
16.2
Bebouwing ............................................................................................................................. 37
16.3
Beplanting.............................................................................................................................. 38
16.4
Elementen ............................................................................................................................. 38
16.4.1
Bebouwing ..................................................................................................................... 38
16.4.2
Beplanting...................................................................................................................... 38
17
Kromme Rijn .............................................................................................................................. 39
17.1
Erfinrichting ........................................................................................................................... 39
17.1.1
Kenmerken .................................................................................................................... 39
17.2
Bebouwing ............................................................................................................................. 39
17.3
Beplanting.............................................................................................................................. 39
17.4
Elementen ............................................................................................................................. 40
17.4.1
Bebouwing ..................................................................................................................... 40
17.4.2
Beplanting...................................................................................................................... 40
18
Droogmakerijen ......................................................................................................................... 41
18.1 19
Landschap .............................................................................................................................. 41 De Ronde Venen ........................................................................................................................ 42
19.1
Landschap .............................................................................................................................. 42
19.2
Erfinrichting ........................................................................................................................... 42
19.2.1
Kenmerken .................................................................................................................... 42
19.3
Bebouwing ............................................................................................................................. 43
19.4
Beplanting.............................................................................................................................. 43
19.5
Elementen ............................................................................................................................. 43
19.5.1
Bebouwing ..................................................................................................................... 43
19.5.2
Beplanting...................................................................................................................... 43
20
Bethunepolder........................................................................................................................... 44
20.1
Landschap .............................................................................................................................. 44
20.2
Erfinrichting ........................................................................................................................... 44
20.2.1
Kenmerken .................................................................................................................... 44
20.3
Bebouwing ............................................................................................................................. 44
20.4
Beplanting.............................................................................................................................. 45
20.5
Elementen ............................................................................................................................. 45
20.5.1
Bebouwing ..................................................................................................................... 45
20.5.2
Beplanting...................................................................................................................... 45
21
Boslandschap ............................................................................................................................. 46
21.1
Landschap .............................................................................................................................. 46
21.1.1 21.2
Kenmerken .................................................................................................................... 46
Erfinrichting ........................................................................................................................... 46
21.2.1
Kenmerken .................................................................................................................... 46
21.3
Bebouwing ............................................................................................................................. 46
21.4
Beplanting.............................................................................................................................. 47
21.5
Elementen ............................................................................................................................. 47
22
21.5.1
Bebouwing ..................................................................................................................... 47
21.5.2
Beplanting...................................................................................................................... 47
Elementen op mijn erf ............................................................................................................... 48
3 3.1
Erf en landschap Het boerenerf
Een erf is een begrensd stuk grond met daarop een boerderij, bijgebouwen en beplanting. We bedoelen het totale terrein met daarop alle gebouwen en elementen, die voor het boerenbedrijf nodig zijn en in de loop van de tijd tot een eenheid zijn gegroeid. De erfinrichting, de plaats van de verschillende elementen, is de weerslag van deze eenheid. Erven zijn niet overal hetzelfde. De verschillen worden bepaald door de bodemgesteldheid, de daaraan gerelateerde landbouwproducten en bedrijfsvoering. Ook van invloed zijn streekgebonden bouwtechnieken en bouwmaterialen én de taakverdeling tussen boer en boerin. Daarnaast hebben verschillen in status en rijkdom van de boer invloed bij opzet en aankleding van het erf. De grondsoort is van invloed op zowel het landschap als het type bedrijfsvoering. Bijvoorbeeld: op hoge zandruggen kon het regenwater gemakkelijk wegzakken. In lagere veengebieden moest men eerst een afwateringssysteem aanleggen voordat men het land kon gaan gebruiken. Dat afwateringssysteem, het slotenpatroon, bepaalde de verkavelingsvorm. In de veengebieden was op den duur alleen veeteelt mogelijk. Op de hogere zand- en kleigronden was naast veeteelt ook akkerbouw mogelijk. Het landschap bepaalde dus zowel de verkavelingsvorm als de bedrijfsvoering en dat zien we terug in de ligging, de vorm en de inrichting van het erf. Nieuwe landbouwmethoden en functies hebben het uiterlijk van een 21ste-eeuwse boerderij ingrijpend veranderd. Dat geldt zowel voor de gebouwen als voor de indeling van het erf en de beplanting. Zo heeft bijvoorbeeld kuilgras de hooiberg overbodig gemaakt. Ook de auto en supermarkt maakten mensen minder afhankelijk van een eigen moestuin en boomgaard. Nieuwe bewoners en gebruikers, zoals een zorginstelling of kantoor, doen hun intrede. Ook dan kunnen veel karakteristieke elementen blijven, of kunnen hersteld worden. Zo kan het streekeigen karakter van uw woonomgeving behouden blijven.
3.2
Landschap als uitgangspunt
3.2.1 Op het zand Op de stuwwal en de dekzandruggen ontstond een landbouwsysteem met akkers, weilanden, hooilanden, heidevelden en schaapsdriften. Naar gelang het type zandlandschap ontstonden bijvoorbeeld geclusterde boerderijen (stuwwal) of juist verspreid liggende boerderijen (dekzandruggen). Perceelsgrenzen werden vooral bepaald door hoogteverschillen en de mogelijkheid van afwatering. Er ontstond een gemengde bedrijfsvoering. Voor opslag van voer- en oogstproducten en voor het stallen van dieren werden hooibergen, schuren en hokken rond het hoofdgebouw gebouwd. Op de erfgrenzen werd vaak een zandwal opgeworpen, die werd ingeplant met eikenhakhout. Het landschap dat zo gevormd is, wordt kampen- en engenlandschap genoemd en komt voor in de Gelderse Vallei en op de Utrechtse Heuvelrug. 3.2.2 Op het veen In het westen van de provincie Utrecht lagen tot ver in de Middeleeuwen uitgestrekte veenmoerassen. Veel van deze moerassen waren in eigendom van het bisdom of van een kapittel, die vanaf de 12de eeuw startten met het ontginnen. Een ontginningsovereenkomst tussen eigenaar en uitvoerder werd een ’cope’ genoemd en het ontginningslandschap wordt nog steeds een ‘copelandschap’ of ‘slagenlandschap’ genoemd. In de moerassen werden eerst brede afwateringskanalen gegraven met haaks daarop smallere afwateringssloten. Tussen de kanalen ontstonden zo lange, smalle en kaarsrechte percelen van circa 112 bij 1250 meter. Het veenpakket klonk in de loop van de Middeleeuwen ernstig in. Hierdoor moesten in de lengte extra afwateringssloten gegraven worden en waren hulpmiddelen als watermolens nodig. Zo ontstond op den duur een soort geometrisch eilandenrijk van smalle, rechthoekige erven tussen sloten. Vooraan op het erf stond de boerderij en daarachter in de lengterichting de
hooibergen en de bijgebouwen. Deze natte, lage gronden zijn alleen geschikt voor veeteeltbedrijven. Het slagenlandschap komt voor in het noordwesten van Utrecht (het Utrechtse deel van het Groene Hart), de lage komgebieden van de rivieren, de Langbroekerwetering, de Gelderse Vallei en Eemland. 3.2.3 Op de klei De rivier zocht steeds zijn eigen, soms grillige, weg door het landschap en zette bij elke overstroming een laagje klei af. De grillige loop van de oude rivier is vaak nog in het landschap terug te vinden. De verkaveling op een stroomrug was meestal onregelmatig blokvormig. De vorm en indeling van de erven kwamen overeen met die van de zandgronden. Vanwege vruchtbare klei waren de bedrijven echter welvarender, zodat erven en gebouwen groter waren dan op de armere zandgronden. De eerste bewoning ontstond op de stroomruggen. Vanaf de 12de eeuw ging men lager gelegen kleipolders ontginnen, zoals men deed in bij veen. Haaks op de rivier werden, dicht op elkaar, afwateringssloten gegraven en daartussen kavels ‘geslagen’. De naam ‘slagenlandschap’ komt hier vandaan. De termen ‘slagenlandschap’ en ‘copelandschap’ worden vaak door elkaar gebruikt. Beide kunnen naar zowel klei-, als veenontginningen verwijzen. Het waren lange, smalle, regelmatige kavels, met vooraan bij de weg de gebouwen. Op de klei kwam vroeger zowel akkerbouw als veeteelt voor. Tegenwoordig is het vooral veeteelt met hier en daar een maïsperceel. Fruitteelt bevindt zich voornamelijk op de oude stroomruggen en oeverwallen. Dit landschapstype, het rivierenlandschap, vinden we in het Utrechtse rivierenlandschap van het Kromme Rijn, Oude Rijn en Hollandse IJssel, Lek, Vecht, Angstel en delen van Eemland (klei op veen).
3.3
Boer én boerin: achtererf en voorerf
Niet alleen de grondsoort, maar ook de taakverdeling tussen boer en boerin bepaalt de erfindeling. Een boerderij was in het verleden een gemeenschap die geheel in zijn eigen behoeften moest kunnen voorzien en waarin alle activiteiten een nutsfunctie hadden.
Het domein van de boerin was het voorerf met woonhuis, tuin, boomgaard en de bleek. Zij managede het arbeidsintensieve woongedeelte van het erf. De tuin was een nutstuin: een moestuin waarvan de opbrengst bestemd was voor de eigen consumptie. Pas later werden naast groenten ook sierplanten gekweekt, waarbij de moestuin meestal verschoof naar de zijkant van de boerderij en de siertuin prominent aan de voorgevel kwam te liggen. Een doornenheg om de tuin diende ter bescherming en beschutting van de jonge planten. Als zonwering voor kaasmakerij werden leilinden voor het woonhuis aangeplant. Ook solitaire bomen, als notenboom of kastanje werden hiervoor gebruikt. Een bomenrij langs het erf en de boomgaard moest beschutting bieden tegen weer en wind. In polderlandschappen bestaat zo'n rij meestal uit knotbomen.
Het achtererf met de deel en de andere bijgebouwen is het werkgedeelte en traditioneel het werkterrein van de boer. Dit werkgedeelte mocht wat rommeliger en minder besloten zijn en stond in een open verbinding met het land. De beplanting is meestal minder besloten en het onderhoud minder arbeidsintensief dan op het voorerf. Vroeger werden erven nauwelijks verhard. Soms werden er sintels gestrooid of klinker- of keienpaadjes aangelegd op veelbelopen of erg modderige gedeelten. Om in de eigen behoefte aan hout voor gereedschappen en brandhout te kunnen voorzien, werden achter op het erf geriefhoutbosjes aangeplant.
3.4
Gebouwen
De gebouwen op een erf bestaan traditioneel uit de boerderij en de bijgebouwen. 3.4.1 Boerderij De Utrechtse boerderijen behoren tot het langhuistype, ook wel hallehuistype genoemd. Soms bouwde men het voorhuis van een boerderij uit. Al naar gelang de ingreep ontstond een T-vormige of L-vormige plattegrond. Deze boerderijen heten respectievelijk T-huis of Krukhuis. Kijk bij hoofdstuk ‘elementen op mijn erf’ voor meer informatie.
3.4.2 Bijgebouwen In de boerderij was geen plaats om al het vee, voer én de werktuigen te stallen. Daarvoor dienden de bijgebouwen. Het type en aantal bijgebouwen varieerden naar het type agrarisch bedrijf en zijn daarom per grondsoort verschillend. Bij ‘mijn streekeigen erf’ kunt u per landschap zien welke bijgebouwen en beplanting er voorkomen. Op het zand staan hooibergen of kapbergen, maar ook stenen bakhuisjes, wagenschuren, varkensschuren en kippenhokken. Op de zuidflanken van de Utrechtse Heuvelrug werd vanaf de 17de eeuw tot halverwege de 20ste eeuw tabak verbouwd en daar staan nog enkele tabaksschuren. Ook staan daar bijgebouwen buiten het erf, zoals schaapskooien. Op de klei in het rivierengebied hebben de hooibergen in verband met overstromingen soms een verhoogde tasvloer om het hooi droog te houden. Ook hier komen wagenschuren en stallen voor varkens en jongvee voor. ‘s Zomers leefde de familie overdag in het zomerhuis naast de boerderij en sliep ze in de boerderij. In het cope– of slagenlandschap, zowel op de klei als op het veen, vond voornamelijk veeteelt plaats. Zuivelproducten als kaas en boter vormden hier een belangrijk product. De kaasproductie vond plaats in de opkamer of in het achtergedeelte van het zomerhuis. Tussen boerderij en sloot werd een overdekte boenstoep gebouwd voor het schoonmaken en opslaan van de melkbussen en het andere zuivelgereedschap. Afhankelijk van het aantal koeien stonden er één of meer hooibergen, altijd pal achter de boerderij. Het transport ging grotendeels over het water met pramen en melkboten, daarom heeft vrijwel ieder erf een aanlegplaats voor boten. 3.4.3 Nieuwe bijgebouwen Erven zijn niet tijdloos. Sterker nog, ze zijn altijd aan veranderingen onderhevig geweest. Nieuwe productietechnieken of landbouwmethoden stelden nieuwe eisen aan de gebouwen. De landbouwgeschiedenis is daarom ook vandaag de dag vaak nog af te lezen aan vorm, omvang en plaats van de gebouwen. De schaalvergroting in de landbouw is er de oorzaak van dat er veel nieuwe typen bijgebouwen zijn. Denkt u maar aan de voedersilo’s, ligboxenstal, schuren voor fruitopslag en mestsilo’s
die door hun omvang het erf en de omgeving domineren en het hoofdgebouw op het erf- de boerderij- nietig kunnen laten lijken.
3.5
Mijn streekeigen erf
In welk landschap ligt uw erf? Waarom ziet dat er zo uit? Heeft uw boerderij dezelfde detaillering als die van uw buurman? Lees bij hoofdstuk: ‘mijn streekeigen erf’ meer over streekeigenheid in uw omgeving. We onderscheiden voor de provincie Utrecht vijf landschappen, waarin de erven op elkaar lijken: het engen- en kampenlandschap (zand), het slagenlandschap (veen en klei-op-veen), het rivierenlandschap (klei), de droogmakerijen (zand en klei) en het boslandschap (zand).
4
Mijn streekeigen erf
In welk landschap ligt uw erf? Waarom ziet dat er zo uit? Herkent u de detaillering van uw boerderij bij boerderijen in uw omgeving? Heeft u dezelfde bomen op uw erf als uw buurman? Lees op deze website meer over streekeigenheid in uw omgeving. In de bodem van de provincie Utrecht komen hoofdzakelijk zand, veen en klei voor. Het verschil in bodemgesteldheid bepaalt het boerenerfkarakter. We onderscheiden voor de provincie Utrecht vijf landschappen: het engen- en kampenlandschap (zand), het slagenlandschap ((klei op) veen), het rivierenlandschap (klei), de droogmakerijen (zand en klei) en het boslandschap (zand). Het stedelijk gebied wordt niet meegenomen. In dit hoofdstuk bespreken we de streekeigenheid van deze landschappen.
4.1
Wat is streekeigenheid?
Streekeigenheid is datgene wat kenmerkend, karakteristiek en beeldbepalend is voor een gebied. Streekeigenheid ontstaat door streekgebonden bouwtechnieken en -materialen, grondsoort, landbouwproducten en bedrijfsvoering. Streekeigenheid komt tot uitdrukking in details, kleurgebruik, ligging en inrichting van het erf en boerderij en in het type beplanting. 4.1.1 De vijf Utrechtse landschappen In de vijf Utrechtse landschappen, die wij onderscheiden, lijken de erven erg op elkaar. Per landschap beschrijven we het landschap zelf en de streekeigenheid van de erven in dat gebied (erfinrichting, bebouwing en beplanting). In de provincie Utrecht onderscheiden we de volgende landschapstypen:
Engen- en kampenlandschap Slagenlandschap Rivierenlandschap Droogmakerijen Boslandschap
5
Engenlandschap
Op de zandgronden in de provincie Utrecht zijn twee gelijksoortige landschappen ontstaan: het engenlandschap en het kampenlandschap. Deze landschappen lijken op elkaar en zijn op een gelijksoortige manier ontgonnen, maar verschillen wel degelijk van elkaar. In dit hoofdstuk wordt het engenlandschap besproken.
5.1
Landschap
De Utrechtse Heuvelrug bestaat uit drie zones: bovenop hoog en droog, op de flanken niet te nat en niet te droog, aan de voet laag en nat. Het landbouwsysteem maakt gebruik van alle zones. Het landschap dat daardoor ontstaat, wordt engenlandschap genoemd. Een eng bestaat uit de aaneengesloten akkerlanden, die elders in Nederland es of enk heet.
Dit landschap is ontstaan vanaf de Middeleeuwen. Het kenmerkt zich door geconcentreerde dorpen en akkercomplexen op de flanken van de stuwwal. Weilanden en hooilanden aan de voet en woeste heidevelden bovenop de stuwwal. De wegen, met houtwallen erlangs, verbinden de heide en de weide met elkaar. In dit landschap ontstaan gemengde boerenbedrijven. De mest van het vee, met name van schapen, is nodig om de zandige akkers vruchtbaar te maken. In een ‘mestfabriekje’, deschaapskooi of potstal, vermengen de schapen hun mest met heideplaggen en bosstrooisel. Dit mengsel wordt jaarlijks over de akkers uitgereden. De akkercomplexen bestaan uit relatief grote, onregelmatige blokvormige kavels met lage omgrenzing. Dit geeft een eng een open karakter. Rondom het akkercomplex liggen houtwallen en houtsingels om wild en vee buiten te houden. Er zijn nog wel regionale verschillen. Zo wordt bij Amersfoort en Amerongen/Elst vanaf de 17de tot in de 20ste eeuw tabak geteeld, zodat daar veel tabaksschuren staan. Met de invoering van de kunstmest aan het einde van de 19de eeuw, wordt de dierlijke mest overbodig en verandert er veel in het landschap. Heidevelden worden bebost en de schaapskooien en tabaksschuren verdwijnen.
5.1.1
Kenmerken
• • • •
Afwisselend open/gesloten. Grote aaneengesloten akkers. Noord-zuidwegen tussen top en voet van de stuwwal zijn in de 19de eeuw vaak rechtgetrokken. Oost-westwegen zijn vaak kronkelend, omdat ze het reliëf volgen (behalve de doorgaande weg).
5.2
Erfinrichting
De plaats van de bebouwing is bepaald door het hoogteverschil, tussen de eng en de weg. De bebouwing is geconcentreerd bij de eng. Tegenover de openheid van de eng staat de beslotenheid rond de bebouwing. De woonhuizen zijn omgeven door erfafscheidingen. Het hoofddoel van de bijgebouwen op het erf is op opslag van gewassen. Door het telen van tabak vanaf de 17de eeuw komen er ook veel tabaksschuren voor. 5.2.1
Kenmerken
• • • •
Open engen. De randen van de eng waren aan de buitenkant beplant met houtwallen of -singels. Boerderijen zijn met de achterkant naar de weg gericht. Clustering van boerderijen.
5.3
Bebouwing
Het meest voorkomende boerderijtype is langhuis of hallehuis. In mindere mate komen ook T- of krukhuisboerderijen voor. Op het boerenerf staan diverse bijgebouwen in losse rangschikking en in verschillende richtingen. De meest kenmerkende bebouwing zijn de tabaksschuren en schaapskooien. De schaapskooien staan in de buurt van het erf. De tabaksschuren staan op afstand in het landschap. Op sommige erven staan (restanten van oude) tabakschuren. Voor de opslag van allerlei oogstproducten staan er meerdere hooi- en/of kapbergen, van allerlei typen (twee-, vier- en vijfroedig en schuurbergen), verspreid over het achtererf. Daarnaast zijn er kippenhokken, wagenloodsen en melkhokken. Een mestvaalt is er meestal niet, omdat veelal een schaapskooi op of nabij het erf staat, die dienst doet als ‘mestfabriekje’.
5.4
Beplanting
Op het erf is veel beplanting aanwezig. De eng is open en aan de rand omgeven door een houtwal of houtsingel. In eerste instantie heeft dit te maken met veekering, maar later ook met gebruikshout. Aan de zuidkant van de boerderij staan leibomen, meestal zijn dit linde- of perenbomen. Op het voorerf is van oudsher een moestuin die omzoomd is door een stekelige heg. Langs de oprit staat een dubbele bomenrij (laan), bestaande uit eiken. Verder vind je op het voorerf enkele solitairen en een hoogstamboomgaard omzoomd door een stekelige haag. Tussen het erf en de weg ligt een heg. De eikengaarde, aan de zijkant van het erf, is zeer kenmerkend voor dit type landschap. Het achtererf is omgeven door brede houtwallen of houtsingels (op droge bodem eik en op vochtige grond wilg). Bij erven op lager gelegen zandgronden staan knotbomenrijen van zwarte els of wilg. Waar vroeger een stekelhaag in de vorm van meidoorn of sleedoorn stond, is deze vaak vervangen door beuken-, haagbeuken-, veldesdoorn- of ligusterhaag.
5.5 5.5.1 • • • • • 5.5.2 • • • • • • • • • •
Elementen Bebouwing bakhuis hooiberg kippenhok melkhok wagenloods Beplanting bomenrij eikengaarde heggen, hagen hoogstamboomgaard houtwallen knotbomenrij leibomen moestuin singels solitaire bomen
6
Kampenlandschap
Op de zandgronden in de provincie Utrecht zijn twee gelijksoortige landschappen ontstaan: het engenlandschap en het kampenlandschap. Deze landschappen lijken op elkaar en zijn op een gelijksoortige manier ontgonnen, maar verschillen wel degelijk van elkaar. In dit hoofdstuk wordt het kampenlandschap besproken.
6.1
Landschap
Op sommige plaatsen op de flanken van de Utrechtse Heuvelrug en op de dekzandruggen in de Gelderse Vallei komen een op korte afstand sterk wisselend reliëf en een grote variatie in hydrologische omstandigheden voor. Hier is het kampenlandschap ontstaan, dat elders in Nederland ook wel (oude) hoevenlandschap of coulissenlandschap wordt genoemd. Het kampenlandschap bestaat uit een (relatief kleine) onregelmatige blokverkaveling, éénmans engen of kampen genoemd, met daartussen een onregelmatig wegenpatroon. De begrenzingen ontstonden door de hoogteverschillen in het terrein. De kleine percelen zijn, afhankelijk van de waterhuishouding, geschikt als akker of weiland. Kenmerkend voor de boerenbedrijven is de gemengde bedrijfsvoering, een combinatie van akkerbouw en veeteelt (zie ook engenlandschap). Ieder kamp bestaat uit een boerenerf met akkers, weide- en heidegronden. Het is eigenlijk een engenlandschap in het klein. Om de gewassen op de akkers te beschermen tegen wildvraat en wind, legt men oorspronkelijk lage zandwallen met doornige struiken aan. Later gaat men over op houtwallen, van voornamelijk eikenhakhout. De beplanting in het kampenlandschap bestaat verder uit bomenrijenlangs percelen (soms enkele, soms dubbele rijen), singels, (eiken)bosjes, wegen laanbeplanting en solitaire bomen. 6.1.1
Kenmerken
• • • •
Kronkelend wegenpatroon. Besloten karakter. Verspreide bebouwing. Wegen met lanen.
6.2
Erfinrichting
Het erf in een kampenlandschap is relatief ruim van opzet en onregelmatig van vorm. De erven liggen verspreid, als een mozaïek, in het landschap. De boerderijen staan op de overgangszone van de akkers naar de lagere gronden. Door de gemengde bedrijfsvoering is er veel bebouwing. De diverse bijgebouwen staan in losse rangschikking en in verschillende richtingen. Het erf kent daardoor compacte clusters van bebouwing en beplanting, ingebed in het besloten landschap. De boerderijen zijn overwegend klein, doordat de natuurlijke rijkdom van het landschap gering is.
6.2.1
Kenmerken
• • • • •
Houtwallen om de percelen. Onregelmatige opzet van het erf. Boerderijen met de achterkant naar de weg gericht. Leilinden aan de zuidzuide van de boerderij. Eikengaardes aan de zijkant van het erf.
6.3
Bebouwing
Over het algemeen staat in deze streek de langhuis- of hallehuisboerderij. De boerderij staat met de voorgevel naar de akkers. De achterkant is naar de weilanden gericht, zodat het vee makkelijk naar binnen kan lopen. Voor de opslag van allerlei oogstproducten staan er meerdere hooi- en/of kapbergen, van allerlei typen (twee-, vier- en vijfroedig en schuurbergen), verspreid over het achtererf. Verder zijn er kippenhokken, een wagenloods en een melkhok. Een mestvaalt is er meestal niet, omdat veelal een schaapskooi, die als mestfabriekje diende, op of nabij het erf staat. Op sommige erven staan (restanten van oude) tabakschuren.
6.4
Beplanting
In het landschap en ook op het erf is veel beplanting aanwezig. In het begin werd dit aangelegd voor veekering, en later voor gebruikshout. Aan de zuidkant van de boerderij staan leibomen, meestal bestaande uit linden of peren. Op het voorerf ligt een moestuin opgedeeld in bedden en omzoomd door een stekelige heg. Langs de oprit staat een dubbele bomenrij (laan), bestaande uit eiken. Verder staan op het voorerf enkele solitairen en een hoogstamboomgaard. De boomgaard is omzoomd door een stekelige heg. Tussen het erf en de weg is een heg geplant van meidoorn of veldesdoorn. Aan de zijkant van het erf staat vaak een eikengaarde. De eikengaarde is zeer kenmerkend voor het kampenlandschap. Op het achtererf staan vele schuren begeleid door brede houtwallen of singels(op droge bodem eik en op vochtige grond wilg). Bij lager gelegen erven staan er knotbomenrijen van els of wilg. Waar vroeger een stekelhaag in de vorm van meidoorn of sleedoorn stond, is deze vaak vervangen door beuken-, haagbeuken-, veldesdoorn- of ligusterhaag. Langs het perceel komen eikenrijen, soms dubbel, voor.
6.5 6.5.1 • • • • • 6.5.2 • • • • • • • • • •
Elementen Bebouwing bakhuis hooiberg kippenhok melkhok wagenloods Beplanting (dubbele) bomenrij eikengaarde haag en heg hoogstamgaard houtwal knotbomenrij leibomen moestuin (hof) singels solitaire boom
7
Slagenlandschap
In de ontwikkeling van erven zijn binnen het slagenlandschap regionale verschillen ontstaan. We onderscheiden vijf regio’s:
Eemland Lopikerwaard, Linschoterwaard, Vianen, Eiland van Schalkwijk Noorderpark, Vechtstreek, De Venen Langbroekerwetering Gelderse Vallei
Lees hieronder het algemene beschrijving van het slagenlandschap.
7.1
Landschap en erfinrichting
Het landschap dat het meeste voorkomt in de provincie Utrecht is het zogenaamde slagenlandschap. Strokenverkaveling, copelandschap of veenweidelandschap zijn andere benamingen hiervoor. Dit landschap ligt voornamelijk in het laaggelegen westen van de provincie Utrecht (veen en klei-op-veen) en in de kommen die bij de rivieren horen (klei-op-veen). In het westen van de provincie liggen tot ver in de Middeleeuwen uitgestrekte veenmoerassen. Veel van deze moerassen zijn in eigendom van het bisdom of van een kapittel, die vanaf de 12 de eeuw starten met het ontginnen. Een ontginningsovereenkomst tussen eigenaar en uitvoerder heet een ’cope’. Dit komt nog in veel polder- en plaatsnamen terug: Hoenkoop, Willeskop, Benschop, Heicop en Reijerscop. ‘Broek’, in Langbroek, Maarssenbroek, Westbroek en Polsbroek, duidt op moeras. En ‘schoten’ in Linschoten en Bunschoten verwijst naar een, al dan niet beboste, uitstekende landtong in een moeras. Vanuit een ontginningsbasis, veelal de oeverwallen langs de rivieren, worden loodrecht op die basis lange smalle kavels met een vaste maat van circa 112 x 1250 meter uitgezet (geslagen). Deze percelen worden gescheiden door afwateringssloten. De achterkade van het eerste ontginningsblok wordt weer gebruikt als ontginningsbasis voor het volgende stuk. Een tiendweg, bestaande uit twee afwateringssloten met daartussen een kade, was vaak zo’n scheiding tussen twee ontginningen. Overgebleven stukken grond kregen een waaiervormig uiterlijk. Deze restontginningen heten vaak blokland. In het begin liggen de veenpakketten hoger dan de rivieren en kan de afwatering op een natuurlijke manier plaatsvinden. Door de inklinking van de bodem, als gevolg van ontwatering en oxidatie van het veen, komt het land lager te liggen dan het water. Om de afwatering te verbeteren, worden in veel gebieden de percelen eerst opnieuw in de lengterichting doorsneden door sloten. Grootschalige ontginning kan pas plaatsvinden na de aanleg van dijken (vanaf 1100 n.Chr.) en de uitvinding van mechanische ontwatering door poldermolens (vanaf begin 15de eeuw) en stoom- en elektrische gemalen. Zo ontstaat over het algemeen een geometrisch eilandenrijk van smalle, rechthoekige erven tussen sloten. Vooraan op het erf staat de boerderij en daarachter in de lengterichting de hooibergen en de bijgebouwen. Het landschap is sinds de bodemdaling vrijwel alleen nog geschikt als wei- en hooiland. Hier bevinden zich vooral melkveebedrijven. Langs weteringen, sloten, dijken, kade en wegen staan knotbomen en elzensingels. Bij de boerderijen komen bomen voor.
7.1.1
Kenmerken
• • • • •
Langgerekte percelen Veel sloten Knotbomenrijen Bomen bij boerderij Open landschap
7.2
Erfinrichting
In de ontwikkeling van erven zijn er binnen het slagenlandschap regionale verschillen ontstaan. We maken hier onderscheid in vijf deelgebieden:
Eemland Lopikerwaard, Linschoterwaard, Vianen, Eiland van Schalkwijk Noorderpark, Vechtstreek, De Venen Langbroekerwetering Gelderse Vallei
De erven liggen langs weg en wetering (bij de ontginningsbasis) op de percelen. Als gevolg van de geringe breedte van de kavels staan de gebouwen achter elkaar en vooraan op het erf, omzoomd door bomen. Tussen de voorgevel van de boerderij en de weg is vaak maar net ruimte voor een strook grind met daarin een perk en leilinden. Veelal bestaan de erven uit diverse kleine eilandjes, die met elkaar verbonden zijn door bruggetjes. 7.2.1
Kenmerken
• • • • •
Langhuisboerderij, zuivelboerderij met melk/kaaskelder Boenhok Hooiberg en bijgebouwen achter hoofdgebouw Moestuin voor de boerderij Boomgaard of weide voor schapen/ jongvee.
8
Eemland
De oorspronkelijke locatie van de erven ligt aan een ontginningsbasis. De boerderijen worden dicht naast elkaar gebouwd, meestal liggen er alleen een weg en sloot tussen de afzonderlijke percelen. Het zijn relatief kleine erven. De bijgebouwen, waaronder de kapschuur en mestvaalt, worden achter de boerderij gebouwd. Door de drassige ondergrond zijn alleen veeteelt en hooibouw mogelijk. Hierdoor zijn er veel hooibergen in Eemland.
8.1
Bebouwing
In Eemland komen vooral boerderijen van het type hallehuis voor, waarvan het langhuis de meest voorkomende is. L- en T-huizen kwamen veel minder voor. De ingang van het voorhuis bevindt zich aan de zijkant die toegang geeft tot de woonkeuken. Naast de woonkeuken en de grote kamer liggen een slaapkamer en een melk-/karnkelder. De deel en het woongedeelte zijn gescheiden door de muur waar de haard in zit. De deel is bereikbaar via hoge en brede deuren aan de achterkant van de boerderij. De zijbeuken zijn in gebruik als koestal; vroeger was dit een potstal. Door de vele hooilanden zijn er ook veel hooibergen nodig. Deze hooibergen bestaan uit twee, vier of vijf roeden met kap. De hooibergen staan naast of achter de boerderij. Hierdoor kan het hooi gemakkelijk naar de deel verplaatst worden. Soms is er ook een mestvaalt aanwezig. In de winter laat de draagkracht van het land het niet toe om mest uit te rijden. In Eemdijk liggen sommige boerderijen dwars op de weg, omdat er geen plaats was om anders te bouwen.
8.2
Beplanting Eemland wordt gekenmerkt door zijn openheid, alleen de erven worden beplant. Hier staan soorten die goed tegen een drassige ondergrond kunnen, zoals wilg en els. Op het achtererf staan knotbomenrijen. De achterzijde van het erf was open met weinig tot geen beplanting. Op het voorerf staat een kleine, langwerpige hoogstamboomgaard. Deze is omzoomd met een haag. Daarnaast is er een moestuin aanwezig. Deze is omzoomd door een dichte heg, waar het vee niet door kan komen.
8.3 8.3.1 • • • • • • • • • • 8.3.2 • • • • • • • • •
Elementen Bebouwing bakhuis boenhok hout-/turfschuur kapberg kippenhok koeschuur mestvaalt varkens-/jongveeschuur wagenloods zomerhuis/wringhuis Beplanting bomenrij hoogstamboomgaard heg en haag leibomen knotbomen sier-/moestuin singels solitaire boom struweelhaag
9 9.1
Lopikerwaard, Linschoterwaard, Vianen, Eiland van Schalkwijk Erfinrichting
Het erf ligt meestal in een lintdorp, is aan een of meer kanten omringd door sloten en kan uit verschillende eilandjes bestaan. De meeste boerderijen zijn langhuizen met een rieten zadeldak. Het erf staat haaks op de weg. De voorzijde is georiënteerd op weg of dijk. De bedrijven zijn vanaf de 19de eeuw volledig gericht op melkveehouderij. De kavels zijn erg smal. 9.1.1 • • • • • •
9.2
Kenmerken Langgerekte smalle erven Verschillende eilandjes Boenhok langs de sloot Zomerhuis naast de boerderij Boomgaard achter erf Knotbomen langs wegen, weteringen en op erf
Regionale verschillen
Het erf in de Linschoterwaard en Vianen ligt vooral in een lint en is redelijk smal en niet erg langgerekt. In de Lopikerwaard is het erf langgerekter en smaller en in verschillende lintdorpen staan de boerderijen dicht op elkaar. Dubbelzijdige linten zijn er ook in Lopikerwaard, waarbij in het midden een vaart ligt. In de Lopikerwaard en Eiland van Schalkwijk zijn naar verhouding redelijk veel L- en T- huizen. Op het Eiland van Schalkwijk liggen de erven ook in een lintdorp, namelijk Schalkwijk, het erf is breed en groot. De bijgebouwen liggen achter of naast elkaar. In Hoenkoop, langs de Vlist en in Polsbroek zijn nog enkele hennepwerven. Deze kleine akkertjes liggen over het algemeen direct achter de stallen en worden omgeven door knotbomen en sloten.
9.3
Bebouwing
Op het erf staan diverse bijgebouwen die achter elkaar liggen, waaronder jongveestalling, wagenschuur, varkensschuur en het boenhok en soms een zomerhuis. Voor de opslag van hooi staat een hooiberg met roeden achter de boerderij: zo kan het hooi via de kortste route naar de stal worden gebracht. De grootte van de bijgebouwen wordt bepaald door de hoeveelheid vee en de omvang van de wagens. Er is meestal geen mestvaalt aanwezig omdat de mest direct op het land gebracht kan worden. Vaak is er een bakhuisje en een aanlegplaats voor pramen. In Vianen zijn vrijstaande schuren die typisch zijn voor dit gebied. De schuur is van donkere rode baksteen of zwart gepotdekseld hout, met een dak van riet of van grijze Hollandse pannen. Ook zijn hier enkele vloedschuren.
9.4
Beplanting
Als er ruimte is, ligt de moestuin voor de boerderij en staan leibomen voor of naast de boerderij. De moestuin is omringd door een haag of knotbomen. De koebocht is beplant met bomen en struweel. Er zijn bomenrijen om de wind tegen te houden. Een enkele keer staat er een solitaire boom voor de boerderij. De huisboomgaard kan aan alle zijden van het erf liggen. Ten zuidwesten van het erf of in het veld zijn geriefhoutbosjes. In Vianen zijn er grienden in het veld. Langs tiendwegen en in de lintdorpen staan in de Lopikerwaard en Vianen singels, bomenrijen en knotbomen. In de Linschoterwaard zijn dit vooral knotbomen. De beplanting in Schalkwijk bestaat uit een enkel geriefhoutbosje.
9.5 9.5.1 • • • • • • • • • • • • • • 9.5.2 • • • • • • • • • •
Elementen Bebouwing aanlegplaats boot bakhuis boenhok hout-/ turfschuur kapberg kippenhok koeschuur paardenstal pleehok varkens-/jongveeschuur vloedschuur wagenloods waterput zomerhuis/wringhuis Beplanting bomenrij boomgaard geriefhoutbosje haag en heg leiboom knotbomen siertuin/moestuin singels solitaire boom struweelhaag
10 Noorderpark, Vechtstreek, De Venen 10.1 Erfinrichting De erven liggen dicht naast elkaar in lange linten op de ontginningsbasis en zijn vrij smal, kort en rechthoekig van vorm. Tussen de percelen liggen lange rechte sloten. De boerderijen zijn voornamelijk langhuizen met een rieten zadeldak en zijn opgetrokken uit steen. Het zijn melkveehouderijen. Door middel van een eenvoudige brug verkrijgt men toegang tot het erf. 10.1.1 • • • • •
Kenmerken Open landschap Boomgaard naast het erf Veel sloten Langhuisboerderij Melkveehouderij
10.2 Bebouwing Op het erf staan diverse bijg ebouwen: boenhok, jongveestalling, wagenschuur, varkensschuur, kippenhok en soms een zomerhuis en bakhuisje. Voor de opslag van hooi staan meerdere hooibergen verspreid over het achtererf. Een mestvaalt is er wel, maar vaak wordt de mest direct naar het land gebracht. Naast het huis is een aanlegplaats voor een praam. Bij de voorzijde van de boerderij is een waterpomp/put. In de Vechtstreek zijn relatief veel jonge erven na 1920 gebouwd. Deze erven variëren in lengte en breedte en zijn niet altijd in de lengterichting gebouwd. Er komen daarom enkele vrij moderne bijgebouwen voor zoals varkensstal en jongveeschuur. De andere erven in de Vechtstreek zijn lang en smal van vorm. In De Venen liggen de boerderijen aan de ontginningsdijken. De ontginningsas heeft de richting van de linten bepaald. In Kamerik ligt achter het lint nog een extra rij met boerderijen, dit is vrij bijzonder. De erven in het zuiden van De Venen zijn breder en langgerekt. Het erf kan bestaan uit kleine eilandjes. In het noordelijke deel van De Venen zijn de erven smaller en iets langgerekter. Rond de Vinkeveense Plassen liggen de erven dicht langs de weg. De erven zijn kort en klein, omdat door de natte ondergrond weinig ruimte is om te bouwen. In het Noorderpark zijn de erfpercelen nog smaller. In het oostelijke deel van het Noorderpark zijn de erven vrij lang en liggen in een landgoederenlandschap met landgoedbossen.
10.3 Beplanting De beplanting bevindt zich in de linten en op de erven. Daarbuiten is het landschap vrij open. Er ligt een moestuin voor of naast de boerderij. Verder bevinden zich aan de voorzijde leibomen, soms een siertuin en af en toe een solitaire boom. De kavelgrensbeplanting bestaat uit singels, struweel of knotbomen. Naast het erf of in het veld komen soms een geriefhoutbosje en een koebocht voor. De beplanting langs de wegen varieert van een enkele boom tot beplanting aan beide zijden van de wetering. In het zuidelijke deel van De Venen staat er meer beplanting rondom het erf en zijn er grote boomgaarden naast het erf. Langs de sloten om het erf staan meer knotbomen of elzensingels dan in de overige gebieden. In het oostelijke deel van het Noorderpark is de erfbeplanting plaatselijk dicht.
10.4 Elementen 10.4.1 • • • • • • • • • • • • • • • 10.4.2 • • • • • • • • • •
Bebouwing aanlegplaats boten bakhuis boenhok hout-/ turfschuur kapberg kippenhok koeschuur koetshuis mestvaalt paardenstal pleehok varkens-/jongveeschuur wagenloods waterput zomer-/wringhuis Beplanting bomenrij hoogstamboomgaard geriefhoutbosje haag en heg knotbomen leibomen sier-/moestuin singels solitaire boom struweelhaag
11 Langbroekerwetering 11.1 Landschap Het landschap van de Langbroekerwetering is volgens de standaardmaat, 112 x 1250 meter, ontgonnen. De boerderijen en erven vormen een lint in het landschap. De Langbroekerwetering ligt aan de voet van de Utrechtse Heuvelrug en heeft veel beplanting voor een slagenlandschap. Het is een half open landschap met een unieke afwisseling tussen graslanden en langgerekte bospercelen. De lijnvormige beplanting langs de kavels accentueert de overgang van hoog naar laag en vormt lange doorzichten. De meeste van deze beplanting is mede in stand gehouden vanwege de eisen die de Natuurschoonwet stelt. Die verplicht de landgoedeigenaren namelijk om de weilanden te omzomen met bomenrijen of houtwallen. 11.1.1 • • • •
Kenmerken Weteringen, singels en bossen Coulissenbeplanting langs de percelen Landgoederen Langgerekte kavels
11.2 Bebouwing De (pacht)relatie tussen landgoederen en bijbehorende boerderijen heeft invloed op de structuur van de bebouwing. Zo zijn de boerderijen vaak met de voorgevel in de richting van het kasteel/landhuis gebouwd. Ook worden de kasteelkleuren op de boerderij en luiken verplicht toegepast. Daar waar een sloot tussen de weg en het erf ligt, heeft elk erf een eigen brug. De erven zijn lang en smal.
11.3 Beplanting De beplanting heeft een open karakter en staat haaks op de weg langs de kavelgrens. De soort beplanting is afhankelijk van de waterhuishouding. Bij nattere gronden plant men gewone es en wilg en bij drogere gronden eik. Singels, struwelenhagen en knotbomen liggen in de lengterichting langs de schuren op het achtererf en lopen door naar de kavels daarachter. Geriefhoutbosje en essenhakhoutbosjes liggen op de zuidkant van het erf. Leibomen staan voor de voorgevel. De grote hoogstamboomgaarden bevinden zich naast en rondom de boerderij.
11.4 Elementen 11.4.1 • • • • • • • • • • • 11.4.2 • • • • • • • • • •
Bebouwing hout-/ turfschuur kapberg kippenhok koeschuur koetshuis mestvaalt paardenstal pleehok varkens-/jongveeschuur wagenloods waterput Beplanting bomenrij hoogstamboomgaard geriefhoutbosje haag en heg knotbomen leibomen sier-/moestuin singels solitaire boom struweelhaag
12 Gelderse Vallei 12.1 Erfinrichting De strokenverkaveling in de Gelderse Vallei bij Woudenberg, Veenendaal en Soest is niet volgens de standaardmaat ontgonnen. De boerderijen staan aan de kop van de kavel, meestal zo dicht mogelijk bij de wetering. De bijgebouwen staan, afhankelijk van de breedte van de kavel, naast of achter de boerderij. Dit zorgt voor langgerekte bouwpercelen. Opvallend is dat de bouwwerken op het erf dicht bij elkaar staan. 12.1.1 • • • •
Kenmerken Langgerekte smalle kavels Boerderij ligt dicht bij de ontginningsbasis (weg of wetering) Veel knotbomen Uitsluitend melkveehouderij
12.2 Bebouwing Het boerderijtype bestaat voornamelijk uit het T-huis, maar ook het langhuis en L-huis komen hier voor. De boerderijen zijn oorspronkelijk vrij klein. Er staat veel bebouwing op het erf. De bijgebouwen staan soms naast maar meestal achter de boerderij. Het zomerhuis staat direct naast het voorhuis. De hooiberg staat vlak achter of naast de staldeur. Het bakhuis wordt samen met de andere schuren achter het woonhuis gebouwd.
12.3 Beplanting De beplanting heeft een open karakter en staat haaks op de weg langs de kavelgrens. De soort beplanting was afhankelijk van de waterhuishouding. Bij nattere gronden plant men gewone es en wilg en bij drogere gronden worden eiken geplant.
Singels liggen in de lengterichting langs de schuren op het achtererf. Knotbomen of bomenrijen staan eveneens in de lengterichting van de kavels. Geriefhoutbosje liggen op de zuidkant van het erf en bestaan vaak uit wilg, populier of zwarte els. Leibomen staan voor de voorgevel. Hoogstamfruitbomen worden vaak naast de siertuin op het voorerf geplant. Solitaire bomen zijn ook aanwezig, zoals op het voorerf karakteristieke bomen als eik, paardekastanje, linde, esdoorn en okkernoot, en op het achtererf de eik en es.
12.4 Elementen 12.4.1 • • • • • • • 12.4.2 • • • • • • •
Bebouwing bakhuis fruitschuur hooiberg kapschuur loodsen voor materieel voedersilo zomerhuis Beplanting bomenrij hoogstamboomgaard geriefhoutbosje knotbomen leibomen singel solitaire bomen
13 Rivierenlandschap In de ontwikkeling van erven zijn binnen het rivierenlandschap regionale verschillen ontstaan. We onderscheiden vier regio’s:
Vecht, Angstel, Kromme Mijdrecht Lek Oude Rijn, Hollandse IJssel Kromme Rijn
Lees hieronder het algemene beschrijving van het slagenlandschap.
13.1 Landschap en erfinrichting De erven in het rivierenlandschap liggen op de oeverwallen langs de rivieren Kromme Rijn, Oude Rijn, Hollandse IJssel, Lek, Vecht, Angstel en Kromme Mijdrecht (klei). Eeuwenlang meanderen de rivieren door het laagland. Regelmatig overstromen ze hun eigen oeverwallen en vormen ze een nieuwe bedding. Bij elke overstroming wordt een laagje klei afgezet; dichtbij de rivier de grovere deeltjes, verder weg de fijnste deeltjes. De oude beddingen zijn hier en daar in het landschap te herkennen als hoger gelegen ruggen (stroomruggen) (bijvoorbeeld in de Lopikerwaard en in het Kromme Rijngebied) en aan de grillige vormen van de percelen. Sinds de aanleg van de dijken (vanaf de 12de eeuw) liggen de rivieren min of meer vast op hun huidige plek. De rivieren waren belangrijk als verkeersader en als voedselbron. De oeverwallen langs de rivieren en de hoger gelegen stroomruggen wat verderop in het land waren al vroeg bewoond (vanaf het Neolithicum, 44501700 v.Chr.), omdat ze relatief hoog in het omringende landschap en dicht bij de rivier lagen. Daarnaast zijn deze goed doorlatende, drogere, vruchtbare en kalkrijke gronden zeer geschikt voor akkerbouw. Van oudsher komen grote boomgaarden voor in het rivierenlandschap. De grootschalige fruitteelt, zoals we die nu kennen, ontwikkelt zich pas vanaf de jaren ’20 van
de 20ste eeuw. De veranderende marktsituatie in de eerste helft van de 20ste eeuw maakt schaalvergroting en specialisatie noodzakelijk. Veel akkerbouw maakte toen plaats voor veeteelt. 13.1.1 • • • •
Kenmerken onregelmatige blokverkaveling (subtiel) reliëfverschil afwisselend voorkomen akkerbouw, tuinbouw, veeteelt weinig sloten – sloten met weinig water
13.2 Erfinrichting De erven en percelen hebben een onregelmatig, blokvormig uiterlijk. Op de vruchtbare kleigrond zijn de bedrijven welvarender dan op de zandgronden. De hoofd- en bijgebouwen zijn hier daarom over het algemeen groter. Hier komt ook vaker de T-huisboerderij (dwarshuis) voor.
14 Vecht, Angstel, Kromme Mijdrecht 14.1 Erfinrichting De erven liggen verspreid langs de dijk, in een smal langgerekt lint, haaks op de rivier. Boerderijen zijn met de voorkant naar de weg gebouwd. Er komen ook veel landgoederen met landhuizen en herenboerderijen voor. De erven zijn rechthoekig van vorm. Naast langhuisboerderijen zijn er ook relatief veel T- en L-huizen. Het slotenpatroon rondom het erf is onregelmatig. Kenmerken • Gelegen langs de rivier • Veel T- en L-huizen • Meerdere hooibergen • Grote boomgaard • Solitaire bomen • Bomenrijen langs wegen • Stinzenplanten
14.2 Bebouwing De gebouwen liggen in de lengterichting achter elkaar. Er staan relatief weinig bijgebouwen. Voor de opslag van oogstproducten zijn er meerdere hooibergen aanwezig. Het zomerhuis staat naast de boerderij.
14.3 Beplanting Er staan solitaire bomen op het erf en eromheen ligt een grote boomgaard. De moestuin die aan de voorzijde ligt, wordt door een haag omgeven. Aan de voorzijde staan veelal leibomen. Dichtbij het erf is een geriefhoutbosje. Als kavelgrensbeplanting wordt verschillende beplanting gebruikt zoals struweel, windsingels, hagen en knotbomen. Langs de rivieren staan struwelen en knotbomen. Langs de weg in het lint staat meestal eenzijdige wegbeplanting, soms aan twee zijden. Op buitenplaatsen en erven komen ook stinzenplanten voor.
14.4 Elementen 14.4.1 • • • • • • • • • • • • • • • • 14.4.2 • • • • • • • • • •
Bebouwing aanlegplaats praam boenhok hout-/ turfschuur jongveeschuur kapberg kippenhok koeschuur koetshuis mestvaalt paardenstal pleehok varkensschuur wagenloods waterput wringhuis zomerhuis Beplanting bomenrij boomgaard geriefhoutbosje haag en heg knotboom leibomen siertuin/moestuin houtsingel solitaire boom struweelhaag
15 Lek 15.1 Erfinrichting De erven liggen in een lint, aan de dijk of aan de rand van de hogere gronden. De percelen zijn onregelmatig en het erf is vrij breed. De bedrijven zijn gemengd, de akker ligt achter het erf. 15.1.1 • • • •
Kenmerken Gemengd bedrijf Veel bijgebouwen Akkers op de hogere gronden Grote boomgaard in het veld
15.2 Bebouwing Hier komen vooral langhuisboerderijen voor. De bijgebouwen liggen naast of achter elkaar. Er zijn redelijk veel bijgebouwen vanwege het gemengde bedrijf. Er staan verschillende bijgebouwen zoals varkensschuur, boenhok, kippenhok, houthok en wagenloods. Er is geen mestvaalt. De waterput/pomp ligt naast de boerderij.
15.3 Beplanting De beplanting in het gebied bestaat uitlaan- en erfbeplanting bij de lintbebouwing. Er is een moestuin die voor of naast de boerderij ligt. Aan de voorzijde staan leibomen en is soms een siertuin. Achter het erf liggen een grote boomgaard en akkerland. De erven zijn vaak omgeven door singelbeplantingen en diverse langgerekte bosjes of kavelgrensbeplanting. Langs dijken en sloten staan bomen en knotbomen. Soms is er een klein geriefhoutbosje. In het veld tussen de percelen en op de houtkades staan elzen en knotbomenrijen. Achter in het veld waren vroeger grote grienden. Buitendijks is het hooiland met verspreid ook kleiputten. Op de hogere gronden komen grote boomgaarden voor in het veld en de uiterwaarden.
15.4 Elementen 15.4.1 • • • • • • • • • • • • • • • 15.4.2 • • • • • • • • • •
Bebouwing aanlegplaats praam boenhok geen mestvaalt hout-/turfschuur jongveeschuur kapberg kippenhok koeschuur paardenstal pleehok varkensschuur wagenloods waterput wringhuis zomerhuis Beplanting bomenrij boomgaard geriefhoutbosje haag en heg knotboom leibomen siertuin/moestuin houtsingel solitaire boom struweelhaag
16 Oude Rijn en Hollandse IJssel 16.1 Erfinrichting De percelen op de oeverwal zijn onregelmatig. De boerderijen liggen aan weerszijden van de rivier aan de dijk. Op sommige delen vormen boerderijen een lint en in andere delen ligt er een enkele boerderij aan de dijk. Naast de langhuizen zijn er relatief veel T- en L-huizen. Het gemengde bedrijf was hier nog in werking tot 1930. Doordat het een gemengd bedrijf is geweest, zijn er ook boerderijen met een hoge kap, om graan in op te slaan. Daarna zijn het melkveebedrijven geworden. 16.1.1 • • • • •
Kenmerken Veel T- en L-huizen Meerdere hooibergen Boerderijlint Grote boomgaard op het erf en in de uiterwaarden Knotbomenrijen en elzensingels langs sloten en dijken
16.2 Bebouwing Er staan verschillende bijgebouwen die vooral in de lengterichting liggen, zoals zomerhuis, varkensschuur, boenhok, kippenhok, paardenstal en wagenloods. Voor de opslag van oogstproducten zijn er meerdere hooibergen aanwezig. Het zomerhuis staat vaak naast de boerderij. Er is geen mestvaalt, omdat de mest direct op het land word gebracht. Naast de boerderij is een waterput/pomp.
16.3 Beplanting Voor of naast de boerderij staan leibomen en ligt de moestuin, die begrensd is met hagen. Achter de boerderij is een langgerekte boomgaard en een enkel geriefhoutbosje. Rond het erf liggen een boomsingel en alleenstaande bomen. In het gebied tussen de dijk en de rivier zijn ook boomgaarden. Langs sloten en dijken staan knotbomenrijen en elzensingels.
16.4 Elementen 16.4.1 • • • • • • • • • • • • • • 16.4.2 • • • • • • • • • •
Bebouwing aanlegplaats boten boenhok hout-/turfschuur kapberg kippenhok koeschuur paardenstal pleehok varkensschuur jongveeschuur wagenloods waterput zomerhuis wringhuis Beplanting bomenrij hoogstamboomgaard geriefhoutbosje haag en heg knotboom leibomen siertuin/moestuin houtsingel solitaire boom struweelhaag
17 Kromme Rijn 17.1 Erfinrichting Het Kromme Rijnlandschap is een afwisselend landschap van open kommen en oeverwallen. De Kromme Rijn is uniek, omdat de rivier onbedijkt is en brede oeverwallen heeft. De verkaveling is blokvormig en gebaseerd op de slingerende loop van de oeverwallen (stroomrug). De boerderijen liggen verspreid langs de wegen en zijn vierkant van vorm en groot van opzet. Door het slingerende patroon van de wegen ligt een boerderij niet alleen met de voorkant, maar ook met de zij- en achterkant aan de weg. Kenmerkend is de afwisseling in het grondgebruik van graslanden, boomgaarden, akkers en grienden. 17.1.1 • • • •
Kenmerken Groot ruim vierkant erf Grote boomgaard naast het erf Bomen en elzensingels rondom percelen Solitaire boom in de voortuin
17.2 Bebouwing De vele T-boerderijen refereren aan de rijke grond. Er zijn veel bijgebouwen, soms dwars op elkaar, binnen een compact vierkant erf.
17.3 Beplanting Voor of naast de boerderij staan leibomen en ligt de moestuin, die begrensd is met hagen. Naast de boerderij is een langgerekte boomgaard. Rond het erf zijn een singel en bomen aanwezig. Langs sloten en dijken staan bomenrijen en elzensingels. De voorzijde is vaak beplant, maar de achter- en zijkant zijn vaak open. Op de oeverwallen komen drogere soorten voor als eik. In de kommen komen soorten voor die gebonden zijn aan een natter milieu, zoal wilg en zwarte els. Geriefhoutbosjes liggen vaak ten zuidwestzijde van het erf. Solitaire bomen op het voorerf passen goed in het landschap zoals een walnoot.
17.4 Elementen 17.4.1 • • • • • • • • • • 17.4.2 • • • • • • • •
Bebouwing boenhok hout-/turfschuur kapberg kippenhok koeschuur paardenstal pleehok varkensschuur jongveeschuur waterput Beplanting elzensingel geriefhoutbosje heg en haag boomgaard houtwal leibomen moestuin/siertuin solitaire boom
18 Droogmakerijen In de ontwikkeling van erven zijn binnen de droogmakerijen zijn regionale verschillen ontstaan. We onderscheiden twee regio’s:
De Ronde Venen Bethunepolder
Lees hieronder het algemene beschrijving van het landschap van droogmakerijen.
18.1 Landschap Op twee plaatsen in het noordwesten van de provincie Utrecht komen droogmakerijen voor: ten noordoosten van Maarssen en rondom Mijdrecht. De verkaveling van deze gebieden lijkt op de stroken in het slagenlandschap, maar er zijn verschillen. De bodem van de droogmakerijen ligt (veel) lager dan het omringende land, de verkaveling is rationeel en er is meer overlast van kwelwater. Turf is een belangrijke brandstof, waar veel vraag naar is door de bevolkingsgroei na de Middeleeuwen. Eerst wordt turf alleen gestoken. Na de uitvinding van de baggerbeugel wordt het veen ook onder de grondwaterspiegel weggebaggerd. Hierdoor ontstaan grote plassen. Na de uitvinding van de windwatermolen en het elektrische gemaal begint men de eerste veenplassen droog te malen. Zo ontstaan polders en droogmakerijen. Het maaiveld van droogmakerijen ligt lager dan dat van het omliggende gebied. De bodem van de droogmakerijen rondom Mijdrecht ligt bijvoorbeeld vier tot zes meter onder NAP. De bodem van de Bethunepolder ligt op drie meter beneden NAP. Er zal dus altijd bemaling nodig blijven om de droogmakerij droog te houden. Droogmakerijen kenmerken zich door een rationeel verkavelingspatroon. Een polder wordt met hoofd- en dwarswegen en tochten en dwarstochten opgedeeld in regelmatige vierkanten. Die worden verkaveld in regelmatige smalle stroken van gemiddeld zo’n 50 meter breed en 250-500 meter lang met daartussen smalle sloten. De stroken van de Bethunepolder zijn iets kleiner, namelijk zo’n 25-50 meter breed en 200 meter lang. Deze rationele strokenverkaveling ziet er anders uit dan de strokenverkaveling van het slagenlandschap.
19 De Ronde Venen 19.1 Landschap De Ronde Venen liggen in het noordwesten van de provincie Utrecht. Het grootste deel bestaat uit droogmakerijen, maar langs de randen van de gemeente liggen enkele uit de Middeleeuwen daterende veenontginningen. De ronde vorm van dit veengebied wordt bepaald door de loop van de omliggende rivieren (Kromme Mijdrecht, Amstel, Oude Waver, Winkel, Angstel en Aa), die hier een bijna gesloten cirkel vormen. Het gebied van De Ronde Venen is in vijf stappen drooggemaakt: 1. Eerste Bedijking van de Mijdrechtse Droogmakerij in 1845 2. Tweede Bedijking van de Mijdrechtse Droogmakerij in 1856 3. Derde Bedijking van de Mijdrechtse Droogmakerij in 1864 4. Groot Mijdrecht ca. 1880 (1876-1964) 5. Wilnis Veldzijde in 1926 In de droogmakerijen in Utrecht is hoofdzakelijk melkveehouderij mogelijk. In De Ronde Venen heeft ook de tuinbouw (groente en fruit) een plek gevonden. In de binnenste ring van De Ronde Venen liggen de erven dicht bij elkaar en zijn smal en klein. Het erf kan uit verschillende eilandjes bestaan. In de overige polders zijn de erven vierkant en liggen aan rechte wegen. De eerste generatie bewoners komt niet alleen uit de streek zelf maar uit heel Nederland. Daardoor staan er stolpboerderijen en wat langhuizen met een opbouw die verschilt met de Utrechtse opbouw. De inrichting van de erven is veelal een mengeling van elementen van de erven uit nabijgelegen veengebieden en streekeigen gewoontes uit heel Nederland. De boerderijen in De Ronde Venen liggen aan de dwarswegen. In Wilnis-Veldzijde staan ze aan de randen van de polder.
19.2 Erfinrichting De droogmakerijen hebben een lage ligging, rationele indeling met rechte wegen en een gelijkmatig verkavelingpatroon. De erven liggen verspreid in het landschap, langs de wegen en door smalle sloten omgeven. De meeste wegen zijn recht behalve de ontginningsas in De Ronde Venen waar de weg rond loopt. De boerderij is met de voor- of zijkant naar de weg gebouwd. 19.2.1 • • •
Kenmerken Diverse boerderijtypen, waaronder stolpboerderijen Ruim van opzet Enkele bomenrijen (windsingel)
19.3 Bebouwing De meeste boerderijen zijn langhuisboerderij, een klein deel is L- en Thuisboerderij. Tot diep in de 19de eeuw proberen eigenaren en pachters, die zich in een nieuw droogmakerij vestigen, boerderijen in de hun vertrouwde stijl uit de regio van herkomst te bouwen. Soms gaat het zo ver, dat de kolonisten de boerderijen op de plaats van herkomst afbreken, meenemen en op de plaats van vestiging opnieuw opbouwen. Zo komen er enkele stolpboerderijen en kop-rompboerderijen voor in De Ronde Venen. Er zijn niet veel bijgebouwen. Naast de boerderij staan soms een zomerhuis en een boenhok. Een enkele keer kan men het erf alleen bereiken via een draaibrug.
19.4 Beplanting Aan de voorzijde van het erf staan leibomen en liggen een boomgaard en sier- of moestuin, die is omgeven door hagen. Om het erf komen knotbomen solitaire bomen en struweel voor. Soms staan er veel grote bomen verspreid over het erf, in de vorm van een windsingel. Een heel enkele keer is er een geriefhoutbosje.
19.5 Elementen 19.5.1 • • • • • • • • • • • • • 19.5.2 • • • • • •
Bebouwing ‘afwijkende’ boerderijtypen, zoals stolpboerderij draaibrug boenhok hout-/ turfschuur kapbergen kippenhok koeschuur mestvaalt paardenstal pleehok varkensschuur wagenloods waterput Beplanting bomenrij boomgaard haag leibomen siertuin/moestuin solitaire boom
20 Bethunepolder 20.1 Landschap De Bethunepolder is een bijzondere droogmakerij ten noordoosten van Maarssen, omdat er een hele sterke kwelstroom vanuit de Utrechtse Heuvelrug heerst. Hier ligt, door het verwijderen van de klei- en veenlaag, namelijk de daar onderliggende eeuwenoude zandlaag aan de oppervlakte. De waterdruk in de ondergrond wordt niet meer tegengehouden, wat resulteert in een grote kwelstroom. Jaarlijks komt zo’n 34 miljoen m3 water omhoog, wat ongeveer overeenkomt met de inhoud van zo’n 50 forse zwembaden per dag.
In de droogmakerijen in Utrecht is hoofdzakelijk melkveehouderij mogelijk. In De Ronde Venen heeft ook de tuinbouw (groente en fruit) een plek gevonden. In het noordwesten van de Bethunepolder is het daarvoor te nat. Daar komt alleen elzenbroekbos en rietland voor. Er staan enkele boerenbedrijven in de Bethunepolder. De erven in de Bethunepolder zijn relatief nieuw en zijn daardoor ruimer van opzet. De boerderijen in de Bethunepolder liggen aan de weg.
20.2 Erfinrichting De droogmakerijen hebben een lage ligging, rationele indeling met rechte wegen en een gelijkmatig verkavelingpatroon. De erven liggen verspreid in het landschap, langs de wegen en door smalle sloten omgeven. De meeste wegen zijn recht behalve de ontginningsas in De Ronde Venen waar de weg rond loopt. De boerderij is met de voor- of zijkant naar de weg gebouwd. 20.2.1 • • •
Kenmerken Diverse boerderijtypen Ruim van opzet Enkele bomenrijen (windsingel)
20.3 Bebouwing De meeste boerderijen zijn langhuisboerderij, een klein deel is L- en T-huisboerderij. Er zijn niet veel bijgebouwen. Naast de boerderij staan soms een zomerhuis en een boenhok. Een enkele keer kan men het erf alleen bereiken via een draaibrug.
20.4 Beplanting Aan de voorzijde van het erf staan leibomen en liggen een boomgaard en sier- of moestuin, die is omgeven door hagen. Om het erf komen knotbomen solitaire bomen en struweel voor. Soms staan er veel grote bomen verspreid over het erf, in de vorm van een windsingel. Een heel enkele keer is er een geriefhoutbosje.
20.5 Elementen 20.5.1 • • • • • • • • • • • • • 20.5.2 • • • • • •
Bebouwing ‘afwijkende’ boerderijtypen, zoals stolpboerderij draaibrug boenhok hout-/ turfschuur kapbergen kippenhok koeschuur mestvaalt paardenstal pleehok varkens-/jongveeschuur wagenloods waterput Beplanting bomenrij boomgaard haag leibomen siertuin/moestuin solitaire boom
21 Boslandschap 21.1 Landschap Kenmerkend voor dit landschap zijn de vele bossen en de afwisseling met open plekken, heidevelden en zandverstuivingen, gecombineerd met lange lanen en fraaie buitens. Dit landschap heeft geen deelgebieden. Na de uitvinding van de kunstmest aan het einde van de 19de eeuw, worden de heidevelden overbodig als weidegebied binnen het landbouwsysteem (zie ook bij het engenlandschap). Welgestelde stedelingen kopen grote stukken heide en bouwen daar riante buitenplaatsen op. Daardoor ontstaat de Stichtse Lustwarande op de zuidflank van de Utrechtse Heuvelrug tussen Driebergen en Amerongen. Ook op de noordflank tussen Woudenberg en Leusden en bij Veenendaal-Rhenen ontstaan buitenplaatsen. De rijke eigenaren leggen (naald)bos aan om de stuifzanden vast te leggen, als houtproductie (met als belangrijkste afnemer de Limburgse mijnbouw) en voor de jacht. Bij de landgoederen zijn ook boerderijen. De meeste boerderijen liggen op de flanken van de heuvelrug. Maar een enkeling ligt in het bosgebied. 21.1.1
Kenmerken Gesloten landschap Open erven Heide en akkers
21.2 Erfinrichting De erven zijn relatief willekeurig van opzet. Het meest voorkomende historische boerderijtype is de langhuisboerderij of hallehuis. 21.2.1
Kenmerken Zoom langs het bos Langhuisboerderij Karakteristieke solitaire bomen Lanen langs de oprit
21.3 Bebouwing De boerderijen staan in de buurt van de landhuizen en enkele losse boerderijen, voormalige boerderijen met woningen, met diverse bouwstijlen. De boerderijen zijn langgerekt en rechthoekig van vorm met een afgewolfd zadeldak met een lage goothoogte.
21.4 Beplanting In dit dichte landschap vallen erven op door hun openheid. Erfbeplanting is hier beperkt. Langs de bosrand ligt een zoom (overgang van bos naar weiland). Hierin staan de meidoorn, gelderse roos, hondsroos, hazelaar, sporkehout, taxus, hulst en kamperfoelie. Naar de boerderij toe loopt een laan. Als er rondom het erf minder bos staat, is er meer ruimte voor de aanplant van erfbeplanting rondom de gebouwen. Hier staan solitaire bomen, fruitbomen en hagen.
21.5 Elementen 21.5.1 21.5.2
Bebouwing bakhuis hooiberg kippenhok melkhok wagenloods Beplanting bomenrij (dubbele) eikengaarde haag hoogstamboomgaard houtwal leibomen moestuin/siertuin houtsingel solitaire boom
22 Elementen op mijn erf Naast de boerderij komen op het erf verschillende gebouwde elementen en beplanting voor. Elk element heeft een eigen beschrijving die vertelt over de oude functie en betekenis en de plaats op het erf. Daarbij is ook weergegeven in welk gebied ze liggen en in welk landschap ze voorkomen. Vervolgens worden suggesties gedaan voor nieuwe functies en het beheer.
22.1 Rode elementen op het erf Naast de boerderij zelf, komen op erven verschillende bijgebouwen en andere gebouwde elementen voor. Iedere streek kent zijn eigen type gebouwen: in gebieden waar nauwelijks sloten voorkomen, komen bijvoorbeeld geen boenhokken voor. 22.1.1 Aanlegplaats praam De boten, die de boeren voor verschillende doeleinden gebruiken, worden hier aangelegd. Zo is er een bok om hooi en beesten naar de weilanden te varen, een praam voor mest en brandhout en een aparte melkboot. De aanlegplaats bestaat uit een inham in de luwte van het erf, voorzien van een kleine houten steiger. De aanlegplaats ligt op de achterzijde van het erf, dicht bij de hooiberg en de mestvaalt. Aanlegplaatsen voor een praam komen in het slagenlandschap en droogmakerijen voor.
22.1.2 Bakhuis In het bakhuis wordt gebakken en gekookt. Meestal werd er gebakken in de oven bij de schouw achter de brandmuur. Een bakhuis omvat doorgaans een bakoven met een aanpalend voorgebouw. Het bakhuis bestaat uit steen en de dakbedekking uit pannen. De meest voorkomende vorm is het tweeledige bakhuis, waarbij bakhuis en bakoven achter elkaar liggen met twee zadeldaken in elkaars verlengde. Meestal is er een hoog zadeldak voor het bakhuis en een lager dak voor de bakoven. Bakhuizen waren meestal tegen een zomerhuis of andere schuur aangebouwd. Veelal aan de zijkant, voor aan het erf gelegen. Wanneer het waterfornuis niet was ondergebracht in stal, boenhok of zomerverblijf, was soms een apart stookhuis aanwezig op enkele tientallen meters afstand van de bebouwing in verband met brandgevaar. Behalve water werden er ook krieltjes (aardappelen) en schillen gekookt als varkensvoer. In de provincie Utrecht zijn er weinig losse bakhuizen. Bakhuizen komen vooral voor in kampen- en engenlandschap. Denkbare nieuwe functies voor een bakhuis: opslagruimte, atelier, werkruimte en gastenverblijf.
22.1.3 Boenhok en Boenstoep Een boenstoep wordt gebruikt voor het schoonmaken van melk- en kaasmakersgerei (bussen, teemzen (melkzeven), kaasvaatjes, spatels), het spoelen van de was of andere werkzaamheden waarvoor water uit de sloot voldoet. De boenstoep groeide uit tot boenhok door het te overdekken met een afdak. Hierdoor ontstond een beschutting, een halfopen of gesloten schuurtje, vaak opgetrokken uit drie muren en een dak. In een boenhok is plaats voor een boenplek en voor het drogen en stallen van materialen. De meeste boenhokken zijn aan de slootzijde open, enkele zijn geheel gesloten. Meestal zijn de muren van hout, maar sommigen zijn van baksteen. In veel gevallen heeft het boenhok een schuin aflopend lessenaarsdak. Houten boenhokken zijn vaak groen geschilderd en voorzien van witte daklijsten, kozijnen en soms versierd met houtsnijwerk. Een boenstoep in oorspronkelijke vorm is vaak niet meer dan een houten, stenen of betonnen steigertje aan de slootkant. Boenhokken liggen meestal bij de sloot aan de onder kelderde zijde van de boerderij. In die kelder bevindt zich over het algemeen de kaasmakerij. Boenhokken kunnen vrij staan of tegen de boerderij zijn aangebouwd. In sommige gevallen ligt een boenhok meer centraal gelegen op het erf, aan een speciaal gegraven stoepsloot. Boenhokken komen vooral voor in veenweidegebieden. Vroeger had elke boerderij in het veenweidegebied wel een boenhok of boenstoep. Daarnaast zijn er ook boenhokken vinden in het slagenlandschap, droogmakerijen en rivierenlandschap. Denkbare nieuwe functies voor een boenhok: (hout)opslagplaats, schuurtje, theehuisje.
Bron foto: Gerard den Engelsman 22.1.4 Boerderij De boerderij is het hoofdgebouw op het erf, het gebouw waarin de mens woont en het vee op stal staat. Het onderscheid tussen woongedeelte en bedrijfsgedeelte is binnen en buiten zichtbaar. Binnen bestaat het woongedeelte uit meerdere vertrekken (kamer, keuken, gang etc) en is de deel meestal één ongedeelde ruimte met een middenstuk en twee zijruimtes (waarin gedeelten zijn afgescheiden voor het vee, de gereedschappen of de knecht). Van buiten herken je woon- en werkgedeelte aan de gevelindeling. Het woongedeelte is het representatieve gedeelte en daaraan wordt in kleur en onderhoud de meeste aandacht besteed. Voor wonen is daglicht belangrijk en het woongedeelte heeft daarom meerdere grote ramen. Het bedrijfsgedeelte oogt geslotener met minder en kleine vensters in de vaak lage zijgevels. Omdat de zolder als opslagruimte dienst doet en daarvoor geen licht nodig is, is het dak van een boerderij gesloten.
Naar hun hoofdvorm worden boerderijen ingedeeld in typen. In Utrecht is het meest voorkomende boerderijtype het hallehuis of langhuis. Ook T-huis en Krukhuis komen er voor.
22.1.5 Draaibrug of Postje Op erven waar tussen weg en boerderij een sloot ligt, bevindt zich een draaibrug. De brug moet kunnen draaien om boten door te laten. Deze is meestal van hout en later van staal. Veel oorspronkelijke bruggen zijn inmiddels vervangen door moderne betonnen exemplaren. In De Ronde Venen heette een draaibrug een ‘postje’. Een draaibrug komt voor in het slagenlandschap, droogmakerijen en rivierenlandschap. 22.1.6 T- of dwarshuis Soms worden het voorhuis en de beide zijgevels opgehoogd, zodat de plattegrond van de boerderij de vorm van de hoofdletter T krijgt. Voor meer informatie, zie boerderij.
22.1.7 Erfverharding Het grind waarmee het erf wordt verhard heeft niet alleen een esthetisch maar ook een praktisch motief. De meeste boerderijen met een rieten dak bezitten namelijk geen dakgoot. Het regenwater loopt direct op het erf. Door het grind wordt het water goed gedraineerd. In sommige gevallen zijn langs de gevel klinkergoten aangelegd die het overtollige water afvoeren. Daar waar intensief gelopen wordt zoals bij deuren en langs de achtergevel tussen hooiberg en boerderij, zijn klinkerstoepjes of aangestampte aarde neergelegd. Later wordt er puin of grind gestort om ervoor te zorgen dat het niet te modderig werd. In de jaren `70 van de 20ste eeuw worden veel erven verhard met een laag beton of asfalt. Erfverharding komt in alle landschappen voor.
Gereedschapschuur Op een gegeven moment wordt de boerderij te klein voor de opslag van alle gereedschappen en werkmaterialen. Er wordt een extra schuur bijgebouwd. Omdat deze schuren meestal van een recentere periode (na 1930) zijn, zijn ze vaak opgetrokken uit baksteen of beton met een pannendak. De schuur is gelegen op het achtererf. Denkbare nieuwe functies voor een gereedschapschuur: garage, werkschuur, sauna, kantoorruimte, opslag (bijv. t.b.v. gebruik boerderij als manege).
22.1.8 Langhuis of Hallehuis Een hallenhuisboerderij is een rechthoekige boerderij waarvan de laaghangende houten balkconstructie de boerderij in de lengte in drieën verdeeld: een breed en hoger middengedeelte met aan beide kanten twee smallere en lagere zijbeuken. In de middeleeuwen staat het vee in het middendeel, de potstal. Later wordt de deel de werkplek en staat het vee in de zijbeuken met de kop naar de deel en met de kont boven de grup (greppel). De grup ligt tegen de zijgevel aan om de mest makkelijk naar buiten te kunnen rijden. In het woonhuis is het middendeel bestemd voor de mooie kamer met daarnaast de slaapkamers of de opkamer. De mooie kamer is voor trouwen en rouwen; de familie leeft in de woonkeuken. Die bevindt zich achter de brandmuur, met een entree via een deur in de zijgevel en een raam naast de deur om voldoende daglicht op de deel te krijgen. De voorgevel is de belangrijkste gevel en over het algemeen gericht op de weg. Decoratief metselwerk of bijzondere details in de voordeur of de daklijst laten de welstand van de boer zien.
22.1.9 Hooiberg of Kapberg In de hooiberg wordt hooi, graan of stro opgeborgen. De hooiberg was vooral daar in gebruik waar het hooi niet in de boerderij kon worden opgeslagen of de oogst te groot werd voor opslag in de boerderij. Huidige inzichten geven aan dat hooibergen, met misschien Zuid-Limburg als uitzondering, in heel Nederland hebben gestaan. De authentieke hooiberg heeft houten roeden (palen) en een piramidevormig dak. De roeden steken door het dak heen. Het aantal roeden bepaalt de maat en de inhoud. Een hooiberg kan uit een, twee tot zes roeden bestaan, waarvan het meest voorkomende type een, drie of vier roeden heeft. De hooibergen uit de jaren `50 en `60 van de 20ste eeuw zijn voorzien van betonnen of stalen roeden en een golfplaten dak. Tegenwoordig wordt hooi in met plastic omhulde rollen bewaard. De hooibergen liggen op het achtererf van de boerderij. Hooibergen komen in alle landschappen voor. Het type hooiberg en het aantal per erf kan verschillen per regio. De grotere hooibergen hebben vier, vijf of zelfs zes roeden en zijn in het zuiden van de Veluwe, het Utrechtse plassengebied en rond Amersfoort te vinden. Behalve de berg voor hooi of granen is er ook de berg met een houten zoldertje boven de grond, de tasvloer, waaronder een bergplaats is ingericht. Vooral in de Betuwe is er de schuurberg: aan twee of drie kanten is er een aanbouwtje. Voor kippen, jongvee of gereedschap en brandstof. Nu zie je ze nog alleen in Overijsel, Zuidwest Drenthe, Gelderland, Gooi en in Utrecht en Zuid-Holland. En daar verdwijnen ze in rap tempo. Denkbare nieuwe functies voor een hooiberg: garage, expositieruimte, schuur, vakantiewoning (hooiberghut, Bed&Breakfast), theehuis/buitenverblijf.
22.1.10 Houtmijt Het hout is in een cirkel of rijen gestapeld om te drogen. Daarop wordt met dunne takken/riet gelegd om het droog te houden voor de regen. Dit heet een houtmijt. Het hout wordt gebruikt voor het stoken van de kachel in het bakhuis,wringhuis (waterfornuis t.b.v. de kaasbereiding) en in de boerderij. De houtstapel ligt bij het bakhuis. De houtmijt komt in alle landschappen voor.
22.1.11 Jongvee schuur De schuur voor jongvee is vrij klein. Er staan hooguit een paar stuks jongvee gestald waarvoor in de boerderijstal geen plaats is. Het is een stenen gebouw met pannendak en binnenin worden de dieren door houten schotten van elkaar gescheiden. Vaak wordt deze stal gecombineerd met een varkensstal. De schuur is achterop het erf gelegen. De jongvee schuur komt vooral veel voor in het slagenlandschap, rivierenlandschap en droogmakerij.
Kapschuur In de kapschuur staan de tractoren, wagens en machines. Het is een half open schuur van metaal en beton. De kapschuur ligt vaak op het achtergedeelte of aan de zijkant van het erf.
22.1.12 Kippenhok In het hok worden kippen en hanen ondergebracht. Overdag lopen de kippen los over het erf waarna ze ‘s nachts het hok ingaan. Het kippenhok met een buitenren is vanaf 1920 in gebruik. Het is vaak een houten hok met zadeldak en heeft ramen op zuiden of zuidoosten. Er werden tientallen kippen gehouden. Het kippenhok staat op het achtererf, los of vast aan een van de andere stallen. Een andere goede plek is de boomgaard. Een kippenhok komt in alle landschappen voor.
22.1.13 Koeschuur De boerenbedrijven worden steeds groter waardoor de boerderij te klein wordt om alle koeien te stallen. Het aanbouwen van een kleine schuur biedt een uitweg. Hier staan dan een aantal koeien die tijdelijk niet worden gemolken (droogstand) en/of het jongvee. De meeste koeschuren zijn in eerste instantie van hout en worden later stenen gebouwen met een pannendak en is op het achtererf gelegen. Koeschuren komen voor in het rivierenlandschap, droogmakerij en een enkele keer in het slagenlandschap. Denkbare nieuwe functies kunnen zijn: garage, veestalling, opslag (bijv. t.b.v. gebruik boerderij als van manege)
22.1.14 Koetshuis In het koetshuis wordt de kar of koets ondergebracht. Het koetshuis is vaak van hout, staat op de achterzijde van het erf en is soms gecombineerd met een paardenstal. Vooral de rijkere boeren kunnen zich een koetshuis veroorloven. Een koetshuis komt een enkele keer voor in het slagenlandschap en rivierenlandschap. Denkbare nieuwe functies voor een koetshuis: garage, gastenverblijf.
22.1.15 Krukhuis of L-Huis Soms wordt het voorhuis naar één kant uitgebreid zodat de plattegrond op een kruk (L-vorm) gaat lijken. Het zijn vaak de welvarende boeren die een T-huis of een krukhuis kunnen laten bouwen. Beide typen komen in de provincie Utrecht voor, hoewel relatief weinig ten opzichte van het langhuistype. De uitbouwen dienen gewoonlijk voor het kaasmaken en voor extra woonruimte en komen met name voor in veeteeltgebieden. De kaasmakerij bestaat uit een opkamer, waar de kaas op planken gedroogd wordt, met daaronder een kaaskelder met de pekelbak.
22.1.16 Kuilgrasopslag Gras wordt opgeslagen om het te laten verteren tot mest en/of voer. De eerste kuilgrasopslag bestaat uit een kuil met daarin cirkelvormig geplaatste (beton)platen. Hier bovenop worden houten opzetstukken geplaatst die met ijzeren spanringen bij elkaar werden gehouden. Al gauw worden deze opslagplaatsen te klein en komen er grote kuilplaten op de erven. De hierop gelegen kuilgrashopen - ook kuilgrasbulten genoemd - zijn afgedekt met plastic zeilen waarop een grondlaag of autobanden worden gelegd om het kuilvoer goed aan te drukken. De kuilgrasopslag ligt achter de stal, later ook op andere plekken op de erf. Kuilgrasopslag komt met name voor bij (melk-)veehouderij bedrijven en zijn in verschillende landschappen terug te vinden. 22.1.17 Kuilvoerplaat Op een kuilplaat wordt kuilvoer opgeslagen. Kuilvoer is vaak gras en mais. De kuilplaat is een betonnen plaat waarop het kuilvoer met een plastic zeil wordt afgedekt. Hierop worden een zandlaag of autobanden gelegd om het kuilvoer goed aan te drukken. De kuilvoerplaat ligt achter of naast de ligboxenstal. Komt in alle landschappen voor.
22.1.18 Ligboxenstal In de ligboxenstal staan de melkkoeien. Het is een grote stal met een schuin dak, waarvan de zijkanten open kunnen. Het is midden op het erf gelegen. Deze stallen komen in alle landschappen voor.
22.1.19 Mestsilo In de mestsilo wordt drijfmest opgeslagen. Drijfmest is een mengsel van vaste mest en vloeibare mest (gier) van dierlijke oorsprong. Vroeger werd de vaste stalmest met stro op een mesthoop opgeslagen. De gier werd in een gierkelder verzameld. De ronde metalen mestsilo's zijn van metaal of prefabbeton. Ze zijn open aan de bovenkant en worden afgedekt met een dekzeil. Mestsilo's staan achterop het erf. Tegenwoordig wordt de mest meestal opgeslagen in de mestkelder onder de ligboxenstal. Mestsilo's komen voor in landschappen waarin veel veehouderijbedrijven zitten.
22.1.20 Mestvaalt Op sommige plekken in het veenweide- en plassengebied is het land in het voorjaar te nat om te bemesten. De mest wordt dan tijdelijk opgeslagen op het erf. Dit gebeurt in een wal van aarde, waarin de mest wordt vermengd met bagger uit de sloten. Wanneer een boerderij op zandgrond is gebouwd is er geen vaalt nodig, omdat de mest direct naar het land gebracht wordt. De vaalt is gelegen op het achtererf Mestvaalten komen voor op enkele erven in de droogmakerijen, rivierenlandschap en slagenlandschap. 22.1.21 Ooievaarsnest Op een lange paal wordt een karrenwiel of een ander rond voorwerp bevestigd. Hierop kunnen ooievaars hun nest bouwen. Het nest staat achter de boerderij in het veld. Een ooievaarsnest komt vooral voor in het slagenlandschap (veenweidegebied), maar ook elders in de provincie.
22.1.22 Pleehok De wc of pleehok is een klein hokje, vaak uit hout of steen opgetrokken, met een houten doos waarin een gat zit en waarop een deksel past. Staat naast de boerderij of is eraan vast gebouwd. Het komt in alle landschappen voor.
22.1.23 Paardenstal Het gebouw waarin de paarden gestald worden bestond vroeger uit hout en later uit steen. Wanneer er geen aparte paardenstal was, hadden de paarden vaak een eigen plaats in de boerderij, jongveeschuur of wagenloods. Een bezit van een eigen paard was vooral voor de rijkere boeren weggelegd. De stal is gelegen op het achtererf. Het komt in alle landschappen voor. Denkbare nieuwe functies voor een paardenstal: veestallen, schuur, garage.
22.1.24 Potstal En potstal is een halfopen stal vaak van hout of metaal waarin het vee in een verlaagde bak staat. Door telkens een nieuwe laag stro toe te voegen komt het vee steeds hoger te staan. Als het mengsel van mest en stro een bepaalde hoogte heeft bereikt, wordt de stal geleegd. De ondertussen goed aangestampte en gerijpte mest wordt verspreid over de akkerbouwgronden. Dit systeem wordt nog steeds toegepast in de biologische veehouderij en in schaapskooien. De stal ligt achter de boerderij. Potstallen komen met name voor op de zandgronden bijvoorbeeld in een kampen- en esdorpenlandschap. 22.1.25 Schaapskooi Overdag zijn de schapen buiten, op een stuk heide. Maar 's nachts worden ze bijeen gestald in een schaapskooi. In de stal worden de uitwerpselen verzameld om te gebruiken als mest voor de weilanden. Bij deze mest worden ook heideplaggen toegevoegd. De schaapskooi wordt ook vaak gebruikt voor het stallen van jongvee, paarden en veulens. Een schaapskooi is een lage houten schuur met een breed dak, waar zowel op de kopse kanten als in het midden van de nok riet zit. De schuine dakdelen zijn bedekt met dakpannen. De schuur is zwart van kleur en heeft aan weerszijde een deur, voor de frisse lucht. De schaapskooi is gelegen in het veld of aan de zijkant van het erf. Schaapskooien komen vooral voor in het kampen- en engenlandschap. Denkbare nieuwe functies voor een schaapskooi: veestal, vergaderruimte, vakantiewoning.
22.1.26 Schuur voor fokvee Hierin wordt het fokvee gestald. Het is vaak een betonen of metalen schuur. De schuur ligt op het achtererf. Fokveeschuren komen in vrijwel alle landschappen voor.
22.1.27 Tabakschuur In de tabakschuur worden de tabaksbladeren gedroogd en opgeslagen. Het is een hoge, lange schuur waarvan de zijkanten en achtergevel van hout zijn. Kenmerkend zijn de zwart geteerde planken die gedeeltelijk over elkaar gespijkerd zijn om inwatering te voorkomen. Dit heet gepotdekseld. Het hout is hierdoor beter bestand tegen invloed van het weer. Een tabakschuur heeft een pannendak dat lucht doorlaat en bijna tot de grond toe doorloopt. De voor- en achtergevel hebben grote openslaande deuren, zodat de karren met bladeren makkelijk naar binnen kunnen. Ventilatie belangrijk in de schuur. Er gaat continu verse lucht door de schuur om de bladeren beter te laten drogen. De schuur is gelegen in het veld tussen de gewassen. Tabakschuren komen vooral voor in het engen- en kampenlandschap.
22.1.28 Turfschuur Als er voldoende ruimte op het erf is, wordt in een speciaal houten schuurtje turf, hout en later (steen)kolen opgeslagen. Het schuurtje, met een dak van pannen of riet, zit vaak aan een andere schuur vast. De schuur ligt aan de zijkant of het achtererf. De turfschuur komt in alle landschappen voor. 22.1.29 Varkensschuur De varkens worden voornamelijk voor de eigen slacht gehouden. De varkensschuur is een laag gebouw met stenen muren en een rieten of pannendak. De schuur wordt soms gecombineerd met een paarden- of jongveestal of de opslag van hout of turf.
De schuur is gelegen op het achtererf. Varkensschuren komen vooral voor in de zandgebieden en langs de rivieren. Denkbare nieuwe functies voor een varkensschuur: stalling van paarden of ander vee, kantoor, opslag (bijv. t.b.v. gebruik boerderij als manege) 22.1.30 Vloedstoep of -schuur De vloedstoep is een hoge stoep voor een boerderij. Tijdens hoge waterstand van de rivieren bezweken de rivierdijken regelmatig. Het achterland kwam dan onder water te staan, waardoor de bewoners in deze polders natte voeten kregen. Om de boerderij bij hoogwater te bereiken en het vee veilig te kunnen stallen wordt daarom een vloedstoep of vloedschuur aangelegd. De boerderij of een losse stal is om diezelfde reden vaak ook op een stenen verhoging gebouwd. De vloedstoep ligt voor de ingang van de boerderij. Vloedstoepen komen vooral voor in het rivierenlandschap. 22.1.31 Voerdersilo In de voedersilo worden grote hoeveelheden krachtvoer voor het vee opgeslagen. Het zijn vaak plastic silo's met ijzeren staanders. Staat naast de ligboxstal voor koeien, nabij de melkput vanwege de krachtvoergift tijdens het melken. Voedersilo's komen in alle landschappen voor.
22.1.32 Wagenloods In de wagenloods worden wagens en andere grote werktuigen opgeslagen. Eerst zijn ze van hout en later van steen met een pannendak. Ze zijn aan één zijde open, zodat de wagens gemakkelijk in en uit kunnen. De open zijde is aan de noordkant om inregenen te voorkomen, omdat de wind merendeels uit het zuidwesten komt. De wagenloods staat op het achtererf. Wagenloodsen komen in alle landschappen voor. Denkbare nieuwe functies voor een wagenloods: garage, opslag. 22.1.33 Waslijn De waslijn bestaat vaak uit twee houten of (later) ijzeren palen waartussen vaak met dwarshout gespannen lijnen waaraan de was wordt opgehangen. De waslijn staat aan de rand van het bleekveld. 22.1.34 Waterpomp en Waterput Op de meeste erven is een put of pomp die zorgt voor de drinkwatervoorziening. De put heeft een houten, gemetselde of betonnen rand. De pomp is van ijzer. De pomp staat dicht bij de ingang van de boerderij op de deel, zodat de familie snel en gemakkelijk water kunnen halen. Waterpompen komen in alle landschappen voor. 22.1.35 Waterpomp en Waterput Op de meeste erven is een put of pomp die zorgt voor de drinkwatervoorziening. De put heeft een houten, gemetselde of betonnen rand. De pomp is van ijzer. De pomp staat dicht bij de ingang van de boerderij op de deel, zodat de familie snel en gemakkelijk water kunnen halen. Waterpompen komen in alle landschappen voor.
22.1.36 Wringhuis In het wringhuis wordt melk verwerkt tot kaas waarna de kaas in de boerderij te rijpen wordt gelegd. Het is een uit steen opgetrokken huisje met een pannendak en is vaak aan het zomerhuis of bakhuis gebouwd. Het wringhuis ligt aan de voorzijde van het erf, dichtbij de sloot, zodat het water dichtbij is. Wringhuizen komen vooral voor in het slagenlandschap, droogmakerijen en rivierenlandschap. Denkbare nieuwe functies voor een wringhuis: vakantiehuisje, opslagruimte. 22.1.37 Zomerhuis In de zomer wanneer er veel werk op de boerderij te doen is, woont het gezin in het zomerhuis. Wanneer er op de boerderij kaas wordt gemaakt, dan gebeurt dat hier. Aan de achterzijde van een zomerhuis kan ook een apart wringhuis aangebouwd zijn. De meeste zomerhuizen bevatten maar één vertrek. Dit was namelijk gemakkelijker schoon te houden dan het gehele voorhuis van de boerderij. Ondanks dat de zomerhuizen vaak later zijn gebouwd dan de boerderij, zijn ze in dezelfde stijl opgetrokken. Ook zijn de beschilderingen van de boerderij en zomerhuis op elkaar afgestemd. Ze staan vaak voor of naast de boerderij en zijn soms tegen het woongedeelte van de boerderij aangebouwd. Zomerhuizen komen vooral voor in het slagenlandschap, droogmakerijen en rivierenlandschap. Denkbare nieuwe functies voor een zomerhuis: woning, waarbij het gebouw is uitgebreid, garage, sauna of schuur.
22.2 Groene elementen op het erf Elk boerenerf heeft zijn (streekeigen) beplanting. Elke beschrijving van deze groene elementen is geïllustreerd met een afbeelding, tekening of informatie over de gewenste onderhoudsmaatregelen. Daarnaast zijn er ook enkele landschapselementen opgenomen die niet direct op het erf voorkomen maar zich zo dichtbij bevinden dat zij de landschappelijke beleving van het erf sterk beïnvloeden. Voor de beplantingselementen worden de volgende aspecten beschreven: Welke functie had het element, waar lag het op het erf, waarvoor werd het gebruikt en waarmee moet je rekening houden met (her)inrichting van een erf of de (nieuwe)aanleg van een element. Bijvoorbeeld plantafstanden. Hoe kan het element beheerd worden? Wat is het belang van goed beheer? Welke cyclus van beheermaatregelen is wenselijk voor een goede instandhouding?
22.2.1 Kleine weide of Achterweide Kleine weide, ook wel achterweide, koeweide of kalverweide genoemd, is een weide voor vee, zoals kalfjes, stieren, zieke koeien of klein vee. Het ligt dichtbij het huis zodat er goed zicht op de dieren is en desgewenst kunnen worden bijgevoerd en van drinken worden voorzien. Als het weer het toelaat worden er in het voorjaar of de herfst ook melkkoeien. Of er staan schapen in het voorjaar die bijna moeten aflammeren en zo goed in het oog kunnen worden gehouden. Ligging De Achterweide kwam meestal op het voorerf voor. Hier kon de boer of boerin het vee goed in de gaten houden. In de huidige tijd ligt de Achterweide vaak voor de ligboxenstal. Functies Bij het actief zijn van de agrarische onderneming is de functie niet veranderd. Met name een weide voor de isolatie van zieke koeien, blijft gewenst. Onderhoud en beheer zie bleekveld. 22.2.2 Bleekveld Een bleekveld is een kort gemaaid grasveld dat omzoomd wordt door een haag. Het grasveld wordt gebruikt om linnen, het wasgoed, op te bleken. Linnen dat net uit de was komt, heeft vaak een gelige kleur en een bepaalde geur. Door het linnen op een grasveld in de zon te leggen, wordt het frisser en lichter van tint. Daarnaast verdwijnt door de combinatie van zon en zuurstof het resterende vuil. De haag die er omheen staat, voorkomt dat dieren op het erf bij de was kunnen komen. Een bleekveld is minimaal 100m2 groot. Door de komst van waspoeder met bleekmiddel, eind jaren 50, is de functie van een bleekveld verdwenen. Ligging Het bleekveld ligt meestal op het voorerf, omdat dit het terrein van de boerin is. Er zijn ook uitzonderingen, waarbij het veldje naast of achter het erf ligt. Belangrijk is uiteraard dat het bleekveld in de zon ligt. Functies Vroeger werd het bleekveld gebruikt om de was te laten bleken. Huidige functies kunnen zijn: recreatieve waarde door een (eventueel verhard) zitje te maken.
Specifieke plantinstructies • Leg de bleekweide op een zonnige plek aan. • Zorg dat je enkele weken voor het inzaaien de grond voorbewerkt. Maak de grond los en meng het met compost. Laat de grond enkele weken ‘inklinken’. Stamp of rol de grond hierna aan. • Zaai het gras in, doe dit het liefst in het najaar (september) vanwege de hoge luchtvochtigheid. Verzorging na aanplant Wanneer het gras ongeveer 7 centimeter hoog is kan het voor het eerst gemaaid worden. Probeer de eerste keren alleen de topjes eraf te maaien. Op deze manier stoelt de graszode beter uit en wordt de grasmat dichter. Beheeradvies • Maai het gras regelmatig. Voor een kort gemaaid grasveld, moet het minimaal 1x per week gemaaid worden in de periode mei t/m september. • Onderhoud haag. 22.2.3
Boom, bomengroep, bomenrij of laan
Solitaire boom of boomgroep Solitaire bomen en struiken zijn vrijstaande (punt)elementen en vallen meestal duidelijk op door hun vorm of afmeting. Ze kunnen bewust als eenling zijn geplant of het zijn overblijfsels van een grotere houtopstand (bosje, houtwal, bomenrij). Soms zijn het zaailingen van besdragende bomen/struiken die door vogels zijn verspreid. Een solitair wordt soms gebruikt als ijkpunt bij landmeten en als markering van eigendomsgrenzen. Wanneer een aantal bomen dicht bij elkaar staan en een landschappelijke eenheid vormen spreek men van een boomgroep. Bomenrij of laan Een bomenrij daarentegen is een lijnvormig landschapselement met een aaneengesloten rij bomen. Door bijvoorbeeld een rij bomen als leibomen op te snoeien wordt een ideaal zonnescherm gecreëerd. Je spreekt van een bomenlaan wanneer twee of meerdere rijen bomen op regelmatige afstand van elkaar staan opgesteld, met daartussen een weg. De laan vormt vaak een verbinding tussen de openbare weg en de verderop gelegen boerderij en geeft deze een zeker aanzien. Ligging Solitaire bomen kunnen overal op het erf voorkomen, maar met name voor of naast het woonhuis. Bomenrijen staan meestal achter op het erf en lanen komen vaak voor op het voorerf langs de oprit. Andere locaties zijn: Soliotaire bomen • markante punten in het landschap die op voldoende afstand liggen van andere bomen, struiken of gebouwen • voor en/of naast het woonhuis zodat de boerderij mooi in het groen komt te liggen • zuidwest zijde van de boerderij, voor de schaduw Laan • •
op het achtererf langs bebouwing langs perceelgrenzen
Functies De oorspronkelijke functies zijn onder andere schaduw, accentuering of ijkpunt. Huidige functies kunnen zijn: • bijdrage aan een aantrekkelijk landschap • markante herkenningspunten in het landschap • uitkijkplaats en broedgelegenheid voor vogels • voortplantingsplaats voor insecten • groeiplaats voor mossen en korstmossen • behoud van cultuurhistorische waarde • beschutting voor vee • nutsboom zoals walnoot • verbindingsroute voor dieren
Aanleg en Beheer Solitaire bomen of struiken, boomgroepen en bomenlanen vragen in een volwassen stadium eens in de tien jaar onderhoud. Specifieke plantinstructies • Voor het aanplanten is een ruim plantgat nodig waarin de wortels zich wijd kunnen uitspreiden: ongeveer 70x70x70 cm groot. • Spit na het graven de bodem van het plantgat los. • Plaats naast de boom een boompaal van onbehandeld hout (maat 250 cm x 8 cm), op ongeveer 15 cm van de boom, aan de kant van de heersende windrichting (dit is meestal het zuidwesten). Bevestig de jonge boom met een brede band aan de boompaal. • . Pas indien nodig bodemverbetering toe door bijvoorbeeld compost of oude stalmest te mengen met de grond uit het plantgat. Gooi hierna het plantgat dicht • Plaats bij een bomengroep de bomen ruim uit elkaar, de minimale plantafstand is 6 meter. Een volwassen boom kan al snel een kroon ontwikkelen van 10 meter breed. Verzorging na aanplant • Plaats een afrastering op 2 meter afstand van de boom(groep), om de nieuwe aanplant tegen vraat door vee te beschermen. • Geef de jonge aanplant, vooral de eerst 2 jaar na aanplant voldoende water in droge perioden. • Het is raadzaam de plantspiegel de eerste twee tot drie jaar min of meer vrij van diepwortelend grassen en kruiden te houden, zodat de jonge aanplant hiervan geen concurrentie ondervindt..Voor de aanplant van een solitaire boom is een plantspiegel van 0,5 tot 1 meter doorsnede voldoende. Houd deze gedurende twee jaar zwart door te schoffelen. Daarna moet de boom zichzelf kunnen redden. Een ingerasterde plantspiegel in grasland heeft weinig onderhoud nodig. Af en toe maaien met een bosmaaier (met bescherming!). Na een aantal jaren kunt u het beschermende raster weghalen. Doe dit niet te vroeg. Beheeradvies • Een boomgroep vraagt weinig onderhoud. Uit esthetisch oogpunt kan gesnoeid worden. Het is wel nodig om regelmatig zogeheten zuigers, schurende takken en dood hout te verwijderen. • Snoeien doet u over het algemeen in de wintermaanden (november-maart), met uitzondering van haagbeuk, walnoot, wilde paardekastanje, esdoorn en berk. Deze soorten kunt u het beste snoeien in de periode september begin januari in verband met sapuittreding of bloeden. Ook dient u de boomband te controleren op voldoende spanning en na 4 tot 5 jaar te verwijderen. • Van de bomen op het erf of langs de oprijlaan kunt u het beste zo af en toe (zij)takken verwijderen die de doorgang van vrachtwagens en landbouwmachines belemmeren. Zaag, vanaf de stam bekeken, direct achter het einde van de takkraag. Maak geen onnodig grote wondvlakken. • Verwijder zware dode takken uit bomen die op het erf of langs een weg staan om schade door vallend hout te voorkomen. Bij solitaire bomen die in gras- of bouwland staan is dit niet nodig. Verwijder indien nodig circa 20% van de omvang van de kroon. Houd de volgende verhouding van kroon en onderstam aan 1:1 bij jonge bomen en 2:1 bij volwassen bomen.
22.2.4 Broeihoop Ringslangen zoeken voor de afzet van hun eieren een warme en vochtige plek. Vocht is belangrijk want het voorkomt dat de eieren uitdrogen. In ons 'opgeruimde' land zijn dit soort plekken schaars geworden. Door een broeihoop aan te leggen creëert men een geschikte plek voor de afzet van de eieren. Een broeihoop is een hoop maaisel in de vorm van gras of riet, bladeren, slootafval en eventueel houtsnippers. In combinatie met vocht gaat dit materiaal 'broeien'. Het broeiproces zorgt voor de essentiële warmte die de eieren nodig hebben voor hun ontwikkeling. Gedurende twee à drie maanden moet in de hoop een gemiddelde temperatuur heersen van 26oC. Meestal broeit een nieuwe hoop al na drie weken. Mocht dat niet het geval zijn, woel de hoop dan om, maak hem nat en voeg wat nieuw materiaal toe. Laat de broeihopen van begin juni tot eind september zoveel mogelijk met rust. Ligging • Een zonnige en beschutte plaats, bijvoorbeeld aan de rand van een bosje. • In de buurt van water, bijvoorbeeld een poel, maximaal op 100 meter afstand. • Uit de buurt van wegen om het risico van doodrijden te verminderen. • Enige beschutting door ruigtekruiden, struiken en bomen. • Zorg dat het juiste materiaal om een broeihoop te maken vlakbij te vinden is, of zorg dat de plek goed bereikbaar is. Materiaal • Maaisel in de vorm van gras of riet, bladeren, slootafval en eventueel houtsnippers. Dit moet wel gemengd worden met wat ruiger materiaal om te voorkomen dat een dichte, natte koek ontstaat. • Takken op de bodem als onderlaag, niet in de hoop zelf. Opbouw • Een broeihoop moet minimaal 2 x 2 meter groot zijn en 1,5 meter hoog in het centrum . • Een ronde vorm houdt de temperatuur stabiel. Vlak het centrum van de broeihoop af, zodat regenwater beter kan doordringen. Ook kan er bovenin een inkeping worden gemaakt zodat er water in kan komen. • Gebruik voor de bodem altijd takken om ruimtes te creëren. Zo kan de ringslang in de hoop komen: zij kan niet graven. • Gebruik een mix van de eerder beschreven grondstoffen. Maak daarvan lagen van 30 – 40cm. Wissel deze broeilagen af met lagen dunne takjes en twijgen. Als er veel (oud) riet wordt gebruikt, beperk dan het aantal takken om uitdroging te voorkomen. • Bij de aanleg mag de hoop kleddernat worden, maar niet op een natte ondergrond liggen. Daarna mag de hoop niet voortdurend nat zijn, wel vochtig. • Indien er vee wordt geweid zet dan het gebied rond de hoop af met een hekwerkje om vertrapping te voorkomen. Periode In mei zoekt het ringslangvrouwtje ei-afzetplekken. Het is belangrijk dat de hopen er dan al liggen en dat er al broei op gang is gekomen. Ze kunnen daarom het best worden aangelegd vanaf half april tot eind mei en vanaf begin oktober tot half oktober, de broei komt dan in het volgende voorjaar op gang. Onderhoud Vrouwtjes zijn erg honkvast, dus de kans is groot dat een nieuwe hoop opnieuw zal worden gebruikt. Hiervoor moet eens per één à twee jaar de broeihoop worden omgezet. Gebruik een wijde vork en woel de hoop daarmee om. Als de broeihoop 1,5 meter hoog is, worden de eieren meestal op 40-50 cm vanaf de grondbodem gelegd. Leg dan naast de oude broeihoop een nieuwe aan en mix het nieuwe en het oude materiaal. Het oude materiaal heeft al de juiste bacteriën en is watervasthoudend. Onderhoud moet plaatsvinden tussen oktober en half mei.
Resultaat Natuurlijk wilt u ook weten of de broeihoop is gebruikt. Het duurt soms enige jaren voordat een hoop wordt ontdekt en gebruikt. Bij wet is het verboden ringslangen te verstoren, gevangen te nemen of te doden. U kunt dus alleen kijken of er eieren zijn afgezet als er geen ringslangen, eieren of jongen meer aanwezig zijn. Eind oktober is de beste periode om te kijken of er eierschalen in de hoop liggen. 22.2.5 Eikengaarde Een eikengaarde is een vlakvormig element, bestaande uit een bosje met eikenbomen zonder ondergroei. De bomen worden dicht op elkaar geplant, zodat de bomen recht naar boven groeien. Economische verbeteringen en handel maakten eikengaarden niet meer nodig. De eikengaarde is een bijzonder en uniek element nabij het boerenerf. Een eikengaarde is simpel aan te leggen en makkelijk te onderhouden. Echter zonder regelmatig beheer zal uw eikengaarde verwilderen en er verwaarloosd uitzien. Ligging De eikengaarde ligt meestal naast en achter het erf maar kan ook op grotere afstand van het erf gelegen zijn. Functies Van oorsprong werden van het eikenhout planken (bijvoorbeeld voor een grafkist) gemaakt. Huidige functies kunnen zijn: ecologische waarde voor veel dieren op het erf, hout, behoud van cultuurhistorische- en landschappelijke waarde. Specifieke plantinstructies • Plant een groepje van 10 – 30 eiken op een afstand van 5m van elkaar, zonder onderbeplanting. Verzorging na aanplant Houdt de plantcirkels de eerste twee jaar vrij van (on)kruiden. Snoei de bomen de eerste 15 jaar van onderaf op zodat de groei in de boomkronen plaatsvind. Door dit regelmatig opsnoeien ontstaan slechts kleine zaagwonden waardoor de aanwezigheid van kwasten in de latere planken beperkt zal blijven. Beheeradvies • Dunning, indien gewenst nadat de bomen de eindhoogte hebben bereikt. • Indien nodig maai de ondergrond een aantal keer per jaar. Voor algemene maatregelen zie aanleg en beheer 22.2.6 Geriefhout- en Hakhoutbos Geriefhoutbosjes zijn kleine bospercelen, vaak door een ringsloot omgeven, in het veenweidegebied. Soms zijn deze bosjes ontstaan door begroeiing van een afgerasterde plek waar vee is begraven dat aan een besmettelijke ziekte is gestorven. Dit wordt in de volksmond ‘pestbosje’ genoemd. In de drogere gebieden staan deze kleine bospercelen als hakhoutbosjes bekend. In deze bosjes groeit vooral zomereik. Geriefhout- en hakhoutbosjes hadden dezelfde functie: het leveren van hout voor afrasteringpalen, voor gereedschappen, om mee te bouwen en voor brandstof. De grootte van deze bosjes varieert van circa 100 tot 2.500 m2. De ondergroei bestaat vaak uit vroeg bloeiende planten en uit schaduwminnende soorten. Geriefhoutbosjes zijn een beeldbepalend element in een open veenweidelandschap. Ligging Geriefbosjes liggen nooit direct op het erf, behalve in de omgeving van Kamerik waar ze wel op het erf voorkomen. Het bosje ligt vaak achter het erf of achter op de kavel. Functies Huidige functies kunnen zijn: vergroten landschappelijke-, cultuurhistorische- en natuurwaarde, energiehout en het beidt schaduw en luwte voor het vee.
Aanleg en beheer De beste plek voor een nieuw hakhoutbosje is achter op de kavel. Woont u in een ‘dicht’ bebouwingslint, plaats het dan eventueel op de kavelgrens achter het erf maar niet in de zichtlijn. Anders doorbreekt u de landschappelijke zichtlijnen (de doorkijkjes) die tussen de afzonderlijke erven aanwezig zijn. Het aanleggen van een element is slechts het begin. Zonder beheer verwilderd het bosje en groeit het uit tot een dichtgegroeid bos. In het veenweidegebied heeft het uitgroeien van een bosje een belemmerende invloed op de openheid van het gebied. Aandachtspunt voor beheer is om in een cyclus van 10 – 15 jaar de bomen af te zetten. Specifieke plantinstructies • Bij een bosje kan het plantsoen op verschillende manieren worden aangeplant. De keuze bestaat uit het aanplanten in een vierkants- of een driehoeksverband. • Voor de aanplant kan gekozen worden voor een plantafstand van 1,5 bij 1,5 meter. • Kies in natte gebieden voor soorten als: Zwarte els, Gewone es, en Wilg. Kies voor droge gebieden Eik. Verzorging na aanplant • Van belang is dat, ingeval beweiding plaatsvindt, het vee geen toegang heeft tot het hakhoutbosje. Een ringsloot is hiervoor de beste oplossing, eventueel aangevuld met een afrastering. • Geef de jonge aanplant, vooral de eerste twee jaar na aanplant voldoende water in droge perioden en houd het element zoveel mogelijk onkruid vrij. Beheeradvies Geriefhoutbosjes worden van oudsher als hakhout beheerd, door middel van afzetten. Afzetten betekent dat de bomen en struiken tot 10 à 20 cm boven de grond worden afgezaagd. De bomen en struiken groeien vervolgens vanzelf weer uit. Wanneer het gebied groot genoeg is, kan het afzetten het beste gefaseerd worden uitgevoerd. Hierbij is het wel belangrijk dat opgelet wordt dat de flora en fauna niet in gevaar wordt gebracht en het beeld van het landschap niet teveel te veranderen. Het meest praktisch is om aaneengesloten stukken af te zetten, zodat de pas afgezette stobben voldoende licht krijgen om opnieuw te kunnen uitlopen. Houdt daarom het eerste jaar na aanplant de stobben onkruid vrij. De takken en wat dunner hout kunt u in de vorm van een takkenril in het element verwerken. Dik hout kunt u afvoeren. Het versnipperen van snoeiafval en de snippers verwerken in het element wordt sterk afgeraden om verrijking van de bodem te voorkomen. Verrijking zorgt voor massale groei van (on)kruiden met onder andere brandnetels. Voor algemene maatregelen zie aanleg en beheer
22.2.7 Griend Een griend is een vlakvormig landschapselement van aanplanten met wilg of es, waarbij het hout op laag afgezette stobben groeit. Het kan een oppervlakte van enkele hectares beslaan, maar ook als kleine hakgrienden voorkomen. Er bestaan twee vormen van een griend: snij- of hakgriend. Snijgriend wordt jaarlijks geoogst. De lange smalle takken van wilg of es zijn geschikt voor het maken van manden. Mede door het jaarlijkse onderhoud komt snijgriend bijna niet meer voor in Nederland. Bij hakgriend wordt het hout één keer in de drie jaar geoogst. Het hout wordt hierdoor dikker dan bij snijgriend en moet dan ook gehakt worden. Het hout wat van de grienden af komt wordt rijshout genoemd. Het beheer van een griend is zeer intensief en dat is de voornaamste reden het merendeel van de grienden is verdwenen. Er zijn gelukkig nog een aantal grienden die behouden zijn gebleven. Dit zijn voornamelijk hakgrienden. Een griend is een uniek element die behouden moet blijven. Ligging Een griend ligt niet op het erf, maar op natte locaties rondom een erf of bijvoorbeeld als onderdeel van de bebossing en beplanting van een landgoed. Functies Snij- en hakgriend wordt ondermeer gebruikt als: bindtouw voor de mandenmakerij, zinkstukken voor de aanleg van dijken, gereedschapsstelen en hout voor vaten. Huidige functies kunnen zijn: • rijshout, voor het maken van schermen die het zand moeten vasthouden • Bonenstaken in de moestuin • Schuttingen langs tuinen • Betuiningen bij dijkverbetering en oeververdediging (beschoeiing). • Landschappelijke waarde • Cultuurhistorische waarde • Brandstof voor energiecentrales of houtgestookte CV installaties • Ecologische waarde • Geluidschermen Aanleg en beheer Belangrijk is dat deze grienden behouden blijven en goed worden beheerd. Zonder beheer scheuren de stobben uit onder het gewicht van de staken en raakt de griend in verval. Voor algemene maatregelen zie aanleg en beheer.
Specifieke plantinstructies • Plant de stekken. Snij van een stobbe een eenjarige, ongeveer anderhalve meter lange stek en maak een driehoekige punt aan de onderkant. De punt voorkomt dat de bast bij het stekken opstroopt. Steek na het boren van een plantgat vervolgens de stek 40 tot 60 centimeter diep de grond in. • Kijk voor het plantverband naar omliggende grienden wat cultuurhistorisch verantwoord is. Verzorging na aanplant Belangrijk is het tegengaan van verwildering en kruiden in de eerste jaren na aanplant. Deze kruiden verhinderen de stobben om uit te lopen en bevorderen het verspreiden van ziekten. Als een deel van de stekken niet aanslaat kunnen deze opnieuw worden ingeplant. Beheeradvies Een kenmerk van een griend zijn de lage knotten op de stobben. Deze knotten moeten regelmatig worden geknot, eens in de drie jaar. Doe dit bij een groot perceel in drie fasen, elk jaar een deel. Zo blijft er voor de flora en fauna constant een opgaande begroeing en bereikt u een optimale (bio)diversiteit.
22.2.8 Haag of Heg Onder heggen en hagen verstaan we lijnvormige elementen van struiken. Een heg is een lage, doorgaans blokvormige geknipte rij struiken die dicht naast elkaar staan. Heggen worden meerdere malen per jaar gesnoeid. Een haag is robuuster en groter en hoger dan een heg. Hagen zijn op het erf doorgaans bewust aangeplant om ruimtes in te richten De planten staan verder uit elkaar dan bij een heg en het onderhoud is minder intensief. Ze worden eenmaal per jaar gesnoeid. Van oudsher stonden (doornachtige) heggen en hagen om de moestuin om het vee tegen te houden. Ligging Over het algemeen staan heggen op het voorerf en hagen op het achtererf. Heggen staan vooral op het erf rondom de siertuin en moestuin. Hagen zijn ook aanwezig als afscheiding van het perceel met jongvee. Meer locaties zijn: • aansluitend of in de buurt van andere houtopstanden; • langs de toerit naar het hoofdgebouw; • in een noord-zuid oriëntatie of langs wegen en kavelpaden; • rondom een boomgaard
Functies Door het verdwijnen van de moestuin en de opkomst van de siertuin hebben haag en heg niet langer de functie van veekering. Huidige functies kunnen zijn: • een belangrijke plek voor dieren (met name insecten en vogels) om zich voor te planten, beschutting te vinden en voedsel te vergaren; • instandhouding van een cultuurhistorisch element; • sterk bepalend bij vormgeving en inrichting van de ruimte op en rondom een erf. Aanleg en beheer Zowel heg als haag vragen jaarlijks om onderhoud. Zonder beheer groeit het element uit tot een struweel. Hoe breder de heg of haag, hoe meer soorten dieren er in kunnen voorkomen. Een haag met verschillende soorten struiken biedt meer ecologische variatie en een langere bloeiperiode. Voor algemeen maatregelen zie aanleg en beheer. Specifieke plantinstructies • Voor het ontwikkelen van een dichte knip- en scheerheg is de aanplant van 1 rij met 2 à 3 jaar oude planten (bosplantsoen) voldoende. Per strekkende meter kunt u 4 stuks bosplantsoen aanplanten (ligt aan de soort). • Graaf voor het planten een sleuf, die diep en breed genoeg is om de wortels van het plantgoed er ruim in te zetten. Eventueel kunt u een draad spannen als hulpmiddel bij het recht graven van de plantsleuf. • Sluit de plantsleuf na aanplant weer af met aarde, op droge zandgronden gemengd met compost . Verzorging na aanplant • Plaats een afrastering op ca. 1 meter afstand van de aanplant, om de nieuwe aanplant tegen vraat door vee te beschermen. • De aanplant dient direct na het planten door snoeien worden getopt. Door het verwijderen van het hoofdgroeipunt worden de knoppen onder in de plant gestimuleerd waardoor er van onderuit een brede basis ontstaat. • Geef de jonge aanplant, vooral de eerste twee jaar voldoende water in droge perioden en houd het element onkruidvrij. Beheeradvies De naam knip- en scheerheg zegt het eigenlijk al: een heg moet geknipt of geschoren worden. De frequentie van de snoei hangt af van een aantal factoren: de soort, de groeikracht, de vorm, de functie en de eisen die we aan de heg gesteld worden. Meestal worden heggen gemiddeld 3 keer per jaar geknipt. Bij een meidoorn is het belangrijk de heg de eerste keer voor de langste dag van het jaar, in mei-juni, te knippen. Dit maakt het knippen van deze heg een stuk aangenamer, omdat de doorns dan nog niet houtig zijn. De tweede keer knippen kan in september. Een ligusterheg kan wel 4 keer per jaar geknipt worden, omdat de liguster een snel groeiende struik is. Een haag is robuuster en kan éénmaal per jaar worden gesnoeid. Knip de heg of haag wanneer het bewolkt en niet te warm is. Belangrijk is dat de onderkant iets breder uitgroeit dan de bovenkant, zodat de zon ook op de onderkant van de heg kan schijnen. De heg of haag behoudt dan zijn besloten karakter. Bij sterk verminderde vitaliteit kunt u de heg het beste tot enkele tientallen centimeters boven de grond afzetten om opnieuw te regeneren. Bij oude stammen kunt u de heg of haag afzetten op 40 cm om te verjongen. Let op, door plotselinge toename van licht in de heg of haag krijgen soorten als brandnetel, kleefkruid, hop en haagwinde de overhand. Nazorg in de vorm van onkruidbestrijding is nodig om er zeker van te zijn dat de stammen weer uitlopen. Gevlochten heg Heggenvlechten is een vorm van groot onderhoud. In iedere heg vallen na verloop van tijd gaten. Bijvoorbeeld omdat vee er aan vreet, de onderste takken te weinig licht krijgen en er struiken doodgaan. Bij het vlechten worden de takken en stammen gebogen of ingekapt zodat ze horizontaal komen te liggen. Na het vlechten groeit de heg weer uit en wordt weer ondoordringbaar. Zo'n heg is goed voor allerlei planten en dieren en vormt ook een goede veekering. Vrijwel iedere heg die minimaal drie meter hoog en 5-8 jaar oud is, kan gevlochten worden. Meer informatie is te vinden op www.heggen.nu
22.2.9 Hoogstamboomgaard Een hoogstamboomgaard - ook wel huis- of boerenboomgaard genoemd omdat het dicht bij het huis ligt - bestaat uit vruchtbomen zoals peer, appel, pruim en kers. De boomgaard kan bestaan uit laagstam, halfstam of hoogstamfruitbomen. Het verschil zit in de hoogte van de eerste vertakking van de stam. Bij laagstam zitten de takken dicht bij de grond, bij halfstam zit de vertakking gemiddeld tussen de 120 – 150 cm hoog en bij hoogstam begint de dit na 180cm. Hoogstamfruitbomen hebben een breed ontwikkelde kroon en kunnen bij goed snoeionderhoud zeer oud worden. Ligging Hoogstamboomgaarden liggen vaak op het voorerf, zodat het vanaf de weg te bewonderen is. Andere locaties zijn: • Naast de boerderij • Voor de boerderij • Op het voorerf naast de siertuin of moestuin Functies De oorspronkelijke functie van een hoogstamboomgaard is de productie van fruit en vruchten om zoveel mogelijk zelfvoorzienend te zijn. Huidige functies van een boerenboomgaard kunnen zijn: • landschappelijke waarde door de ruimtelijke afwisseling • behoudt genetische variëteit van rassen • esthetische waarde vanwege karakteristieke vorm en tijdens de bloei- en vruchttijd • economisch, bereiden van peren- of appelsap, verkopen van fruit • ecologisch, grote aantrekkingskracht op vele diersoorten waaronder de steenuil • cultuurhistorische waarde Aanleg en beheer Bij de aanleg van een boomgaard kan er rekening worden gehouden met de relatie tussen boomgaard, bebouwing en omgeving. Het gebruik van oude rassen is aan te bevelen omdat deze minder ziektegevoelig zijn en geen bestrijdingsmiddelen nodig hebben. Goed beheer na aanplant is belangrijk omdat de bomen anders minder vitaal worden en de fruitproductie stagneert. Indien gewenst bemesten met oude stalmest (zeker op zandgronden), dit zal dat de vitaliteit en productie van de bomen ten goede komen. Voor algemene maatregelen zie aanleg en beheer.
Specifieke plantinstructies • Hoogstambomen kunnen meer dan 10 meter hoog en breed worden. Het is daarom belangrijk bij aanplant de fruitbomen op ruime afstand van elkaar te planten. Plant appelbomen minstens 10 meter uit elkaar, peren en kersen 8 meter en pruimen 6 meter uit elkaar. • Voor het planten is een ruim plantgat noodzakelijk waarin de wortels zich wijd kunnen uitspreiden, ongeveer 70x70x70 cm groot. Spit na het graven de bodem van het plantgat goed los. Pas op zandgrond bodemverbetering toe door bijvoorbeeld compost of oude stalmest te mengen met de grond uit het plantgat. • Plaats een boompaal van onbehandeld hout (tamme kastanje) naast de boom (maat 250 cm bij 8 cm), op ongeveer 15 cm van de boom, aan de kant van de heersende windrichting (dit is meestal het zuidwesten). Bevestig de jonge boom met een boomband aan de paal. Gebruik in een open landschap twee boompalen ter versteviging. • Gooi het plantgat dicht. Als de boomgaard zal worden beweid met dieren dan moet elke boom worden voorzien van een afrastering. De hoogte en het type afrastering is afhankelijk van de reikhoogte van de in te scharen diersoorten. Verzorging na aanplant • De vormsnoei is vooral belangrijk bij de jonge bomen. • Elke soort heeft zijn eigen specifieke vorm. Bij de appel wordt over het algemeen een bolvorm aangehouden zonder harttak. Peren vormen van nature meer een kroon met een harttak. Deze kroon krijgt meer een piramidevorm. • Nadat de fruitboom is aangeplant is het belangrijk direct de eerste vormsnoei toe te passen. Uit het gestel worden vaak niet meer dan vier gesteltakken aangehouden, de overige takken kunnen worden weggesnoeid. Vorm- en onderhoudssnoei Het snoeien van de fruitboom in de jeugdfase wordt de vormsnoei genoemd. De vormsnoei zorgt voor een bepaald model van de boomkroon. Dit model bestaat uit meerdere etages van gesteltakken met als doel om zo veel mogelijk zonlicht in te vangen. Het vormsnoeien vergt de nodige specialistische soortenkennis en ervaring. Voor informatie over snoei neem contact op met Landschap Erfgoed Utrecht. Wanneer dat model is bereikt volgt de onderhoudssnoei. Fruitbomen kunnen op verschillende manieren gesnoeid worden. Voor betere productie moet er elk jaar gesnoeid worden. Vanuit esthetisch oogpunt is het voldoende om eens in de twee of drie jaar te snoeien. Snoei pitvruchten, zoals appel en peer, in de periode januari tot maart en steenvruchten, zoals pruim en kers, na de oogst in augustus tot september of voor de bloei in eind maart/begin april. Landschap Erfgoed Utrecht geeft basiscursussen voor het snoeien van hoogstamfruit. 22.2.10 Houtwal en -singel Houtwallen en -singels zijn lange stroken grond, begroeid met struiken en hoge bomen. De diverse benamingen duiden op de ontstaansgeschiedenis. Overigens zijn dit landschapselementen die niet specifiek zijn voor het erf. Ofwel, de singels kunnen langs het erf doorlopen en op deze wijze ook onderdeel vormen van de erfinrichting. Houtwal Houtwallen kunnen zeer oud zijn. Boeren brachten vroeger bij het ontginnen van de grond stobben, keien en zand naar de perceelsranden waardoor langgerekte aarden wallen ontstonden. De wallen raakten in de loop van de tijd begroeid met bomen en struiken. Soms is een houtwal door het verdwijnen van de aarden wal omgevormd tot een houtsingel. Houtwallen en -singels krijgen in de loop der tijd de functie van eigendomsmarkering en perceelscheiding. Vaak is aan beide zijden een greppel gegraven zodat de wal extra steile kanten heeft. Hierdoor doet het ook dienst als vee- en wildkering. Daarnaast heeft een houtwal ook een functie voor houtproductie.
Houtsingel Sommige houtsingels zijn langs sloten en beken gesitueerd. De functies van houtsingels zijn dezelfde als die van houtwallen: voor gerief- en brandhout. Langs watergangen komen vaak elzensingels voor. Dit type singel bestaat voor meer dan 80% uit Zwarte els en bestaat vaak uit één enkele rij met bomen. Hout- en elzensingels staan zowel op zand- als op kleigronden en komen in verschillende landschapstypen voor. Ligging De lijnvormige elementen zijn robuust en nemen veel ruimte in en komen achter op het erf voor. Hier vormen ze een windbreker voor de stallen. Andere locaties zijn: • langs perceelsranden en langs wegen en paden: hier biedt een lijnvormige houtopstand extra variatie aan veel soorten dieren; • langs oevers: vooral Zwarte els en Gewone es kunnen tot in het (grond)water wortelen. Ze houden de grond goed vast waardoor ze erosie van oevers voorkomen. Functies Hoofdfuncties van houtsingels en –wallen zijn veekering en houtproductie. In de huidige tijd kunnen functies zijn: • windscherm • visuele afscheiding • nest-, schuil- en voedselgelegenheid voor vogels en insecten, verbindingsroute voor zoogdieren • bloemrijke ondergroei • bestrijding (oever)erosie door golfslag/waterstroming • behoud van cultuurhistorische waarden • bijdrage aan een aantrekkelijk landschap (lengtepatronen) • tegengaan van overmatige plantengroei in watergangen • versteviging oever Aanleg en beheer Een houtwal of –singel vraagt enig beheer, anders groeit het uit tot een bomenrij met dunne doorgeschoten bomen. Voor algemene maatregelen zie aanleg en beheer. Specifieke plantinstructies Elzensingel • Plant de zwarte els in een enkele rij aan. Gebruik 150-175cm (veren) als plantmateriaal. • Plant de veren op een onderlinge afstand van 1,5 meter in een onbewerkte bodem, een boompaal is meestal niet nodig. • Zorg voor een plantgat dat qua breedte en lengte 2 x zo breed en lang is als het wortelgestel van de boom. De grond moet tot een diepte van 60cm goed los zijn. Houtsingel en houtwal • Plant de houtsingel of houtwal in rijen aan met een plantafstand van bij voorkeur 1,50 bij 1,50 meter. • Plant de boomsoorten in het midden van de singel en de struiken aan de randen. Verzorging na aanplant • U kunt kiezen voor een vrij uitgroeiende elzensingel, waarbij u de elzen laat uit groeien tot volwassen bomen. In dit geval is beheer niet noodzakelijk. • Ook kunt u kiezen voor het periodiek afzetten zodat zich een dichte singel kan ontwikkelen. Afzetten betekent dat de bomen en struiken tot 10 à 20 cm boven de grond worden afgezaagd. De bomen en struiken groeien uit zichzelf weer uit. Het afzetten dient eens in de 6 tot 10 jaar te gebeuren. De werkzaamheden dienen in de periode van begin november tot eind februari plaats te vinden. Bij voorkeur kleinschalig waarbij niet alle singels tegelijk een onderhoudsbeurt krijgen. • Om de variatie in leeftijd te waarborgen dient ieder jaar, afhankelijk van het onderhoudsinterval, een gedeelte van de singel te worden afgezet. U kunt er ook voor kiezen de elzensingel deels af te zetten en enkele bomen te laten staan. Dit levert een belangrijke bijdrage in de variatie. • Het vrijkomende stamhout dient u grotendeels uit de singel te verwijderen. Het kan bijvoorbeeld dienst doen als brandhout. Een deel van het vrijkomende stamhout kunt u op diverse plaatsen opstapelen en een deel van het tak en tophout kunt u verwerken tot een takkenril. Op die manier ontstaan schuilplaatsen voor diverse kleine zoogdieren en vogels.
• Houd in de gaten of de jonge aanplant niet al te zeer te lijden heeft van concurrentie door diepwortelende en hoog opschietende grassen en kruiden. Ook soorten als haagwinde en hop kunnen zodanig woekeren dat de jonge beplanting er last van heeft (licht- en voedselconcurrentie). Een uitvalspercentage van 10 % van het plantmateriaal kan voorkomen.
22.2.11 Knotboom Een knotboom heeft een recht opgaande stam. Daarboven doorgaans op 1,5 tot 2,5 meter hoogte bevindt zich de knot en de daarop groeiende pruik van takken. De takken worden periodiek geoogst. De knotboom is geen boomsoort, maar een boomvorm. Het is een door de mens gevormde cultuurboom, bedoeld om op relatief eenvoudige wijze en gedurende langere tijd hout en/of bladeren te kunnen oogsten. Dit omdat ander hout (van bijvoorbeeld bossen) schaars is. De hoogte wordt meestal bepaald door het vee (koe in meeste gevallen), dat de jonge loten eet en niet hoger kan eten dan 2m. Een geknotte boom komt voor in een rij of als solitair. Voordeel van een knotboom is dat het relatief weinig ruimte inneemt en weinig schaduw geeft. Ligging Een knotboom prefereert een hoge grondwaterstand en staat daarom vaak langs slootkanten, op de grens van het erf. Bij voorkeur wordt het geplant op het achtererf. Andere locaties zijn: • langs wegen; • tussen de stallen en de sloot op het achtererf; • langs de moestuin; • langs de boomgaard; • in aansluiting op bestaande rijen, rijen knotbomen vormen een verbindingsroute voor dieren. Functies De oorspronkelijke functie van het knotten van bomen is gebruikshout voor de boer. Huidige functies van een knotboom kunnen zijn: • transparante afscherming • broedgelegenheid voor vogels, zoals de steenuil • bijdrage aan een aantrekkelijk landschap • behoud van cultuurhistorische waarde • gastheer voor zo’n 400 verschillende soorten insecten Aanleg en beheer De knotboom is een karakteristieke boomvorm, in stand gehouden door periodiek onderhoud. Het planten van een knotboom is in maximaal een half uur gebeurd. Dit geldt voor zowel het insteken van een staak in de grond of het planten van een jonge knotboom. Het knotten neemt per cyclus bij jongere bomen een half uur tot enkele uren bij oudere bomen in beslag. Wanneer er niet wordt geknot, groeit het uit tot een boom en scheurt de stam uit. Voor algemene maatregelen zie aanleg en beheer.
Specifieke plantinstructies Het aanplanten van knotwilgen is eenvoudig. Voor de aanplant van wilgen is een staak (een tak) van een bestaande knotboom voldoende. • De staak heeft een doorsnede van circa 5 cm aan de onderzijde. • De onderkant van de bast dient u gedeeltelijk te schillen. Dit betreft de eerste meter van de onderkant. • Het gat voor de staak kunt u boren met een grondboor. Ook kunt u kiezen voor het graven van een plantgat. • Vervolgens kunt u de staak ongeveer 1 meter in de grond steken. • Verwijder de takken van de zijkant van de staak en knot de staak op minimaal 2 meter hoogte boven het maaiveld. • Plant de staken minstens 3 meter uit elkaar, een afstand van 5 à 6 meter uit elkaar is landschappelijk het beste. De knotwilgen hoeven niet strak op een rij aangeplant te worden. Kijk hierbij naar omliggende knotbomenrijen en volg de patronen/lijnen die ter plaatse bestaan. Voor de aanplant van elzen, essen, populieren en eiken is een bewortelde stek/veer nodig. • Maak voor het planten van de stek/veer een plantgat van 40x40 cm. • Zaag de stek/veer minimaal 2 meter boven de grond af. • Plant de stek/veer minstens 3 meter uit elkaar. Kijk hierbij naar omliggende knotbomenrijen.
Verzorging na aanplant • Plaats een afrastering op 2 meter afstand van de knotbomen, om de nieuwe aanplant tegen vraat door vee te beschermen. • Geef de jonge aanplant vooral de eerste 2 jaar na aanplant voldoende water in droge periode. • Snijd regelmatig de loten die uit de stam groeien weg, met uitzondering van de topscheuten. • In de tweede winter na het jaar van aanplant, kunt u het aantal topscheuten terugbrengen tot 8 à 12. Laat bij het knotten stompjes tak staan van ongeveer drie tot tien cm lang.
Beheeradvies Verwijder regelmatig alle takken van de kruin. Voor een Wilg en Populier geldt daarbij een frequentie van eens in de vier tot zes jaar. Knot Zwarte els na iedere vijf tot zeven jaar en Gewone es één keer in de zeven tot tien jaar. Wanneer er later geknot wordt, ontstaat de kans op watermerkziekte en het (uit)scheuren van takken en stam. Bovendien is het wegwerken van achterstallig onderhoud een arbeidsintensief en specialistisch karwei. Haal eventueel na iedere knotbeurt, kort na het eerste groeiseizoen, zoveel scheuten weg dat er tien tot twintig (afhankelijk van de ouderdom van de boom) overblijven. Het knotten kan het beste geschieden in de periode van half november tot half maart.
22.2.12 Koebocht Om het verblijf bij slecht weer voor de koeien en de boer zo aangenaam mogelijk te maken, werden er (vaak in een hoek geplante boomsingels of bosjes aangeplant ter bescherming tegen wind en regen. Plaats op het erf: achterzijde erf/veld Dit is een door beplanting beschutte plek, soms in het veld. Waar in de zomer de koeien los in het veld gemolken werden. De koebocht is afsluitbaar en via een dammetje kan het vee van en naar het land worden gebracht. Om de koebocht te maken werd een geriefhoutbosje of knotbomen gebruikt. Functies: Een koebocht is de plaats in een weiland waar vroeger de koeien werden gemolken. 22.2.13 Leiboom Vaak staan voor een boerderij een aantal leibomen op een rij. Leibomen is geen boomsoort maar een boomvorm die door middel van snoei wordt verkregen. In het verleden waren de bomen vaak in een knotvorm gesnoeid, maar tegenwoordig ziet men meer de blokvorm. Afhankelijk van de breedte van de boerderij staan er tegen de voorgevel enkele leibomen. Meestal wordt een linde gebruikt maar een enkele keer is er voor witte paardekastanje, iep of populier gekozen. De Linde staat te boek als een heilige boom: het biedt bescherming tegen tovenarij en bliksem. Lindes staan van oorsprong aan de zuid- of westzijde van de boerderij. Hier schijnt de zon op het huis waardoor de leibomen als een zonnescherm functioneert. Belangrijk was namelijk dat het kaasmaakgedeelte in de boerderij koel bleef. Ligging De leiboom staat aan de zonzijde van de boerderij om schaduw op het woongedeelte te creëren. De kaas in de kaasmakerij moet immers koel blijven. De afstand van de boerderij tot de leiboom bedraagt minimaal drie meter.
Functies De oorspronkelijke functie van leibomen is schaduwvorming waardoor de leef- en kaasruimte in de zomermaanden koel bleef. Doordat een leiboom intensieve onderhoud vergt zijn er veel verdwenen. De leibomen zijn tegenwoordig weer populair waardoor nieuwe worden aangeplant. Huidige functies kunnen zijn: • Transparante afscherming • Karakteristiek, esthetisch silhouet • Versterken/behouden cultuurhistorisch karakter Aanleg en beheer Leibomen kunnen op verschillende manieren beheert en dus gevormd worden. De meest voorkomende is de ‘normale’ blokvorm, die je krijgt door een boom te leiden. Daarnaast komt ook de knotboom voor. Leibomen vergen intensief onderhoud. Zonder beheer verliezen ze hun karakteristieke vorm. De boomkeuze hangt af van de grondsoort. De linde doet het bijna overal goed. Specifieke plantinstructies • De plantafstand is afhankelijk van de beschikbare ruimte en de verdeling langs de gevel. Bij voorkeur dient u een oneven aantal bomen aan te planten. • Probeer de afstand tussen de diverse bomen nagenoeg gelijk te houden voor de symmetrie en houd rekening met uw uitzicht. Plaats de stam daarom bij voorkeur niet voor het raam. • De aan te bevelen plantafstand is 4 tot 6 meter uit elkaar en 2 tot 3 meter uit de gevel. • Voor een succesvolle aanplant is een ruim plantgat nodig waarin de wortels zich wijd kunnen uitspreiden: ongeveer 70x70x70 cm groot. Dit is afhankelijk van de boommaat: 12/14, 14/16, 16/18 et cetera. • Spit na het graven de bodem van het plantgat los. Meng op zandgrond nog een kruiwagen compost of oude stalmest door de grond alvorens het plantgat hiermee weer te vullen. • Plaats naast de boom een boompaal van onbehandeld hout (maat 250 cm lengte bij 8 cm doorsnede), aan de kant van de heersende windrichting (dit is meestal het zuidwesten). Bevestig de jonge boom met een brede band boven aan de boompaal. • Zet de boom met boompalen vast in een raamwerk met stevige zijpalen (lengte 5 meter). Plaats beide zijpalen aan de buitenkant van de leibomenrij. Span tussen de zijpalen draden om hierlangs de leggers (zijtakken) van de boom te leiden. De afstand tussen de leggers is 50 tot 70 cm en de hoogte van de eerste legger is ca. 2,5 meter zodat het uitzicht behouden blijft. Verzorging na aanplant • Geef de bomen, vooral de eerste 2 jaar na aanplant voldoende water in droge perioden. Let wel: de bomen staan nabij een zonnige gevel waardoor de temperatuur en de verdamping zal aanzienlijk kunnen oplopen. • De gesteltakken moeten vanaf het begin regelmatig en symmetrisch langs een stevig raamwerk worden geleid. Beheeradvies Tot een leeftijd van vijftig jaar kunnen leibomen het beste elk jaar worden gesnoeid. Daarna groeien de taken minder snel en is een tweejarige snoeibeurt voldoende. Oktober is de beste maand, zodat het blad, dat nog aan de boom zit, in één keer met het snoeihout kan worden opgeruimd. Wanneer bomen minder vitaal zijn, kan de snoei ook in de wintermaanden plaatsvinden, zodat de boom nog extra voedingsstoffen kan opslaan, wat de groeikracht bevorderd.
22.2.14 De tuin De klassieke nutstuin De nutsfunctie komt het meest voor. In de nutstuin staan alleen groenten. Indien er ook (snij)bloemen staan dan wordt het een ‘versierde nutstuin’ genoemd. Van oudsher is het een rechthoekige of vierkante groentetuin met bedden. Leibomen en heggen komen ook in dit type tuin voor. De leiboom heeft als functie het koel houden van het huis, de heg fungeert als afscheiding. Meidoornheggen houden bijvoorbeeld schapen en eventueel konijnen buiten de moestuin.
De formele tuin De formele tuin is geometrisch ingericht en heeft een strakke, symmetrische en met rechte lijnen opzet. Deze formele tuin – ook wel Franse of Renaissance tuin genoemd - komt van oorsprong uit Frankrijk. Een bekend voorbeeld hiervan is de tuin van paleis Versailles. Formele tuinen getuigen van een zekere welstand van de boer, omdat er duurder plantgoed gebruikt. Ze komen het meest in het rivierengebied voor. Deze tuinen zijn in het algemeen onderhoudsarm. De heggetjes (veelal buxus) moeten dan wel twee maal per jaar in vorm worden geknipt, maar in de gecreëerde perkjes staan kleurige eenjarige planten. Tussen de perken ligt vaak grind, waardoor onkruidbestrijding niet nodig is. Dit type tuin was heel populair in de 16e en in de 17e eeuw, maar de tuinen die nu nog bestaan van dat type zijn minder oud. De oudst overgeleverde beschrijvingen van nu nog bestaande tuinen dateren uit het begin van de negentiende eeuw. Landschapstuin Dat zijn tuinen met ronde ‘natuurlijke’ vormen. Hoe ‘rijker’ een boer is, hoe meer aandacht en ruimte hij aan de erfbeplanting kan besteden. Bij sommige grote boerderijen, bijv. in de Vechtstreek en bij buitenplaatsen op de heuvelrug, werden zelfs zogenaamde ‘slingertuinen’ aangelegd. Een tuin waarin met slingerende paden en vaak een ronde vijver en een ophoging de Engelse landschapsstijl werd geïmiteerd. Deze tuinen zijn aangelegd vanaf het begin van de 19e eeuw. De Engelse landschapsstijl streefde naar een imitatie van de natuur. Soortenlijst boerentuin
22.2.15 Poel Poelen zijn kleine, stilstaande wateren in een meestal afgesloten laagte die gevoed worden door kwel, regen, grondwater of afstromend water van het omringende land. Gegraven poelen zijn te vinden op plaatsen waar geen oppervlaktewater aanwezig is doordat er een doorlatende bodem is of door hoogteverschillen. Het graven van poelen is gunstig gebleken voor het behoud en herstel van populaties van sterk bedreigde amfibieën, zoals de boomkikker en de kamsalamander. Belangrijkste reden hiervoor is de isolatie van ander oppervlaktewater. Dit zorgt ervoor dat reptielen en amfibieën hier kunnen voortplanten zonder dat hun eieren en larven worden opgegeten door vissen. Ligging Een poel kan overal op of rondom het erf worden aangelegd. Bij voorkeur wordt een poel aangelegd op een drassige plek, zie aanleg en beheer.
Functies Poelen werden aangelegd als drinkplaats voor vee. Behalve voor de drinkwatervoorziening zijn er ook poelen gegraven voor andere doeleinden: wasplaats, blusvijver, waterreservoir voor stoomtreinen of watervang in geaccidenteerde terreinen. Huidige functies kunnen zijn: • Drinkplaats voor vee • Voortplantingsbiotoop reptielen en amfibieën • Groeiplek voor vochtige vegetaties Aanleg en beheer De belangrijkste reden om, uit bedrijfsoogpunt, een poel aan te leggen is het maken voor een drinkplek voor vee. Zonder extra veel moeite kan een poel ook veel waarde hebben voor de natuur. Om de maximale potentie uit een poel te halen en dit te behouden is aanleg en beheer belangrijk. Zonder beheer groeit een poel op den duur vol met water- en oeverplanten en wordt deze ondieper (verlanding). 1. Leg de poel aan op een plaats waar genoeg zonlicht aanwezig is. Het is belangrijk dat de noordoever zo flauw mogelijk is, omdat de zon voornamelijk op deze zijde schijnt. 2. Omdat de oever aan de noordzijde naar de zon gericht is, ontstaat hier het beste microklimaat voor amfibieën en libellen. Hoe warmer het is, des te sneller en beter kunnen de eitjes en larven zich ontwikkelen. De kikkers leggen bij voorkeur hier hun dril. Om de zonneschijn goed te benutten is het belangrijk dat de noordoever zo flauw mogelijk is, bijvoorbeeld 1:8 of 1:10. Dit betekent dat bij een daling van 1 meter verticaal hiervoor 8 à 10 meter horizontaal nodig is om een flauwe oever te krijgen. De oever aan de zuidzijde hoeft niet zo flauw te zijn, maar mag niet steiler dan 1:3 zijn. 3. Een poel dient zo diep te zijn dat er 50 cm onder de laagste grondwaterstand zit en bij voorkeur niet dieper dan 2 meter onder het maaiveld. 4. Het aanleggen van struweelbeplanting aan de noordzijde (25m afstand) van een poel is zeer waardevol als landbiotoop voor amfibieën. Dit kan bijvoorbeeld een struweelhaag of een hakhoutbosje zijn. 5.Wil een poel betekenis hebben en jaarrond water hebben is een minimale oppervlakte van 100 m2 nodig. Grote poelen zijn van belang voor meerdere soorten en minder kwetsbaar voor droge weersomstandigheden. 6. Voordat kan worden begonnen met de aanleg van de poel is het belangrijk een geschikte bestemming te hebben voor de vrij komende grond. Deze dient bij voorkeur te worden verspreid over het land. Wanneer dit niet mogelijk is, kan de grond worden verwerkt in een te beplanten wal van maximaal 0,5 meter hoog aan de noordkant van de poel. Dit is echter niet gewenst als u zich bijvoorbeeld in een waardevol open landschap bevindt. 7. Informeer bij de gemeente welke vergunningen nodig zijn voor aanleg van een poel (aanleg- en of ontgrondingsvergunning). Specifieke aanleginstructies Afrastering Gebruikt vee de poel als drinkplek, raster deze dan gedeeltelijk af. Doe dat zo dat het vee langs een deel van de oever kan drinken. Op deze plek ontstaat een modderige strook waar zwaluwen nestmateriaal kunnen vinden. Het afgerasterde deel van de oever blijft vrij van betreding en verstoring. Daar ontwikkelt de vegetatie zich volop. Door deze maatregel treedt ook geen overmatige bemesting van het water op. Het is ook mogelijk de poel geheel af te rasteren en een drinkpomp voor het vee neer te zetten. Andere fauna Zorg dat de poel geen verbinding heeft met open water en zet geen vissen uit. Vissen eten eieren van padden, kikkers en salamanders. Bovendien eten sommige vissen veel waterplantn En verrijken ze het water met hun mest. Daardoor gaat de waterkwaliteit (vermindering doorzicht) in de poel achteruit en komen er op den duur geen amfibieën meer voor. Amfibieën en andere dieren en planten vestigen zich snel op een natuurlijke wijze in de poel. Het is dus niet nodig planten en dieren uit te zetten. Voor amfibieën is dat zelfs wettelijk verboden. Beheeradvies Onderhoudsperiode De onderhoudswerkzaamheden kunnen het best worden uitgevoerd in de periode van begin september tot half oktober. In deze periode zijn er nauwelijks amfibieën in het water aanwezig. Baggeren Een poel verlandt op den duur. Bagger niet al te grote poelen één of twee maal in de vijf jaar in gedeelten. Haal de poel niet in één keer compleet leeg, maar spreid dit werk overmeerdere jaren. De in de poel aanwezige organismen kunnen anders nergens heen vluchten. Verspreid het slib over het aangrenzende perceel. Gooit u het op een hoop op de oever, dan groeien hier al snel soorten als Grote brandnetel.
Maaien Maai de randen van een poel, maar laat bijvoorbeeld een kwart staan. Zo krijgen diverse insecten een plek om te overwinteren. Maai de ruigtekruiden op de oevers 1 à 2 keer per jaar. Het maaien moet bij voorkeur in de winter gebeuren. Een oever met bloemrijke kruiden moet twee keer per jaar gemaaid worden, in juni en september. Het maaisel moet wel afgevoerd worden omdat bloemrijke kruiden van een schrale leefomgeving houden. Meststoffen In een te voedselrijke poel gedijen ongewenste planten als algen en wieren uitstekend. Het zuurstofgehalte van het water kan erg laag worden. De overdadige plantengroei heeft tot gevolg dat er vaker beheer nodig is. Voorkom dan ook dat er mest in de poel terechtkomt. Zorg er ook voor dat er geen overstort van een septictank in uitkomt.
22.2.16 Stinzenplanten Niet alle liefhebbers, deskundigen en wetenschappers die zich in stinzenflora hebben verdiept, hanteren dezelfde soortenlijst. Dat komt doordat het mysterieuze verleden van de lentebrengers enige discussie oproept, maar ook door de huidige verschillen in de assortimenten per locatie en per streek. De één rekent dan ook wat meer soorten tot de stinzenflora dan de ander. Een belangrijk uitgangspunt voor het bepalen van wat een stinzenplant is en wat niet, is de verspreiding binnen een bepaald (omgrensd) gebied. Stinzenflora komt alléén voor op plekken als (voormalige) stinzen, states, oude boerenhoeven, pastorie- en kloostertuinen of aanverwante milieus zoals kerkhoven, stadswallen en slotheuvels. Het gaat altijd om locaties met het specifieke stinzenmilieu. Alle planten die ook daarbuiten gedijen, behoren niet tot de stinzenflora. De specifieke soorten en variëteiten zijn bovendien herkenbaar aan de opvallende bloemen. Omdat ze zo kleurrijk en mooi zijn, werden ze vroeger onder meer op buitenplaatsen van rijke stedelingen aangeplant, waarna ze zijn verwilderd en ingeburgerd.
Struweelhaag Een struweelhaag is een lijnvormig landschapselement met een aaneengesloten, opgaande begroeiing van inheemse struiken. De struiken worden minimaal 1 meter, maar meestal 2 tot 5 meter hoog. Het verschil met een knip- of scheerheg is dat een struweelhaag minder vaak wordt gesnoeid en daardoor breder en voller uitgroeit. De oorspronkelijke functie van dit lijnvormige element is perceelsscheiding en veekering. Door de intensivering van de landbouw maar ook de introductie van prikkeldraad en schrikdraad is dit element veelal verdwenen. Ligging Een struweelhaag is niet gebonden aan specifieke plekken op een erf. Dit element komt voornamelijk langs de kavelgrens voor. Andere locaties zijn: • op het achtererf langs schuren en andere bebouwing • langs houtopstanden • langs poelen of waterlopen • op reliëfrijke plaatsen: reliëf zorgt voor variatie in natte, droge koude en warme plekken • op zonnige plaatsen Functies De oorspronkelijke functie van een struweelhaag is veekering en perceelsscheiding. Huidige functies van een struweelhaag op het erf kunnen zijn: • afscherming en privacy • windkering, beschutting • accentuering landschapspatronen • nest-, schuil- en voedselgelegenheid voor vogels en insecten, verbindingsroute voor zoogdieren Aanleg en beheer Een struweelhaag kan worden aangelegd of spontaan tot ontwikkelen laten komen. Hoe meer verschillende soorten struiken hoe langer de bloeiperiode (bloeiboog). Het kost enkele jaren voor een struweelhaag volgroeid is. Struweel vraagt eens in de vijf tot tien jaar onderhoud omdat het zonder beheer zal uitgroeien tot bos. Struweel is veel afwisselender en natuurlijker (robuuster) dan een haag. De haag kan het beste regelmatig wordt gesnoeid/geschoren waardoor de haag nauwelijks tot bloei komt. Specifieke plantinstructies • Voor de aanplant van een struweelhaag kan een plantsleuf gegraven worden. • Bij een struweelhaag wordt in een enkele rij geplant, voorzien van 2 struiken per strekkende meter. Verzorging na aanplant Plaats een afrastering op 2 meter afstand van de haag om de nieuwe aanplant tegen vraat door vee te beschermen. Geef de jonge aanplant, vooral de eerste twee jaar na aanplant voldoende water in droge perioden en houd het element onkruid vrij.
Beheeradvies Struwelen kenmerken zich door hun natuurlijke karakter. Dat betekent dat er beter zo weinig mogelijk in gewerkt moet worden. Anderzijds moet een struweel ook niet te groot en te hoog een bos worden. Het beheer van struweel is een vorm van hakhoutbeheer: de struiken worden eens in de zes tot tien jaar laag bij de grond afgezet. Doe dit gefaseerd, dit is voor de ecologie van belang en voor de werkverdeling. Dik hout kan dienst doen als brandhout en het dunnere hout kunt u verwerken in een takkenhoop of –ril. • De struweelhaag mag vrijuit groeien tot een brede en hoge haag en wordt niet vaker dan eens in de zes jaar gesnoeid of afgezet. Afzetten betekent dat de struiken tot 10 à 20 cm boven de grond worden afgezaagd. De struiken groeien vanzelf weer uit. • Als vee in een struweel kan grazen, geeft dat schade aan de beplanting. U kunt het struweel daar met een raster tegen beschermen. U kunt het raster zo plaatsen dat het vee nog wel de rand van het struweel kan begrazen, dat leidt tot meer variatie. • Houd het eerste jaar na afzetten de stobben vrij van onkruid. • Na ongeveer 3 jaar zal de aanplant een meer gesloten karakter krijgen en kan waar nodig gesnoeid worden. Dit snoeiwerk bestaat voornamelijk uit het weghalen van takken die problemen geven. Als u er voor kiest de struweelhaag af te zetten, dan kan dat tussen de 6 à 15 jaar plaatsvinden afhankelijk van de groeikracht en de ruimte die het element in mag nemen. • Soms is er sprake van speciale beheervormen zoals het vlechten. Dit is een oude ambacht die is toegepast om de haag ondoordringbaar te maken voor vee. Vlechten kunnen we grofweg in twee grote groepen verdelen. Het leggen of het invlechten van een haag. Leggen gebeurt door het inhakken en ombuigen van een hele struik. Invlechten door middel van het inhakken en ombuigen van takken.
23 Tips voor inrichting, aanleg, beheer en onderhoud Hieronder leest u over algemene aanbevelingen voor inrichting, aanleg, het beheer en onderhoud van uw erf. Specifieke beheermaatregelen van de groene elementen staan bij het element zelf genoemd.
23.1 Algemene beheersmaatregelen van 'groene' erfelementen Een aantal beheersmaatregelen kan toegepast worden op meerdere beplantingsvormen. Daarom is hieronder een overzicht weergegeven van de algemene beheerswerkzaamheden. Echter, het is wel belangrijk dat u zich vooraf realiseert wat de aanleg van een bepaald element aan vervolgwerkzaamheden met zich meebrengt. Maak een onderhoudschema Maak het uzelf gemakkelijk door een simpel onderhoudschema te maken. Bij veel beplanting moet namelijk cyclisch (terugkerend) beheer worden uitgevoerd. Maak hiervoor een schema voor de eerste 30 jaar na aanplant en zet hierop in welk jaar je welke maatregel gaat uitvoeren. Je houdt hierdoor het overzicht en komt niet voor verassingen of achterstallig onderhoud te staan. Voorbeeld: Een singel van 100 meter kunt u beheren in een cyclus van 10 jaar waarin u elke twee jaar een deel van 20 meter afzet. Onderhoud van de plantspiegel Het is raadzaam de plantspiegel (vlak rondom de boom) de eerste twee tot drie jaar, na aanplant, min of meer vrij van diepwortelende grassen en kruiden te houden. Voor de aanplant van een boom is een plantspiegel van 0,5 tot 1 meter doorsnede voldoende. Houd deze gedurende twee jaar zwart door te schoffelen. Daarna moet de boom zichzelf kunnen redden. Gebruik geen bestrijdingsmiddelen. Onderhoud van jonge aanplant Houd in de gaten of de jonge aanplant niet al te zeer te lijden heeft van concurrentie door diepwortelende en hoog opschietende grassen en kruiden. Ook klimplanten als haagwinde en hop kunnen wel eens zo woekeren dat jonge beplanting er last van heeft. Gebruik geen bestrijdingsmiddelen, maar grijp eventueel in door enkele malen per jaar te maaien. Doe dit met beleid. Een uitvalpercentage van minder dan 10 % van het plantmateriaal is geen probleem, behalve wanneer hierdoor grote open plekken ontstaan. Watergeven na aanplant Alle soorten van beplanting hebben gedurende het eerste groeiseizoenen, dus vanaf april tot met augustus, uw aandacht nodig gedurende de perioden waarin weinig of geen neerslag valt. U kunt dan, bij voorkeur in de avonduren, water geven. Het is het beste om dit 2-3 keer per week in een flinke hoeveelheid te doen. Wat ook helpt is om de plantspiegel te bedekken met een dunne laag compost of ander organisch materiaal. Dit beperkt de directe opwarming en uitdroging van de grond en werkt als een soort reflector. Vul open gaten in beplanting op Zijn er open gaten (doorsnede > 10 m) ontstaan in de beplanting, ga dan na wat daarvan de oorzaak is. Kan de oorzaak worden weggenomen en is de kans op herhaling klein, vul het gat dan op met nieuw plantmateriaal (inboeten). Voer alleen het meest noodzakelijk onderhoud uit Struwelen en hakhout kenmerken zich door hun natuurlijke karakter. Dat betekent dat u er beter zo weinig mogelijk in kunt werken. Uitval van de jonge beplanting kunt u tolereren tot circa 30 - 50 % van de hoeveelheid aangebracht plantgoed. Desgewenst kunt u het volgende plantseizoen open gaten opnieuw inplanten. Voer regelmatig beheerswerkzaamheden uit (hakhoutbosje) Stel voor het beheer van oude(re) bosjes een onderhoudsschema op. Uitgangspunt hierbij is dat u in een cyclus van eens in de 10 tot 15 jaar de meeste bomen een keer afzet. Verdeel het bosje in enkele beheerseenheden. Zo spreidt u de arbeid en heeft u meer continuïteit met het vrijkomen van hout. De dikke stukken vrijkomend hout kunt u laten liggen,
zelf gebruiken of verkopen als haardhout. Het takhout kunt u ter plekke verwerken in takkenrillen of takkenhopen. In bosjes op zandgronden kan Amerikaanse vogelkers voorkomen. Bestrijd deze uitheemse pioniersoort pas als er al te sterke concurrentie met andere beplanting optreedt. Het kenmerk van pioniersoorten is dat zij op een gegeven moment ‘vanzelf’ verdwijnen.
Laat enkele bomen staan Laat elke keer bij het uitvoeren van de onderhoudswerkzaamheden (bijv. terugzetten) een paar bomen staan zodat er in het bosje verschillen in leeftijdsopbouw ontstaan. Dat is gunstig voor planten en dieren. Vogels vinden er dan niet alleen laag hout om in te nestelen, ook de soorten die het hogerop zoeken kunnen er terecht. Opsnoeien van de boom en verwijderen dode takken. Bij bomen op het erf of langs de oprijlaan kunt u het beste af en toe (zij)takken verwijderen die de doorgang van landbouwmachines belemmeren. Of verwijder zware dode takken uit bomen die op het erf of langs een weg staan om schade door vallend hout te voorkomen. Zaag, vanaf de stam bekeken, direct achter het einde van de takkraag. Houd het wondvlak zo klein mogelijk. Laat de kroon van de boom zoveel mogelijk met rust. Het uitsnoeien van boomkronen is specialistisch werk. Verwijder indien nodig niet meer dan 20% van het takkenvolume van de kroon. Houd een hoogteverhouding kroon – onderstam aan van 1:1 bij jonge bomen en 2:1 bij volwassen bomen. Zorg voor de aanwezigheid van dood hout Zorg voor dood hout op het erf. Dit bevordert de aanwezigheid van paddestoelen en holenbroeders. Ook vogels gebruiken dood hout als nestmateriaal. Geef het snoeihout een bestemming De afgezaagde, dikke takken kunt u gebruiken als brandstof voor de houtkachel. De dunne takken zijn geschikt voor een takkenril of takkenhoop, maar u kunt ze ook (laten) verwerken tot oeverbeschoeiing. Versnipper het hout niet Versnipper het vrijkomende hout niet. Houtsnippers in beplantingen zorgen voor een ongewenste verrijking van de bodem, waardoor een verruiging van de vegetatie optreedt. Met name braam en grote brandnetel kunnen gaan overheersen in de ondergroei.
23.2 Aanplanten van bomen en struiken
Plant de juiste boom of struik op het juiste moment en de juiste plek Gebruik inheemse, streekeigen soorten of rassen, passend bij de ter plaatse aanwezige grondsoort en waterhuishouding. Soorten die bovendien voedsel bieden aan vogels en insecten zijn extra aantrekkelijk. Plant bomen en struiken in de wintermaanden (eind oktober - half maart), maar niet tijdens een vorstperiode. Als u in de gelegenheid bent verdient het de voorkeur om zo vroeg mogelijk te planten (november,december). Dan heeft de wortelkluit meer tijd om zich te zetten en kan de grond zich goed aansluiten bij de wortels. Het tijdelijk opkuilen van het plantmateriaal Indien u niet direct de houtsingel kunt aanplanten, dan kunt u ervoor kiezen de bomen tijdelijk op te kuilen. Kies hiervoor een vochtige schaduwrijke plaats uit. Het opkuilen kan door een gat in de grond te graven en daar de bomen met de wortels in te zetten. Bedek de wortels met de vrijgekomen grond. Houd rekening met het ruimtebeslag van een volwassen boom De kruin van een volgroeide boom kan, afhankelijk van de soort, een omtrek van 10 tot 20 meter hebben. Plant een solitaire boom daarom op ruime afstand van andere elementen, met de vooruitzicht dat de kroon +/- 15 meter breed wordt. Hanteer bij laanbomen een plantafstand van 5 tot 8 meter. Wanneer de bomen groter worden, kunt u door 50% te dunnen een onderlinge afstand van 10 tot 16 meter verkrijgen. Kies de juiste maat boom of struik Voor de aanplant van bomen kunt u het beste gebruik maken van plantmateriaal met een stamomtrek van 8 - 10 cm (op 1 meter hoogte). Voor de aanplant van struiken kunt u het beste bosplantsoen nemen met een hoogte tussen de 50 en 100 cm. Het heeft niet veel zin om grotere bomen te bestellen, omdat deze in het begin trager groeien dan een standaardmaat. Hierdoor hebben ze na enkele jaren bijna dezelfde grootte als een standaardmaat. Plant niet te diep De diepte is afhankelijk van de omvang van het wortelstelsel. Steek een gat (houd de grond op de schop), plaats het plantsoen zo dat alleen de wortels in het gat zitten. Gooi de grond weer in het gat, terwijl u het plantsoen vasthoudt. De grond iets aanduwen.
Plant in groepen en plantafstanden Plant als u verschillende soorten bomen gebruikt, de bomen in groepen van minimaal 5 van dezelfde soort. Dit doet u in verband met onderlinge concurrentiekracht. Ook bij verschillende struik soorten kunt u het beste in groepen van minimaal vijf stuks planten. De onderlinge plantafstand van struiken is 1 tot 2 meter.
Gebruik steunmateriaal Plaats naast de boom één of twee boompalen (ligt aan ondergrond en beschutting) en bevestig de boom hier met steunband aan vast. Zet de boompaal aan de zuidwest kant van de boom, omdat dit de overheersende windrichting is. Doe dat niet te strak en controleer jaarlijks of de band nog goed zit. Na 2 tot 3 jaar kunnen de boompalen worden weggehaald. Zorg voor bescherming tegen vee Bescherm de jonge aanplant tegen veevraat door de bomen individueel te voorzien van een boomkorf, al dan niet met puntdraad, of plaats op 1 meter afstand van de bomenrij een raster. Na enkele jaren kunt u het raster verwijderen. In weilanden met paarden of geiten moet u het raster laten staan. Een ingerasterde plantspiegel in grasland heeft weinig onderhoud nodig. Af en toe maaien met een bosmaaier (met beschermring!). Houd hoogteverschil in de bodem (reliëf) in stand of breng het aan Reliëf betekent verschillen in hoog en laag, in nat en droog, in warm en koud, enzovoorts. Door het instant houden of aanbrengen van reliëf op de plaats waar u grote beplanting wilt ontwikkelen, bevordert u de variatie van de uiteindelijke begroeiing.
23.3 Het zaaien van bloemenmengels U kunt meer soorten bloemen op uw erf krijgen door uw beheer te veranderen, maar ook door inzaaien of door te zaaien (of uitplanten) van één of meer soorten en vervolgens het gewenste beheer te voeren. Daarbij geldt het advies voor inzaaien dat u het eenmaal of twee maal probeert. Van tevoren kan de bestaande (gras)zode of grondlaag worden verwijderd, diep gefreest of omgespit. Kiemt een soort niet of verdwijnt de soort na één of meer jaren, dan voldoen de bodemomstandigheden niet aan de standplaatseisen van de soort. Opnieuw inzaaien heeft dan geen zin. Bij het zaaien zijn richtlijnen voor: • soort • herkomst van het zaad • hoeveelheid • werkzaamheden • tijdstip en de omstandigheden • methode • werkzaamheden erna • uitplanten kan ook Soort Bij het kiezen van de soort is het zinvol om te bepalen waar de plant terechtkomt (slootkant, perceel, dijk, tuin en bos etc.) en onder welke omstandigheden: • grondsoort: klei, zand, zavel, leem, löss of veen • voedselrijkdom: gehalte organische stof, invloed van vroegere bemesting • vochtigheid: nat, droog of er tussenin • licht: zon, schaduw of halfschaduw • zoutgehalte: zoet, brak of zout • zuurgraad: zuur, neutraal of basisch Tevens is het zinvol om het landschaps- of natuurdoel te benoemen: • kleurenpracht voor mensen • nectar- of waardplant voor vlinders, hommels, bijen of zweefvliegen • tijd van bloei en zaad- of besaanwezigheid • voedselplant en dekking voor vogels en zoogdieren. Herkomst van het zaad Wilt u een bloemrijke slootkant, dan is het zinvol om te kijken of u net gemaaid gras uit een andere bloemrijke slootkant of uit een reservaat bij u in de buurt kunt krijgen. U bent dan verzekerd van planten uit uw eigen omgeving. Van belang voor het zaaien is dat, zaad van inheemse planten gebruikt wordt. U kunt daartoe navraag doen bij zaadleverancier. Daarmee voorkomt u dat er vreemde planten staan die niet thuishoren op die plaats. Bij dit advies bestaan twee uitzonderingen: het zaaien van planten in bloementuinen (hier wordt vaak ook zaad van uitheems materiaal gebruikt) en bij het aanbrengen van stinzenflora (in bloementuinen, maar ook in bossen). Hoeveelheid Een veel gebruikt advies is 1 gram zaad voor 0,1 tot 1 per m2. Dit kan oplopen tot 5 gram/m2. Eigenlijk is voor de hoeveelheid zaad geen vaste richtlijn te geven. Veel hangt het af van de geschiktheid van de grond voor de te zaaien soort, de doelstelling (dicht plantendek of een meer open vegetatie) en de oppervlakte. Dit betekent: hoe opener de vegetatie gewenst is en hoe geschikter de grond is, hoe dichter bij de norm van 1 gram per m2. Werkzaamheden Staan er op de plek op het erf waar u wilt zaaien veel planten, maai dan de vegetatie kort af of verwijder deze. Bij zaaien in bestaand grasland (doorzaaien) geldt het advies de grond niet eerst los te maken (verstoring), want dat geeft kans op ongewenste soorten. Denk er van tevoren over na welk resultaat u, bijvoorbeeld in uw slootkant, wilt hebben. Als u een grote verscheidenheid aan plantensoorten wilt met verschillende eisen ten aanzien van hun groeiplaats, dan is het zinvol om van tevoren wat reliëf aan te brengen. Bijvoorbeeld door een steil talud (helling) af te vlakken zodat een geleidelijk oplopend talud ontstaat.
Tijdstip en de omstandigheden Als u direct na het afrijpen van het zaad inzaait, sluit u aan bij de situatie in de natuur. Maar dikwijls komt dit u niet uit omdat u druk bent met andere werkzaamheden. Als richtlijn geldt dan: zaaien kan het hele jaar, maar de beste periode is in de nazomer of herfst (vanaf augustus). Zaai in groeizame en vochtige omstandigheden, niet in zeer droge, natte, koude of warme omstandigheden. Methode Meng het zaad van tevoren met grond. U krijgt dan een groter volume waardoor u makkelijker en gelijkmatiger kunt strooien. Wilt u een grote oppervlakte inzaaien, gebruik dan een kunstmeststrooier. Wilt u een lange rand of slootkant inzaaien, gebruik dan een kunstmeststrooier met ketsplaat. U kunt natuurlijk ook met de hand zaaien, vooral als het om kleine oppervlakten gaat. Strooi breedwerpig net als men vroeger deed met kunstmest. Zaai kleine en lichte zaden apart van de grote en zware zaden, anders krijgt u een ongelijke verdeling. Zaait u grassen en kruiden apart in, zaai dan de kruiden eerst en de grassen erna. Voor bloemplanten in tuinen kunt er voor kiezen om eerst te zaaien in bloembedjes en de plantjes enkele weken na opkomst te verplanten naar de standplaats. Werkzaamheden erna Breng zaad, onder normale omstandigheden, niet dieper in de grond dan het zaad groot is. Ook in de vrije natuur ontkiemt het zaad zonder dat het diep in de grond gaat. Kiemen vindt namelijk plaats op of in de grond. Hark de grond met de hand aan of eg de grond. Druk de grond nog met een rol licht aan en sproei, indien nodig bij droogte, tegen de avond of als de grond in de eerste week te droog wordt. Uitplanten kan ook U kunt er ook voor kiezen om planten niet uit te zaaien maar uit te planten. Met name in slootkanten en moerasachtige rietoevers is het goed mogelijk om een kleine gleuf in de grond te steken en daar een plant van elders in te planten
24 Plant en dier op het erf Het erf is gemaakt door en voor mensen. Maar het erf biedt ook plaats aan vele planten- en dierensoorten. Ook u kunt de natuur naar uw erf halen. Vaak kunt u met een aantal simpele ingrepen of juist door die achterwege te laten een ideaal rustpunt bieden voor bijvoorbeeld vlinders, padden, egels en uilen. Wat u precies kunt doen voor plant en dier leest u hieronder. Foto`s: Marc van Leeuwen
24.1 Insecten Op enkele soorten na, zoals vlinders en libellen, worden veel insecten niet erg gewaardeerd. Onterecht, want bijen en wespen zijn onmisbaar voor de bestuiving van bloemen en planten. Ook spelen insecten een grote rol in het onder de duim houden van andere schadelijke soorten. Met enkele eenvoudige maatregelen kunt u solitaire bijen en wespen een handje helpen. Er zal een fascinerende wereld voor u opengaan. 24.1.1 Solitaire bijen en wespen In Nederland komen 600 inheemse wilde bijen-, hommel- en wespensoorten voor. De laatste jaren is dit aantal ernstig gedaald. Dit komt doordat de leefgebieden in kwaliteit en aantal afnemen. Hommels leven in sociaal verband en nestelen zowel boven- als ondergronds, maar er zijn ook soorten die in boomholtes nestelen. Het solitaire bijen- en wespenvrouwtje maakt haar eigen nest en verzamelt voedsel voor zichzelf en de larven. Er zijn soorten die strikt alleen leven en soorten die in groepsverband leven. De meeste soorten nestelen in de grond. Andere soorten nestelen in dood hout, holle stengels, muurspleten of slakkenhuisjes. Bijen en hommels zijn strikt vegetarisch, terwijl wespen ook dierlijk voedsel gebruiken, met name om hun larven mee te voeden.
Foto: Marc van Leeuwen Wat kunt u doen? • Plant bloemen die veel nectar en/of stuifmeel produceren, zoals kaardebol, rode hoed en vlinderstuik. Ook schermbloemen als peen en venkel doen het goed. • Laat dood hout staan: in zachte, rottende delen van bomen kunnen gemakkelijk nestplaatsen uitgegraven worden. • Laat op enkele plaatsen verdorde stengels gedurende een langere tijd staan. Ook dit is een geliefde nestplaats. • Zorg voor de aanwezigheid van een aantal kale plekken op een zonnige plaats. Hier maken graafbijen graag gebruik van om hun nest in te graven. Dit kunnen plekken zijn tussen planten of tegels maar ook een steile wand met leemhoudend zand. • Breng afwisseling aan: zonnige, luwe plaatsen om op te warmen, ruige hoekjes waar prooidieren bemachtigd kunnen worden en diverse bloeiende planten als nectarbron. • Water is erg aantrekkelijk voor bijen en wespen; leg daarom een vijver of poel aan. • Klei of leem kan gebruikt worden voor het afdichten van nestgangen. Zorg dus voor ‘kale grond', een klein plekje is al genoeg. (¼ - ½ m²) • Maak een insectenmuur of bijenblok. Deze moeten wel in de volle zon staan of hangen.
Leuk om te weten • Solitaire bijen leggen hun eieren per stuk in een aparte broedkamer, de ‘cel'. Hierin verzamelen ze een mengsel van stuifmeel en nectar, waarop ze het ei afzetten. • Behangersbijtjes bekleden hun broedgangen met afgebeten stukjes blad. De broedgang wordt hier ook mee afgesloten als de ‘cel' klaar is. • Een broedgang die in gebruik genomen is, is te herkennen aan een afsluitend dekseltje. Dat ziet er ‘dichtgemetseld' uit. • Bevruchte eieren ontwikkelen zich tot vrouwtjes. Hiervoor maakt de moederbij of -wesp een grotere broedkamer, die ze dieper van de ingang situeert. De onbevruchte eieren, waaruit zich mannetjes ontwikkelen, komen in kleinere broedkamers, dichter bij de nestingang. • Hommels hebben een korte tong. In bloemen waarbij de nectar diep zit, bijten ze een gaatje aan de zijkant van de bloem. Overige informatiebronnen • www.tuinwild.nl - solitaire en sociale bijen, solitaire, sociale en parasitaire wespen, ander tuinwild en enge beesten • www.wildebijen.nl - informatie over in Nederland voorkomende bijensoorten. Diverse foto's, omschrijvingen en gegevens over vliegtijden • www.waarneming.nl - waar soorten waargenomen zijn Boekentips • Gids van Bijen, Wespen en Mieren. Bellmann, H. & T.M.J. Peeters, 1998 - Tirion, Baarn. ISBN 90-5210-293-7 (herkenningsgids met de 135 belangrijkste soorten) 24.1.2 Vlinders Vlinders vormen een kleurrijke en geliefde groep insecten. Een vlinder kent vier fasen in zijn leven: eitjes, rups, pop en vlinder. In al deze fasen heeft hij verschillende behoeften. In de eifase zet de vrouwtjesvlinder een groepje eieren (variërend van tientallen tot duizenden stuks) af, meestal op een waardplant. Een waardplant is een plantensoort die de rups eet. Het ei heeft een opening aan één kant. Het gaatje zit er om de zaadcel door te laten. De eieren worden namelijk na de afzet bevrucht. Als de rupsen uitkomen eten ze de rest van het ei op en beginnen dan met het blad. Rupsen zijn geweldige eters en ze groeien dan ook snel. Omdat hun huid niet meegroeit vervellen ze regelmatig. Na deze vervellingen verpopt een rups zich in zijn cocon. Meestal lijkt die op een dode tak of dor blad en is dus goed gecamoufleerd. Na het verpoppen komt de vlinder tevoorschijn. Deze pompt zijn vleugels vol met vloeistof en wanneer deze hard zijn kan de vlinder vliegen. Hij, of eigenlijk zij, gaat vervolgens op zoek naar een locatie voor eieren. Wat kunt u doen? • Plant nectarrijke planten aan, zoals de vlinderstruik (Buddleia). Ook plantensoorten die wat minder geliefd zijn bij mensen, zoals brandnetel of distels, zijn aantrekkelijk voor veel vlinders. • Gebruik diverse nectarrijke plantensoorten die in verschillende seizoenen bloeien. • Plant sleedoorn voor de zeldzame sleedoornpage. • Creëer luwe plekken, zoals een haag of singel. • Leg een takkenril of -hoop aan. Tussen de takken overwinteren vlinders en zijn hun poppen beschut tegen vogels en andere insecteneters. • Behoud ruigtes, maai deze pas in het voorjaar, voor behoud van cocons. • Laat afvalfruit uit de (hoogstam)boomgaard liggen, hier halen vlinders suikers uit. • Ruim niet alle bladeren op: rupsen en vlinders vinden hier beschutting.
Foto: Marc van Leeuwen
Leuk om te weten • Vlinders houden niet van wind en vliegen daarom alleen als het windstil is of op luwe plaatsen. Heggen en singels zijn daarom ook belangrijk voor vlinders.
24.1.3 Libellen en waterjuffers Libellen en waterjuffers zijn slanke roofinsecten die in snelle vlucht op andere insecten jagen. Zo ruimen ze veel hinderlijke dieren als muggen en vliegen op. Met een aantal eenvoudige maatregelen kunt u uw tuin of erf omtoveren tot een libellenparadijs, zodat u van dichtbij van deze luchtacrobaten kunt genieten. Er zijn in Nederland bijna 70 soorten libellen en waterjuffers. Hiervan komen 20 soorten algemeen voor. Ze zijn relatief groot en daardoor goed te zien. Mannetjes hebben een territorium dat ze fel verdedigen tegen concurrenten: ze patrouilleren in rondjes boven het water. Wat kunt u doen? • Leg een poel of vijver met waterplanten aan. Dit gebruiken libellen als voortplantingswater. Langs het water moet aan de noordkant wat opgaande kruidenvegetatie staan. • Bij voorkeur houdt u geen vissen in dit water, deze eten de larven (jonge libellen/waterjuffers) op. Leuk om te weten • Libellen houden hun vleugels altijd zijdelings gespreid. Juffers zitten met de vleugels, naar achter, langs hun lijf gevouwen. Het verschil tussen libellen en juffers is het best te zien als ze zitten. • Libellen maken een totale metamorfose door. De larven lijken niet op volwassen dieren. Ze leven in het water en voeden zich met waterdiertjes, zoals muggenlarven, maar pakken ook veel grotere prooien zoals stekelbaarsjes. Na een periode van enkele maanden tot een paar jaar klimmen ze uit het water en verlaten ze hun larvenhuid. • Libellen kunnen niet steken en ook geen mensen bijten. Hun kaken gebruiken ze alleen bij de vangst van prooien en zijn niet sterk genoeg om de menselijke huid te beschadigen.
Foto`s: Marc van Leeuwen
24.2 Amfibieën en reptielen Onopvallend, maar toch vaak aanwezig op uw erf. 24.2.1 Padden We behandelen hier twee soorten padden die voorkomen in de provincie Utrecht: De gewone pad en de rugstreeppad. Gewone pad De gewone pad komt in heel Nederland algemeen voor en maakt voor de voortplanting gebruik van poelen en sloten. Geschikte landhabitat van een boerenerf zijn bosjes, oeverhoeken en ruigtes. Voor overwintering trekken padden het land op, op zoek naar een droge en liefst vorstvrije plaats. Ze kruipen onder houtstapels, steenhopen, dakpannen, maar ook in kruipruimtes en kelders. De gewone pad is een middelgrote tot grote pad met oranje ogen en een horizontale pupil. Het lichaam is variabel van kleur op de rug: van grijsbruin tot geelbruin of roodbruin. De buik is wittig met een gemarmerde tekening. Foto: Marc van Leeuwen
Wat kunt u doen? • Leg een poel aan voor de voortplanting. • Bosjes, hagen en houtwallen zijn ideaal als schuil- en foerageerplaats. • Leg houtrillen aan, dat biedt overwinteringsmogelijkheden. Leuk om te weten • Mannetjes zijn kleiner dan vrouwtjes en hebben dikkere voorpoten. Daarmee klemt het mannetje zich aan het vrouwtje vast in de paartijd. • De gewone pad in Nederland wordt 11 cm, in Zuid-Europa wel 15 cm. • Padden komen in het vroege voorjaar tevoorschijn en trekken naar hun voortplantingswater. • Padden zetten hun eieren in ‘snoeren' af die u kunt zien liggen in het water. Rugstreeppad De rugstreeppad is herkenbaar aan zijn gele rugstreep. Het is een middelgrote pad met een droge wrattige huid, geelgroene ogen met een horizontale pupil en goed zichtbare trommelvliezen. De rug is geelbruin of grijsbruin met een patroon van groenige vlekken en vaak grote rode of roodbruine wratten en de lichte rugstreep (niet altijd aanwezig overigens!). De buik is licht met vaak donkere vlekjes. De rugstreeppad kan tot 10 cm groot worden.
Wat kunt u doen? Leg een poel aan. De rugstreeppad heeft echter wel een voorkeur voor ondiep water, omdat dat snel opwarmt. Leuk om te weten • De rugstreeppad komt in alle Nederlandse provincies voor, behalve in Groningen. • Het ratelende geluid is tot op een kilometer afstand te horen. • De rugstreeppad is een slechte zwemmer. Hij zoekt altijd een plek op in het water, waar hij op de bodem kan zitten met zijn kwaakblaas net boven het wateroppervlak. • De ontwikkeling van ei tot juveniel gaat bij de rugstreeppad zeer snel. Dit is noodzakelijk omdat het type water dat ze voor de voortplanting uitkiezen meestal in de zomer opdroogt. 24.2.2
Kikkers
Groene kikker Groene kikkers komen in heel Nederland voor in waterrijke gebieden. In Nederland zijn er twee soorten, de poelkikker en de meerkikker. De bastaardkikker is een hybride van deze twee soorten en de meest voorkomende kikker. De voorkeur van de bastaardkikker en de meerkikker gaat uit naar vegetatierijke en zonnig gelegen wateren met een goed ontwikkelde watervegetatie. Poelkikkers kunnen zich ook succesvol voortplanten in relatief voedselarme, schaars begroeide wateren, zoals vennen en watergangen in hoogvenen, zolang de pH (zuurgraad) niet lager is dan 5,0. Groene kikkers blijven gedurende het voorjaar en de zomer vaak in de buurt van het water. Een belangrijk aspect in de habitat van groene kikkers is de aanwezigheid van vegetatierijke oevers. Bij veel erven zijn deze ook aanwezig en daarmee interessant voor deze kikkersoorten. Foto: Marc van Leeuwen
Wat kunt u doen? • Leg een poel aan. • Maai geen graslanden langs of bij wateren waar groene kikkers voorkomen in de periode juli t/m oktober in verband met de aanwezigheid van juvenielen. Leuk om te weten • Als kikkervisje heeft de kikker uitwendige kieuwen en als kikker inwendige longen. • Kikkers zetten hun eieren af in klonten, kikkerdril.
24.2.3 Ringslang De ringslang is een van de drie Nederlandse slangensoorten. Hij is makkelijk herkenbaar aan zijn gele wangvlekken en de ronde pupil. Een groot deel van zijn leven speelt zich in en om het water af. Ook zijn prooien bestaan grotendeels uit waterdieren, zoals kikkers, die hij vangt in helder water. De ringslang verplaatst zich via watergangen naar andere gebieden. Toch heeft de ringslang ook behoefte aan droge en liefst zonnige plekken, want als koudbloedig dier moet hij af en toe opwarmen. In de winter zijn ringslangen dan ook niet actief. Ze overwinteren in konijnenholen, holle bomen en andere relatief droge plekken. Eind maart worden de ringslangen weer actief. Ringslangen leggen eieren in zogenaamde broeihopen, die bestaan uit plantaardig afval zoals blad-, maaisel-, compost- en mesthopen. Door de warmte die vrijkomt bij rotting van het organische materiaal treedt zogenaamde broei op. Door de broeiwarmte worden de eieren uitgebroed. Dit duurt 2 à 3 maanden, afhankelijk van de temperatuur. Geschikte ei-afzetplekken zijn tegenwoordig schaars in ons aangeharkte land. De ringslang is daardoor zeldzaam en staat op de Rode Lijst (Dat is een lijst van zeldzame en/of bedreigde soorten).Hij kan uw hulp dus goed gebruiken. Wat kunt u doen? Foto: Marc van Leeuwen • Maak een broeihoop. Een broeihoop is een grote hoop met organisch materiaal dat aan het composteren is. Het organisch materiaal kan bestaan uit bijvoorbeeld: takken, slootafval, gras, bladeren en riet. Gewenst is een mengsel van grof materiaal takken en fijn materiaal slootafval. Belangrijk is dat de slang in de broeihoop kan komen (hij kan niet graven). Een succesvolle broeihoop heeft een minimale afmeting van 2 bij 2 bij 1,5 meter. In een broeihoop blijft het lekker warm voor de slang en eieren. Leg op uw erf een broeihoop aan op een rustig gedeelte, waarbij de slang geen last heeft van de machines. • Leg een poel aan. • Laat composthopen, bladhopen, slootbagger, maaiselhopen in het leefgebied van ringslangen van juni tot oktober met rust, omdat hierhun eieren in kunnen zitten.
Leuk om te weten • Ringslangen gaan ook op broeihopen liggen: zo warmen ze lekker op. • Ringslangen overwinteren op land in goed geïsoleerde schuilplaatsen, zoals composthopen en onder boomstronken. • In het wild kunnen ringslangen ongeveer 30 jaar worden. • Eigenlijk is het klimaat in Nederland te koud voor de eieren. De broeihopen zorgen voor de warmte die nodig is om eieren te laten uitkomen. • De ringslang is de grootste slang van Nederland. Ze kunnen een lengte van 1 meter 40 bereiken. Meestal zijn ze echter een stuk kleiner, vooral de mannetjes. • Ze zijn niet giftig en bijten niet. Hun verdediging bestaat uit sissen, kronkelen en het afscheiden van een zeer onaangename geur als ze worden opgepakt.
24.3 Zoogdieren Op en rond uw erf komen verschillende zoogdieren voor, van dwergmuis tot ree. Wij beperken ons tot drie opvallende soorten. 24.3.1 Egel Egels komen regelmatig in tuinen en op erven om voedsel te zoeken of een plekje te zoeken voor hun winterslaap. Ze zijn vooral in de schemering en 's nachts actief en leggen dan vaak vaste routes af, die wel 5 km lang kunnen zijn. Het zijn vleeseters, maar ze zijn niet kieskeurig. Ze verorberen vrijwel al het eetbaars dat ze tegenkomen. Favoriet zijn slakken, kevers en wormen. Maar ook kleine zoogdieren (jonge muizen), vogels en amfibieën staan op het menu. Soms worden eieren en reptielen als hagedissen en slangen gegeten. Ook eten ze kleine hoeveelheden plantaardig voedsel zoals vruchten en paddenstoelen. Egels zijn luidruchtig. Afhankelijk van wat ze aan het doen zijn, kunnen ze allerlei geluiden produceren: snurken, snuiven, snuffelen en smakken. Egels kunnen ongeveer 10 jaar oud worden. Maar meestal halen ze die leeftijd niet. Het verkeer eist veel slachtoffers, maar ook sterven er onnodig veel egels door vergiftiging en verdrinking in vijvers. Wat kunt u doen? • Leg heggen aan in de tuin in plaats van schuttingen en (gazen) hekken. Egels kunnen zich door de heg verplaatsen van de ene naar de andere kant en het geeft ze beschutting. • Egels vinden het fijn om door een dichte vegetatie te lopen, deze geeft beschutting. Creëer een overhoek met wilde planten en struiken waar egels tussen kunnen kruipen. • Als u een vijver met steile oever heeft, kunt u enkele loopplankjes monteren waarlangs te water geraakte egels weer zelf op het droge kunnen klimmen. • Geef geen melk: egels krijgen daarvan diarree. Leuk om te weten • Bijvoeren is in principe overbodig. Ze redden zichzelf prima. In de handel is overigens wel speciaal egel voer verkrijgbaar. • Egels houden een lange winterslaap: van november/december Foto: Marc van Leeuwen tot april/mei. • Een egel rolt zich op als hij zich niet veilig voelt. Hiervoor heeft hij sterke spieren die helemaal rond zijn lijf lopen. • Oehoes zijn in staat zijn om egels te doden en op te eten. • De egel is wettelijk beschermd. • Egels kunnen wel 40 slakken per nacht eten. • Egels leggen voor de winterslaap geen voedselvoorraad aan. Ze eten dan maandenlang helemaal niet. Vaak ontwaken ze wel tijdens de wintermaanden als het wat warmer is, dan gaan ze ook op zoek naar eten.
24.3.2 Vleermuizen In de zomerschemering jagen vleermuizen op muggen, vliegen, nachtvlinders en andere insecten. Dat doen ze vlak boven het water van een poel, langs een houtwal of boven het dak van de schuur. Overdag schuilen ze in spouwmuren, op zolders, achter gevelbetimmering, achter raamluiken of in boomholten. Welk type holte benut wordt hangt af van de voorkeur van de soort vleermuis. Vooral grote (oude) bomen met holtes benutten ze als dagverblijfplaats. 's Winters houden vleermuizen een winterslaap. Ze overwinteren in spouwmuren, op grote zolders en in kelders. Daarvoor zoeken ze locaties die een zo constant mogelijke temperatuur (circa 5 - 8 graden) en hoge luchtvochtigheid (90 - 100% procent) hebben, zoals bunkers en groeven. De moderne bebouwing in de polder is vaak goed geïsoleerd, waardoor er minder verblijfsmogelijkheden zijn. Maar met een aantal maatregelen kunnen deze nuttige en boeiende dieren een handje geholpen worden. Wat kunt u doen? • Raamluiken waar vleermuizen achter zitten zo min mogelijk gebruiken. • Vleermuiskasten ophangen. • Houd lijnvormige elementen zoals houtwallen in stand. De vleermuizen gebruiken deze om in de luwte ervan te jagen en ook ter oriëntatie in het terrein. • Kelders in stand houden. • Als er vleermuizen in de spouw zitten de invlieggaten open laten. • Pak een vleermuis nooit met blote handen. Ze kunnen bijten en er is een kans dat ze hondsdolheid hebben. Leuk om te weten • Vleermuizen kunnen niet knagen om een ruimte te maken. Ze zijn afhankelijk van bestaande holten. • Vleermuizen hebben in het broedseizoen concurrentie van andere ‘holbewoners', zoals mezen en holenduiven. • Het komt voor dat vogels en vleermuizen een holte delen. • Vleermuizen hebben twee actieve periodes per nacht en rusten midden in de nacht. • Als het regent vliegen vleermuizen niet. • Vleermuizen kunnen hun kraamkolonies verplaatsen. De jongen klampen zich dan aan de moeder vast. • Vleermuizen in winterslaap worden soms door ratten aangevreten. Vleermuiskasten Er gelden voor het ophangen van vleermuiskasten enkele vuistregels: • Hang de kast op minimaal 3 meter hoogte. • Plaats de kast in een omgeving met veel bomen. • Plaats de kast dichtbij water of bomenlanen. • Plaats de kast met de opening naar het zuiden, oosten of westen. • Hang meerdere kasten in elkaars directe omgeving op. • Zorg ervoor dat de vleermuizen een vrije aanvliegroute hebben op de invliegopening. De kans dat er vleermuizen in de kast komen is klein en hangt voor een belangrijk deel af van de plaats waar de kast hangt. Als er na 5 jaar nog steeds geen vleermuizen in een kast gezeten hebben, hang de kast dan op een andere plaats. Heeft u veel ruimte dan kunt u een winterverblijf aanleggen. Omdat de realisatie hiervan sterk afhankelijk is van de lokale omstandigheden (ruimte, beschikbaar materiaal) is geen eenduidig bouwplan te geven. Landschap Erfgoed Utrecht geeft u graag advies. Boekentips • Kapteyn, K., Vleermuizen in het Landschap: over hun ecologie, gedrag en verspreiding, 1995. Nozos, Noordhollands Landschap, Provincie Noord-Holland. ISBN 90-6097-392-5. • Lefevre, A., Vleermuizen, een kriebelboek, 2000. Mozaiek. ISBN 90-6822-777-7 (voor kinderen vanaf 11 jaar).
• Limpens, H.J.G.A., Mostert, K., Bongers, W., Atlas van de Nederlandse vleermuizen, 1997. KNNV Uitgeverij. ISBN 90-5011-091-6 (verspreidingsatlas voor alle Nederlandse vleermuizen). • Schober, W., Grimmberger, E., (vertaling P. Lina), Gids van de vleermuizen van Europa, Azoren en Canarische Eilanden, 2001. Tirion. ISBN 90-5210-361-5 (Herkenningsgids voor de vleermuizen van Europa). • Voute, A.M., Smeenk, C., Vleermuizen, 1991. Waanders Uitgeverij. ISBN 90-6630-268-2 (voor iedereen toegankelijk, rijkelijk geïllustreerd). 24.3.3 Kleine marterachtigen Van de zeven marterachtigen die in Nederland voorkomen worden de drie kleinste, wezel, hermelijn en bunzing, regelmatig op boerenerven gezien. Het zijn dieren die houden van het kleinschalige cultuurlandschap. Foto: Otte Zijlstra Bunzing Is de grootste van de drie (lichaamslengte zonder staart: 28-45 cm). De bunzing heeft een donkerbruine vacht met een geel, geelwitte of lichtbruine ondervacht, die er vooral op de flanken doorheen schemert. Op de kop heeft hij rond de ogen een band van lichte haren, een soort masker. De oren zijn relatief klein, met grijswitte randjes. De staart en poten zijn donker. De bunzing heeft een voorkeur voor kleinschalig landschap met voldoende schuilmogelijkheden en water in de buurt. Dit kunnen oeverbegroeiingen, droge sloten, heggen, houtwallen, bosranden en akkerranden zijn, maar ook meer waterrijke gebieden zoals rietvelden of moerasgebieden. Daarnaast komt hij voor in vrij open terreinen, zoals weidegebieden met sloten. Vooral in de winter komt de bunzing in de buurt van boerderijen voor. Hermelijn Heeft een lichaamslengte (zonder staart) van 21 tot 29 cm. De hermelijn lijkt erg op de wezel, maar is groter en heeft een lange staart met een zwarte pluimpunt. De rug is grijs- of beigebruin en de buik wit. De demarcatielijn (scheidingslijn tussen de bruine rug en de lichte buik) is strak en recht, in tegenstelling tot de wezel waarbij die kronkelig is. De hermelijn heeft geen donkere keelvlekken. ’s Winters wordt de vacht geheel of gedeeltelijk wit, met uitzondering van de zwarte staartpunt. De hermelijn houdt van een kleinschalig ‘rommelig’ landschap met heggen, houtwallen, bermen, sloten. Vaak enigszins vochtig. De belangrijkste voorwaarde is dat er voldoende dekking aanwezig is. Wezel Is de kleinste van de drie met een lichaamslengte (zonder staart) van 13 tot 23 cm. Een wezel lijkt op een slanke, lange muis die zich met golvende sprongen verplaatst. De rug is grijsbruin, de buik wit met een onregelmatige afscheidingslijn, in tegenstelling tot de hermelijn (zie hierboven). Soms zijn de voetjes wit. Soms met een bruine keelvlek bij de mondhoeken. De staart van de wezel is kort en geheel bruin, in tegenstelling tot de staart van de hermelijn die langer is met een zwarte punt. Wezels leven bij voorkeur in open, droge natuur- en cultuurlandschappen, maar ook in bossen, duinen, wei- en akkerland. Meestal in droger gebied dan de hermelijn. Ze zoeken graag dekking op, bijvoorbeeld in ruige bermen, houtstapels of heggen. Muizeneters, maar houdt je kippen op stok Bij alledrie staan muizen hoog op het menu. Daarom zijn ze meestal graag geziene gasten op het boerenerf. Helaas vergrijpen ze zich ook wel eens aan kippen, wat beduidend minder wordt gewaardeerd. Maak je je erf aantrekkelijk voor deze drie rakkers, zorg er dan voor dat de kippen ’s nachts veilig zijn opgeborgen. Een wezelvrouwtje kan door een muizenhol kruipen. Dus controleer het hok regelmatig op gaten en dicht die meteen, ook al lijken ze klein.
Wat kunt u doen? • Baken uw erf niet af met een schutting, maar leg heggen, houtwallen of bosjes aan. Dit zijn de plaatsen waar de kleine marters zich bij voorkeur ophouden. • Loopt er een sloot langs uw erf zorg dan voor een ruig begroeide oever. • Stapels hout of takken bieden kleine marters schuil- en rustplaatsen. • Eventueel kunt u onder de stapel takken een marterkast plaatsen. • Ook schuurtjes, hooimijten en overhoekjes worden door de kleine marters als schuil- en rustplaats gebruikt. • Wezel en hermelijn zijn echte vleeseters, maar de bunzing eet ook kikkers, vruchten en fruit; een vijver, besdragende struiken en fruitbomen maken uw erf nog aantrekkelijker voor hem.
Leuk om te weten • De bunzing is de stamvader van de fret. Fretten werden vroeger gehouden om op konijnen te jagen, het zogenaamde fretteren; tegenwoordig gebeurt dit nog nauwelijks, en worden fretten gewoon als huisdier gehouden. • Fretten zijn meestal lichter van kleur dan hun stamvader de bunzing, maar soms is het verschil bijna niet te zien. • Soms zie je de kleine marters overdag; het leuke is dat je een hermelijn zelfs kan lokken door naar hem te fluiten. Hij richt zich dan op zijn achterpoten op (‘kegelen’) om te zien wie daar fluit.
24.4 Vogels Erfvogels zijn vogels die leven op het boerenland, op en rondom boerderijen en landelijk gelegen woningen, op erven en in hagen en houtwallen. 24.4.1 Grauwe vliegenvanger De grauwe vliegenvanger is een sierlijke, grijze zangvogel met een licht gestreepte kop. Hij heeft een donkere insecteneterssnavel (brede basis met tastharen en een spitse punt). De grauwe vliegenvanger zit meestal rechtop op een uitzichtpunt naar insecten te speuren en wipt daarbij regelmatig met de vleugels en de staart. Grauwe vliegenvangers vallen vooral op door hun jachtgedrag. Vanaf een open zitplaats gaan ze plots achter een voorbijvliegend insect aan en komen dan weer naar dezelfde plek terug. Soms 'bidt' hij voor de uitval en achtervolgt de insecten. Als hij naar insecten hapt, hoor je een klikkend geluid van de snavel. De grauwe vliegenvanger broedt laat, meestal pas in juni als er volop insecten zijn. Hij maakt zijn nest in de spleet van een boomstam, in de nis van gebouwen, op een dakbalk, in klimplanten of in een oud nest of open nestkast (heeft vrij uitzicht nodig). Eigenlijk is elk beschut plekje goed genoeg. Vaak blijft hij op hetzelfde nest broeden. In de winter trekt deze vogel naar Afrika. Wat kunt u doen? • Nestkasten kunnen zowel aan bomen als muren van huizen of schuren worden opgehangen, aan de oost- of noordkant i.v.m. met zon en regen. • Zuinig of niet ‘spuiten' met bestrijdingsmiddelen. Grauwe vliegenvangers zijn zowel bosvogels als vogels op boerenerven. Ook aan dorpsranden en soms zelfs in steden kunnen ze voorkomen. Als ze niet in bossen broeden hebben ze een voorkeur voor omgevingen met verspreide oude bomen (hoe ouder, hoe beter). Bij boerenerven houden ze ook sterk van de aanwezigheid van een hoogstamboomgaard, maar daar moeten dan rond de rest van het erf ook grote oude bomen te vinden zijn. Op zandgronden zijn oude eiken geliefde bomen. Grauwe vliegenvangers zoeken vaak de luwte tussen grote bomen om hun prooi te vangen. Het is ideaal als tussen die luwtes wat ruigte- of pionierkruiden groeien. Voor de rest werkt alles dat de aanwezigheid van vliegende insecten bevordert in hun voordeel. Naast een poel zijn ook de aanwezigheid van vervallen oude schuren of stallen, rondscharrelend vee, de aanwezigheid van rommelhoeken of bloemrijke graslandjes en boomgaarden (die pas in de zomer worden gemaaid) gunstig. Leuk om te weten • Een nis in een tuinmuur is vijftig achtereenvolgende jaren bezet door grauwe vliegenvangers. • Vrij uitzicht is de enige voorwaarde voor een goede broedplek. Spleten in huizen of schuren, open nestkasten, ruimten onder scheef liggende dakpannen en zelfs opgehangen boerenklompen kunnen als broedplaats dienen. • Grauwe vliegenvangers zijn de laatste 25 jaar in Nederland flink achteruit gegaan, vooral in het westen. Vermoedelijk spelen klimaatsveranderingen en omstandigheden in Afrika, zoals het groter worden van de Sahara, het uitblijven van regens of gifgebruik een rol. 24.4.2 Boerenzwaluw Boerenzwaluwen broeden vrijwel uitsluitend in agrarische gebouwen. Ze maken het nest van klei, stro en mest en bouwen het tegen richels of balken of op waterleidingen of contactdozen. Soms is een spijker al genoeg als aanhechtingsplaats. Een enkele keer maken ze ook een nest onder een brug. Boerenzwaluwen maken zich verdienstelijk door allerhande vliegen en muggen weg te vangen. Ze overwinteren in Midden- en Zuid-Afrika en arriveren vaak in de eerste of tweede week van april weer op hun oude broedplaatsen. In de eerste of tweede week van oktober vertrekken ze weer na soms drie legsels met jongen grootgebracht te hebben.
Wat kunt u doen? • Laat een vochtige en kale plek in het land vrij zodat de zwaluwen modder/klei kunnen vinden. • Als er minder zwaluwen op uw erf broeden door de aanwezigheid van uilen is het mogelijk de zwaluwnesten af te schermen met grof (schapen)gaas. • Een vijver of poel trekt insecten aan en levert vochtige grond voor de nesten. Leuk om te weten • Een boerenzwaluw komt vooral voor op melkveehouderijen. Het vee trekt veel insecten aan. • Als er kerkuilen op het erf aanwezig zijn gebeurt het soms dat de uilen zwaluwen van het nest plukken. Dit gebeurt zeker niet overal en er zijn plaatsen waar de soorten jarenlang naast elkaar bestaan.
Foto: Marc van Leeuwen 24.4.3 Huizwaluw De huiszwaluw is een zeer beweeglijk vogeltje met staalblauwe rug, witte keel en buik en een opvallende witte stuit. De staart is kort en gevorkt. Hij broedt in een kommetje van klei en zand, dat gebouwd wordt onder de oversteek aan de buitenkant van huizen en schuren. Het zijn kolonievogels, die hun nesten vaak dicht bij elkaar maken. Per nest worden meestal 4 of 5 eieren gelegd. Huiszwaluwen broeden niet alleen op boerderijen, maar vaak ook bij huizen in de bebouwde kom of op grote bouwwerken zoals bruggen en sluizen. De aanhechtingsplaats voor het nest is meestal van steen en zit vaak op een op het noorden of oosten gerichte muur. Huiszwaluwen eten net als boerenzwaluwen vliegen en muggen, maar ze vangen die uitsluitend in de buitenlucht en niet in de stal. Ze overwinteren in Middenen Zuid-Afrika en arriveren in april en mei weer op hun oude broedplaatsen. Ze zijn daarin bijzonder plaatstrouw. In september en oktober vertrekken ze weer. In september begint de tocht naar Afrika.
Wat kunt u doen? Foto: Marc van Leeuwen • Laat een vochtige en kale plek in het land vrij zodat de zwaluwen modder/klei kunnen vinden.
Leuk om te weten • Van nature is de huiszwaluw een rotsbewoner. Maar bij gebrek aan rotsen voldoen gebouwen uitstekend. • Voorzieningen voor nestgelegenheid kunt u het beste treffen aan de noord- of oostzijde. Hierdoor wordt oververhitting door de zon tegengegaan. • Laat oude nesten hangen, ook in de winter! Anders maakt u grote kans dat de zwaluwen volgend jaar niet terugkomen. • Twee of drie legsels per jaar zijn mogelijk als er voldoende voedsel is. • De huiszwaluw staat op de Rode Lijst. Er zijn nog zo'n 100.000 huiszwaluwen in Nederland. Dat waren er rond 1975 nog ruim 350.000. De achteruitgang wordt onder andere veroorzaakt door vermindering van de nestgelegenheid. 24.4.4 Kerkuil De kerkuil voelt zich thuis op het boerenerf: meer dan 90 procent van de kerkuilen in Nederland broedt tegenwoordig in nestkasten op erven in het buitengebied. Deze prachtige goudgele uil was nog niet zo lang geleden bijna uit Nederland verdwenen. Moderne, afgesloten schuren en (kerk)zolders bieden nauwelijks broedgelegenheid meer, rationele landbouw doet het aantal muizen dalen en het verkeer maakt veel slachtoffers. Dat laatste is helaas nog steeds het geval, maar met het aanbieden van meer broedgelegenheid is het aantal kerkuilen gelukkig weer toegenomen. Ook u kunt deze fascinerende nachtelijke jager een dienst bewijzen. Het voedsel van de kerkuil bestaat grotendeels uit muizen. Daarnaast eten kerkuilen incidenteel ook vogels en insecten. Deze prooien zijn vooral te vinden in overhoekjes, bosranden en wegbermen. Hoe slechter de voedselsituatie, des te groter het voedselzoekgebied van de uil. De kerkuil nestelt in grote, rustige en donkere schuren met een ruime opening naar buiten. Het is een vogel die uitsluitend 's nachts jaagt. Ze vallen daarom niet gauw op. In de winter trekken ze niet weg. Ze maken weinig wintervet aan en zijn daardoor kwetsbaar in perioden met veel sneeuw. Ze kunnen dan buiten de gebouwen niet goed meer op muizen jagen. Daarom mag de sneeuwperiode niet te lang duren anders gaan er veel dood. Wat kunt u doen? • Hang in stal of schuur een nestkast op. Dit kan het beste op een hoge plaats (minimaal 3 - 4 m./max 6 - 8 m. boven de grond) in een rustige hoek van de schuur. Bij een open schuur kan de invliegopening aan de binnenzijde zijn. Bij een gesloten schuur moet er een opening naar buiten gemaakt worden. • Hang de kast zo dat u er makkelijk bij kunt. En bezette nestkast moet namelijk af en toe schoon (leeg)gemaakt worden. • Zorg voor ruige overhoeken of perceelranden. Dit trekt muizen aan, waar de kerkuil op kan jagen. • Zorg naast ruigte voor een zone waar de vegetatie niet te hoog en te dicht staat om zo voor de uilen een overzichtelijk jachtgebied te creëren. Maai dit 1 à 2 keer in het jaar.
Foto`s: Marc van Leeuwen Leuk om te weten • Met wat graan en stro in een hoek van de schuur kunt u muizen aantrekken, zodat de uilen ook dichtbij van voedsel voorzien zijn. • Gebruik geen muizen- of rattengif. Hiermee vergiftigt u ook de uilen.
24.4.5 Steenuil De steenuil is met zijn 23 centimeter en knalgele ogen een opvallende vogel van het boerenerf. Het gegeven dat steenuilen bij mooi weer zich ook overdag laten zien en dat ze duidelijk hoorbaar aanwezig zijn draagt hier ongetwijfeld toe bij. De steenuil broedt vaak in oude schuurtjes en kippenhokken en dergelijke, maar ook in holtes van knotbomen en hoogstamfruitbomen en hij is daarmee minder gebonden aan gebouwen dan de kerkuil. Het is een standvogel die niet wegtrekt in de winter. Hij is niet een pure muizeneter. De steenuil eet ook veel insecten(kevers), regenwormen, amfibieën en soms zangvogeltjes. Sinds 1960 is het aantal steenuilen met circa vijftig procent afgenomen. Dat komt zeer waarschijnlijk door de afname van knotbomen, hoogstamfruitbomen en grote insecten uit het landschap. Wat kunt u doen? • Plant struiken en bomen die noten dragen, zoals beuk, hazelaar, walnoot en eik. • Zorg voor ruime oppervlakten aan kort gras, maar maai niet te intensief. Steenuilen jagen hier graag op regenwormen. • Leg composthopen, mesthopen, takkenrillen en houtstapels aan. • Leg een vijver of poel aan. • Zaai een verloren hoek in met graan en laat dit de winter overstaan. • Leg een gevarieerde moestuin aan, plant er een (beuken- of meidoorn-)haag omheen. • Plant waar mogelijk heggen en singels aan. • Plant een boomgaard met hoogstamfruitbomen aan. • Laat her en der overhoekjes met ruigtekruiden ontstaan. Maai die 2x per jaar. • Laat oude (dode) bomen zo lang mogelijk staan, i.v.m. natuurlijke holten. • Plant (waar passend) knotbomen aan en onderhoud deze regelmatig. • Plaats rasterpaaltjes die als uitkijkposten dienst kunnen doen. (Zonder prikkeldraad of schrikdraad) • Bevorder het ontstaan van natuurlijke holten door her en der inrotting na snoeiwerk toe te staan. • Plaats (extra) nestkasten, doe dit zover mogelijk van eventueel drukke wegen. • Gebruik geen gif. • Let op uw huisdieren in de periode dat de jonge steenuilen uitvliegen. • Voorzie drinkbakken van gaas of houten voorzieningen langs de wand zodat te water geraakte steenuilen (en andere vogels) eruit kunnen komen. Te veel steenuilen verdrinken in zulke drinkbakken! Leuk om te weten • Steenuilen eten in 35 dagen gedurende de jongenperiode 4580 prooien, waaronder: larven en rupsen, regenwormen, meikevers, (nacht)vlinders en muizen.
Foto`s: Marc van Leeuwen
25 Erf in ontwikkeling Dit deel van de website is gericht op de ontwikkelingen op uw erf: verbouwing, uitbreiding, nieuwbouw, andere functie (herbestemming), sloop, restauratie, andere beplanting.
25.1 Erfontwikkeling Het platteland is de laatste decennia enorm veranderd: bestaande agrarische bedrijven moeten zich aanpassen aan allerlei nieuwe eisen en steeds meer boerderijen krijgen een andere functie. Het verdwijnen van de agrarische functie, bemoeilijkt het voortbestaan van de boerderij. Een nieuwe functie, zoals woning of kantoor, geeft een boerderij weer toekomst. Of het nu gaat om specialisatie, schaalvergroting, functieverandering of aanpassing aan woonwensen, vrijwel altijd zijn aanpassingen aan gebouw en erf nodig. Aanpassingen waarvoor geen standaardrecept bestaat, maar waar maatwerk voor nodig is. Ook bij maatwerk zijn er vaste stappen te nemen. Daarover leest u hier meer.
Bij de ontwikkeling van uw erf doorloopt u een proces, waarin drie fases te onderscheiden zijn: • • •
oriëntatiefase ontwerpfase bouwfase
Een gedegen voorbereiding is onontbeerlijk voor een goed verbouwingsof herbestemmingsplan. U gaat zich eerst oriënteren op de karakteristieken en waarden van uw boerderij en erf, op uw precieze ontwikkelingsvraag, op de benodigde vergunningen, op de kosten en financieringsmogelijkheden en op een deskundige begeleider. In de ontwerpfase komt u samen met de architect van uw globale idee voor herbestemming of verbouwing tot een concreet ontwerp met een uitgewerkt programma van eisen. Nadat het ontwerp is goedgekeurd, alle vergunningen binnen zijn en de financiering rond is, start de bouwfase. Voor deze fase verwijzen we u door naar het onderdeel “wie begeleidt mij” en naar de adressenpagina elders op de website. Bij iedere stap geven we aan waarmee u rekening moet houden en wie u daarbij kan helpen. Ook geven we algemene tips en voorbeelden om u op weg te helpen. “Een toekomst voor boerderijen” In 2011 bracht de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) het eerste deel uit van een reeks brochures over verbouwing en herbestemming van monumenten. In “een toekomst voor boerderijen” leest u meer over herbestemming van monumentale agrarische gebouwen. Hebt u geen monumentaal gebouw? Ook dan hebt u veel aan dit boekje! De meeste informatie is namelijk algemeen van toepassing.
25.2 Hoe ga ik te werk bij het maken van mijn plannen? “Een goede voorbereiding is het halve werk”. De oriëntatiefase is de belangrijkste fase in het ontwikkelingsproces. Maar waar moet u beginnen? Bouwplannen maken is voor de meeste eigenaren geen dagelijks werk en kennis en ervaring op dit gebied bezit u gewoonlijk niet. U krijgt snel helder wat wel en niet mogelijk is, door vanaf het begin contact te zoeken
met de juiste adviseurs en instanties. Als u vanaf het begin samen optrekt, de plannen gezamenlijk voorbesproken en voorbereidt, wordt voor u duidelijk wat u precies wilt (bereiken), krijgt u de benodigde informatie vroegtijdig bij elkaar en wordt u goed begeleid. Dan verloopt het planproces vaak soepeler en wordt het ontwerp beter. U oriënteert zich, voordat u start met plannen maken, op de achtergronden en waarden van uw erf. Ook onderzoekt u welke vergunningen nodig zijn en of uw wensen financieel haalbaar zijn. We zetten de stappen op een rijtje. U kunt ze tegelijkertijd uitvoeren. • Wat is waardevol of karakteristiek op mijn erf? • Welke vergunningen heb ik nodig? • Hoe financier ik het onderhoud van mijn monument? • Wie begeleidt mij?
Wat is waardevol of karakteristiek op mijn erf? Hebt u wel eens goed gekeken naar uw boerderij en uw erf? Is het dak nog in originele staat? Zijn er bouwsporen van eerdere bouwfases te onderscheiden? Staan er authentieke bijgebouwen op het erf? Vormen de gebouwen, erfinrichting en erfbeplanting een eenheid? Ziet u de details aan uw boerderij ook bij uw buren? Het is goed om aan het begin van het ontwikkelingstraject inzicht te hebben in wat karakteristiek en waardevol is aan uw boerderij en erf. Het is belangrijk dat u bij alle ingrepen die u wilt doen, rekening houdt met de cultuurhistorische, landschappelijke en natuurwaarden. Als u zich erin verdiept, zult u merken dat het niet alleen maar beperkingen en kosten met zich meebrengt!
Bouwkundig of bouwhistorisch onderzoek kan u bijvoorbeeld behoeden voor onaangename verrassingen tijdens de bouw. Daarnaast kunt u op basis van de kennis weloverwogen keuzes maken. U kunt heel goed een nieuwe functie toevoegen en toch voortbouwen op de bestaande karakteristieken. Het maakt uw bouwwerk nog meer bijzonder. Waar moet ik op letten? Architectuur • Is er nog veel authentiek materiaal aanwezig: zoals gebintenstructuur, oorspronkelijke (of goed gerestaureerde) roedenverdeling in de ramen, schouwen of tegeltableaus? • Is de oorspronkelijke gevelindeling bewaard? • Is het dak in originele staat? • Zijn er originele ornamenten of decoratieve elementen? Zo ja, komen die ook bij boerderijen in uw omgeving voor? Bouwhistorie • Is de bouwhistorie van de boerderij a f te lezen? Zijn er bijvoorbeeld bouwsporen van oudere boerderijen (voorgangers) of oudere bouwfases te zien? Landbouwgeschiedenis • Zijn er nog elementen aanwezig die vroegere agrarische gebruiken en werkwijzen laten zien, zoals: karnmolen, boenstoep, gruppen met koestanden, paardenstal met krib en ruif? Ensemble • Wordt de boerderij omgeven door authentieke bijgebouwen, zoals: hooiberg, schuren, boenstoep, buitenplee en kippenhok? • Vormt de boerderij met bijgebouwen, erfinrichting en erfbeplanting een eenheid? • Heeft eerdere schaalvergroting of herbestemming de samenhang tussen boerderij, erf en landschap aangetast? Staat er bijvoorbeeld een nieuwbouwschuur pal voor de boerderij? Is de oorspronkelijke verkaveling gehandhaafd? Landschap • Staat de boerderij in een authentiek landelijke omgeving? Is er bijvoorbeeld storende nieuwbouw in de directe omgeving? Zijn er nog zichtlijnen? Is bijvoorbeeld de boerderij nog vanaf de weg te zien of staat er een hoge heg voor? Is het achterland vanuit de boerderij nog te zien? • Zijn er nog authentieke groene elementen aanwezig op het erf, zoals boomgaard, moestuin en sloot? In alle categorieën zijn gaafheid en zeldzaamheid belangrijk! • Bij gaafheid kunt u denken aan bijvoorbeeld de architectonische eenheid, geen verstorende elementen zoals dakkapellen en serres en geen dichtgegooide sloot. • Voor zeldzaamheid geldt: hoe zeldzamer een element of een constructie is, hoe meer waardevol het is. Heeft uw boerderij bijvoorbeeld als enige in de omgeving een kaaskamer? Herkent u de detaillering van uw boerderij bij boerderijen in uw omgeving? Welke vergunningen heb ik nodig? Hier vindt u informatie over de belangrijkste vergunningen waarmee u te maken krijgt. Uw gemeente kan u het beste vertellen met welke wetten en regels u te maken krijgt. Omgevingsvergunning Voor een verbouwing of een uitbreiding moet de gemeente in de meeste gevallen een vergunning verlenen. Tot voor kort moest daarvoor een bouwvergunning worden aangevraagd, plus een monumentenvergunning als het een verandering aan een rijks- of gemeentelijk monument betrof. Sinds de inwerkingtreding van de Wet Algemene Bepalingen Omgevingsrecht (WABO) per 1 oktober 2010 vraagt u voor zowel monumenten als niet-monumenten een omgevingsvergunning aan. Dit doet u via de website van uw gemeente. De gemeente beslist echter, op basis van de aard en intensiteit van de ingreep, of een vergunning voor u verplicht is. Maar u moet de vergunning dus wel altijd aanvragen.
Vrijwel iedere gemeente biedt de mogelijkheid tot een WABO-vooroverleg en we raden u aan daarvan gebruik te maken. Een vooroverleg maakt namelijk duidelijk welke stukken u moet indienen en/of welke vereisten aan de vergunningverlening worden gesteld. Daarnaast informeert de gemeente u over de manier waarop u rekening kunt houden met cultuurhistorische eisen, kwaliteitseisen en uitvoeringsvoorschriften. Zo worden de wederzijdse verwachtingen duidelijk tussen u als aanvrager en gemeente als vergunningverlener. Neem bij zo’n vooroverleg ook uw deskundige begeleider mee. Is uw boerderij een beschermd monument, dan moet u bij veel ingrepen ook rekening houden met de Monumentenwet 1988. In dat geval bevelen wij u een vooroverleg met de monumentencommissie van uw gemeente aan, omdat de gemeentelijke monumentencommissie het college van B&W over de vergunningverlening adviseert. Wilt u meer weten over de WABO, kijk dan op de website van de omgevingsvergunning. En natuurlijk kunt u terecht bij uw eigen gemeente.
Andere gemeentelijke regels U bent bij (ver)bouwen ook gebonden aan het bestemmingsplan. De gemeente toetst de omgevingsvergunning bijvoorbeeld ook aan dit plan. In het bestemmingsplan wijst de gemeente de bestemming, ofwel functie, van de grond aan. Ook geeft ze regels over het gebruik van de grond en hetgeen daarop gebouwd is (bouwwerken). Bestemmingsplannen worden voor meerdere jaren vastgesteld. U doet er dus goed aan bij uw gemeente na te vragen of de door u gewenste nieuwe functie van bijvoorbeeld een B&B, past binnen de regels van het bestemmingsplan. Past dat niet, dan kunt u nog een herziening van het bestemmingsplan aanvragen op grond van artikel 19 van de Wet op de Ruimtelijke Ordening (WRO). Dit artikel regelt de vrijstellingsmogelijkheden op het bestemmingsplan. In een bestemmingsplan kunnen ook regels staan over de bescherming van het erf en het landschap. Andere instrumenten, die inzicht geven in de manier waarop een gemeentelijke overheid de ruimtelijke kwaliteit van het agrarische erfgoed bewaakt, zijn de gemeentelijke structuurvisie, het beeldkwaliteitsplan, het Landschapsontwikkelingsplan (LOP), de Welstandsnota en de Monumentennota, en bijvoorbeeld het ‘ruimte voor ruimte’ beleid. Meer informatie over dit beleid vindt u bij uw gemeente. Hoe financier ik het onderhoud van mijn monument? Wonen in een boerderij is zowel prachtig als kostbaar. Voordat u daadwerkelijk gaat beginnen, wilt u natuurlijk ook weten wat uw wensen gaan kosten, of ze voor u financieel haalbaar zijn en hoe u ze gaat betalen. Wat financieel haalbaar en betaalbaar is, hangt uiteraard af van ieders portemonnee en van de bank. Niet alleen nieuwbouw kost veel geld, ook het onderhoud van een boerderij is een kostbare zaak. De overheid realiseert zich dat terdege en wil eigenaren van monumentale boerderijen tegemoetkomen in de onderhoudskosten. De overheid heeft een aantal financiële regelingen
ingesteld om het planmatig en regelmatig onderhouden van monumenten te stimuleren. De monumentenstatus bepaalt het soort regeling dat voor u als eigenaar geldt. Voor een gemeentelijk monument geldt een andere regeling dan voor een rijksmonument. We zetten de regelingen hieronder op een rijtje. Ik heb een rijksmonument BRIM BRIM (Besluit R ijkssubsidiering Instandhouding Monumenten) is de regeling van het Rijk voor de financiële bijdragen voor de instandhouding van rijksmonumenten. De boerderij moet een rijksmonument zijn en de regeling betreft onderhoud en restauratie. De kosten voor verbetering in de zin van meer comfort of luxe vallen er dus niet onder. De eigenaar die bijvoorbeeld een extra badkamer wil maken kan geen beroep doen op het BRIM. De eigenaar die een bestaande badkamer wil verbeteren kan mogelijk voor een deel van zijn kosten wel onder de regeling vallen. Het Nationaal Restauratiefonds is uitvoerder van de regeling. Zij geeft een monumentenwijzer uit en heeft een adviesdesk. Kijk op: www.restauratiefonds.nl en www.monumenten.nl. Ook de website van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed geeft subsidie-eisen en meer informatie. Restauratiefonds-Hypotheek Gaat u onderhoud plegen aan uw rijksmonument? Dan kunt u in aanmerking komen voor een laagrentende Restauratiefonds-Hypotheek. Omdat uw rijksmonument een woonhuis is of nu primair een woonfunctie heeft. Of omdat u er voor gekozen heeft om in plaats van Brim-subsidie een laagrentende lening aan te vragen. Kijk voor meer informatie op de website van het Nationaal Restauratiefonds. Nationaal Restauratiefonds geeft de Restauratiewijzer uit. De restauratiewijzer is een map met relevante gegevens voor potentiële kopers om hen snel inzicht te geven van de kosten en de financiering daarvan. Ik heb een niet-rijksmonument Cultuurfondshypotheek De laagrentende Cultuurfondshypotheek is een samenwerking tussen het Nationaal Restauratiefonds (NRF) en het Prins Bernard Cultuurfonds. In de provincie Utrecht is deze regeling van kracht. Deze hypothecaire restauratieregeling geldt voor eigenaren van een gemeentelijk monument of van een beeldbepalend pand in een al dan niet beschermd stads- of dorpsgezicht. Kijk voor meer informatie op de website van het Nationaal Restauratiefonds. Gemeentelijk monumentenfonds Veel gemeenten hebben een eigen monumentenfonds. De grootte van een dergelijk fonds varieert per gemeente. De financiële bijdragen daaruit zijn over het algemeen niet groot. Voor meer informatie neemt u contact op met uw gemeente.
Wie begeleidt mij? Het is van groot belang dat u zich vroeg in het proces van erfontwikkeling laat adviseren en bijstaan door professionals. De adviseurs en instanties ondersteunen u bij de voorbereidingen en tijdens het proces. De kennis hiervoor is onder andere aanwezig bij het Nationaal Restauratiefonds, de Boerderijenstichting Utrecht, de Monumentenwacht Utrecht, bij aannemers die ervaring hebben met boerderijen en bij restauratiearchitecten, die ervaring hebben met het restaureren van boerderijen. Hieronder vindt u enkele adressen. Een exploitatieadviesbureau kan u helpen om goed te formuleren wat u precies wilt (bereiken) met uw ontwikkeling. Maar neem altijd contact op met uw gemeente! Ervenloket Landschap Erfgoed Utrecht Boerderijenstichting Utrecht en Landschap Erfgoed Utrecht helpen u bij het maken van uw plannen met een kosteloos advies. In een mondeling en schriftelijk advies krijgt u tips, informatie en advies of wordt u naar de juiste deskundige verwezen. Op deze website kunt u de flyer “Advies over boerderij en erf” downloaden. Om de flyer bij LEU aan te vragen of voor andere informatie, neemt u contact op
[email protected]. U kunt ook bellen met 030 - 220 55 34. Checklist Startpakket Ruraal Erfgoed De checklist van het Startpakket RuraalErfgoed kan u helpen inzicht te krijgen in de stappen die u gaat zetten en welke adviseur of instantie u (daarvoor) kunt benaderen. Adressen met betrekking tot restauratiebegeleiding • Stichting Monumentenwacht Utrecht Bezoekadres: Utrechtseweg 3-F Amersfoort Postadres: Postbus 2120 3800 CC Amersfoort Telefoon: 033 – 4653045 E-mail:
[email protected] Voert voor haar leden periodieke inspecties uit. Tevens eenmalige inspectie en rapportage gekoppeld aan een instandhoudingsplan. Kan tegen betaling ook een globale inspectie uitvoeren die de aanvrager inzicht geeft in de te verwachten noodzakelijke onderhoudskosten. • Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Voorheen Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (RACM). Geeft informatiebulletins uit onder andere over restauratie en beheer. • Restauratie Opleidings Projecten (ROP) Provincie Utrecht bereikbaar via Postbus 115, 3980 CC Bunnik of E-mail:
[email protected] Contactpersoon Provincie Utrecht: mevrouw Jacqueline Vaessen • Vakgroep Restauratie Branchevereniging van erkende restauratiebouwbedrijven. • Vakfederatie Rietdekkers Bezoekadres: Koperslager 8a Nijkerk Postadres: Postbus 1003 3860 BA Nijkerk Telefoon: 033-2464450 Fax: 033-2453966 • Informatie over monumenten, aannemers en architecten • Vereniging van Restauratiearchitecten • Aannemers en bouwbedrijven • Architecten of architecten • Nationaal Restauratiefonds • Nederlands Gilde van Kunst-, Sier- en Restauratiesmeden • Erfgoedhoveniers
25.3 Hoe maak ik een goed ontwerp? Als duidelijk is wat er waardevol is op het erf, welke nieuwe bestemming geschikt is, of de benodigde vergunningen er komen en of de plannen financieel te realiseren zijn, dan is de oriënterende fase afgesloten en start de ontwerpfase. In de ontwerpfase vertaalt een architect of aannemer uw wensen, de uitgangspunten en de informatie en kennis uit het voortraject in een concreet ontwerp. In een goed ontwerp bouwen de nieuwe elementen en functies voort op de cultuurhistorische waarden en karakteristiek van de boerderij. De ontwikkelingsgeschiedenis van het gebouw blijft herkenbaar. Ook in deze fase denken gemeentelijke welstands- en monumentencommissies in een vooroverleg graag met u mee. Ook als de boerderij geen beschermd monument is! Kijk hiervoor meer inspiratie. Praktische tips en richtlijnen • Houd de opzet en indeling van de gevels herkenbaar. Laat bestaande ramen en deuren zoveel mogelijk intact. • Behoud de hoofdvorm van het dak en beperk dakramen. Het dak is de belangrijkste karakteristiek van de boerderij. Behoud zoveel mogelijk het gesloten dakvlak met één schoorsteen in het midden. • Respecteer de openheid van de deel en behoud de constructie. Een houten gebintstructuur is sterk, duurzaam en leent zich uitstekend voor een combinatie met moderne toevoegingen. • Behoud het verschil in voorzijde (wonen) en achterzijde (bedrijf) van de boerderij. • De historische gelaagdheid maakt de boerderij uniek. Herstel aangetast historisch materiaal waar mogelijk. Respecteer oude bouwsporen en laat vernieuwing van materiaal en vorm zien. • Kies voor een sobere kleur verf of laat een kleuronderzoek doen. • Behoud en integreer waardevolle interieuronderdelen. Heb aandacht voor decoratieve of functionele elementen als siermetselwerk, oude deuren, en ander historisch materiaal. • Zorg ervoor dat nieuwbouw nooit hoger en groter wordt dan de boerderij. Pas eventuele nieuwbouw op een zorgvuldige manier in. • Houd rekening met eventuele archeologische waarden.
25.3.1 Inspiratie Hier vindt u enkele verwijzingen naar voorbeelden van nieuwe functies en ontwerpen. • De RCE-brochure Een toekomst voor boerderijen geeft enkele aanbevelingen voor het vinden van een nieuwe bestemming. Bijlage vijf bevat enkele inspirerende publicaties over verbouwing en herbestemming van boerderijen, met tal van praktijkvoorbeelden. • De ervenwebsite van Overijssel geeft enkele voorbeelden met uitleg.
• De website Bouwen bij Boerderijen bundelt inspirerende en fascinerende voorbeelden van bouwen in het landelijke gebied. Het is bedoeld als aanmoediging voor initiatiefnemers van bouwplannen in het landelijke gebied, om zich te oriënteren, te informeren en vooral te enthousiasmeren. Renovatie, nieuwbouw en cataloguswoningen komen aan bod en er worden suggesties gegeven over ontwerpprincipes als landelijke inpassing erfinrichting, vorm en gebruik. • Uit de nieuwsbrief van BOEi van juni 2011: Nieuwe toekomst voor Groot Zandbrink in het zicht. Groot Zandbrink is een rijksmonumentale langhuisboerderij in Leusden, gebouwd in 1878. Sinds de agrarische functie enkele jaren geleden is beëindigd staat het pand leeg. In nauw overleg met de huidige eigenaar en de gemeente Leusden wordt gewerkt aan een nieuwe toekomst voor deze landschappelijke heel fraai gelegen boerderij. Boerderij en Landschap is erfpachter van deze boerderij. De nieuwe bestemming is een combinatie van educatie (boerenwerkklassen voor scholen met verblijfsgelegenheid). een museum voor oude werktuigen, vergader- en ontvangstruimte, demonstraties, kleinschalige horeca en erfgoedlogies. Bij de realisatie van dit project wordt nauw samengewerkt met de toekomstige exploitant van de dan herbestemde boerderij. Grootste uitdaging bij de realisatie van dit project is het bij elkaar brengen van alle belangen en vervolgens de snelheid in het proces van herbestemming te houden. Daarnaast zijn de financiën uiteraard ook altijd een bepalende factor bij het kunnen realiseren van dit project.
25.4 Onderhoud is het beste beheer Regelmatig onderhoud is de basis voor het behoud van uw boerderij. Kijk ook op de pagina over financiering van onderhoud van een monument. Ook na een restauratie of nieuwbouw blijft onderhoud een rol spelen. Een gesprek in een vroeg stadium met een van de technische adviseurs van de Boerderijenstichting Utrecht kan oplossingsrichtingen en suggesties bieden, bijvoorbeeld over een meerjaren-onderhoudsplan. Vraag de flyer Advies over boerderij en erf aan of neem contact op met Landschap Erfgoed Utrecht via
[email protected]. Ook kunt u bellen met 030 - 220 55 34 en vragen naar Lennart in ’t Veld of Arien Heering.
25.5 Archeologie op mijn erf U weet vast dat het landschap er vóór de industrialisatie en urbanisatie heel anders uitzag. In het beboste land en op het platteland stonden toen volop boerderijen en bijgebouwtjes. En dat al heel lange tijd. Vanaf de Bronstijd 2000 vC en vooral vanaf de IJzertijd 800 vC woont de bevolking in de Lage Landen in boerderijen. Dat is ook in de rest van Europa het geval. In de grond zitten veel overblijfselen van boerderijen uit deze tijden en ook uit de tijden erna: de Romeinse tijd vanaf 50 vC, de Middeleeuwen vanaf 450 nC en de moderne tijd na 1500. Afgebroken, verlaten, afgebrand, vervangen: de redenen om iets nieuws te bouwen zijn legio. Wat de laatste jaren in onderzoek in de provincie Utrecht en in andere provincies steeds meer opvalt, is dat boerderijen vaak in hetzelfde gebied herbouwd worden. Soms zelfs op nagenoeg dezelfde plek! Dat verleden is nog steeds tastbaar en dichtbij als u bijvoorbeeld geniet van de houten balken en andere overblijfselen, die u in uw nieuwe (woon-)boerderij heeft hergebruikt of gaat hergebruiken. Bent u nieuwsgierig naar wat er rond 1800 op en rondom uw boerderij en boerenerf te beleven was? Dan heeft u vast al op websites alswatwaswaar, HisGis of die van archieven gekeken. Bodemsporen Minder bekend is dat archeologen bij onderzoek van oude boerderijplaatsen regelmatig sporen terugvinden van agrarisch gebruik en bewoning uit tijden van (ver) vóór 1800. Archeologen doen vooral de laatste tien jaar onderzoek op plekken pal onder boerderijen. Ze doen dat voorafgaand aan het grondverzet voor bijvoorbeeld de aanleg van een inpandige kelder of de uitbouw van een boerderij. Of door de aanleg van een bouwput voor bijvoorbeeld een loods archeologisch te begeleiden. Archeologische sporen zijn doorgaans minder tastbaar en slecht te herkennen. Maar ze vertellen wel een verhaal dat het ontdekken waard is. Als uit de sporen ook vondsten komen, zoals scherven, bevatten spoor en vondst vaak de ingrediënten voor een prikkelend verhaal over de bewoners en gebruikers van uw erf en boerderij. Een verhaal dat een, mogelijk al bekend, historisch verhaal dichterbij brengt en meer zeggingskracht geeft. En een verhaal dat vaak verder reikt dan de tijd van de schriftelijke bronnen! U kunt na zo’n onderzoek uw boerderij en erf op andere wijze beleven: met andere ogen en met een andere tijdbeleving! De afbeeldingen geven een kleine indruk van archeologische sporen en vondsten onder en bij een boerderij: sporen van de funderingspalen van een spieker (opslaghut), het bodemspoor van een waterput, funderingsresten van een stenen bijgebouw. Meldpunt Archeologie Vaak is op of bij uw boerderij sprake van grondverzet zonder dat er een archeoloog in de buurt is. Het is fijn als u dan zelf let op vondsten die naar boven komen! Het herkennen van grondsporen is echter een kunst apart. U ziet ze namelijk heel gemakkelijk over het hoofd. Het beschrijven en verklaren van een grondspoor is daarom een klus voor een veldarcheoloog. Vaak bent u zelf in staat te bepalen of een vondst oud is of niet. Met ‘oud’ bedoelen we hier ‘van vóór 1800’. Een stuk lastiger is het echter te bepalen of een vondst archeologisch van belang is. Daarmee kan het Meldpunt Archeologie u helpen. Hierbij geldt: hoe eerder u een vondst meldt, des te beter het is! Een goed zicht op de plek van herkomst (diepte?, spoor?) is erg belangrijk bij het bepalen van het archeologische belang van uw vondst. Maakt u daarom enkele detail- en overzichtfoto’s (voor de oriëntatie) van uw vindplek. De vondst is en blijft uw eigendom. Hooguit geeft u hem voor specialistisch onderzoek tijdelijk in bruikleen. Info: Meldpunt Archeologie, Landschap Erfgoed Utrecht.
26 Ervenloket Wilt u een advies, extra informatie of heeft u een vraag na het lezen van dit naslagwerk? Via het ervenloket helpen we u graag verder.
26.1 Advies over boerderij en erf De Boerderijenstichting Utrecht (BSU) en Landschap Erfgoed Utrecht werken samen in hun adviezen aan eigenaren van historische boerderijen en erven. Beide instellingen zetten zich in voor het behoud, het beheer en de ontwikkeling van het Utrechtse agrarische erfgoed. LEU en BSU hebben onder meer deskundigheid op het gebied van: • Bouw- en restauratietechniek • Architectuur- en bouwhistorie van boerderijen • Ontwikkeling van uw erf, zoals herbestemming of herinrichting • Geldzaken • Wetten en regels • Uw erfinrichting • Divers onderhoud aan groene elementen • Streekeigen beplanting • Natuurontwikkeling op uw landbouwgrond • Landschappelijke inpassing van uw nieuwe stal Bent u geïnteresseerd in een integraal advies, dat kijkt naar zowel de bebouwing, als de beplanting op uw erf? Meld u aan via het contactformulier, dan neemt een van onze adviseurs contact met u op om een afspraak te maken. Heeft u een specifieke vraag over de aanleg van een poel of de restauratie van de boerderij, dan kunt u uiteraard ook bij ons terecht. Wat houdt het advies in? Landschap Erfgoed Utrecht adviseert op verschillende manieren. Van een eerste basisadvies tot en met de uitvoering; van een doorverwijzing naar een deskundige tot en met de aanplant van uw boomkeuze. In onderling overleg bezien we wat voor u het beste is. Erfadviezen kunnen betrekking hebben op zowel de erfbeplanting (groen), als op de erfbebouwing (rood). U houdt uiteraard zelf de regie en maakt uw eigen keuzes. Na een bezoek bij u op het erf werkt onze adviseur zijn mondelinge advies uit in een schriftelijk rapport. Dit krijgt u zowel op papier als digitaal toegestuurd. Soms blijft het daarbij. Soms voeren we ook onderhoud, aanplant, beheer en eventueel begeleiding uit.
Anders: vergoedingen en subsidiemogelijkheden In sommige gevallen is het mogelijk om uw advies en eventueel de inrichting van uw erf deels vergoed te krijgen. De Provincie Utrecht vindt dat de streekeigenheid van haar buitengebied herkenbaar en beleefbaar moet blijven. Door de planten en bomen die er van nature voorkomen en door de inrichting van erven is deze streekeigenheid zichtbaar. Daarom stelt de Provincie, en vaak ook gemeenten, regelmatig geld beschikbaar om zogenaamde Ervenprojecten uit te voeren. In deze projecten maakt Landschap Erfgoed Utrecht een plan voor uw erf. Een deel van de kosten voor het plan en de beplanting worden dan vergoed. Bent u benieuwd of er op dit moment, bij u in de omgeving, Ervenprojecten worden uitgevoerd? Neemt u dan contact met ons op via het contactformulier. Ook de landschapscoördinator van uw gemeente kan u meer informatie geven over de subsidiemogelijkheden in uw gemeente.
26.2 Wat doet Landschap Erfgoed Utrecht Goede voorbeelden kunnen inspireren: zij tonen bijvoorbeeld wat de geschikte mogelijkheden of oplossingen kunnen zijn. Daarom onderstaand enkele voorbeeldprojecten. Individuele adviezen aan particulieren en agrariërs Vanuit onze organisatie worden eerstelijns adviezen gegeven aan particuliere eigenaren over de landschappelijke inrichting van erven. Het advies bestaat uit een terreinbezoek waarbij de situatie wordt bekeken en uw vragen/wensen over (her)inrichting van het erf direct worden beantwoord of verder worden onderzocht. Vervolgens wordt een adviesrapport geschreven dat u krijgt toegestuurd. Een greep uit de adviezen: aanleg houtwal en poel (Wilnis), schetsontwerp & beplantingsplan voor herinrichting van siertuin/moestuin (Eemnes), aanleg 100 meter houtsingel (Eemnes), aanleg 200 m2 hoogstamboomgaard (Odijk), schetsontwerp & beplantingsplan boerderijtuin (Wilnis). Als er tijdens het erfbezoek vragen over de technische toestand van (bij)gebouwen bij u opkomen wordt u door ons in contact gebracht met één van de vijf technische adviseurs van de Boerderijen Stichting Utrecht. Deze adviseurs brengen op afspraak een vergelijkbaar bezoek gevolgd door een adviesrapport. Meer informatie kunt u opvragen via
[email protected] 26.2.1 Aanleg en herstel Erven Bunschoten In dit project werd door middel van een uitvoeringssubside via de Stichting Vernieuwing Gelderse Vallei (SVGV), de gebiedscommissie, streekeigen erfbeplanting en kleine landschapselementen aangelegd. Meer informatie kunt u opvragen
[email protected] Streekeigen erven en kleine landschapselementen Renswoude In dit project werd op verzoek van de gemeente door middel van een uitvoeringssubside streekeigen erfbeplanting en kleine landchapselementen aangelegd.
Boeren Planten Bomen Bomen en struiken kunnen het aanzien van uw erf verfraaien, beschutting geven tegen wind, hout voor de haard leveren of u van streekeigen fruit voorzien. Bovendien kunt u door een passende groene beplanting uw erf streekeigen maken. Met de actie Boeren Planten Bomen bieden we u een groot aantal soorten inheemse bomen en struiken van uitstekende kwaliteit aan. In het assortiment zijn ook vele oude hoog- en halfstambomen opgenomen. 26.2.2
Aanleg herstel streekeigen erven en kleine landschapselementen Leusden In opdracht van de gemeente adviseerde Landschap Erfgoed Utrecht verschillende particuliere erfbezitters in de gemeente Leusden. Meer info kunt u opvragen via
[email protected] 26.2.3 Boerderij van het jaar Elk jaar wordt door de Boerderijen Stichting Utrecht de ‘Boerderij van het jaar’ verkozen. Iedereen kan hiervoor boerderijen voordragen. Meer info: Arien
[email protected]
27 Adressen, links en literatuur Er zijn in de provincie Utrecht en daarbuiten diverse organisaties actief in het landelijk gebied. Velen daarvan hebben ook raakvlakken met erf en boerderij, agarische besdrijfsvoering, particulier landschapsbeheer of wonen op het platteland. Dit onderdeel biedt u een eerste selectie hierin aan.
27.1 Organisaties provincie Utrecht Er zijn in de provincie Utrecht diverse organisaties actief in het landelijk gebied. Velen daarvan hebben ook raakvlakken met erf en boerderij, agarische bedrijfsvoering, particulier landschapsbeheer of wonen op het platteland. Provinciale Utrechtse organisaties: • • • • •
Provincie Utrecht Landschap Erfgoed Utrecht Boerderijen Stichting Utrecht (BSU) Stichting boerderij en erf Alblasserwaard Vijfherenlanden Monumentenwacht Utrecht
27.2 Utrechtse gemeenten Bij een aantal gemeenten zijn landschapcoördinatoren of beleidsmedewerkers landschap actief die u ook verder kunnen helpen bij vragen over regelgeving of subsidies. • Stichtse Vecht Niels van den Berg,
[email protected] • Gemeente Bunnik Walter Jaaltink,
[email protected] • Gemeente De Bilt Dick van Beek,
[email protected] • Gemeente de Ronde Venen Leo Hulst,
[email protected] • Gemeente Eemnes Remco de Waart,
[email protected] • Gemeente Houten Koen Helling,
[email protected] • Gemeente Leusden Hans Peter Reinders,
[email protected] • Gemeente Lopik Kees de Leeuw,
[email protected] • Gemeente Montfoort Klaas Hemke van Meekeren,
[email protected] • Gemeente Oudewater Femke Steenbergen,
[email protected] • Gemeente Rhenen Elsbeth Muilwijk,
[email protected] • Gemeente Soest Dick van Beek, Jan Tupker,
[email protected],
[email protected] • Gemeente Utrechtse Heuvelrug Kees van Lambalgen,
[email protected] • Gemeente Veenendaal Menno Buis,
[email protected] • Gemeente Woudenberg Kees van Lambalgen,
[email protected] • Gemeente Zeist Walter Jaaltink,
[email protected] • Gemeente Wijk bij Duurstede Walter Jaaltink,
[email protected]
27.3 Utrechtse agrarische natuurverenigingen Agrarische natuurverenigingen zijn actief met agrarisch natuur- en landschapsbeheer. Dat zijn alle maatregelen die landbouwers op en rond hun bedrijf nemen voor natuur en landschap. Naast de productie van landbouwproducten, wordt ook rekening gehouden met de natuurlijke flora en fauna op het land. Zoals weidevogelbeheer, ganzenopvang, waterbeheer. Ook erven kunnen hierin een belangrijke rol spelen. Kijk voor een agrarische natuurvereniging bij u in de buurt • Agrarische Natuurvereniging Ark en Eemlandschap in Bunschoten-Spakenburg,www.arkeneemlandschap.nl • Agrarische Natuurvereniging De Leusder Horstee in Leusden www.valleihorstee.nl • VANL De Utrechtse Venen te Kamerik www.deutrechtsevenen.nl • VANL Lopikerwaard te Benschop www.anvlopikerwaard.nl • Agrarische Natuurvereniging Landschap Noorderpark e.o. te Westbroek (nog geen website) • Agrarische Natuurvereniging Kromme Rijn www.anvkrommerijnstreek.nl
27.4 Landelijk werkende organisaties Boerderij en erf Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) www.cultureelerfgoed.nl T: 033-4217421 Monumentenwacht Nederland www.monumentenwacht.nl T: 033-4790770 www.monumenten.nl T: 033-2539444 Stichting Agrarisch Erfgoedwww.agrarischerfgoednederland.nl Erfgoed in de praktijk www.erfgoedindepraktijk.nl T: 033-2539833 Boerderij en Landschap www.boerderijenlandschap.nl T: 033-2531700 Landschapsbeheer Nederland www.landschapsbeheer.nl T: 030-2345010 Andere relevante adressen Hieronder vindt u website-adressen van organisaties en initiatieven die elders in Nederland actief zijn. Provinciale landschapsbeheerorganisaties Een aantal provinciale landschapsbeheerorganisaties bieden ook provinciale informatie over erven: Overijssel Flevoland Gelderland Provinciale boerderijstichtingen In diverse provincies zijn boerderij stichtingen actief: • Friesland • Overijssel • Zeeland • Noord Brabant • Boerderijenstichting Groningen • Boerderijenstichting Limburg • Boerderijenstichting Zuid-Holland • Boerderijenstichting Noord-Holland / Vrienden van de Stolp • Stichting Boerderij en Erf Alblasserwaard – Vijfheerenlanden • Stichting De Brabantse Boerderij • Stichting Maarkels Landschap • Stichting Sallands Erfgoed • Stichting IJsselhoeven • Stichting IJsselhoeven Gelderland • Stichting Landschapsbeheer Gelderland • Stichting Kennisbehoud Hooibergen Nederland
27.5 Wet en regelgeving Adressen met betrekking tot wet en regelgeving. Deze teksten worden nog toegevoegd Geldzaken Voor informatie over subsidie en het aanvragen van subsidie. Nationaal Restauratiefonds www.restauratiefonds.nl T: 033-2539439 Prins Bernhard Cultuurfonds www.cultuurfonds.nl T: 020-5206130 Het LNV-loket www.hetlnvloket.nl T: 0800-2233322 Literatuur Restauratie en herbestemming bebouwing In Nederland zijn verbouwing en herbestemming van boerderijen aan de orde van de dag. Er is veel literatuur over dit onderwerp verschenen. U kunt in de bibliotheek bij u in de buurt kijken, in de bibliotheek van de RCE en natuurlijk ook browsen op internet. Hieronder alvast een kort overzicht van boeken die u kunnen inspireren. • Ineke de Visser (red), Boerdeij in perspectief, handvatten voor herbestemming, Alblasserdam 2007. • Ineke de Visser en Piet den Hertog, Kleur op boerderijen in het Groene Hart, Stichting Boerderij en Erf Alblasserwaard-Vijfheerenlanden. • Tom Blekkenhorst (red), Behoud het beeld, leidraad voor de herbestemming van agrarische gebouwen, Federatie Stichts Cultureel Erfgoed 2000. • Eloy Koldewey (red), Binnen bij Boeren, Wonen en werken in historsiche boerderijen,Zwolle 2001. • Harry Nijhuis (red), Bouwen aan boerderijen, Ideeënboek voor herstel en vernieuwing van oude boerderijen, Zutphen 2003. • Piet den Hertog, Van oud naar behoud, handboek boerderij herstel, suggesties, spelregels en subsidies, Stichting Boerderij en Erf Alblasserwaard-Vijfheerenlanden, 2000. • Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Een toekomst voor boerderijen. Handreiking voor de herbestemming en verbouwing van monumentale boerderijen, Amersfoort 2010. Erf en beplanting In Nederland zijn talloze publicaties verschenen over erf en beplanting en landschapselementen. U kunt in de bibliotheek bij u in de buurt kijken, in de bibliotheek van de RCE en natuurlijk ook browsen op internet. Hieronder alvast een kort overzicht van boeken die u kunnen inspireren. • Boerenerven in de provincie Utrecht Eemland en Geldersche Vallei Kromme Rijn gebied en Lopikerwaard Veenweide-, Vecht, en Plassengebied Gratis voor boerderijbewoners in de provincie Utrecht en € 6,00 voor andere geïnteresseerden (incl. verzendkosten). Bestellen via www.landschaperfgoedutrecht.nl • Van Cauteren R., Rigaux J., De ekologische siertuin, Vereniging Ecologische Leef- en Teeltwijze (VELT), Wommelgem, 1992 (ISBN 90-800626-3-4)http://www.hoogstambrigadepaasloo.nl • Leopold, R, het boerenerf als brandpunt van natuur, landschap en cultuurhistorie, Volkscultuur, 2001 • Bouwen aan boerderijen,terra, 2008 • Burm, P. en A. Haartsen (2003), Boerenland als natuur. Historisch beheer van kleine landschapselementen. Matrijs i.s.m. Landschapsbeheer Nederland, Utrecht. • Herwaarden, G.J. e.a. (red.) (2005), Natuur op eigen erf. Ideeënboek voor erven en plattelandstuinen. Uitgave Roodbont i.s.m. Landschapsbeheer Nederland en Centrum voor Landbouw en Milieu. Zutphen. • Haan de, T, Asscheman E, bouwen aan boerderijen, Roodbont, Terra, 2003 Broeders, P.W.A. (1992), Tuinen in de Lopikerwaard. Stichting Werkgroep Behoud Lopikerwaard, Oudewater. Voorhorst, J. (1996), Boerenerven vroeger en nu. Warnsveld. Historische topografische atlas 1905 Utrecht, 2005 uitgeverij Nieuweland, Tilburg • Achtergrond informatie over oude appel, pruimen en perenrassen.Lijnen in het landschap, 2007. Het boekje Lijnen in het Landschap, beschrijft de ontstaansgeschiedenis van houtwallen, elzensingels, heggen, (knot)bomenrijen, lanen en andere beplantingsstroken in Nederland. De functies zijn beschreven en er staan richtlijnen in voor beheer. Dit boekje is te bestellen via www.landschapsbeheer.com (€ 13,90). • BLAD voor Landschap en Erfgoed. Nieuwsbrief over actuele projecten en werkzaamheden van Landschap Erfgoed Utrecht. Komt vier keer per jaar uit en is gratis. Bestellen of downloaden via www.landschaperfgoedutrecht.nl.
GM2 Tijdschrift over geschiedenis, geografie, monumenten en musea. Is gratis en verschijnt vier keer per jaar. Bestellen via www.landschaperfgoedutrecht.nl. • In de brochure Boeren Planten Bomen vindt u een uitgebreide beschrijving van streekeigen bomen, struiken, planten en boombeschermingsmaterialen. Verder staan er ook veel tips in over planten en snoeien. Tweemaal per jaar (in november en januari) kunt u deze producten via Landschap Erfgoed Utrecht bestellen. Bestellen via www.landschaperfgoedutrecht.nl. • Behoud het Beeld, leidraad voor herbestemming van agrarische gebouwen Prijs: gratis voor boerderijbewoners in de provincie Utrecht en € 11,- voor andere geïnteresseerden (incl. verzendkosten). Bestellen via www.landschaperfgoedutrecht.nl. • SNCM, Boerderijen inventariseren, Handleiding voor het inventariseren en typeren van boerderijen naar uiterlijk,1983, Amsterdam Stichting Landschapsbeheer Gelderland, Boerenerven (cursusmap, in samenwerking met Stichting Nationaal Contact Monumenten). Utrechtse Landschappen Een brochure over het ontstaan en het bijzondere karakter van zes Utrechtse landschappen. www.provincie-utrecht.nl/kwaliteitsgids Downloads, publicaties en brochures Landschap erfgoed Utrecht Voor downloads kunt u terecht op de website van Landschap Erfgoed Utrecht
Boerderij en erf in het museum Boerderijmuseum Vredegoed Vredegoed toont voorwerpen uit de periode rond 1900 uit de dorpen Tienhoven, Oud Maarsseveen en omgeving. Ze hebben betrekking op traditioneel wonen, ambachtelijk werken op boerenbedrijf en in de veenderij en op de dorpssamenleving. Het museum is ondergebracht in een stal achter het rijksmonument boerderij Vredegoed. Boerderij "Het Beloken land" Gelegen in het Groene hart van Nederland. Op de boerderij Het Beloken Land wordt getracht een moderne bedrijfsvoering samen te laten gaan met oude boerengebruiken en het zo goed mogelijk instand houden van de omringende natuur. Op de boerderij is een eendenkooi te bezichtigen, het boerenerf mee te maken en ook een museum met oude rijtuigen en gereedschap en machines van het boerenbedrijf te bezichtigen. Ook is er de unieke tentoonstelling "Achter de schermen", van de Eendenkooi Stichting, te bezoeken. Er zijn excursies over het bedrijf en eendenkooi, maar ook een wandeling naar het nieuwe natuurgebied in Blokland te maken. Ook kan er geluncht worden is er vergaderruimte en zijn er fietstochten. Uiteraard in combinatie met koffie/thee met cake tot een overheerlijke lunch met streekeigen produkten tot een buffet. Iedereen kan zo zijn eigen programma samenstellen. Bezoek kan uitsluitend op afspraak: Familie Verkaik, Blokland 116, Montfoort tel. 0348-471880 / 06-36331301. Tabaksmuseum Amerongen Dit museum toont de historie van de tabaksteelt en voor de ingang ligt een tabaksveldje. Fietsroutes en klompenpaden Er zijn een aantal fietsroutes beschikbaar waarbij u al fietsend boerderij en erf ook buiten in het landschap kunt beleven. Mocht u deze route eens met eigen ogen willen bekijken, dan kunt u gebruik maken van de fietsrouteboekjes “Fietsen door verdwenen rivieren” in de gemeente Houten en in de Lopikerwaard. Zie voor meer informatie: http://www.landschaperfgoedutrecht.nl/ons-werk/recreatie/fietsen Landschap Erfgoed Utrecht heeft verschillende wandelroutes uitgezet waarbij u door het agrarisch culuurlandschap wandelt en daarbij regelmatig erven kunt zien. Kijk op: www.klompenpaden.nl
