Democratie in de Europese en internationale instellingen Prof. Dr. Jan Wouters
Inleiding • Europese en internationale instellingen hebben de mond vol van democratie. Maar versterken of verzwakken ze de democratie? Hoe democratisch zijn ze zelf? • Vgl. Kant’s Zum Ewigen Frieden (1795): pro democratische (republikeinse) staten => idee dat enkel zij lid van IOs zouden mogen zijn (cf. “democratische caucus” < VN) David Mitrany’s functionalisme (1943): Waarschuwt voor‘ideologische unies’ en ‘heilige allianties’: “the only determinant of a state’s membership of a grouping should be that state’s performance relating to the group’s purpose and its mutual relationships”
Structuur Democratie als lidmaatschapsvereiste 1. Regionale organisaties in Europa 2. Regionale organisaties buiten Europa 3. Mondiale organisaties Met o.a. aandacht voor: - hoe wordt democratie ‘afgedwongen’ in de praktijk? - hoe democratisch zijn Europese en internationale instellingen zelf? - is een transnationale democratie mogelijk? - is democratie een universele waarde?
1. Regionale organisaties in Europa (I)
•
1930-45 denken over Europese democratie 1939: Richard Coudenhove-Calergi (“La paix de demain”): pro moreel éveil: Europa, om verenigd te zijn door één gezamenlijke beschaving, moet terugkeren naar Europese waarden (mensenrechten) en democratische beginselen (controle van regeringen door hun bevolking)
• Eerste initiatief: West-Europese Unie Cf. Ernest Bevin’s voorstel in 1948 voor een spirituele unie van het Westen: ‘we should seek to form a Western democratic system (civil liberties and fundamental rights)’ 17 maart 1948: Verdrag van Brussel, WEU
• 1948: OEES, voorbereidend werk voor NAVO en RvE
1. Regionale organisaties in Europa (II) Raad van Europa Oprichting 5 mei 1949; van 10 tot 21 West-Europese staten in 1989 (alle behalve Monaco/Andorra), tot een pan-Europese organisatie met 47 Europese staten (800 miljoen mensen; alleen Wit-Rusland geen lid) Zetel Straatsburg Secretariaat: + 2000 staf Parlementaire Vergadering 636 leden 5 waarnemers (Can, VS, Japan, Mex, Heilige Stoel)
1. Regionale organisaties in Europa (III) • Preambule ziet “de grondslag van elke waarachtige democratie” in de “gehechtheid aan de geestelijke en zedelijke waarden, welke het gemeenschappelijke erfdeel zijn van hun volken en de ware bron van persoonlijke vrijheid, van vrijheid van politieke overtuiging en van de heerschappij van het recht” • Democratiebeginsel niet in verdragsbepalingen zelf. Art. 3: “Elk Lid van de Raad van Europa kent de beginselen van de heerschappij van het recht, alsmede het beginsel, krachtens hetwelk een ieder, die onder zijn rechtsmacht is gesteld, de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden behoort te kunnen genieten” • Sommige toetredingen politiek: • Rusland (1996) voldeed niet aan voorwaarde maar “is clearly willing and will be able in the near future to fulfill the provisions for membership…” • Armenië en Azerbeidjan (2000) “able and willing to continue the democratic reforms”
1. Regionale organisaties in Europa (IV) • Wat doet RvE voor democratie? Parlementaire Vergadering Democratische onderbouw; verdedigt pluralistische democratie, mensenrechten en rechtstaat Samenwerkingsprogramma’s kandidaat-lidstaten: stabiliseren en verdiepen democratie (o.a. gaststatuut parlementsleden)
Congres voor Lokale en Regionale Besturen (1994): democratie op lokaal niveau Europees Handvest Lokaal Zelfbestuur (1985): verplichting beginsel lokaal zelfbestuur in wetgeving te erkennen Gedeeltelijk Akkoord: Europese Commissie voor Democratie door Recht (Venetië Commissie, 1990) O.a. Code voor Goede Praktijken Verkiezingen (2002)
1. Regionale organisaties in Europa (V) • Hoe dwingt de Raad van Europa democratie af? 1969: Voornemen Comité van Ministers Griekenland (kolonels) uit te sluiten. Op 12 December, enkele uren voor de beslissing, trekt Griekenland zich uit RvE terug en zegt EVRM op 2008: Parlementaire Vergadering resolutie over oorlog Rusland – Georgië: ‘serious violation of the Statute … and of their obligations and commitments as Member States’ April 2014: Parlementaire Vergadering schorst stemrecht Russische delegatie + behoudt zich recht voor geloofsbrieven Russische delegatie te annulleren ‘if the Russian Federation does not de-escalate the situation and reverse the annexation of Crimea’
1. Regionale organisaties in Europa (VI)
NAVO • • •
•
•
Oprichting 4 april 1949, defensie-alliantie Van 12 naar 28 lidstaten Preambule Noord-Atlantisch Verdrag: verdragspartijen vastbesloten “om de vrijheid, het gemeenschappelijk erfdeel en de beschaving van hun volken, welke zijn gegrondvest op beginselen van democratie, persoonlijke vrijheid en rechtsorde, veilig te stellen” Art. 2 herinnert aan democratische vrede: “de Partijen zullen bijdragen tot een verdere ontwikkeling van vreedzame en vriendschappelijke internationale betrekkingen door haar vrije instellingen te versterken, door een beter begrip te wekken voor de grondslagen waarop deze instellingen berusten en door stabiliteit en welvaart te bevorderen” Art. 10: nieuwe staten kunnen toetreden voor zover de verdragspartijen “eenstemmig elke andere Europese Staat, welke […] de verwezenlijking van de beginselen van dit Verdrag kan bevorderen [uitnodigen] tot dit Verdrag toe te treden”: omvat omarming democratie
1. Regionale organisaties in Europa (VII)
NAVO • • •
•
•
Oprichting 4 april 1949, defensie-alliantie Van 12 naar 28 lidstaten Preambule Noord-Atlantisch Verdrag: verdragspartijen vastbesloten “om de vrijheid, het gemeenschappelijk erfdeel en de beschaving van hun volken, welke zijn gegrondvest op beginselen van democratie, persoonlijke vrijheid en rechtsorde, veilig te stellen” Art. 2 herinnert aan democratische vrede: “de Partijen zullen bijdragen tot een verdere ontwikkeling van vreedzame en vriendschappelijke internationale betrekkingen door haar vrije instellingen te versterken, door een beter begrip te wekken voor de grondslagen waarop deze instellingen berusten en door stabiliteit en welvaart te bevorderen” Art. 10: nieuwe staten kunnen toetreden voor zover de verdragspartijen “eenstemmig elke andere Europese Staat, welke […] de verwezenlijking van de beginselen van dit Verdrag kan bevorderen [uitnodigen] tot dit Verdrag toe te treden”: omvat omarming democratie
1. Regionale organisaties in Europa (VIII)
OESO • • • • • •
Oprichting 14 december 1960, opvolger OEES; bevordering maximale economische groei, tewerkstelling en levensstandaard Van 20 tot 34 lidstaten (m.i.v. Australië, Nieuw-Zeeland, Japan, ZuidKorea, Mexico, Chili, Israël) “Likemindedness” lidstaten: “a forum of countries committed to democracy and the market economy” Anti-corruptieverdrag 1997 Toetredingsonderhandelingen Rusland: thans opgeschort Plannen Secretaris-Generaal i.v.m. G20
1. Regionale organisaties in Europa (IX)
OVSE • • •
• • • •
57 Staten uit Europa, Centraal-Azië en Noord-Amerika: van Vancouver tot Vladivostok (m.i.v. Wit-Rusland) Slotakte van Helsinki (1975) – CVSE: ‘menselijke dimensie’ omvat democratie en mensenrechten Handvest van Parijs (A New Era of Democracy, Peace and Unity, 1990): belofte democratie te versterken ‘as the only system of government of CSCE nations’; basis voor Bureau voor Democratische Instellingen en Mensenrechten, Warschau (ODIHR, 1992; eerst ‘Bureau voor Vrije Verkiezingen’) Boedapest Document (1994): CVSE => OVSE; Gedragscode politico-militaire aspecten veiligheid (rol strijdkrachten in democratische maatschappij) Handvest van Istanboel (1999): consolidatie en opleidingsprogramma’s democratisering Parlementaire Vergadering: consolideren democratie in participerende staten OVSE Vertegenwoordiger Vrijheid van Media
1. Regionale organisaties in Europa (X)
EU • Democratie als lidmaatschapsvereiste = vaste praktijk •
Cf. toetreding Griekenland, Spanje, Portugal
• Verdrag van Maastricht (1992), preambule • Kopenhagen-criteria (1993) • Verdrag van Amsterdam (1997), art. 6(1) VEU: Unie is “gegrondvest … op de beginselen van vrijheid, democratie, eerbiediging van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden, en van de rechtsstaat, welke beginselen de lidstaten gemeen hebben” + toetredingsclausule art. 49 •
Toezichtmechanisme art. 7 VEU; door Verdrag van Nice (2000) uitgebreid met early warning mechanisme
• Het experiment met Oostenrijk: bilaterale sancties 14 LS (2000)
1. Regionale organisaties in Europa (XI) • Verdrag van Lissabon (2008): • Art. 2 VEU: Democratie als één van de fundamentele waarden waarop EU berust • “Bepalingen inzake de democratische beginselen” (Titel II VEU): • Art. 9: Beginsel van gelijkheid burgers • Art. 10: “De werking van de Unie is gegrond op derepresentatieve democratie” • Burgers = vertegenwoordigd in Europees Parlement • Lidstaten = vertegenwoordigd door nationale vertegenwoordigers in Europese Raad / Raad, “die zelf democratische verantwoording verschuldigd zijn aan hun nationale parlement of aan hun burgers” • Iedere burger recht om aan democratisch bestel van de Unie deel te nemen • Rol politieke partijen op Europees niveau
• Art. 11: o.a. Europees burgerinitiatief (lid 4) • Art. 12: Nationale parlementen “dragen actief bij tot de goede werking van de Unie”
1. Regionale organisaties in Europa (XII) • EU-praktijk post-Lissabon • Een steeds assertiever Europees Parlement • ‘Spitzenkandidaat’ – Benoeming voorzitter Europese Commissie • Gebruik van het vetorecht bij goedkeuring internationale akkoorden
• Een herdynamisering van nationale parlementen • Gele kaart – systeem subsidiariteit • De opkomst van interparlementaire samenwerking (EP – nationale parlementen): GBVB / GVDB (opvolging WEU-Assemblee), Economische en Financiële Governance (Stabiliteitspact)
• Toch blijven er ‘democratische gaten’, bv. • Meerderheidsbesluitvorming in de Raad zonder corresponderende rol van het EP • Intransparante besluitvorming in de Europese Raad
• Grootste uitdaging voor EU: bewijzen aan de wereld dat transnationale democratie kan werken => politieke unie
2. Regionale organisaties buiten Europa (I) Organisatie van Amerikaanse Staten (OAS) •
•
•
Preambule: verdragspartijen ervan overtuigd dat “representative democracy […] an indispensable condition for the stability, peace and development of the region” is Art. 3: “the solidarity of the American States and the high aims which are sought through it require the political organization of those States on the basis of the effective exercise of representative democracy” Inter-Amerikaans Democratisch Handvest (11 september 2001!), art. 1: Amerikaanse volkeren hebben recht op democratie en regeringen hebben plicht democratie te bevorderen en te verdedigen
2. Regionale organisaties buiten Europa (II) Afrikaanse Unie (AU) • •
“Doelstelling o.a. “to promote democratic principles and institutions, popular participation and good governance” (Art. 3(g)) Afrikaans Handvest Democratie, Verkiezingen en Bestuur (African Charter on Democracy, Elections and Governance) (2007, inwerkingtreding 2012) Ondertekend door 45 lidstaten, maar slechts geratificeerd door 22 Referentiepunt voor Vrede- en Veiligheidsraad AU bij niet-erkenning ondemocratisch aan de macht gekomen leiders
•
•
Sanctiemechanisme: “Governments which shall come to power through unconstitutional means shall not be allowed to participate in the activities of the Union” (art. 30) Inconsistenties: AU standpunt dat Internationaal Strafhof zittende staats- en regeringsleiders niet mag vervolgen (o.a. Kenyatta)
3. Mondiale organisaties (I) Verenigde Naties (VN) •
“Wij
de volken” (“We the peoples”), maar geen verwijzing naar democratie Wel: beginsel van zelfbeschikking der volken (art.1(2); 55 Handvest VN); verwijzingen naar mensenrechten
•
Democratie geen lidmaatschapsvereiste (“alle vredelievende staten”, art. 4 Handvest VN)
•
Universele Verklaring Rechten van de Mens (1948): art. 21, recht op politieke participatie / vrije verkiezingen (later ook art. 25 BUPO)
•
Echter: sedert Koude Oorlog sterkere pro-democratisch discours / praktijk • • •
Zenden van waarnemers naar verkiezingen sedert 1989 Assistentie bij democratie-opbouw (UNDP) Verwijzingen in Resoluties Veiligheidsraad, bv. • Veiligheidraad: Kosovo (Res 1244): “provisional democratic self-governing institutions” • Veiligheidsraad: Irak (Res 1546): verwelkomt “transition to a democratically elected government” • Veiligheidsraad: Ivoorkust (Res. 1975): “Reiterating its strong desire that the post-electoral crisis in Côte d’Ivoire be resolved peacefully and require an overall political solution that preserves democracy and peace”
3. Mondiale organisaties (II) • 1996: Boutros-Ghali’s Agenda for Democratization • Outcome Document, VN-Wereldtop, september 2005: “We reaffirm that democracy is a universal value based on the freely expressed will of people to determine their own political, economic, social and cultural systems and their full participation in all aspects of their lives. We also reaffirm that while democracies share common features, there is no single model of democracy, that it does not belong to any country or region, and reaffirm the necessity of due respect for sovereignty and the right of selfdetermination. We stress that democracy, development and respect for all human rights and fundamental freedoms are interdependent and mutually reinforcing.”
3. Mondiale organisaties (III) • Algemene Vergadering, High-Level Declaration on the Rule of Law at the National and International Levels “human rights, the rule of law and democracy are interlinked and mutually reinforcing and […] belong to the universal and indivisible core values and principles of the United Nations” (september 2012)
• UN Democracy Fund • 2009 UN Guidance Note on Democracy • Holistisch democratieconcept : “Democracy needs strong, accountable and transparent institutions of governance, based on the rule of law, and including an accountable executive, an effective legislature and an independent and impartial judiciary, efficient and inclusive public administration, as well as an informed, empowered and politically active civil society and population.”
3. Mondiale organisaties (IV)
• Andere mondiale organisaties: democratie geen lidmaatschapsvereiste + geen verwijzingen naar democratisch functioneren instellingen • Wel: Algemene Vergadering, High-Level Declaration on the Rule of Law at the National and International Levels: We recognize that the rule of law applies to all States equally, and to international organizations, including the United Nations and its principal organs, and that respect for and promotion of the rule of law and justice should guide all of their activities and accord predictability and legitimacy to their actions. We also recognize that all persons, institutions and entities, public and private, including the State itself, are accountable to just, fair and equitable laws and are entitled without any discrimination to equal protection of the law.’
